ROCZNIK 91 • 2016 • NR 4

CZASOPISMO SPOŁECZNO- ZAWODOWE I NAUKOWE KRAJOWEJ IZBY LEKARSKO- WETERYNARYJNEJ

J O W A I Z R A B

K A

L

A E

K N

A J R Y S R K A O N – W E T E R Y

Dokumentacja obrotu detalicznego produktami leczniczymi weterynaryjnymi Czy jest możliwe zakażenie zwierząt domowych wirusem Zika? Ochwat koni – etiopatogeneza, objawy i leczenie Pies jako typowy drapieżnik komunikujący się z człowiekiem Sprzeczny z Konwencją Waszyngtońską (CITES) przemyt zwierząt do Polski

C Mycobacterium caprae – prątek bydlęcy. Część I. Ogólna M charakterystyka gatunku, genetyka populacyjna oraz Y

geograficzny zasięg występowaniaCM

Witamina C w żywieniu koni MY Możliwości leczenia hormonalnego CY zaburzeń płodności u krów Leki przeciwbakteryjne stosowaneCMY

u świń K Mykobakterioza układowa u sznaucerów miniaturowych Laparoskopowe zaszycie przestrzeni śledzionowo‑nerkowej u koni jako profilaktyka nawrotowego dogrzbietowego przemieszczenia lewych pokładów okrężnicy dużej – 6 przypadków klinicznych Wsparcie naukowe dla Ukrainy w zakresie kontroli bezpieczeństwa w łańcuchu żywnościowym w ramach projektu MICRORISK

www.vetpol.org.pl Egzemplarz bezpłatny

PL ISSN 0137-6810 • Czasopismo znajduje się w wykazie czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Za publikacje przyznawane są 4 punkty.

Spis treści

CZASOPISMO SPOŁECZNO-ZAWODOWE I NAUKOWE Działalność Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej KRAJOWEJ IZBY LEKARSKO-WETERYNARYJNEJ

216 Od redakcji – A. Schollenberger ROCZNIK 91 • 2016 • NR 4 218 Kalendarium Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej Komitet Redakcyjny: XIII posiedzenie Prezydium Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej VI kadencji – W. ­Katner 219 Antoni Schollenberger (redaktor naczelny), 220 Pisma i opinie Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej Danuta Trafalska (sekretarz redakcji), Witold Katner (rzecznik prasowy Krajowej Izby Prawo weterynaryjne Lekarsko‑Weterynaryjnej) Joanna Czarnecka (redakcja techniczna). 225 Dokumentacja obrotu detalicznego produktami leczniczymi weterynaryjnymi – T. Mali- Rada Programowa: nowska prof. dr hab. Stanisław Winiarczyk – przewodniczący, dr hab. Łukasz Adaszek, Prace poglądowe prof. dr Alfonso Carbonero‑Martinez (Hiszpania), 228 Czy jest możliwe zakażenie zwierząt domowych wirusem Zika? – Z. Gliński, K. Kostro prof. dr hab. Beata Cuvelier-Mizak, prof. dr Antoni Gamota (Ukraina), 231 Ochwat koni – etiopatogeneza, objawy i leczenie – O. Witkowska, A. Turło, K. Michlik, prof. dr Ignacio García-Bocanegra (Hiszpania), A. Cywińska lek. wet. Maciej Gogulski, prof. dr hab. Zbigniew Grądzki, 235 Pies jako typowy drapieżnik komunikujący się z człowiekiem – J. Kamieniak, T. Mazurkiewicz, lek. wet. Tomasz Grupiński, M. Tietze prof. dr Marian Horzinek (Holandia), 238 Sprzeczny z Konwencją Waszyngtońską (CITES) przemyt zwierząt do Polski – P. Listos, prof. dr hab. Tomasz Janowski, prof. dr hab. Andrzej Koncicki, M. Dylewska, M. Gryzińska prof. dr hab. Roman Lechowski, 243 Mycobacterium caprae – prątek bydlęcy. Część I. Ogólna charakterystyka gatunku, lek. wet. Andrzej Lisowski, genetyka populacyjna oraz geograficzny zasięg występowania – M. Krajewska, lek. wet. Wiesław Łada, E. Augustynowicz-Kopeć, B. Orłowska, M. Welz, K. Anusz, K. Szumowski lek. wet. Jacek Mamczur, prof. dr Karin Möstl (Austria), 246 Witamina C w żywieniu koni – A. Mirowski prof. dr hab. Wojciech Niżański, prof. dr hab. Jacek Osek, Prace kliniczne i kazuistyczne prof. dr hab. Urszula Pasławska, prof. dr hab. Zygmunt Pejsak, 248 Możliwości leczenia hormonalnego zaburzeń płodności u krów – Z. Boryczko, dr hab. Jarosław Popiel, B.M. Jaśkowski, K. Urbaniak, M. Trela, H. Bostedt, J.M. Jaśkowski lek. wet. Marek Radzikowski, prof. dr hab. Tadeusz Rotkiewicz, Leki przeciwbakteryjne stosowane u świń – Z. Pejsak, M. Truszczyński 254 prof. dr hab. Piotr Silmanowicz, 258 Mykobakterioza układowa u sznaucerów miniaturowych – R. Sapierzyński prof. dr Vasyl Stefanyk (Ukraina), prof. dr hab. Paweł Sysa, 262 Laparoskopowe zaszycie przestrzeni śledzionowo-nerkowej u koni jako profilaktyka prof. dr hab. Józef Szarek, nawrotowego dogrzbietowego przemieszczenia lewych pokładów okrężnicy dużej prof. dr hab. Piotr Szeleszczuk, – 6 przypadków klinicznych – J. Samsel lek. wet. Zbigniew Wróblewski, dr n. wet. Jan Żelazny. Higiena żywności i pasz Prace poglądowe, prace kliniczno-kazuistyczne 267 Wsparcie naukowe dla Ukrainy w zakresie kontroli bezpieczeństwa w łańcuchu i dotyczące leków są recenzowane. żywnościowym w ramach projektu MICRORISK – K. Wieczorek, E. Kukier, R. Pomykała, Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść K. Kwiatek, J. Osek reklam i ogłoszeń. Wydawca: Krajowa Izba Lekarsko-Weterynaryjna Historia weterynarii Adres Redakcji: 270 70 lat Zakładu Higieny Weterynaryjnej w Gdańsku – A. Stryszak al. Przyjaciół 1, 00-565 Warszawa tel./fax (22) 621 09 60, 602 377 553 273 Leki e-mail: [email protected] http://www.vetpol.org.pl Miscellanea Redaktor naczelny: ul. Nowoursynowska 159c, p. 165, 279 Przyczynek do zwalczania afrykańskiego pomoru świń – H. Lis 02-776 Warszawa, tel. (22) 593 60 69 e-mail: [email protected] 280 Konferencja naukowa i zawody narciarskie w Dolnym Kubinie na Słowacji – K. Orlik Biuro Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej al. Przyjaciół 1, 00-565 Warszawa 281 Afrykański pomór świń. Monografia pod redakcją naukową Zygmunta Pejsaka tel./fax (22) 628 93 35, tel. (22) 622 09 55 i Mariana Truszczyńskiego e-mail: [email protected] 282 Debra F. Horwitz, Daniel S. Mills: Medycyna behawioralna psów i kotów – A. Kłosiński http://www.vetpol.org.pl 282 List do redakcji Projekt graficzny: Foxrabbit Designers Łamanie: Joanna Czarnecka 283 Zmarli Druk i oprawa: MDruk Nakład: 15 000 egz.

EGZEMPLARZ BEZPŁATNY Zmianę adresu korespondencyjnego proszę kierować do właściwej okręgowej izby lekarsko-weterynaryjnej. DziałalnośćMiscellanea Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej

