O CEBREIRO ARZÚA > > PORTOMARÍN > MELIDE > ARCA (O PINO) 21,8 km 22,2 km 14,6 km 18,5 km 154,7 km a Santiago por San Xil 114,9 km a Santiago 67,7 km a Santiago 38,7 km a Santiago 161,7 km a Santiago por Samos

Igrexa de Santa María a Real, O Cebreiro Convento da Mercé, Sarria Igrexa de Santa María de Melide Ermida de Santa Irene, O Pino

QUE VER QUE VER QUE VER QUE VER O Cebreiro é a porta de entrada do Camiño en . Desde o punto de vista natural, O Cebreiro forma par- A conxunción de bosque e arte monumental segue a No descenso ao río Miño chegamos a Portomarín. A vila O Camiño continúa recollido pola frondosidade dos feudais (s. XV)— cómpre tomar un pequeno desvío. Desde Arzúa afrontamos os últimos quilómetros do Cruzamos o río Raído e logo varias aldeas: Cortobe, No Cebreiro, o santuario de Santa María a Real, templo As igrexas románicas de Santiago de Barbadelo e de O castelo de Pambre, construído por Gonzalo de Ulloa. Na aldea de Santa Irene, ermida dedicada á santa mártir No ascenso deixamos atrás o Bierzo, o río Valcarce e te dun Espazo de Interese Comunitario, pertencente á presidir a ruta. Saíndo de Sarria cruzamos por bosques que agora se alza despois do leito fluvial foi reconstruí- bosques e aberto a un tempo á sorpresa dos seus mo- De regreso, penetramos xa na provincia da Coruña Camiño: 38,7 en total. Dividirémolos en dúas etapas, Pereiriña, algunhas con resonancia xacobea como A de orixe prerrománica (s. IX-X) vinculado coa lenda do San- Santa María, esta na aldea de Ferreiros. O encoro de Be- Aberto ao público desde 2010. A igrexa de traza románica portuguesa, construída grazas á achega de dous nobres topónimos como Herrerías, que mantén a memoria Rede Natura que engloba os sistemas montañosos dos autóctonos de carballos e paisaxes rurais de grande da nos anos sesenta do século XX, pois a antiga, medie- numentos —como o castelo de Pambre ou a zona mo- e alcanzamos as aldeas de O Leboreiro, Desecabo e de 18,5 e 20,2 km. Hai quen aposta por facer a ruta Calzada, A Calle, Ferreiros —de novo, a referencia ao ve- to Grial. O conxunto de pallozas —vivendas prerromanas lesar, que nos permite ver (principalmente no verán) as do Leboreiro: destaca o tímpano da portada e as pinturas que vivían preto de alí (s. XVIII). E a “fonte santa” (s. XVII): dunha antiga industria local. O Cebreiro é unha aldea Ancares e o Courel, dúas impagables mostras de rique- atractivo. A ruta, que pasa por Barbadelo, ten un iti- val, xace baixo as augas do encoro de Belesar. Á nova numental de Melide—. Estamos na comarca da Ulloa, Furelos, onde engaiola a beleza da paisaxe. restante nun só día, durmindo no albergue do Monte llo oficio dos que, entre outras funcións, arranxaban as de forma circular; unha delas funciona como museo etno- ruínas mergulladas do vello Portomarín, entre elas a anti- murais do s. XVI. En Furelos, magnífica ponte medieval. as súas augas posúen, segundo a tradición, propiedades de orixe prerromana, pertence ao concello de Pedrafita za paisaxística e etnográfica. nerario alternativo que enfila recto cara a Ferreiros. Xa vila trasladouse, pedra a pedra, a igrexa-fortaleza de inmortalizada pola escritora Emilia Pardo Bazán na súa do Gozo pero é aconsellable realizar dúas etapas, con ferraduras dos cabalos—, A Salceda, Santa Irene —onde gráfico—. E desde o punto de vista gastronómico, oqueixo ga ponte romano-medieval sobre o río Miño. No poboado Melide (450 m) é centro xeográfico de Galicia e po- Na zona histórica de Melide, destaca a portada da igrexa curativas para a pel. do Cebreiro e á provincia de . Está situada a 1.300 no concello de Paradela pasamos pola parroquia das San Nicolao ou de San Xoán —que pertencía á Orde de célebre novela Los pazos de Ulloa (1886). descanso en Arca. hai albergue de peregrinos— e A Rúa, xa ás portas de Neste tramo alcanzamos a altura máxima do Camiño do Cebreiro, afamado produto con Denominación de actual, a igrexa románica de San Pedro e, sobre todo, a de súe unha enraizada tradición xacobea. Aquí, o Cami- románica de San Pedro, un cruceiro gótico dos máis anti- metros de altitude, o que nos permite gozar dunhas Cortes. A primitiva igrexa —coñecida agora coma Santa San Xoán de Xerusalén, despois chamada Orde de Mal- Arca, capital do municipio do Pino, o último concello O Pedrouzo é o núcleo principal da parroquia de Arca (O Francés en Galicia, o porto do Poio, de 1.335 m de alti- Orixe. San Nicolao (hoxe de San Xoán), construída por un obra- Abandonamos Palas de Rei polo Campo dos Romeiros, ño Francés recibe os peregrinos da ruta máis antiga, gos de Galicia (s. XIV), Santa María de Melide e a igrexa Saímos da vila de Arzúa pola rúa do Carme. Nesta eta- panorámicas extraordinarias de sedutora paisaxe ga- María de Loio— foi a casa nai da Orde de Santiago da ta—, tamén a portada da igrexa de San Pedro e un dos antes de Santiago. En toda a etapa atoparemos bares Pino). Poboación de servizos ao pé da N-547, conta con va- tude. Antes e despois do cumio, aldeas xurdidas ao am- doiro de discípulos do Mestre Mateo. Portomarín produce lugar de encontro de peregrinos onde tradicionalmen- o Camiño Primitivo. A monumentalidade da súa zona de Sancti Spiritus (s. XIV-XV); o Museo Terra de Melide, pa alternaremos a paisaxe de bosques e prados (car- laica con vellas montañas e perfís suaves. Neste tramo pasaremos por varias aldeas con enraizada Espada, fundada en 1170 en Extremadura. arcos da ponte romana, actualmente ao pé da ermida ou tabernas onde tomar algo e fontes para refrescár- riada oferta hostaleira. Ao longo do ano organízanse aquí paro do Camiño como Hospital da Condesa, Padornelo, unha das augardentes (o licor obtido por destilación do te se organizaban os grupos que, espontaneamente, se antiga é hoxe testemuño do esplendor das peregri- etnográfico. Os queixos con denominación de orixe Ar- ballos, eucaliptos, froiteiras e campos de labranza) con tradición xacobea, entre elas: Hospital da Condesa, que de Santa María das Neves. monos. feiras de gando, festas gastronómicas, mostras ecuestres e O párroco máis famoso deste lugar, Elías Valiña (1929- O Biduedo, Fillobal, Pasantes ou Fonfría, e frondosos A dobre condición de clérigos e cabaleiros que osten- bagazo da uva) máis recoñecidas de Galicia, que é obxecto formaran co transcorrer da peregrinación. Para chegar nacións. A súa orixe quizais sexa romana. Foi repo- zúa-Ulloa e os melindres (rosquillas). A uns 8,5 km, fóra tramos polo asfalto da estrada Nacional 547. Teñamos lembra o centro fundado a finais do século IX por dona concertos de bandas populares ou música folk. 1989), emprendeu nos anos 80 do século XX a sina- bosques autóctonos. taban os membros da Orde de Santiago procede preci- dunha festa anual. ao castelo de Pambre —singular fortaleza supervivente boada no século XIII polo rei Afonso IX. do Camiño, a igrexa prerrománica de Toques (s. XI). especial precaución cos vehículos, pois teremos que Egido, e a aldea de Pardonelo, onde se instalou a hospita- lización, con frechas amarelas, de toda a ruta desde samente desta fusión entre a comunidade guerreira de das revoltas sociais dos irmandiños contra os señores cruzar varias veces pola calzada. laria Orde de San Xoán de Xerusalén. Francia a Compostela. Desde entón, a frecha amarela Cáceres e os cóengos de Loio. é símbolo do Camiño.

