GEZONDE STADSGEZICHTEN Een Studie Naar Gezondheidsverschillen
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE provided by Utrecht University Repository GEZONDE STADSGEZICHTEN Een studie naar gezondheidsverschillen en stedelijk gezondheidsbeleid Healthy cityscapes. A study on inequalities in health and urban health policy PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de Rector Magnificus Prof.dr. H.O. Voorma ingevolge het besluit van het College van Decanen in het openbaar te verdedigen op vrijdag 24 oktober 1997 des ochtends te 10.30 uur door Johannes Josef Maria ten Dam geboren op 1 mei 1953, te Geldrop 1 Introductie 1 1.1 Inleiding 1 1.2 Vraagstellingen en ontwerp van de studie 6 1.3 Opzet van het boek 7 2 Stad en gezondheid 8 2.1 Inleiding 8 2.2 Gezondheidsverschillen in het verleden 9 2.3 De huidige gezondheidsverschillen 11 2.3.1 Het Black Report 11 2.3.2 Europa en Noord-Amerika 13 2.3.3 Nederland 13 2.4 De stad 19 2.4.1 Amsterdam 20 2.4.2 Rotterdam 25 2.4.3 Den Haag 28 2.4.4 Utrecht 28 2.4.5 De vier grote steden tezamen 29 2.5 Verbanden 31 2.5.1 Inleiding 31 2.5.2 Beperkingen 31 Buurtniveau (31); Complexiteit (32); Artefact verklaring (32) 2.5.3 Leefwijze en levensomstandigheden 33 2.5.4 Selectie door gezondheid 35 2.5.5 Verwevenheid 36 2.6 Conclusie 39 3 De oude en de nieuwe volksgezondheid 39 3.1 Inleiding 39 3.2 De oude volksgezondheid 39 3.2.1 De groei van de stad 39 3.2.2 Benaderingen van de volksgezondheid 42 Miasma en contagio (43); Statistiek (43); Bacillen (46) 3.2.3 Lokaal bestuur 47 3.2.4 Het voorbeeld van Utrecht 51 3.3 De kentering 55 3.3.1 Medische progressie 55 3.3.2 Verschuivingen 57 Toename van ongelijkheid in gezondheid (57); Verschuivingen rond het begrip gezondheid (58); Verschuivingen in ziektepatronen (58); Toenemende kosten (59); 1 Veranderende positie van arts en gezondheidszorg (59) 3.4 De nieuwe volksgezondheid 60 3.4.1 De Wereldgezondheidsorganisatie 60 3.4.2 Healthy Cities 62 3.4.3 Het Nederlandse beleidskader 65 3.5 Conclusie 66 4 Denken over gezondheid en lokaal gezondheidsbeleid 70 4.1 Inleiding 70 4.2 Stand van zaken 70 4.3 Sociaal-wetenschappelijke concepten 72 4.3.1 Inleiding 72 4.3.2 De macht van gezondheid 73 Medicalisering (73); Civilisering en professionalisering (76); Disciplinering (77); Voorlopige conclusie (78) 4.3.3 Leefwereld 79 4.3.4 Gezondheidskapitaal 82 4.3.5 Culturen van gezondheid 84 4.4 Beleidstheorieën 88 4.4.1 Inleiding 88 4.4.2 Gezondheidsvoorlichting en -opvoeding 89 4.4.3 Healthy Cities 92 Inleiding (92); Participatie (93); Territoriaal kader (98) 4.5 Conclusie 104 5 Gezondheidsprojecten in de Verenigde Staten, Canada en Nederland 106 5.1 Inleiding 106 5.2 Oriëntatie: gezondheidsprojecten in de Verenigde Staten en Canada 106 5.2.1 Inleiding 106 5.2.2 De projecten 110 Acces Alliance, Multicultural Community Health Centre, Toronto (110); Better Beginnings, Beter Futures, Toronto (112); La Casa Family Services, Detroit (112); Citizens for Better Care, Detroit (112); Ontario Prevention Clearing Hou- se, Toronto (112); Corner Health Center, Ypsilanti Michigan (113); Doctors Hospital, Toronto (113); Equally Healthy Kids, Toronto (113); Food Action Project, Toronto (114); Metropolitan Toronto District Health Council, Toronto (114); Kids in Action, Toronto (114); Lawrence Heights Community Health Centre, Toronto (115); Maternity Outreach Mobile Project, Indianapolis (115); Healthy Cities