zaszczepione wcześniej, to powinno być Od redakcji zaszczepione powtórnie, gdy skończy 12 tygodni. Przy dużym narażeniu na za- każenie należy podać kolejną dawkę po szczęście obsesja antyszczepion- i nie częściej niż jest to konieczne. W wie- 2–4 tygodniach. Jeżeli szczepione są po kowa nie objęła właścicieli psów lu miejscach przewodnika podkreślono, raz pierwszy psy dorosłe, to wystarczy i kotów.Na Większość z tych, którzy traktu- że zawarte w nim informacje mają cha- 1 dawka szczepionki. Dawki przypomi- ją je jako zwierzęta towarzyszące, a nie rakter zaleceń, a nie nakazów. Szczepion- nające podaje się psom w wieku 1 roku. jedynie jako psy ujadające na podwórzu ki podstawowe dla psów mają je chronić Częstość kolejnych szczepień zależy od albo koty łapiące myszy w stodole, z wła- przed chorobami zakaźnymi oraz zakaże- decyzji administracyjnych, mimo że pro- snej woli dba o to, aby zostały zaszczepio- niami grożącymi utratą życia i powinny ducenci niektórych szczepionek podają, ne nie tylko przeciwko wściekliźnie, lecz być stosowane u wszystkich psów. Nale- iż odporność poszczepienna utrzymuje również przeciwko innym chorobom za- żą do nich szczepienia przeciwko nosów- się przez 3 lata. kaźnym. Właśnie tacy właściciele stano- ce (canine distemper virus – CDV), cho- Terminy podstawowego uodporniania wią bazę klientów praktyk zajmujących robie Rubartha, czyli zakaźnemu zapale- kotów są niemal takie same jak u psów. się leczeniem małych zwierząt. Dlatego niu wątroby (canine adenowirus type 1 Szczepienie kociąt rozpoczyna się w wie- tak ważna jest pierwsza wizyta i pierwsze – CAV‑1), oraz parwowirozie (canine pa- ku 6–8 tygodni i podaje się kolejne dawki szczepienie, po którym zostaje zwierzęciu rvovirus type 2 – CPV-2). co 2–4 tygodnie, aż do osiągnięcia 16 ty- wydana książeczka szczepień, traktowa- Szczepionki podstawowe dla kotów godnia życia. Dorosłym kotom, szczepio- na przez właściciela jak książeczka zdro- to szczepionki chroniące przed: panleu- nym po raz pierwszy, podaje się 2 dawki wia i towarzysząca psu lub kotu przez całe kopenią wywoływaną przez koci parwo- szczepionki w odstępie 2–4 tygodni. Je- jego kilkunastoletnie życie. wirus (feline parvovirus – FPV), zapale- żeli jest to szczepionka żywa, atenuowa- Szczepienia traktowane są jako zabie- niem nosa i tchawicy wywoływanym przez na przeciwko kociemu parwowirusowi, gi rutynowe, ale to nie znaczy, że w ciągu koci herpeswirus typu 1 (feline herpesvi- to wystarczy jednokrotne szczepienie, lat nic się w nich nie zmienia. W styczniu rus type 1 – FHV-1) oraz przeciwko kali- ale nie powinno się jej podawać ciężar- został opublikowany kolejny (poprzed- ciwirozie (feline calicivirus – FCV), obja- nym kotkom oraz zwierzętom zakażo- nie ukazały się w 2007 i 2010 r.) prze- wiającej się przede wszystkim zapaleniem nym wirusami białaczki i niedoboru od- wodnik szczepień psów i kotów (J. Small jamy ustnej i górnych dróg oddechowych. pornościowego kotów. Dawkę przypomi- Anim. Pract. 2016, 57, 528–541), opraco- W odniesieniu do szczepienia psów nającą należy podać 6 miesięcy lub rok po wany przez grupę światowej renomy na- i kotów przeciwko wściekliźnie, zaliczo- pierwszym szczepieniu, a kolejne nie czę- ukowców (M.J. Day, M.C. Horzinek, R.D. nego w niektórych krajach do szczepień ściej niż co 3 lata. Schulz, R.A. Squires), powołaną przez podstawowych, podkreślono, że zasady Na rynku dostępne są różne szczepion- Światowe Stowarzyszenie Lekarzy Ma- tych szczepień, a zwłaszcza rewakcynacji, ki przeciwko kociemu herpeswirusowi (nie łych Zwierząt (World Small Animal Vete- określają władze administracyjne. Jak wia- wszystkie są zarejestrowane w Polsce). Są rinary Association – WSAVA). Przewod- domo, w Polsce szczepienie psów przeciw- to preparaty zawierające żywy atenuowany nik ten jest również dostępny w interne- ko wściekliźnie jest obowiązkowe. FHV-1, bez adiuwantu do podawania pa- cie, wystarczy w Google wpisać: WSAVA Szczegółowe wytyczne odnośnie do renteralnego lub donosowego lub zawie- guidelines vaccination. szczepień psów są następujące. Szczenię- rające zabity FHV-1, z adiuwantem do po- Pomysł publikowania zaleceń odnośnie ta powinny być szczepione pierwszy raz dawania parenteralnego. Zasady szczepie- do szczepień ochronnych, początkowo je- w wieku 6–8 tygodni szczepionką zawie- nia kociąt, kotów dorosłych i rewakcynacji dynie kotów, powstał w 1996 r., gdy gru- rającą atenuowany lub rekombinowany są takie same jak w odniesieniu do szcze- pa naukowców i praktyków uznała, że ta- wirus nosówki, atenuowany psi adenowi- pionek przeciwko kociemu parwowiruso- kie opracowanie jest potrzebne, bowiem rus typu 1 oraz atenuowany psi parwowi- wi. Istnieją też szczepionki kombinowane, w tym czasie ukazało się wiele doniesień rus typu 2. Nie są rekomendowane szcze- zawierające atenuowany koci herpeswirus o występowaniu mięsaków w miejscach pionki zawierające zabity psi parwowirus i koci kaliciwirus, a czasami jeszcze koci podania szczepionek przeciwko białaczce typu 2 lub zabity psi adenowirus typu 1. Po parwowirus, które po podaniu donoso- kotów i wściekliźnie. Mięsaki te, wówczas pierwszym szczepieniu szczenięta powin- wym mogą wywoływać niepożądane re- określane jako poszczepienne, obecnie na- ny otrzymywać kolejne dawki szczepion- akcje ze strony dróg oddechowych, a po zywane są poiniekcyjnymi, gdyż okazało ki co 2–4 tygodnie, do ukończenia 16 ty- podaniu parenteralnym odczyny w miej- się, że mogą powstawać również w miej- godnia życia lub jeszcze później. Jeżeli scu wstrzyknięcia. Z kolei po szczepieniu scach iniekcji innych preparatów. Pisał szczepione są po raz pierwszy dorosłe psy, szczepionkami zawierającymi atenuowa- o nich prof. Rafał Sapierzyński (­Życie Wet. to powinny dostać 2 dawki wspomnianej ny koci kaliciwirus może przejściowo wy- 2013, 88, 25–28). W tej sytuacji w prze- szczepionki w odstępie 2–4 tygodni, jed- stąpić zapalenie stawów. wodniku szczepień kotów opublikowanym nak w odniesieniu do nosówki wystarczy Wiele stron omawianego przewodnika w 1998 r. zalecono, aby szczepić je jak naj- jednorazowe podanie szczepionki zawie- poświęcone jest odpowiedziom na najczę- rzadziej, ograniczając się do podawania rającej atenuowany lub rekombinowany ściej zadawane pytania odnośnie do rodza- podstawowych szczepionek (core vacci- CDV. Dawka przypominająca szczepion- jów szczepionek, sposobu szczepień i nie- nes) i określono, jakie to są szczepionki. ki (rewakcynacja, booster) powinna być pożądanych reakcji związanych ze szcze- W tegorocznej edycji przewodnika podana psom będącym w wieku 6 mie- pieniami. Podam przykłady takich pytań szczepień psów i kotów podano, które sięcy lub roku, a później nie powinno się i odpowiedzi. szczepionki należy traktować jako pod- ich szczepić częściej niż co 3 lata. –– Po jakim czasie od zaszczepienia stawowe, a które są dodatkowymi (non- W odniesieniu do szczepienia prze- szczepionką podstawową rozwija się -core vaccines). Podkreślono, że te ostat- ciwko wściekliźnie, w opinii autorów odporność chroniąca zwierzę przed nie powinny być podawane tylko, gdy są ku przewodnika, pierwsza dawka szcze- chorobą? temu racjonalne wskazania zależne od sy- pionki powinna być podana szczeniętom To zależy od zwierzęcia, szczepion- tuacji epidemiologicznej na danym terenie 12-tygodniowym. Jeżeli szczenię zostało ki i choroby. Najszybciej rozwija się

216 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Działalność Krajowej Izby Lekarsko-WeterynaryjnejMiscellanea