HOSPITAL PALAS DE REI O CEBREIRO DA CONDESA FERREIROS Albergue - 104 prazas ALTO DE SAN Albergue dos Chacotes - 112 prazas ARZÚA Albergue - 22 prazas PADORNELO ALTO DO POIO FONFRÍA BARBADELO MERCADO PERUSCALLO Albergue - 20 prazas SANTA IRENE LIÑARES ROQUE O BIDUEDO SARRIA DA SERRA A BREA O COUTO Albergue de Palas de Rei - 64 prazas SAN XIAO CASANOVA MELIDE Albergue - 60 prazas A CALZADA A BOAVISTA A SALCEDA AS RAS A RABIÑA O EMPALME 1.300m 1.283m 1.335m 1.290m Albergue - 18 prazas RENTE 638m CORTIÑAS 661m A PENA 645m O CARBALLAL AS BARROSAS A PEROXA A CALLE Albergue - 36 prazas 1.230m 1.270m 1.242m Albergue - 36 prazas 629m LEIMÁN 642m 663m 643m MOIMENTOS A PARROCHA 558m A PONTE Albergue do Mato - 21 prazas Albergue - 140 prazas 388m 388m 405m ARCA (O PINO) 1.190m AS PAREDES 600m 645m MOUTRAS PORTOMARÍN 535m DO CAMIÑO O LEBOREIRO 388m 340m 382m 362m 377m 310m 566m 626m 645m 645m FURELOS 351m 361m Albergue de Arca - 126 prazas FILLOBAL 454m 504m VILACHÁ Albergue - 90 prazas 470m CAMPAÑA 628m 440m 454m 423m 408m 957m TRIACASTELA MORGADE MIRALLOS AS ROZAS 421m 387m 280m PASANTES Albergue - 56 prazas A BREA 800 m RAMIL 650m 636m 637m MARCADOIRO PREGONTOÑO VILEI 575m 380m A RÚA 698 m 662 m 522m 336m 275m

4,4 km 2,4 km 2,8 km 3,4 km 7,2 km 1,6 km 4,4 km 9,1 km 8,7 km 3,5 km 5,7 km 5,4 km 11,1 km 5,4 km 2 km

TRIACASTELA PORTOMARÍN MELIDE ARCA(O PINO) > SARRIA > PALAS DE REI > ARZÚA > SANTIAGO 18 km por San Xil 25 km 14,3 km 20,2 km a Santiago 25,1 km por Samos 92,7 km a Santiago 53,1 km a Santiago 132,9 km a Santiago por San Xil