Network Indiana (116); South Riverdale Community Health Centre, Toronto (116); Food Fair, Food Action Project, Toronto (116); Community Health 2 Officers, Toronto (117); Northern Highschool Community Project, Detroit (117) 5.2.3 Bevindingen 117 Gezondheidsbevordering (118); Gegevens als basis (119); Intersectorale samen- werking (119); Politieke betrokkenheid (120); Participatie (120); Territoriaal kader (122) 5.2.4 Voorlopige conclusie 122 5.3 Diffusie: gezondheidsprojecten in Nederland 123 5.3.1 Inleiding 123 5.3.2 De projecten 124 Sociale Veiligheid in Oud-Mathenesse, Rotterdam (124); Gezondheidswijzer, Eindhoven (125); Voedingsproject, Enschede (126); Migranten en Gezondheid in Bospolder-Tussendijken, Rotterdam (126); Samenwerkingsverband Rivierenwijk e.o. (SORO), Deventer (127); Stichting Krakatau en Leefomgeving van kinderen, Eindhoven (127); Leden Actief: Kruisvereniging, Breda (128); Wijkbus Alexander, Rotterdam (128); Wijknatuurtuin, Haarlem (128); Speel-o-theek, Breda (129); Samenwerkingsverband Postjesbuurt, Amsterdam (129); Den Bosch Oost, Den Bosch (130); Seniorenvoorlichting, Hengelo (130) 5.3.3 Bevindingen 131 Gezondheidsbevordering (131); Gegevens als basis (132); Intersectorale samen- werking (132); Politieke betrokkenheid (133); Participatie (134); Territoriaal kader (136) 5.4 Continua 137 Gezondheidsbevordering (137); Gegevens als basis (142); Intersectorale samen- werking (144); Politieke betrokkenheid (145); Participatie (146); Territoriaal kader (147) 5.5 Conclusie 148 6 Gezondheidsbeleid in de vier grote steden in Nederland 143 6.1 Inleiding 143 6.2 Vraagstellingen 143 6.2.1 Beoogde effecten 143 6.2.2 Onbedoelde effecten 145 6.3 De projecten 145 6.3.1 Rotterdam 146 Feijenoord (147); Het Oude Westen (148); Bospolder-Tussendijken (148); Het Nieuwe Westen (149); Hoogvliet (149); Crooswijk (149) 6.3.2 Amsterdam 150 Stadsdeel Westerpark (151); Stadsdeel Noord (152) 6.3.3 Utrecht 154 Beter eten? Zeker weten! Zuilen (154) 6.3.4 Den Haag 155 3 Gezond Scheveningen (155); Stadsdeel Centrum (156) 6.4 Beoogde effecten 157 6.4.1 Het territoriale kader 157 6.4.2 Gegevens als basis 161 6.4.3 Intersectorale samenwerking 169 6.4.4 Politieke betrokkenheid 177 6.4.5 Participatie 181 6.4.6 Gezondheidsbevordering 185 6.5 Stand van zaken 194 6.6 Onbedoelde effecten 196 6.6.1 Medicalisering, disciplinering en emancipatie 197 6.6.2 Culturen van gezondheid 203 6.7 Conclusie 207 7 Gezonde stadsgezichten 219 7.1 Inleiding 219 7.2 Ongelijkheid voor ziekte en dood 220 7.3 Continuïteit en verandering 221 7.4 Gezonde steden onderzocht 224 Verenigde Staten, Canada en Nederland (225); De vier grote steden in Nederland (229) 7.5 De betekenis van lokaal gezondheidsbeleid 233 Grenzen (233); Relevantie (237); Voorwaarden (238) 7.6 Slot 242 Healthy cityscapes (summary) 245 Geraadpleegde literatuur 258 Over de auteur 275 4 1 Introductie 1.1 Inleiding Internationaal en in Nederland manifesteert zich in de steden een nieuw verschijnsel. Stads- buurten waren al langer doelwit van sociale interventieprogramma’s zoals stadsvernieuwing, achterstandsbeleid, sociaal beheer of sociale vernieuwing. Sinds enkele jaren echter zijn de arme buurten van de steden ook object van gezondheidsbeleid. Er wordt vooral door de open- bare gezondheidsdiensten op buurtniveau gewerkt aan wat genoemd wordt gezondheids- bevordering en preventie. Er is een kleurrijk palet van lokale