odporność po zastosowaniu szczepio- –– Czy w tym samym czasie można po- bakterynami, a więc szczepionkami za- nek atenuowanych i rekombinowanej dawać różne szczepionki? wierającymi zabite bakterie (leptospi- szczepionki przeciwko nosówce, w któ- Tak, można, ale powinny być wstrzy- ry, bordetele, borelie lub chlamydie) niż rej wektorem jest wirus ospy kanarków. kiwane w różne miejsca, aby antygeny wirusowymi szczepionkami atenuowa- Ochrona przed zakażeniem pojawia się trafiały do różnych węzłów chłonnych. nymi, ale nie zostało to udowodnione. w ciągu godzin od zaszczepienia i po –– Czy duży pies (dog niemiecki) powi- Zawierające adiuwanty szczepionki dla upływie jednego dnia zapewnia ochro- nien dostać taką samą dawkę szcze- kotów mają częściej niż szczepionki ate- nę szczeniąt pomimo obecności prze- pionki co pies mały (chihuahua)? nuowane być przyczyną rozwoju mię- ciwciał matczynych. Po podaniu atenu- Tak, taką samą. W przeciwieństwie do saków poszczepiennych, ale nawet na owanej szczepionki przeciwko psiemu leków, których dawkę określa się w sto- ten temat są sprzeczne poglądy. parwowirusowi (CPV-2) i kociemu par- sunku do masy ciała, dawka szczepion- –– Jak często występują niepożądane re- wowirusowi (FPV) odporność ochron- ki zależy od jej minimalnej dawki uod- akcje poszczepienne? ną stwierdza się po 5 dniach, podczas porniającej. Jest to trudne do ocenienia. Ogólnie gdy szczepienie zabitymi szczepionka- –– Czy powinno się odkażać alkoholem przyjmuje się, że są one rzadkie. Szcze- mi CPV-2 i FPV daje ten sam efekt do- miejsce wstrzyknięcia szczepionki? pionki są bezpieczne, a odsetek reakcji piero po 2–3 tygodniach lub później. Nie, nie ma z tego żadnej korzyści, niepożądanych jest znikomy. Zwykle Atenuowana szczepionka zawierają- a może dojść do inaktywacji żywej są to reakcje uczuleniowe, wynikające ca psi adenowirus typu 2 (CAV-2), po- szczepionki. z uczulenia na białko bydlęce, gdyż do dana parenteralnie, chroni przed za- –– Czy są psy i koty, u których nie do- hodowli komórkowych, w których na- każeniem CAV‑1 już po 5–7 dniach. chodzi do odpowiedzi immunolo- mnażane są wirusy, dodaje się płodową Ta sama szczepionka podana dono- gicznej po szczepieniu? surowicę bydlęcą. Korzyści z uzyskania sowo wzbudza odporność ochronną Tak, są. Może to wynikać z cech ge- rzeczywistej ochrony przed chorobą za- nie wcześniej niż po 2 lub więcej tygo- netycznych niektórych ras (rottweile- kaźną w postaci odporności poszcze- dniach, a bywa i tak, że poszczepien- ry, dobermany) lub linii hodowlanych. piennej są nieporównywalne ze stop- na odpowiedź immunologiczna się nie Zwierzęta, u których nie dochodzi do niem zagrożenia wystąpieniem reakcji rozwija. To jest powodem, dla które- rozwoju poszczepiennej odpowiedzi niepożądanej po podaniu szczepion- go zaleca się parenteralne szczepienie immunologicznej, zwykle giną, jeżeli ki. Konkretne dane pochodzą jedy- atenuowaną szczepionką zawierają- dojdzie do zakażenia wysoce patogen- nie z baz danych dużych szpitali dla cą CAV‑2 w celu uzyskania odporno- nymi wirusami, jak psi parwowirus lub zwierząt w Stanach Zjednoczonych. ści ochronnej przeciwko zakażeniom wirus panleukopenii kotów. Wynika z nich, że w ciągu trzech dni CAV-1 u psów. Czas rozwoju odporno- –– Czy u szczeniąt występuje immu- po zaszczepieniu niepożądane reakcje, ści ochronnej po szczepieniu przeciw- nosupresja po podaniu pierwszych w tym o małym znaczeniu, obserwowa- ko kociemu kaliciwirusowi (FCV) i ko- dawek szczepionek podstawowych? no u 38 na 10 tys. szczepionych psów. ciemu herpeswirusowi (FHV‑1) zwykle Tak, występuje. Po zaszczepieniu atenu- U psów małych ras reakcje te są częstsze trwa 7–14 dni, ale u niektórych kotów owanymi szczepionkami przeciwko no- niż w ogólnej populacji. Z kolei jeśli cho- szczepienie nie wzbudza odporności sówce i adenowirusowi typu 2 stwier- dzi o koty, w ciągu 30 dni po zaszcze- ochronnej. dza się immunosupresję od 3 do 7 dnia pieniu niepożądane reakcje, wśród nich –– Czy duża liczba różnych antygenów po szczepieniu, lecz nie ma ona znacze- słabo wyrażone, stwierdzano u 52 na w poliwalentnych szczepionkach ma nia klinicznego. Nie stwierdza się jej po 10 tys. uodpornianych zwierząt. niekorzystny wpływ na skuteczność podaniu szczepionek zabitych. szczepionki? –– Czy są jakieś szczepionki częściej niż Nie ma lepszej alternatywy dla ochro- Nie ma takiego wpływu. Producent inne wywołujące niepożądane reak- ny zwierząt towarzyszących przed cho- szczepionki gwarantuje, że każdy jej cje poszczepienne? robami zakaźnymi, przede wszystkim składnik antygenowy pobudza do roz- Choć czasami tak się twierdzi, nie ma wirusowymi, niż wytworzenie i utrzy- woju odporności ochronnej. na to naukowych danych. Skłonność do manie wysokiego poziomu swoistej od- –– Czy przed podaniem można w jed- niepożądanych reakcji wynika przede porności poszczepiennej w populacjach nej strzykawce zmieszać różne szcze- wszystkim z cech genetycznych szcze- tych zwierząt. pionki? pionych zwierząt. Sugeruje się, że reak- Nie, nie można, chyba że producent to cje wynikające z nadwrażliwości typu 1 Antoni Schollenberger dopuszcza. częściej pojawiają się po szczepieniach Redaktor naczelny

1% PODATKU NA RZECZ FUNDACJI LEKARZY WETERYNARII „SENIOR”

undacja Lekarzy Weterynarii „Senior” pomaga material- Dzięki ofiarodawcom będzie możliwe udzielenie pomocy nie lekarzom weterynarii i ich rodzinom znajdującym się wielu lekarzom weterynarii. w trudnejF sytuacji życiowej oraz działa na rzecz niepełno- sprawnych lekarzy weterynarii. Dary pieniężne można też wpłacać na konto Fundacji W celu przekazania 1% podatku dochodowego od osób ­Lekarzy Weterynarii „Senior” fizycznych w rocznym zeznaniu podatkowym należy wpisać: 68 1020 1156 0000 7502 0076 6402 Fundacja Lekarzy Weterynarii „Senior” Pieniądze te zostaną rozdysponowane wśród najbardziej Numer KRS – 0000278939 potrzebujących.

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 217 DziałalnośćMiscellanea Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej Kalendarium Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej

–– 22 lutego 2016 r. W Warszawie, w siedzibie Krajowej wystosował pismo do głównego lekarza weterynarii Wło- Izby Lekarsko-Weterynaryjnej, odbyło się posiedzenie Ze- dzimierza Skorupskiego wyrażające głębokie zaniepokoje- społu ds. remontu i adaptacji siedziby KILW. nie sposobem i trybem, w którym zostały przeprowadzone zmiany na stanowiskach kierowniczych w Inspekcji We- –– 24 lutego 2016 r. W Warszawie, w gmachu Sejmu, odby- terynaryjnej z pominięciem opiniowania kandydatur na ło się posiedzenie Sejmowej Komisji Rolnictwa i Rozwoju stanowiska wymagające kwalifikacji lekarza weterynarii Wsi poświęcone informacji ministrów: rolnictwa i rozwoju przez samorząd lekarsko-weterynaryjny. wsi oraz zdrowia na temat bezpieczeństwa żywności, pro- blemów znakowania żywności, krajowych systemów jako- –– 4 marca 2016 r. W Warszawie, w siedzibie Krajowej Izby ści żywności i kontroli jakości importowanych produktów Lekarsko-Weterynaryjnej, odbyło się posiedzenie Komisji spożywczych oraz regulacji prawnych, a także informacji ds. Lekarzy Weterynarii Wolnej Praktyki i Farmacji Kra- ministrów rolnictwa i rozwoju wsi oraz zdrowia na temat jowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej. wytwarzania, ochrony i promocji żywności w świetle prze- pisów rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady –– 5 marca 2016 r. W Bydgoszczy odbyło się posiedzenie (UE) nr 1169/2011 z 25 października 2011 r. Krajową Radę Rady i Zjazd Sprawozdawczy Kaszubsko-Pomorskiej Izby Lekarsko-Weterynaryjną reprezentował Marek Kubica. Lekarsko-Weterynaryjnej. Krajową Radę Lekarsko-Wete- rynaryjną reprezentował prezes Jacek Łukaszewicz. –– 25 lutego 2016 r. W Warszawie, w siedzibie Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej, odbyło się XIII posiedze- –– 8 marca 2016 r. W Warszawie, w gmachu Ministerstwa nie Prezydium Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej. Rolnictwa i Rozwoju Wsi, odbyło się robocze spotkanie z dyrektorem Departamentu Bezpieczeństwa Żywności –– 29 lutego 2016 r. W Warszawie, w siedzibie Krajowej Izby i Weterynarii Krystianem Popławskim poświęcone zagad- Lekarsko-Weterynaryjnej, odbyło się posiedzenie ­Zespołu nieniu łączenia inspekcji nadzorujących bezpieczeństwo ds. remontu i adaptacji siedziby KILW. żywności oraz projektowi nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia zwierząt autorstwa Krajowej Rady Lekarsko-We- –– 1 marca 2016 r. W Warszawie, w gmachu Minister- terynaryjnej. Krajową Radę Lekarsko-Weterynaryjną re- stwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, odbyło się robocze spo- prezentował prezes Jacek Łukaszewicz. tkanie z przedstawicielami Departamentu Bezpieczeń- stwa Żywności i Weterynarii dotyczące rozporządzenia –– 8 marca 2016 r. W Warszawie, w gmachu Sejmu, odbyło zmieniającego rozporządzenie Ministerstwa Rolnictwa się posiedzenie Sejmowej Podkomisji Rolnictwa i Rozwo- i Rozwoju Wsi w sprawie warunków, jakie powinny speł- ju Wsi poświęcone projektowi ustawy o bezpieczeństwie niać podmioty, które prowadzą obrót detaliczny produk- żywności i żywienia oraz niektórych innych ustaw (druk tami leczniczymi weterynaryjnymi. Krajową Radę Lekar- nr 170). Krajową Radę Lekarsko-Weterynaryjną reprezen- sko-Weterynaryjną reprezentowali prezes Jacek Łukasze- tował prezes Jacek Łukaszewicz. wicz i mec. Bartosz Niemiec. –– 10 marca 2016 r. W Warszawie, w siedzibie Krajowej –– 1 marca 2016 r. W imieniu Krajowej Rady Lekarsko- Izby Lekarsko-Weterynaryjnej, odbyło się posiedzenie Ze- -Weterynaryjnej prezes Jacek Łukaszewicz przesłał na ręce społu ds. remontu i adaptacji siedziby KILW. głównego lekarza weterynarii Włodzimierza Skorupskie- go zaproszenie na XII posiedzenie Krajowej Rady Lekar- –– 11 marca 2016 r. W Warszawie, w siedzibie Krajowej sko-Weterynaryjnej. Izby Lekarsko-Weterynaryjnej, odbyło się posiedzenie Kra- jowej Komisji Rewizyjnej. –– 3 marca 2016 r. W imieniu Krajowej Rady Lekarsko-We- terynaryjnej prezes Jacek Łukaszewicz ponownie wysto- –– 14 marca 2016 r. W imieniu Krajowej Rady Lekarsko- sował pismo do ministra rolnictwa i rozwoju wsi Krzysz- -Weterynaryjnej prezes Jacek Łukaszewicz przesłał na tofa Jurgiela wyrażające głębokie zaniepokojenie sposo- ręce dyrektora Departamentu Bezpieczeństwa Żywności bem i trybem, w którym zostały przeprowadzone zmiany i Weterynarii Krystiana Popławskiego pismo zawierające na stanowiskach kierowniczych w Inspekcji Weterynaryj- propozycje kryteriów klasyfikacji produktów leczniczych nej z pominięciem opiniowania kandydatur na stanowiska weterynaryjnych do wykazu produktów leczniczych we- wymagające kwalifikacji lekarza weterynarii przez samo- terynaryjnych, które mogą być przedmiotem obrotu de- rząd lekarsko-weterynaryjny. talicznego produktami leczniczymi weterynaryjnymi wy- dawanymi bez przepisu lekarza weterynarii prowadzo- –– 3 marca 2016 r. W imieniu Krajowej Rady Lekarsko- nego przez przedsiębiorców poza zakładami leczniczymi -Weterynaryjnej Prezes Jacek Łukaszewicz ponownie dla zwierząt.