Igrexa de Santiago de Triacastela Igrexa de Vilar de Donas, Palas de Rei Albergue de Ribadiso, Arzúa Praza do Obradoiro, Santiago de Compostela

QUE VER QUE VER QUE VER QUE VER A Galicia máis xenuína, con toda a súa maxia de bos- Xil, Montán, Pintín, Calvor e San Mamede do Camiño— O lugar de Castromaior, ao que chegamos a través da de Santiago. De feito, o percorrido entre Ligonde e Palas Ao saírmos de Melide pasamos por dúas localidades sede do hospital de Ribadiso, o último espazo histórico Deixamos a parroquia de Arca e pasamos por bosques Quedan 5 km en descenso. O Camiño entra na cidade En Triacastela, a igrexa de Santiago coa súa ábsida ro- Vendas de Narón conta cunha capela dedicada á Mada- En Boente, a igrexa de Santiago. Ao pé do río Iso, a Área O Monte do Gozo ofrece unha excelente panorámica da ques milenarios e arquitectura popular, sedúcenos e fermosas paisaxes, ou ben desviarse cara ao sur ata aldea de Gonzar, certifica, polo seu topónimo, que aquí de Rei estivo protexido, desde 1184 e durante séculos, de gran tradición xacobea: Boente, con templo parro- que permaneceu aberto no Camiño Francés ao servizo de eucaliptos e aldeas como Santo Antón ou O Amenal, polo barrio de San Lázaro e deixa á esquerda o das Fon- mánica. O mosteiro de Samos, que se remonta ao século lena, e Os Lameiros cunha capela de San Marcos e un Recreativa de Ribadiso co albergue de peregrinos que cidade. O Pavillón de Galicia, no barrio de San Lázaro. O especialmente neste tramo. atinxir o mosteiro beneditino de Samos, que foi a pri- houbo un castro —asentamento de poboación prerroma- polos cabaleiros desta Orde. O mosteiro de Vilar de Do- quial dedicado a Santiago, e Castañeda, onde Aymeric do peregrino. Foi rehabilitado en 1993 e reaberto nese nun ascenso que nos levará ao núcleo da Lavacolla, nas tiñas (nas inmediacións, ampla oferta de restauración e VI. Nel educouse Afonso II, impulsor das peregrinacións: orixinal cruceiro (cruz de pedra típica de Galicia, Portugal foi antigo hospital medieval. En Arzúa, a igrexa de San- Museo do Pobo Galego. O Panteón de Galegos Ilustres comunidade monástica en seguir o ideario as- no típico do noroeste peninsular—. Chegamos a Vendas nas sitúase afastado do Camiño, xa que se trataba de Picaud, autor do Libro V do Códice Calixtino, sitúa os Ano Santo como albergue de peregrinos. O contorno na- inmediacións do aeroporto de Santiago. Aquí, os pere- servizos). Máis adiante, a rúa dos Concheiros, antigo ba- Triacastela —topónimo ao parecer procedente de “tres no seu reinado descubriuse o sepulcro de Santiago. O ou Bretaña). Vilar de Donas é un dos monumentos ro- tiago, a capela gótica da Madalena, pertencente a outro contiguo ao Museo, na única igrexa gótica da cidade. O cético dos monxes coptos do deserto (século VI) e que de Narón, escenario no ano 820 dunha encarnizada preservar un espazo para o recollemento ou a oración. fornos de cal para as obras da catedral, que os pere- tural no que se sitúa é de gran beleza. grinos tiñan por costume lavar o corpo enteiro no regato rrio gremial dos artesáns que comerciaban con cunchas castros” (que son asentamentos prerromanos)— figura mosteiro ten un dos maiores claustros monásticos de mánicos máis significativos de Galicia. Ten planta baixa hospital desaparecido, ou a capela da Mota, xunto a unha Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC), obra do hoxe mantén activa a súa antiga hospedaría. batalla entres as tropas cristiás e musulmás. Algo máis grinos abastecían con pedras calcarias transportadas que pasa polo lugar. De feito, a etimoloxía de “Lavacolla” de vieira, e o histórico e xenuíno barrio de San Pedro, por xa no Códice Calixtino como punto final dunha das eta- España (s. XVIII) e na súa capela do Salvador (s. X) álza- Regresamos ao trazado da ruta xacobea e alcanzamos a de cruz latina con tres ábsidas abovedadas. Sobresaen as Chegamos á vila de Arzúa (388 m). O Camiño Francés xenuína carballeira homónima. A 5 km (afastándonos do arquitecto portugués Álvaro Siza. A capela das Ánimas, adiante, Ligonde, que tivo un importante hospital de desde Triacastela. Este feito simboliza a participación derivaría dun lava colea, en desenfadada referencia á onde baixa a ruta ata a Porta do Camiño. Continúa, xa no pas do Camiño Francés. Aquí exerceuse a hospitalida- Sarria é, cos seus 