gezondheidsinitiatieven ontstaan. Soms zijn het projecten die op specifieke groepen als migranten of ouderen gericht zijn, soms is de gerichtheid meer algemeen. Het kan gaan om een concrete dienstverlening zoals een ’gezondheidswijzer’ in de buurt of om een samenwerkingsverband van maatschappelijke instellingen. De ene keer is een project zichtbaar in de vorm van een pand in de wijk, de andere keer is een initiatief terug te vinden als gezonde recepten in de supermarkt. Waar het ene project een aangelegenheid van professionals is, draait het andere project vooral op vrijwilligers. Kortom, een verscheidenheid van uiteenlopende initiatieven die met elkaar ge- meen hebben dat er op lokaal of buurtniveau ’iets’ rondom gezondheid gedaan wordt. In deze studie wordt deze ontwikkeling bekeken. Wat wordt er concreet gedaan? Welke doelstel- lingen zitten er achter? Bij welke ontwikkelingen sluiten deze initiatieven aan? Welke disciplines zijn daarbij betrokken? Hebben dit soort projecten wortels in de wijken? Zijn bewoners er op een of andere manier bij betrokken? Wat zijn de beoogde en wat de onbedoel- de effecten van dergelijke gezondheidsinitiatieven? Meer dan een eeuw eerder toonden de hygiënisten, hervormers van de openbare hygiëne in de 19e eeuw in Europa en de Verenigde Staten, een fijn gevoel voor de samenhang tussen gezondheid en de leefomstandigheden van mensen, vooral van de armen in de steden. Men zag dat ziekten en epidemieën samenhingen met armoede en daardoor onderdeel waren van de sociale kwestie: de vaak schrijnende verschillen tussen rijk en arm. Vanaf het midden van de 19e eeuw werd die these met statistische samenhangen onderbouwd. Men ontdekte onder andere dat sterfte en ziekte met een ongezonde omgeving te maken hebben. Ongezond- heid werd niet als een individueel, maar als een collectief probleem gezien en de statistiek kon een rol spelen in het opsporen daarvan. Daarbij was volgens de hygiënisten samenwerking tussen bijvoorbeeld artsen en ingenieurs nodig om de problemen de baas te kunnen. Onder leiding van deze voorvechters van een betere hygiënische toestand kwam vooral in de steden in betrekkelijk korte tijd veel tot stand. Dit inzicht dat ziekte en gezondheid verschijnselen zijn die verbonden zijn met maatschap- pelijke en omgevingsfactoren heeft vanaf het einde van de vorige eeuw en vooral in deze eeuw sterk aan belang ingeboet. Vooral het perspectief dat de nieuwe medische technologie vanaf ongeveer de eeuwwisseling kon bieden is hierop van invloed geweest. De medische 1 technologie bleek in staat in hoog tempo voor een groot aantal ziektes nieuwe succesvolle behandelwijzen te bieden. Vooral na de Tweede Wereldoorlog is er een indrukwekkend apparaat in de gezondheidszorg opgebouwd. De gerichtheid daarvan was niet langer op de volksgezondheid, maar vooral op het te behandelen individu. Toch is nu de oude public health benadering onverwacht weer terug van weggeweest. De medische benadering blijkt in deze tijd toch minder op te kunnen lossen dan gedacht werd en vooral in de steden klinkt de roep om gezondheidsbeleid dat de draad van de vorige eeuw weer oppakt. Een mondiale representant van een dergelijk beleid is het Healthy Cities Project. Men legt in dit project nadruk op het lokale niveau om de problemen aan te pakken en hanteert een brede integrale en positieve visie op gezondheid ’gezondheid is meer dan de afwezigheid van ziekte’ (WHO 1986).