218 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Działalność Krajowej Izby Lekarsko-WeterynaryjnejMiscellanea XIII posiedzenie Prezydium Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej VI kadencji

osiedzenie odbyło się 25 lutego i roz- Budowa nowego systemu wyrazili potrzebę stworzenia przy po- poczęło się od uczczenia minutą informatycznego mocy Krajowej Izby Lekarsko-Wetery- ciszyP śp. Tomasza Wróblewskiego. Po naryjnej systemu obowiązkowej rejestra- przyjęciu porządku obrad sekretarz Kolejnym punktem posiedzenia było cji psów. System mógłby pomóc w walce Rady Danuta Pawicka-Stefanko poin- omówienie współpracy z firmą ZETO – z sygnalizowanym od lat m.in. przez formowała, że do protokołu z poprzed- nad wdrożeniem nowego systemu in- Najwyższą Izbę Kontroli – problemem niego posiedzenia nie wpłynęły żadne formatycznego. Omówiono wątpliwości bezdomności psów. poprawki. Protokół został jednogłośnie i pytania członków Krajowej Rady oraz przyjęty. Następnie rozpatrzono perso- prezesów izb okręgowych. Prezes Jacek Nowe obowiązki okręgowych rad nalne odwołanie od decyzji jednej z izb Łukaszewicz poinformował, że prace nad lekarsko-weterynaryjnych okręgowych. Ze względu na braki for- nowym systemem trwają od kilku mie- malne sprawę przekazano do ponowne- sięcy. W tym czasie odbyły się dwa szko- W kolejnym punkcie obrad mec. Niemiec go rozpatrzenia przez tę Izbę. lenia, podczas których zgłaszano uwagi poinformował, że na okręgowe rady nało- i zastrzeżenia. Uwag było niewiele. Te, żono obowiązek przekazywania na wnio- Sprawy budżetowe które się pojawiły, zostały zgłoszone do sek państwa członkowskiego informa- firmy ZETO, która je przeanalizowała cji o postępowaniach dyscyplinarnych, W kolejnym punkcie obrad zostały omó- i w większości wprowadziła. Dużo uwag prawomocnie zakończonych postępowa- wione sprawy organizacyjno-płacowe pojawiło się, gdy system został skierowa- niach karnych i innych okolicznościach, biura, a następnie Prezydium rozpatrzy- ny do testowania biurom okręgowym. które mogły mieć wpływ na wykonywa- ło sprawozdanie z wykonania budżetu Te uwagi również zebrano i wysłano do nie zawodu lekarza weterynarii oraz za- za 2015 r. Skarbnik Elżbieta Sobczak ZETO. Prezes Łukaszewicz zwrócił uwa- wiadomieniach o wszelkich działaniach, podziękowała wszystkim za oszczędne gę, że niemożliwe jest stworzenie 16 róż- jakie zostały podjęte po przekazaniu tych gospodarowanie pieniędzmi i zwróciła nych wersji dla każdej izby okręgowej. Po- informacji. Nałożono bezwzględny obo- uwagę, że miniony rok był wyjątkowy, informował także, że program objęty jest wiązek informowania przez okręgowe jeżeli chodzi o sprawy finansowe. Z jed- 24-miesięczną gwarancją i zostanie opła- izby o lekarzach, którym sąd lub inny nej strony samorząd został obarczony cony dopiero wtedy, gdy będzie w pełni organ wprowadził zakaz, ograniczenie dodatkowymi wydatkami w związku gotowy. Firma ZETO jest zobowiązana bądź zawieszenie prawa wykonywania z drukiem nowych wzorów paszportów również do stworzenia „czerwonej linii” zawodu albo stwierdził utratę tego pra- dla zwierząt. Z drugiej strony paszporty telefonicznej dla wszystkich lekarzy we- wa w terminie 3 dni od uprawomocnie- zostały sprzedane w dużych ilościach, po terynarii. Podczas dyskusji członkowie nia się orzeczenia. Chodzi o to, aby oso- nowych, wyższych cenach, które wpro- Prezydium zwrócili uwagę, że większość ba nieuprawniona nie mogła wykonywać wadziło rozporządzenie Ministerstwa uwag zgłaszanych pod adresem systemu zawodu w innych krajach. Sprawa będzie Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Prezydium ma charakter techniczny, a ogólna opi- omawiana przez Krajową Radę Lekarsko- przyjęło informację o realizacji budże- nia o systemie jest dobra. -Weterynaryjną. tu za 2015 r. i zajęło się projektem bu- dżetu na 2016 r. Kontrola dystrybucji paszportów Kontrowersyjna polityka kadrowa Skarbnik Elżbieta Sobczak poinfor- w Inspekcji Weterynaryjnej mowała, że budżet w 2016 r. wzrośnie W punkcie dotyczącym zapytań Woj- o ok. 200 tys. zł. Zarezerwowano pie- ciech Hildebrand omówił interpelację Prezes Jacek Łukaszewicz poinformo- niądze na kampanię medialno-wizerun- Izby Dolnośląskiej dotyczącą kontroli wał o wysłaniu pism do Ministerstwa kową Izby, nową stronę WWW oraz na dystrybucji paszportu. Na Dolnym Ślą- Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Minister- zapłacenie firmie ZETO za usługi infor- sku były przypadki, gdy lekarze pobiera- stwa Spraw Wewnętrznych i Admini- matyczne. Projekt budżetu przewiduje li paszporty i wystawiali je, nie powiada- stracji oraz głównego lekarza weterynarii też wzrost dochodów ze sprzedaży pasz- miając o tym kierownika zakładu, jedno- w związku z nowelizacją ustawy o służ- portów. Prezydium jednogłośnie zare- cześnie pobierając całą opłatę za usługę. bie cywilnej. Zwrócono w nich uwagę, komendowało Krajowej Radzie przyję- Uzgodniono, że wyjaśnienia w tej sprawie że nominacje na stanowiska wymagają- cie tego projektu. zostaną przesłane do Izby Dolnośląskiej. ce dyplomu lekarza weterynarii wyma- gają opinii samorządu lekarzy wetery- Specjalizacje System identyfikacji narii. Tymczasem powołania głównego i rejestracji psów lekarza weterynarii oraz wojewódzkich Prezydium zapoznało się następnie lekarzy weterynarii odbyły się bez takich z kandydaturami na członków Komi- Prezes Jacek Łukaszewicz zreferował konsultacji. Niezgodne z prawem było sji ds. Specja­lizacji Lekarzy Weteryna- przebieg posiedzenia Zespołu ds. Ob- także odwołanie lekarzy wojewódzkich rii zgłoszonymi przez ośrodki naukowe, szarów Wiejskich, Wsi i Rolnictwa Ko- pełniących funkcje w organach samo- nie udzielając im żadnych rekomendacji misji Wspólnej Rządu i Samorządu Te- rządu. Może to rzutować na ważność de- i pozostawiając decyzję Radzie. rytorialnego w Ministerstwie Rolnictwa cyzji głównego lekarza weterynarii oraz i Rozwoju Wsi. Podczas spotkania przed- lekarzy wojewódzkich. W opinii człon- stawiciele samorządów terytorialnych ków Prezydium Izba powinna wyrazić