8.500 habitantes, a localidade máis se un ciprés milenario. O claustro menor (s. XVI) destaca localidade de Palas de Rei. Este núcleo, moi animado nas pinturas murais da ábsida central datadas no Ano San- recibe aquí os peregrinos procedentes do Camiño do Camiño), o pazo de Brandeso, onde Ramón María del cos seus retablos neoclásicos; a praza de Cervantes, peregrinos e acolleu o emperador Carlos V e ao seu fillo de todos na grande empresa construtiva do templo e hixiene dos xenitais. seu último tramo, por rúas peonís e prazas como Casas de e mesmo tivo cárcere para peregrinos; de todo isto poboada do Camiño Francés en Galicia. Aquí faleceu en pola súa fonte das Nereidas e a súa porta románica, único épocas de maior tránsito de peregrinos, deberíalle o seu to de 1434. No interior, varios sepulcros de cabaleiros da Norte. A uns 10 km fóra da nosa ruta esténdese o encoro Valle Inclán situou parte da súa novela Sonata de otoño onde se situou o concello ata finais do s. XVIII. O museo da Filipe II. A arquitectura tradicional deste lugar é hoxe ou- manifestaba tamén esa unión de forzas e solidariedade Reais, praza de Cervantes e A Acibechería, por onde acce- consérvanse vestixios. 1230 o seu fundador, o rei Afonso IX —fundador tamén vestixio do mosteiro do s. XII. O Padre Feijoo residiu aquí nome a un suposto palacio real construído remotamen- Orde de Santiago. E de novo no trazado do Camiño, Palas de Portodemouros, cunha ampla oferta de turismo rural (o interior non se pode visitar). E a 10 km, o encoro de Alcanzamos o Monte do Gozo (380 m), pequena ele- Casa da Troia, a célebre pensión de estudantes de come- tro dos seus atractivos. que o Camiño fixa en cada acto de peregrinación. deremos á basílica —o acceso alternativo, en Ano Santo, de Triacastela—, cando peregrinaba a Santiago. O renome durante 14 anos. En Sarria, a torre do seu desaparecido te nas súas inmediacións. No núcleo urbano atópase o de Rei: a vila conserva a portada románica na moderna e para a práctica de deportes acuáticos. Portodemouros. Seguimos en comarca queixeira, da vación onde os peregrinos gozaban, por vez primeira, zos do s. XX. E o mosteiro de San Martiño Pinario. Á saída de Triacastela temos dúas opcións: ou con- será a Porta Santa, na Quintana. xacobeo de Sarria xa era unha realidade a comezos do s. castelo medieval e o convento da Madalena (s. XIII). O templo de Vilar de Donas (s. XII-XIII) é o emblema mo- albergue de peregrinos. igrexa de San Tirso. Unha ponte de orixe medieval permítenos cruzar o río Denominación de Orixe Arzúa-Ulloa. dunha afastada visión da catedral. Entre os grupos de tinuar directamente a Sarria a través dunha serie de XIII, cando se constrúe o seu hospital de peregrinos. numental deste tramo. Foi un antigo priorado da Orde Iso. A primeira casa á dereita, xunto ao propio leito, foi peregrinos proclámase como “rei da peregrinación” o aldeas típicas de gran tradición xacobea —A Balsa, San primeiro que alcance o seu cumio. En 1993 construíuse 25,0 km 94,9 km a Santiago aquí un grande albergue. ALTO DE FONTE DOS O MONTE DO GOZO SAN XIL RIOCABO LAMEIROS O HOSPITAL VENDAS PALAS DE REI ARCA (O PINO) Albergue TRIACASTELA 870m 900m MONTÁN Albergue dos Chacotes - 112 prazas MELIDE Albergue - 56 prazas A BALSA 820m FONTEARCUDA Albergue - 32 prazas DE NARÓN LIGONDE Albergue de Arca - 126 prazas 400 prazas SAN LÁZARO 762m FURELA CALVOR GONZAR Albergue de Palas de Rei - 64 prazas Albergue - 140 prazas SANTA MARÍA ARZÚA SAN PAIO VILAMAIOR SAN MARCOS Albergue de San Lázaro 720m 725m PINTÍN SARRIA 680m 387m Albergue Escola - 20 prazas A BREA O ROSARIO SANTO ANTÓN O AMENAL CIMADEVILA A LAVACOLLA 662 m 670m Albergue - 22 prazas PORTOMARÍN Albergue - 30 prazas PORTOS LESTEDO 454m PARABISPO Albergue - 60 prazas 280m 331m 353m 370m 372m SAMOS 630m Albergue - 36 prazas TOXIBÓ 625m 580m 620m 625m 558m DE MELIDE 460m BOENTE A CASTAÑEDA 270m 254m 281m 300m 80 prazas LUSÍO Albergue - 90 prazas 550m 600m RIBADISO 388m Casa Forte de Lusío Albergue - 62 prazas 524m AGUIADA 500m 425m 400m 412m 500m 454m SERRA DE Albergue - 69 prazas SANTIAGO 60 prazas 532m 387m 280m A PREVISA AIREXE OS VALOS ABENOSTRE 310m DE COMPOSTELA CASTROMAIOR LIGONDE 660m SAN MAMEDE 722m 625m 637m 628m 253m S. CRISTOVO RENCHE S. MARTIÑO TEIGUÍN PASCAIS 600m DO REAL DO REAL DO CAMIÑO 4,3 km 5,7 km 2,1 km 8,3 km 698m