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 219 DziałalnośćMiscellanea Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej

zdecydowaną dezaprobatę wobec takich ministrowi Krzysztofowi Jurgielowi pro- Prezes Jacek Łukaszewicz poinfor- praktyk. Upoważniono prezesa do poin- jekt utworzenia Państwowej Inspekcji mował, że z Ministerstwa Rolnictwa formowania o sprawie mediów. Weterynarii i Żywności. i Rozwoju Wsi wpłynęło pismo z proś- bą o rozważenie odstąpienia od opłat Obawy związane z łączeniem inspekcji Sprawy różne za praktyki uczniów techników wetery- naryjnych. Prezydium jednogłośnie od- Kolejnym tematem spotkania była sprawa Członkowie Prezydium omówili następ- rzuciło tę prośbę. W części dotyczącej łączenia działających obecnie 5 inspek- nie szereg dokumentów legislacyjnych patronatów i dofinansowań Prezydium cji w jedną: Państwową Inspekcję Bez- opracowanych przez Komisję Prawno- udzieliło wsparcia finansowego następu- pieczeństwa Żywności. W opinii wice- -Regulaminową, zapoznali się z prze- jącym imprezom: XIII Zlot VET-RIDERS­ prezesa Józefa Białowąsa Krajowa Rada biegiem prac nad remontem i adapta- w Zieleńcu oraz Regaty 2016 organizo- powinna działać w tej sprawie bardzo cją siedziby Krajowej Izby, zapoznali się wane przez Warmińsko-Mazurską­ Izbę intensywnie i zdecydowanie. Wyraził z projektem uchwały w sprawie legity- ­Lekarsko-Weterynaryjną. Wniosek o do- obawę, że w listopadzie wszyscy lekarze macji lekarzy weterynarii, przyjęli skład finansowanie VetForum w Łodzi skiero- weterynarii pracujący w Inspekcji We- delegacji na spotkanie Grupy Wyszeh- wano do rozpatrzenia przez Krajową Radę. terynaryjnej otrzymają wypowiedzenia radzkiej oraz posiedzenia Zgromadzenia Prezydium określiło datę następnego po- i stanowiska kierownicze w Inspekcji zo- Ogólnego FVE, zapoznali się też z projek- siedzenia Krajowej Rady na 30 i 31 marca. staną upolitycznione, a rola lekarzy we- tem znaczka towarzyszącego medalowi Postanowiono o zaproszeniu na to posie- terynarii w Państwowej Inspekcji Bez- „Bene de Veterinaria Meritus”. Omówio- dzenie głównego lekarza weterynarii Wło- pieczeństwa Żywności zostanie zmargi- no stan prac nad organizacją obchodów dzimierza Skorupskiego. nalizowana. W odpowiedzi prezes Jacek 25-lecia samorządu lekarsko-weteryna- Łukaszewicz poinformował, że na ostat- ryjnego i działania podjęte w sprawie nim posiedzeniu Krajowej Rady został Ośrodka Szkoleniowo-Wypoczynkowe- powołany zespół, który ma przedstawić go w Międzyzdrojach. Opracował Witold Katner

Pisma i opinie Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej

Warszawa, 16 lutego 2016 r. W naszych kontaktach starałem się utrzymywać relacje opar- INSPEKCJA WETERYNARYJNA te na wzajemnym szacunku oraz otwartości na zgłaszane pro- GŁÓWNY LEKARZ WETERYNARII pozycje rozwiązań wspólnie realizowanych zadań. Raz jeszcze dziękując Panu za miłą współpracę, serdecznie Pan pozdrawiam, życząc dalszych sukcesów w życiu zawodowym. Jacek Łukaszewicz Z poważaniem Prezes Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej Lesław Szabłoński

Szanowny Panie Prezesie, Szanowna Rado Serdecznie dziękuję za przesłane gratulacje i miłe życzenia. KILW/5/03/16 Warszawa, 25 lutego 2016 r. Nominacja na stanowisko Głównego Lekarza Weterynarii i zwią- zana z tą nominacją odpowiedzialność jest dla mnie zaszczytem, Pani ale również wyzwaniem, któremu mam nadzieję przy Waszej po- Magdalena Bartosińska mocy sprostać. Postaram się Was nie zawieść na tym nowym eta- Zastępca Dyrektora Departamentu Bezpieczeństwa Żywności pie mojego życia i zrobię wszystko, aby pracowało nam się dobrze. i Weterynarii Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi Zdaję sobie sprawę, że sam nic nie znaczę, że tylko w mocnej zgod- nej i spójnej zawodowo korporacji lekarzy weterynarii możemy być W odpowiedzi na pismo ŻWeow/PM/8721/6/16/(261) dotyczą- szanowani i doceniani. ce zapytania Pana Macieja Sosińskiego w sprawie cen wydawa- Pozdrawiam wszystkich serdecznie. nia paszportów dla psów, przedstawiam następujące informa- Z wyrazami szacunku cje i wyjaśnienia. Włodzimierz Skorupski Przede wszystkim chciałbym zgodzić się z Panią Dyrektor, że Główny Lekarz Weterynarii zgodnie z rozporządzeniem wykonawczym nr 577/2013 liczba stron paszportu jest orientacyjna. Nie mogę się natomiast zgo- dzić z zarzutem, że liczba stron w paszporcie uległa zmniejsze- Poznań, 22 lutego 2016 r. niu. Faktycznie zmniejszeniu uległa liczba stron numerowa- nych z 24 do 20. W paszportach są też strony nienumerowane Jacek Łukaszewicz (dokładnie 4) i są to strony przeznaczone na specjalne naklejki. Prezes Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej Ich wprowadzenie do paszportu wymusiło wyżej wymienione unijne rozporządzenia. W związku z zakończeniem pracy na stanowisku Wielkopol- Unijne przepisy wymusiły również wprowadzenie dodatko- skiego Wojewódzkiego Lekarza Weterynarii składam Panu naj- wej trzeciej informacji dotyczącej ważności szczepienia przeciw- serdeczniejsze podziękowania za dotychczasową współpracę, ko wściekliźnie. W efekcie faktycznie zmniejszeniu uległa licz- profesjonalizm w realizowanych wspólnych przedsięwzięciach. ba możliwych do zamieszczenia na stronie paszportu wpisów

220 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4)

DziałalnośćMiscellanea Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej

o wykonanych szczepieniach z 8 do 5. Podkreślam jednak, że Należy przy tym pamiętać, iż takie postępowanie stanowi stało się to nie z inicjatywy Krajowej Izby Lekarsko-Weteryna- nie tylko naruszenie ustawowych uprawnień samorządu lekar- ryjnej, ale w wyniku zmiany unijnych przepisów. sko-weterynaryjnego, ale również może być kwalifikowane jako Odnosząc się do zarzutów dotyczących rzekomo wysokiej ceny obsadzenie tychże stanowisk w sposób nieprawidłowy, bez uzy- wydania paszportów, zwracam uwagę, że podwyżka, o której pisze skania prawnie wymaganej opinii ze strony samorządu lekarsko- Pan Maciej Sosiński, była pierwszym urealnieniem kosztów od -weterynaryjnego. To z kolei może rzutować na ważność decyzji 10 lat. Decyzję tę podjął minister rolnictwa i rozwoju wsi w sto- wydawanych przez wadliwie obsadzone organy i stanowić pod- sownym rozporządzeniu. Było to konieczne z wielu względów. stawę do ich podważania, chociażby na drodze postępowań są- Pomijając oczywistą potrzebę podniesienia ceny usługi po wie- dowo-administracyjnych. lu latach, ze względu na zmianę realiów rynkowych, to w ostat- Ponadto warto również zauważyć, iż do nieprawidłowości nim czasie znacząco wzrosły koszty druku samego paszportu. dochodziło także przy rozwiązywaniu stosunków pracy z do- Wszystko za sprawą wspomnianego wcześniej rozporządzenia tychczas urzędującymi Wojewódzkimi Lekarzami Weteryna- Komisji Europejskiej, które wprowadziło obowiązek foliowania rii. Niektórzy z nich pełnią funkcje z wyboru w organach izb niektórych stron paszportu oraz adnotacji lekarza o dokonanym lekarsko-weterynaryjnych, a w takim przypadku art. 22 ust. 1 zabiegu szczepienia lub odrobaczania. przywołanej wyżej ustawy wyraźnie wskazuje, iż pracodaw- Za nietrafiony uważam argument Pana Macieja Sosińskiego, ca nie może wypowiedzieć umowy o pracę lekarzowi wetery- który podaje w swoim piśmie przykład Niemiec, gdzie paszpor- narii pełniącemu funkcję z wyboru w organach izb lekarsko-­ ty dla psów mają 32 strony. Próba wprowadzania takiego roz- ‑weterynaryjnych, w czasie jej pełnienia, bez uzyskania zgo- wiązania w Polsce doprowadziłaby do kolejnej podwyżki. Jed- dy właściwej rady lekarsko-weterynaryjnej. W ustępie 3 tegoż nocześnie zwracam uwagę, że w Niemczech cena takiego doku- artykułu czytamy dodatkowo, że w takich sytuacjach praco- mentu dla zwierzęcia towarzyszącego wynosi ponad 100 euro. dawca nie może również wypowiedzieć lekarzowi weterynarii Na tym tle koszt takiej usługi w Polsce wydaje się być stosun- warunków pracy i płacy na jego niekorzyść. O udzielenie tego kowo niewielki. typu zgody w żadnym wypadku do okręgowych rad lekarsko-­ Z poważaniem ‑weterynaryjnych nie występowano. lek. wet. Jacek Łukaszewicz Mając na uwadze powyższe, zwracam się o podjęcie wszel- Prezes Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej kich możliwych działań mających na celu usunięcie tych nie- prawidłowości oraz uniknięcie ich w przyszłości. Biorąc pod uwagę wieloletnie doświadczenie Pana Doktora w działalności KILW/012/01/16 Warszawa, 1 marca 2016 r. na rzecz samorządu lekarsko-weterynaryjnego, liczę na zrozu- mienie i pełne wsparcie dla naszych postulatów w tej kwestii. Pan Z poważaniem Włodzimierz Skorupski lek. wet. Jacek Łukaszewicz Główny Lekarz Weterynarii Prezes Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej

Uprzejmie zapraszam do wzięcia udziału w posiedzeniu Krajo- wej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej, które odbędzie się 30 marca KILW/064/10/16 Warszawa, 3 marca 2016 r. 2016 r. o godzinie 12.00 w siedzibie Krajowej Izby Lekarsko-We- terynaryjnej w Warszawie, przy alei Przyjaciół 1 lok 2. Pan Z poważaniem, Krzysztof Jurgiel lek. wet. Jacek Łukaszewicz Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Prezes Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej Działając w imieniu Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej, pra- gnę wyrazić głębokie zaniepokojenie sposobem i trybem, w któ- KILW/064/10/16 Warszawa, 3 marca 2016 r. rym zostały przeprowadzone zmiany na stanowiskach kierow- niczych w Inspekcji Weterynaryjnej. Pragnę ponownie przy- Pan pomnieć, iż zgodnie z brzmieniem art. 10 ust 2 pkt 13 ustawy Włodzimierz Skorupski z 21 grudnia 1990 r. o zawodzie lekarza weterynarii i izbach le- Główny Lekarz Weterynarii karsko-weterynaryjnych (Dz.U. z 2014 r. poz. 1509 j.t. z późn. zm.) jednym z istotnych zadań i uprawnień samorządu lekar- Działając w imieniu Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej, pra- sko-weterynaryjnego jest uczestnictwo w komisjach konkur- gnę wyrazić głębokie zaniepokojenie sposobem i trybem, w któ- sowych na stanowiska kierownicze oraz opiniowanie kandyda- rym zostały przeprowadzone zmiany na stanowiskach kierow- tów na inne stanowiska wymagające kwalifikacji lekarza wete- niczych w Inspekcji Weterynaryjnej. Pragnę ponownie przy- rynarii. Niewątpliwie takimi stanowiskami są funkcje Głównego pomnieć, iż zgodnie z brzmieniem art. 10 ust 2 pkt 13 ustawy Lekarza Weterynarii oraz Wojewódzkich Lekarzy Weterynarii, z 21 grudnia 1990 r. o zawodzie lekarza weterynarii i izbach le- a wymóg uzyskania opinii samorządu lekarsko-weterynaryjne- karsko-weterynaryjnych (Dz.U. z 2014 r. poz. 1509 j.t. z późn. zm.) go wynikający z przywołanego wyżej przepisu był z reguły re- jednym z istotnych zadań i uprawnień samorządu lekarsko-wete- spektowany i dopełniany. rynaryjnego jest uczestnictwo w komisjach konkursowych na sta- Tym większe zdziwienie i niepokój budzi obecna sytuacja, nowiska kierownicze oraz opiniowanie kandydatów na inne stano- w której nie podjęto nawet próby uzyskania opinii samorzą- wiska wymagające kwalifikacji lekarza weterynarii. Niewątpliwie du w odniesieniu do kandydatów na stanowiska Głównego Le- takimi stanowiskami jest funkcja Wojewódzkich Lekarzy Wetery- karza Weterynarii oraz Wojewódzkich Lekarzy Weteryna- narii, a wymóg uzyskania opinii samorządu lekarsko-weterynaryj- rii. Należy przy tym pamiętać, iż takie postępowanie stanowi nego wynikający z przywołanego wyżej przepisu był z reguły re- nie tylko naruszenie ustawowych uprawnień samorządu le- spektowany i dopełniany. Tym większe zdziwienie i niepokój budzi karsko-weterynaryjnego, ale również może być kwalifikowa- obecna sytuacja, w której nie podjęto nawet próby uzyskania opi- ne jako obsadzenie tychże stanowisk w sposób nieprawidłowy, nii samorządu w odniesieniu do kandydatów na ww. stanowiska. bez uzyskania prawnie wymaganej opinii ze strony samorządu

222 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Działalność Krajowej Izby Lekarsko-WeterynaryjnejMiscellanea lekarsko-weterynaryjnego. To z kolei może rzutować na ważność prowadzenie właściwego nadzoru nad obrotem produktami decyzji wydawanych przez wadliwie obsadzone organy i stano- leczniczymi weterynaryjnymi. Tymczasem uwagi zgłoszone wić podstawę do ich podważania, chociażby na drodze postę- przez Krajową Izbę Lekarsko-Weterynaryjną nie mają charak- powań sądowo-administracyjnych. teru technicznego i wymagają opracowania nowych kryteriów Ponadto warto również zauważyć, iż do nieprawidłowości klasyfikacji produktów leczniczych weterynaryjnych wydawa- dochodziło także przy rozwiązywaniu stosunków pracy z do- nych bez przepisu lekarza, co wymaga czasu. tychczas urzędującymi Wojewódzkimi Lekarzami Weteryna- Jednocześnie Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi zobo- rii. Niektórzy z nich pełnią funkcje z wyboru w organach izb wiązuje się do rozpatrzenia przygotowanych przez Krajową Izbę lekarsko-weterynaryjnych, a w takim przypadku art. 22 ust. 1 Lekarsko-Weterynaryjną propozycji nowych kryteriów klasyfi- przywołanej wyżej ustawy wyraźnie wskazuje, iż pracodawca kacji i w przypadku ich akceptacji wprowadzenia ewentualnych nie może wypowiedzieć umowy o pracę lekarzowi weterynarii zmian do rozporządzenia w późniejszym terminie. pełniącemu funkcję z wyboru w organach izb lekarsko-wetery- Dodatkowo, w załączeniu do niniejszego pisma Departament naryjnych, w czasie jej pełnienia, bez uzyskania zgody właściwej Bezpieczeństwa Żywności i Weterynarii przekazuje notatkę ze rady lekarsko-weterynaryjnej. W ustępie trzecim tegoż artyku- spotkania w dniu 1 marca 2016 r. łu czytamy dodatkowo, że w takich sytuacjach pracodawca nie Z poważaniem może również wypowiedzieć lekarzowi weterynarii warunków DYREKTOR DEPARTAMENTU pracy i płacy na jego niekorzyść. O udzielenie tego typu zgody Bezpieczeństwa Żywności i Weterynarii w żadnym wypadku do okręgowych rad lekarsko-weterynaryj- Krystian Popławski nych nie występowano. Mając na uwadze powyższe, zwracam się o podjęcie wszel- kich możliwych działań mających na celu usunięcie tych nie- prawidłowości oraz uniknięcie ich w przyszłości. Warszawa, 3 marca 2016 r. Biorąc pod uwagę naszą świetną współpracę w poprzednich latach, podczas pełnienia przez Pana Ministra funkcji przewod- Notatka ze spotkania w Ministerstwie Rolnictwa niczącego Komisji Rozwoju Wsi i Rolnictwa, mam nadzieję na jej i Rozwoju Wsi, w dniu 1 marca 2016 r., owocną kontynuację. Liczę, że zgodnie z zapowiedzią Pana Mi- dotyczącego rozporządzenia MriRW w sprawie nistra wyrażoną w piśmie Bmko(ej)-0645-1/16 (w-118) z 8 lute- warunków, jakie powinny spełniać podmioty, go 2016 roku będzie szansa na osobiste spotkanie jeszcze w tym które prowadzą obrót detaliczny produktami leczniczymi miesiącu i omówienie również niektórych kwestii dotyczących weterynaryjnymi wydawanymi bez przepisu lekarza, samorządu lekarzy weterynarii. kryteriów klasyfikacji tych produktów oraz ich wykazu Z poważaniem lek. wet. Jacek Łukaszewicz W spotkaniu zorganizowanym przez Departament Bezpieczeń- Prezes Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej stwa Żywności Weterynarii uczestniczyli przedstawiciele Krajo- wej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej, Głównego Inspektoratu We- terynarii oraz Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych Wyro- bów Medycznych i Produktów Biobójczych (lista w załączeniu). ŻWzlf892/ad-31/5/2016 (759) Warszawa, 4 marca 2016 r. Celem spotkania było omówienie uwag do przedmiotowe- go projektu rozporządzenia Ministra Rolnictwa przesłanych MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI przez Krajową Izbę Lekarsko-Weterynaryjną w ramach konsul- Departament Bezpieczeństwa Żywności i Weterynarii tacji. Uwagi te w zasadniczym punkcie sprowadzają się do za- rzutu o mało precyzyjne wskazanie kryteriów klasyfikacji pro- Pan duktów leczniczych weterynaryjnych wydawanych bez przepisu Jacek Łukaszewicz lekarza, określonych w załączniku nr 1 do rozporządzenia. Zda- Prezes Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej niem przedstawiciela Izby w rozporządzeniu MRiRW, w prze- ciwieństwie do adekwatnego aktu prawnego Ministra Zdro- Szanowny Panie Prezesie, wia (rozporządzenia wydanego na podstawie delegacji zawartej W odniesieniu do spotkania w dniu 1 marca 2016 r. dotyczącym w art. 71 ustawy Prawo farmaceutyczne), brak jest wskazanych projektu rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie MRiRW kryteriów klasyfikacji leków OTC. w sprawie warunków, jakie powinny spełniać podmioty, które W odpowiedzi na powyższe zarzuty przedstawicielka URPLW- prowadzą obrót detaliczny produktami leczniczymi weteryna- MiPB wyjaśniła, że nieporozumienie może wynikać z mylnego ryjnymi wydawanymi bez przepisu lekarza, kryteriów klasyfi- rozumienia zawartości załączników 1 i 2. Otóż wszystkie pro- kacji tych produktów oraz ich wykazu, oraz w odpowiedzi na dukty wymienione w załączniku 2 spełniają kryteria (kombi- uwagi zawarte w piśmie znak KILW/03211/01/16 z dnia 11 lutego nacje substancji czynnych, drogi podania, dawki itd.) określone 2016 r. w tej samej sprawie, Departament Bezpieczeństwa Żyw- w załączniku 1. Natomiast kryteria zawarte w załączniku 1 mogą ności i Weterynarii uprzejmie informuje, że będzie kontynuował odpowiadać nie tylko produktom OTC, ale również tym z kate- pracę nad ww. projektem rozporządzenia w przesłanej Państwu gorią dostępności wydawany z przepisu lekarza. do zaopiniowania formie. Powyższe wynika z nałożonego na Mi- Następnie przedstawiciel Izby podjął temat kategorii dostęp- nistra Rolnictwa, zawartego w art. 71 ust. 5 ustawy z 6 września ności produktów i zasad zmiany tej kategorii, kiedy produkty 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz.U. 2008.45.271 z późn. zm.), wydawane z przepisu lekarza, po złożeniu przez podmiot od- obowiązku aktualizacji co 12 miesięcy wykazu produktów lecz- powiedzialny stosownej dokumentacji w URPLWMiPB stają niczych weterynaryjnych, które mogą być przedmiotem obro- się produktami OTC. Przedstawicielka URPLWMiPB podkre- tu przez podmioty, poza zakładami leczniczymi dla zwierząt. śliła, że spotkanie dotyczy kryteriów klasyfikacji leków OTC, Wskazany termin oznacza, że Ministerstwo Rolnictwa i Roz- a nie kategorii dostępności, o której Me chciałaby w tym mo- woju Wsi winno procedować rozporządzenie bez zbędnej zwło- mencie rozmawiać. ki. Należy również dodać, że brak przedmiotowego rozporzą- Przedstawiciel KILW spytał o cel funkcjonowania zmienia- dzenie znacznie utrudnia organom Inspekcji Weterynaryjnej nego rozporządzenia, skoro nie ma w nim jasno określonych