3,3 km 10 km 4,7 km 8,1 km 5,2 km 4,2 km 2,6 km 4,9 km 5,8 km 5,3 km 3,2 km 10 km 5,6 km 4,6 km GAL k m < MÁIS ALÁ DO CAMIÑO... O CAMIÑO No noso intinerario, localidades que son historia viva do Camiño: Estella/Liza- PLANO DE SANTIAGO DE COMPOSTELA 1630 m rra, onde se veneran as reliquias de Santo André, ou Logroño, cidade atravesada 8 literalmente, de sur a norte, pola ruta. Nájera, coa súa colexiata de Santa María , 0 FRANCÉS -> FRANCÉS -> la Real, ou Burgos, núcleo do Camiño, cunha catedral gótica declarada Patrimo- LUGARES XACOBEOS -> 3 nio da Humanidade. 820 m Jaca Somport 7

Xa en Palencia, Frómista exhibe a súa igrexa da San Martín, puro románico 25 ,

Arrés 700 m europeo, e Sahagún, en terras de León, amosa o antigo poder de Cluny, tras 1 Catedral de Santiago de Compostela 8 San Domingos de Bonaval 15 Igrexa de Santa Susana É o Camiño por excelencia. O máis transitado e Centro Internacional de 8 deixar atrás Carrión de los Condes. A cidade de León, fundada polos romanos e Hospital Real (hoxe, Hostal dos Reis Porta do Camiño Igrexa do Pilar , 2 9 16 Acollida ao Peregrino: 9 Chegaches a Compostela. Garda agora as botas tamén o máis documentado. Foi descrito xa cara Católicos) 2 rexurdida ao amparo das peregrinacións, encandea co gótico da súa catedral e 10 Igrexa de Santa María do Camiño 17 Praza das Praterías e Museo das Centro de Documentación e Ruesta 550 m da túa peregrinación e convértete nunha persoa a 1135 no Codex Calixtinus, obra fundamental, 3 San Martiño Pinario Peregrinacións e de Santiago os frescos románicos do Panteón Real de San Isidoro. 11 Praza do Campo (hoxe, de Información do Camiño S. Jean 7 k m viaxeira, curiosa, sensible e activa. Volve sobre cuxo “Libro V”, atribuído ao relixioso francés Ay- Pied de Port 4 Reitorado da USC Cervantes) e igrexa de San Bieito 18 Santa María a Real do Sar < 22 , do Campo 163 m 9 os teus pasos. Todo o que non puideches ver ou meric Picaud, podería considerarse hoxe como a Ímonos achegando a Galicia: en Astorga conflúe o Camiño Francés coa Vía da 5 Pazo de Raxoi , 19 Santa María de Conxo Información Sangüesa 400 m

i 4 gozar na túa ruta espérate. Ábrense ante ti outros primeira guía cultural e mesmo turística de Eu- Prata e aquí sorprenderannos desde a pegada dos romanos ata a arte de Gaudí. 12 Igrexa de Santa María Salomé 2 Roncesvalles 6 Convento de San Francisco e 20 Monte do Gozo 3 Piornedo, Cervantes , monumento de San Francisco, do Porta de Mazarelos 7

13 2 CAMIÑO FRANCÉS

555 m camiños igual de sedutores. Mira as suxestións ropa. Neste especifícase cada tramo e infórmase Ponferrada, na comarca do Bierzo, un dos berces do Temple, conserva un es- 21 Capela de San Paio do Monte  950 m Monreal escultor Asorey 22, 1

Oficina do Peregrino: 532 m que che preparamos. con detalle de hospitais, santuarios e costumes pléndido Castelo dos Templarios, e Villafranca del Bierzo goza do privilexio de 14 Fonte de Santiago, Rúa do (O Pedroso) Larrasoaña Franco 981 568 846 4 7 Igrexa de San Fructuoso e lugar do , antigo cemiterio de peregrinos 0

451 m locais. outorgar a Indulxencia e o Xubileo aos peregrinos que non poidan continuar 2 E por aquí seguimos, polos Ancares. Se ao sur do Camiño Francés nos acolle a Pamplona 31, 1

o Camiño. 4 serra do Courel, ao norte álzanse as montañas da Serra dos Ancares. A aldea CAMPO DAS 2 de Piornedo ten sona polas súas pallozas (vivendas prerromanas), o mesmo A entrada en Galicia realízase a través do porto de montaña do Cebreiro. Desde HORTAS 21 700 m Puente La Reina 2

341 m có Cebreiro. Rodeada dunha gran riqueza natural e paisaxística, esta serra —es- O Camiño Francés entra en España polo occidente dos Pireneos. Aquí conflúen aquí restan 154,7 quilómetros a Compostela, 161,7 por Samos. 2

464 m Estella tamos nun Parque Natural— regálanos incribles rutas de sendeirismo, como a os catro itinerarios históricos, descritos xa no Codex, e en activo actualmente: AVENIDA DE COMPOSTELA COSTA DE SAN FRANCISCO 6

que parte da Degrada (Cervantes) e chega ao pico de Tres Bispos (un percorrido a vía Tolosana -que parte de Arlés-, a vía Podiense -co seu comezo en Le Puy-, a RÚA DAS HORTAS 1, 6 2 duns 17 km, 5 horas e media a pé), pero tamén a posibilidade de contemplar vía lemosina -con orixe en Vézelay e con escala en Limoges- e a vía Turonense i 450 m Los Arcos castelos como os de Doiras ou Donís. -desde París e con escala en Tours-. A Tolosana entra en España por Somport e as 3 COSTA VELLA