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 223 DziałalnośćMiscellanea Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej

kryteriów klasyfikacji. Przedstawicielka DBZiWet odpowiedzia- nie spowoduje poronienia lub zaburzeń rozwojowych ła, że służy ono aktualizacji wykazu leków OTC. Publikowanie płodu; jedynie samego wykazu (obecnie załącznik 2) bez kryteriów by- 4. jest przeznaczony do podawania doustnego lub ze- łoby dla MRiRW prostsze do przeprowadzenia, ale wymagało- wnętrznie; by to zmiany delegacji zawartej w ustawie Prawo farmaceutycz- 5. jest konfekcjonowany w dawkach, dla których nie ma ne. W związku z powyższym przedstawiciel KIŁW stwierdził, ograniczeń wagi ciała zwierzęcia”. że nie wszystkie leki OTC powinny być dostępne w sprzedaży Uzasadnieniem dla wprowadzenia tego typu kryteriów klasyfi- poza zakładami leczniczymi dla zwierząt (ze względu na bez- kacji, obok wyraźnej delegacji ustawowej zawartej w art. 71 ust. 4 pieczeństwo stosowania, możliwość wystąpienia działań niepo- ustawy z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz.U. żądanych), a kryteria klasyfikacji zawarte w rozporządzeniu po- z 2008 r. nr 45 poz. 271 j.t. z późn. zm.), jest to, iż umieszczenie winny wskazywać na te, których sprzedaż może być prowadzona produktu leczniczego w ramach kategorii dostępności OTC, to poza zakładami leczniczymi dla zwierząt. Obecnie nie ma zgo- jest wydawane bez przepisu lekarza, nie jest jednoznaczne z jed- dy samorządu na rozporządzenie w proponowanej formie. Jed- noczesnym przyzwoleniem na zupełnie swobodny obrót tego nak ostateczna decyzja w tej sprawie (akceptacja projektu bądź typu produktami. Najlepiej widać to na przykładzie rozporzą- jej brak) może być przekazana po 31 marca br., kiedy odbędzie dzenia Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2009 r. w sprawie kry- się zjazd KILK, na którym poruszony zostanie omawiany temat. teriów klasyfikacji produktów leczniczych, które mogą być do- Podsumowując spotkanie, przedstawicielka DBŻiWet poin- puszczone do obrotu w placówkach obrotu pozaaptecznego oraz formowała, że przy ewentualnych zmianach ustawy Prawo far- punktach aptecznych (Dz.U. z 2009 r. nr 24 poz. 151 z późn. zm.). maceutyczne można zastanowić się nad wykreśleniem delega- Duża część produktów leczniczych, którym przyznano kate- cji zobowiązującej MRiRW do określenia kryteriów klasyfika- gorię dostępności OTC, nie jest przewidziana mimo to do swo- cji produktów OTC. Wówczas rozporządzenia zawierałoby sam bodnego obrotu, ale jest dostępna w ramach sklepów zielarsko- wykaz takich produktów. Co do możliwości wprowadzenia kry- -medycznych, których personel musi legitymować się posiada- teriów klasyfikacji dla produktów OTC sprzedawanych poza niem kwalifikacji ściśle określonych w rozporządzeniu Ministra zakładami leczniczymi dla zwierząt, przedstawiciele KILK zo- Zdrowia z dnia 2 lutego 2009 r. w sprawie kwalifikacji osób wy- bowiązali się do przesłania w możliwie krótkim czasie (10 dni) dających produkty lecznicze w placówkach obrotu pozaap- propozycji takich kryteriów, które będą w Ministerstwie prze- tecznego, a także wymogów, jakim powinien odpowiadać lokal analizowane. Na tym spotkanie zakończono. i wyposażenie tych placówek oraz punktów aptecznych (Dz.U. Sporządziła: Agnieszka Dobrowolska z 2009 r. nr 21 poz. 118). Akceptował: Krystian Popławski Zgodnie z przywołanym wyżej rozporządzeniem, również osoby wydające tego typu produkty w sklepach specjalistycz- nych zaopatrzenia medycznego i sklepach ogólnodostępnych powinny posiadać wiedzę m.in. z zakresu zastosowania sprze- KILW/03211/01/16 Warszawa, 14 marca 2016 r. dawanych produktów leczniczych. W przypadku produktów leczniczych weterynaryjnych brak jest tak rozbudowanej sieci Pan dystrybucji, dlatego zasadnym jest, by część produktów leczni- Krystian Popławski czych weterynaryjnych, pomimo posiadania przez nie kategorii Dyrektor Departamentu dostępności OTC, dostępna była wyłącznie w ramach zakładów Bezpieczeństwa Żywności i Weterynarii leczniczych dla zwierząt, czyli w miejscu, gdzie kupujący może uzyskać wszelkie niezbędne informacje o nabywanym produk- W nawiązaniu do ustaleń ze spotkania w dniu 1 marca 2016 r. cie leczniczym i zasadach jego stosowania. przesyłam propozycję kryteriów klasyfikacji produktów leczni- Z poważaniem czych weterynaryjnych do wykazu produktów leczniczych we- lek. wet. Jacek Łukaszewicz terynaryjnych, które mogą być przedmiotem obrotu detalicz- Prezes Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej nego produktami leczniczymi weterynaryjnymi wydawanymi bez przepisu lekarza prowadzonego przez przedsiębiorców poza zakładami leczniczymi dla zwierząt określone w rozporządze- niu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 3 kwietnia 2008 r. RRW-1601-1-2016 (81) Warszawa, 7 marca 2016 r. w sprawie warunków, jakie powinny spełniać podmioty, które pro- wadzą obrót detaliczny produktami leczniczymi weterynaryj- SEJM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ nymi wydawanymi bez przepisu lekarza, kryteriów klasyfikacji VII kadencja tych produktów oraz ich wykazu (Dz.U. z 2015 r. poz. 1382 j.t.): Komisja Rolnictwa Rozwoju Wsi „§ 2. Produkty lecznicze weterynaryjne mogą zostać sklasy- fikowane w wykazie, o którym mowa w § 1 pkt 2, jeśli Szanowni Państwo, spełniają łącznie następujące kryteria: w nawiązaniu do naszego pisma z 15 lutego br. bardzo dzię- 1. posiadają kategorię dostępności – wydawane bez prze- kujemy za przesłaną korespondencję dotyczącą diagnozy sta- pisu lekarza – OTC; nu ­polskiego rolnictwa oraz propozycji konkretnych rozwiązań 2. substancje czynne wchodzące w skład produktów lecz- wskazanych problemów. niczych weterynaryjnych są dopuszczone do obrotu na Uprzejmie informujemy, że planowana wcześniej, na 7 kwiet- terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w produktach lecz- nia br. konferencja, poświęcona ww. tematowi ze względów niczych weterynaryjnych dostępnych w zakładach lecz- ­organizacyjnych została przeniesiona na 21 kwietnia br. niczych dla zwierząt bez przepisu lekarza przez okres O szczegółach konferencji zostaniecie Państwo ­poinformowani co najmniej 5 lat; w ­późniejszym terminie. 3. badania kliniczne produktu leczniczego weterynaryj- Z poważaniem nego wykazały, że jego podanie dla samic ciężarnych Przewodniczący Komisji /-/Jarosław Sachajko