RÚA DE CARRETAS 28 ,

outras tres únense en Ostabat para cruzar os Pireneos por Roncesvalles. Desde 395 m Logroño

7 RÚA DE SAN FRANCISCO Os caminos de Santiago en Galicia en Santiago de caminos Os RÚA DO VAL DE DEUS

A riqueza paisaxística da Galicia oriental non deixa de abraiarnos. Outra destas aquí restan 760 quilómetros a Compostela. PASEO DA FERRADURA 2 6 , RÚA LOUREIROS 9 paisaxes sedutoras preto do Camiño Francés, e a uns 15 quilómetros da cidade 2 FRANCÉS PASEO DAS LETRAS GALEGAS

PASEO DE BÓVEDA 485 m Desde Puente la Reina (Navarra) o Camiño converxe nunha soa ruta que atravesará 15 RÚA DO POMBAL 5 Nájera de Lugo, é o Bosque da Fervenza, situado no curso alto do río Miño. Decla- PRAZA DO 3 PRAZA DE o norte da Península polas paisaxes máis variadas: os bosques de faias e piñeiros RÚA DE SAN OBRADOIRO SAN MARTIÑO

rado Reserva da Biosfera, é un dos máis importantes bosques de inundación CLEMENTE 1 2 Santo Domingo de Navarra, o cheiro a uva de La Rioja, as amplas chairas e estepas castelás, ata PRAZA DA PRAZA DE RÚA DE SAN ROQUE

que quedan na Península Ibérica, isto é, o río anega periodicamente parte dos 4 INMACULADA MOEDA VELLA 637 m de la Calzada atinxir as montañas e bosques de carballos e castiñeiros de Galicia. RÚA DE RAXOI SAN MIGUEL CAMIÑO carballos centenarios (teñen máis de tres séculos de vida) e os amieiros monu- 1 RÚA DA TROIA

mentais que conforman este lugar. 16 22, 7 PRAZA DA 770 m Belorado Montañas do Cebreiro, AVENIDA DE XOÁN CARLOS I AVENIDA DE FONSECA PRAZA DA QUINTANA RODRIGO DE PADRÓN PRAZA 14 17 11 4, 3 2 ROXA A PORTA RÚA DA RAÍÑA PRAZA DE

FAXEIRA 1000 m San Juan de Ortega Na nosa peregrinación, a subida ao Cebreiro e a chegada á vila das pallozas CERVANTES CASAS REAIS RÚA DO FRANCO RÚA DO VILAR RÚA DAS RODAS conforman unha entrada en Galicia inigualable. Descendemos por Triacastela SAN PAIO DE ANTEALTARES 8 19 9 2 e Samos pero, non moi lonxe, un pouco máis ao sur, dentro aínda da provincia PREGUNTOIRO 10 1,7 km PORTA DO 863 m Burgos de Lugo, espérannos A Cruz do Incio e O Courel. Para os amantes da paisaxe CAMIÑO RÚA DA SENRA RÚA NOVA PRAZA DO galega máis xenuína: vellas montañas, bosque autóctono e monumentos úni- 12 CINCO RÚAS SANTO AGOSTIÑOIRMÁN GÓMEZ 8 7 ,

RÚA DAS ORFAS 9 RÚA DE SAN PEDRO cos, como o templo do Hospital do Incio, la única igrexa románica de már- 3 RÚA DA CALDEIRERÍA more de España, construída no século XII pola Orde de Malta. Realmente foi PRAZA DA SAN FIZ

FONTE DE SANTO ANTONIO UNIVERSIDADE 820 m Castrojeriz hospital de peregrinos (desviación do Camiño Francés), destinado tamén a PRAZA DE PRAZA DA GALICIA MAZARELOS RÚA DA VIRXE DA CERCA atender os necesitados. O hospital álzase hoxe en medio da natureza máis 5

TRÁNSITO13 DA MERCÉ 25 , pura. RÚA PATIO Igrexa de Santo RÚA DA ENSINANZA 789 m Frómista Antoniño de Toques DE MADRES 20 3,5 km

Entrada do 5 ,

18 9

Camiño Francés 1 RÚA DO HÓRREO 800 m

824 m Carrión de los Condes Do bosque imos á arte en pedra e madeira: Santo Antoniño de Toques é outra 7 sorpresa monumental e artística. Situada a uns 7 km ao norte de Melide (Camiño , 9 Francés), no interior da provincia da Coruña e nunha magnífica contorna, atopá- 3

monos cunha igrexa prerrománica que conserva elementos mesmo anteriores ao 820 m Sahagún século X. No interior do templo, deliciosas pinturas policromadas sobre madeira. Antes de comezar a peregrinación 1 ,

OS CAMIÑOS EN 8

CONSELLOS ÚTILES 1 Se estamos a finais de maio, debemos visitar Vila de Cruces. Neste núcleo celé- PARA PEREGRINOS · Realiza unha preparación física previa, · As acampadas deberás facelas en 880 m El Burgo Ranero

brase, o derradeiro domingo dese mes e desde o ano 1993, a Festa Gastronómica tendo en conta que debes planificar as lugares establecidos para tal efec- 2 GALICIA -> , 7

do Galo de Curral, declarada de Interese Turístico Galego; é tamén un lugar onde etapas en función das túas posibilida- to. Ten precaución se fas fogueiras, 3 degustar (todo o ano) esta raza autóctona de Galicia. Lembremos que todo o in- des, dosificando o esforzo e facendo ao iniciar a marcha asegúrate de 820 m León A CREDENCIAL DO PEREGRINO CAMIÑOS DELIMITADOS descansos máis ou menos frecuentes terior da Comunidade é especialista na preparación destas carnes e, aínda máis que queden apagadas, COIDA O 6

É un documento no que se van cuñando os selos dos lugares 2 Teléfonos de emerxencias importante, único na calidade deste produto. OFICIALMENTE ou longos dependendo das caracterís- MEDIO AMBIENTE. San Martín

Igrexa de San Pedro 865 m Sinalización executada polos que se pasa e que servirán para obter a “Compostela” (do- del Camino Fiz, O Incio Barreiros ticas físicas de cada un. Narón 5 cumento do Cabido que certifica a realización da peregrinación · Non te afastes nunca das sendas , Ferrol Neda Lourenzá 4 061 Cómpre tamén achegarse aos Pendellos de Agolada, un mercado tradicional en 2 (Galicia) Fene por motivos relixiosos ou espirituais). Débese acreditar que se · Unha vez iniciada a marcha non ca- sinaladas, evita camiñar cando 870 m Astorga pedra do século XVIII que chegou “vivo” sorprendentemente hasta hoxe. Mondoñedo Cabanas Camiño Francés fixeron polo menos os 100 últimos quilómetros a pé ou a cabalo; miñes moi rápido os primeiros días e escureza e respecta as normas de 6 Pontedeume Abadín , 112 Desde O Incio parte unha estrada que nos leva, despois duns 35 quilómetros, 9 (Nacional) A Coruña 1 Miño 200 km se é en bicicleta; ou ben 100 millas náuticas navegadas mantén o mesmo ritmo. circulación. Se o fas en bicicleta, ao Courel. A Serra do Courel é unha reserva verde, en cuxos vales e montañas E se queremos gozar da contorna dun xeito distinto e dinámico, Galicia enteira 1153 m Rabanal del Camino Camiño Primitivo e realizar a pé os últimos quilómetros do Camiño desde o Monte lembra que é obrigatorio o uso do Cambre Paderne · É fundamental o coidado dos pés co 085 (Incendios forestais Galicia) atopamos a maior diversidade vexetal de Galicia. Camiñemos, por exemplo, é un referente en España en deportes de aventura. Por algúns destes lugares Culleredo Betanzos

do Gozo. casco e do chaleco de alta visibili- 1 quad , pola Devesa da Rogueira, unha ruta impresionante de 8,8 km (3 h e 15 min poderemos trazar rutas en piragua, a cabalo ou en . Bicicleta todoterreo Abegondo LUGO fin de previr as bochas; para iso leva cal- 2 Carral Camiño do Norte dade. 3 ponting ou rappel… A CORUÑA

a pé). (BTT), tiro con arco, ou mesmo, para os máis atrevidos, zado cómodo e usado, é aconsellable 530 m TARXETA SANITARIA Ponferrada www.caminodesantiago.gal Turismo de Galicia pódenos proporcionar o contacto coas empresas especializa- levar dous pares, ou con sola de goma · Camiña sempre pola marxe es- Muxía Ordes Mesía Camiño Inglés · Os peregrinos españois deben viaxar sempre coa tarxeta sanitaria. 3 Vilasantar Pero O Courel tamén concentra restos prerromanos abraiantes, como o castro de das que levan a cabo estas actividades. Sobrado grosa e lixeira; os calcetíns deben ser querda da calzada. 22 ,

500 m Villafranca Santa Comba Lugo Vilar ou A Torre, e antigas ferrerías (coñecidas como “mazos”), algunhas con- Dumbría Boimorto · En caso de proceder doutro país membro da Unión Europea, é adaptados e de boa transpiración (de del Bierzo

deseño: Desoños – D. L.: C 000-2020 ¿? deseño: Desoños – D. Oroso · Se estás canso e con cambras SANTIAGO DE Toques 7 vertidas hoxe en singulares aloxamentos turísticos. O sur da provincia de Lugo Cee recomendable dispor da tarxeta sanitaria europea. fío ou algodón), sempre limpos, secos , 9

COMPOSTELA Melide descansa nun lugar fresco e bebe 2 acolleu entre os séculos XVI e XIX unha verdadeira industria siderúrxica. Moi preto Mazaricos e ben colocados para evitar rozaduras. Fisterra Corcubión Arzúa Guntín 1300 m Negreira O Pino Palas de Rei · Se procedes dun país que non é membro da Unión Europea, de- abundante líquido. O Cebreiro

de aquí, aldeas xenuínas como Seceda ou Seoane, pura arquitectura tradicional. Ames CAMIÑOS RECOÑECIDOS Ao rematar a xornada lava os pés con 8 App do Camiño Portomarín bes saber que hai países que teñen convenios con España, polo

Boqueixón 21 , Teo Sarria Pendentes de delimitación 662 m Rois Triacastela auga e xabón e cambia de calzado. · Para repoñer forzas durante o ca- Triacastela Vedra oficial que será importante obter esta información antes de iniciar a (Dispoñible en Google Play e App Store) Ao norte do Camiño podemos seguir viaxando pola natureza única destas terras Padrón Paradela miño come alimentos moi enerxé- 8 Samos Dodro 1 Samos viaxe e así vir con todos os papeis en regra. · Utiliza roupa lixeira e ampla de cor Sarria 454 m Pontecesures Rodeiro do interior de Lugo: así é o bosque de Cruzul (concello de Becerreá), atípica pai- Rianxo Lalín Pedrafita do Cebreiro ticos (froitos secos, figos, chocolate, Boiro Valga A Estrada Silleda clara (reflectora), adecuada á época do saxe de aciñeiras, a máis setentrional da Península; ou os impoñentes Soutos Cidade da A Pobra do Catoira O Saviñao PERSOAS CON DISCAPACIDADE etc.). 2 Caramiñal Caldas ano. Cultura, Vilagarcía de Reis A Pobra Vía da Prata ou Camiño Mozárabe 22 ,

de Agüeira, formados por enormes castiñeiros, nunha zona pertencente xa ao de Arousa Dozón Ademais das recomendacións xerais, o peregrino debe ter en Portomarín 387 m Santiago de Ribeira do Brollón · Na equipaxe debes levar saco de Vilanova Portas · Leva un chuvasqueiro de pouco peso Parque Natural dos Ancares. Compostela A Illa de de Arousa conta estoutras: Arousa Barro Piñor Pantón Monforte Quiroga Camiño Portugués durmir, unha navalla multiusos, Vilamartín que cubra a mochila. 5 Cambados Vilamarín de Lemos 2 San Cristovo de Valdeorras Rubiá · Informarse antes de saír das dificultades que pode atopar un unha lanterna, un teléfono móbil, O Grove Meaño Pontevedra de Cea A Rúa Palas de Rei 558 m Sanxenxo Amoeiro Coles Camiño Portugués da Costa peregrino con discapacidade e das condicións de accesibilidade · Leva unha protección para a cabeza, e unha pequena caixa de medica-

O Barco 6 ,

Vilaboa de Valdeorras 4 E agora, a : porque hai outro máis alá da súa dos distintos servizos que se atopan no Camiño de Santiago (al- e lentes de sol, evita as horas de máis mentos. Melide 452 m Compostela secreta Santiago Ourense 1 Soutomaior Carballeda zona monumental única, da súa xenuína gastronomía ou do animado am- San Cibrao Paderne de Valdeorras Camiño de Inverno bergues, establecementos de hostalería, etc.). calor e utiliza crema protectora. OURENSE 4, 3

de Allariz Arzúa 336 m Redondela das Viñas · A caixa básica de urxencias (al- 1 biente cultural. É un novo Santiago, conectado coa natureza e o lecer, presidi- Taboadela Baños de Molgas · Extremar as precaucións á hora de cruzar as estradas se se ten · Inxire auga frecuentemente pero ase- cohol, gasa, esparadrapo de seda, Mos 8, 5 1 do polos seus poéticos ríos Sar e Sarela, e os suaves montes que os protexen. Vigo PONTEVEDRA Allariz Vilar Ruta do Mar de Arousa e Río Ulla Arca 280 m Xunqueira de Barrio Vilariño discapacidade auditiva e camiñar sempre acompañado no caso gúrate de que é potable; non se debe Betadine, apósitos, crema de pro-

Os novos paseos polo río Sar ábrense ante nós, ao leste da cidade —na zona de Ambía de Conso 2 Nigrán O Porriño , Sandiás Laza A Gudiña das persoas con discapacidade visual, debido aos cruzamentos, consumir auga de arroios, ríos, manan- tección solar, agulla e fío para a 0

Sarreaus 2 coñecida como As Brañas do Sar—, xunto á subida e a través de sendas polo 253 m Baiona Camiño de Fisterra e Muxía desvíos e irregularidades do terreo. ciais ou fontes de cuxa potabilidade cura das bochas, tesoira pequena, novo Bosque de Galicia. Este novo espazo de 24 ha crece na ladeira do Monte Tui Xinzo Castrelo de Limia Trasmiras A Mezquita a Oia do Val non esteamos seguros. Para previr des- vaselina, repelente de mosquitos, l Gaiás, que preside a Cidade da Cultura. Ao oeste, no outro extremo da urbe, Verín Riós O Rosal SE VIAXAS CON ANIMAIS hidratacións recoméndase unha inxes- antihistamínicos (en caso de aler-

NIO MU Cualedro O o bríndanos quizais a mellor panorámica da cidade milenaria. N Monte Pedroso IM D Monterrei R T IA

A L

• P

•

W

L · Asegúrate de ter en regra as vacinas e desparasitacións, correcta- tión mínima diaria de 2 litros de auga. xia) e aspirinas.

O A

I Vilardevós R

D L A Guarda D N

H O Podemos acceder a el seguindo un antigo viacrucis que pasa a carón do gran E M R I E T IN AG O E • P RIM Oímbra AT mente recollidas no caderno sanitario co que se debe viaxar. Existen no mercado bebidas isotónicas

Organización Caminos de Santiago de Compostela: parque coñecido como A Granxa do Xesto. Santiago de de las Naciones Unidas Camino Francés y Caminos del Norte de España Ferrería de Seoane (Ferrería de Locay), Devesa da Rogueira, cuxa composición en sales de sodio e Compost e para la Educación, inscritos en la Lista del Patrimonio Mundial la Ciencia y la Cultura en 1993 · Planifica e adapta a ruta e as etapas á existencia de aloxamentos Folgoso do Courel potasio poden axudar a un adulto san. que permitan o seu acceso.