224 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prawo weterynaryjne

praktycznie ogranicza się do dokumento- Dokumentacja obrotu detalicznego wania sprzedaży detalicznej produktów leczniczych weterynaryjnych wydawanych produktami leczniczymi weterynaryjnymi na receptę zakupionych przez zakład lecz- niczy dla zwierząt. Po czwarte prawo farmaceutyczne, Teresa Malinowska wprowadzając pojęcie kategorii dostęp- ności produktu leczniczego weterynaryj- z Katedry Higieny Żywności i Ochrony Zdrowia Publicznego Wydziału Medycyny nego z przepisu lekarza weterynarii, czyli Weterynaryjnej w Warszawie wydawanego na receptę, nie określa ani nie upoważnia stosownego organu do określe- rawo farmaceutyczne stanowi, że ob- że obrót taki może być prowadzony w ra- nia sposobu ich przepisywania przez leka- rót detaliczny produktami leczniczymi mach działalności takiego zakładu. rza weterynarii. Jedyny przepis prawny od- weterynaryjnymiP zakupionymi w hurtow- Po drugie w związku z zawężeniem obo- noszący się do kwestii wystawiania recept ni farmaceutycznej produktów leczniczych wiązku dokumentacji prowadzonej przez przez lekarzy weterynarii został zamiesz- weterynaryjnych może być prowadzony lekarza weterynarii oraz brakiem obowiąz- czony w ustawie o zawodzie lekarza wete- wyłącznie w ramach działalności zakła- ku dokumentowania obrotu detalicznego rynarii i izbach lekarsko-weterynaryjnych du leczniczego dla zwierząt (1). Nie wyłą- produktami leczniczymi weterynaryjnymi (4). Przepis ten upoważnia ministra wła- cza z tego obrotu żadnej z dwóch katego- prowadzonego w ramach działalności za- ściwego do spraw zdrowia do określenia rii dostępności ani żadnej z trzech kate- kładu leczniczego dla zwierząt, np. przez w drodze rozporządzenia oznakowania, gorii stosowania produktów leczniczych osoby odpowiedzialne za ten obrót, poza trybu i zasad wystawiania przez lekarzy we- weterynaryjnych. Równocześnie dopusz- zakresem dokumentacji pozostaje prowa- terynarii recept, ale tylko na produkty lecz- cza możliwość prowadzenia obrotu deta- dzony w ramach działalności takiego za- nicze lub leki recepturowe przeznaczone licznego ściśle określonym asortymentem kładu obrót detaliczny produktami leczni- dla ludzi, które będą stosowane u zwierząt produktów leczniczych weterynaryjnych czymi weterynaryjnymi wydawanymi bez w sytuacji, gdy brak jest weterynaryjnego wydawanych bez recepty poza zakładami recepty (over-the-counter drugs – OTC) produktu leczniczego dopuszczonego do leczniczymi dla zwierząt (1, 2). Odpowie- oraz, co istotniejsze, wydawanymi na re- obrotu (5). Takie recepty mogą być realizo- dzialnym za obrób detaliczny produktami ceptę poza ramami zakładu. wane wyłącznie w aptece ogólnodostępnej leczniczymi weterynaryjnymi prowadzo- Po trzecie nie jest jasne znaczenie po- (1). Wobec braku określenia sposobu prze- ny w ramach działalności zakładu leczni- jęcia transakcja. Zgodnie ze słownikowym pisywania przez lekarza weterynarii pro- czego dla zwierząt ustanawia kierowni- znaczeniem oraz w kontekście obrotu de- duktu leczniczego weterynaryjnego, pro- ka zakładu leczniczego dla zwierząt lub talicznego, przez transakcję niewątpliwe blematyczne pozostaje nabycie lub wydanie wyznaczonego przez niego lekarza wete- należy rozumieć kupno lub sprzedaż pro- przez kogokolwiek w obrocie detalicznym rynarii, ale do dokumentowania takiego duktu leczniczego weterynaryjnego. W ta- jakiegokolwiek produktu leczniczego wete- obrotu zobowiązuje lekarza weterynarii kim rozumieniu pojęcia transakcja, lekarz rynaryjnego wydawanego na receptę, nie- świadczącego usługi lekarsko-weteryna- weterynarii świadczący usługi lekarsko- zależnie do jakiej kategorii stosowania zo- ryjne w ramach zakładu leczniczego dla -weterynaryjne w ramach zakładu leczni- stał on zaliczony. Prawo farmaceutyczne, zwierząt. Lekarz weterynarii jest obowią- czego dla zwierząt jest obowiązany doku- wprowadzając pojęcie kategorii stosowania zany prowadzić dokumentację „w odnie- mentować zarówno kupno, jak i sprzedaż produktów leczniczych weterynaryjnych, sieniu do każdej transakcji dotyczącej pro- produktów leczniczych weterynaryjnych, nie wyłącza żadnej z tych kategorii z obro- duktów leczniczych weterynaryjnych wy- ale tylko wydawanych na receptę, jeżeli je tu detalicznego, do którego upoważnione dawanych na receptę” (1). kupuje lub sprzedaje. Uprawnionym do są zakłady lecznicze dla zwierząt. Jednak Tego rodzaju regulacja budzi wątpli- zakupu w hurtowni farmaceutycznej pro- zdecydowana większość produktów lecz- wości w kilku kwestiach. Po pierwsze nie duktów leczniczych weterynaryjnych, wa- niczych weterynaryjnych wydawanych na jest jasne, jak należy rozumieć ramy dzia- runkującego prowadzenie nimi obrotu de- receptę jest zaliczana do kategorii stoso- łalności zakładu leczniczego dla zwierząt talicznego, jest zakład leczniczy dla zwie- wania określonych jako podawane zwie- i czym różnią się od ram takiego zakładu. rząt, a nie lekarz weterynarii, nawet jeśli rzętom wyłącznie przez lekarza wetery- Pierwsze z pojęć jest użyte w art. 68 usta- świadczy usługi lekarsko-weterynaryjne narii lub pod jego nadzorem (6), co prak- wy Prawo farmaceutyczne uprawniają- w ramach tego zakładu lub w ramach jego tycznie wyłącza je z obrotu detalicznego. cym zakład lecznicy dla zwierząt do pro- działalności (1, 3). Lekarz weterynarii nie Nie można bowiem uznać podawania zwie- wadzenia obrotu detalicznego. Drugie po- mając uprawnienia do zakupu w hurtow- rzętom produktów leczniczych pod nad- jęcie jest użyte w art. 69 tej samej ustawy ni produktów leczniczych weterynaryj- zorem lekarza weterynarii za równoważne i odnosi się do obowiązku prowadzenia nych, z oczywistych względów nie może z podawaniem zwierzętom przez ich po- dokumentacji przez lekarza weteryna- dokumentować takiego zakup. Jeżeli kupi siadacza produktów leczniczych wydawa- rii świadczącego usługi lekarsko-wetery- wydawany na receptę produkt leczniczy nych na receptę, zaliczonych do kategorii naryjne. Sugeruje to, że te pojęcia nie są weterynaryjny w innym lub w macierzy- podawane pod nadzorem lekarza wetery- tożsame i należy je rozumieć odmiennie, stym zakładzie leczniczym dla zwierząt, narii. Stosowanie produktów leczniczych w tym w szerszym znaczeniu ramy dzia- to nie świadczy usługi, a co najwyżej sam jest nieodłączną składową czynności profi- łalności zakładu leczniczego dla zwierząt z niej korzysta. Ponadto tak zakupionego laktycznej lub leczniczej, która wprawdzie oraz w znaczeniu węższym ramy takiego produktu leczniczego nie może sprzedać, może być dokonana także przez posiada- zakładu. W konsekwencji lekarz weteryna- ponieważ nabył go poza hurtownią farma- cza zwierząt, ale wyłącznie z wykorzysta- rii jest obowiązany dokumentować obrót ceutyczną produktów leczniczych wetery- niem produktów leczniczych weterynaryj- detaliczny produktami leczniczymi wete- naryjnych. Zatem obowiązek lekarza we- nych zaliczonych do kategorii stosowania rynaryjnymi tylko wydawanymi na receptę terynarii dokumentowania każdej trans- określonej jako do podawania przez posia- oraz tylko wtedy, gdy wydaje je w ramach akcji dotyczącej produktów leczniczych dacza zwierząt. W konsekwencji produkt zakładu, ale nie poza jego ramami, mimo weterynaryjnych wydawanych na receptę leczniczy weterynaryjny zakwalifikowany

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 225 Prawo weterynaryjne

do podawany pod nadzorem lekarza we- wystawiono receptę, jak to jest określone zakładu leczniczego dla zwierząt, do pro- terynarii, może zostać podany przez oso- we wzorze karty, bez wskazania chociaż- wadzenia dokumentacji lekarsko-wetery- by pozostające pod jego nadzorem, czy- by numeru prawa wykonywania zawodu naryjnej z wykonywanych zabiegów lecz- li personel pomocniczy, w tym techników lekarza weterynarii, który ją wystawił, lub niczych i profilaktycznych oraz stosowania weterynarii, stażystów lub praktykantów. danych odbiorcy produktu, pozostaje in- produktów leczniczych i pasz leczniczych. W przepisach Prawa farmaceutycznego formacją dalece niepełną. Wiele nieporo- Stosowanie produktów leczniczych nie wyraźnie zostało odróżnione stosowanie zumień wywołuje niefortunne wyrażenie jest obrotem w rozumieniu Prawa farma- produktów leczniczych, w tym wetery- „zużycie produktu leczniczego weteryna- ceutycznego, a ustawa o ochronie zdrowia naryjnych od obrotu takimi produktami. ryjnego” wprowadzone rozporządzeniem zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaź- Stanowią one, że nie uznaje się za obrót do dokumentacji obrotu detalicznego pro- nych zwierząt nie reguluje i nie odnosi się detaliczny bezpośredniego zastosowania duktem leczniczym weterynaryjnym. Wła- w żadnym przypadku do obrotu produk- u zwierzęcia przez lekarza weterynarii pro- ściwsze byłoby wyrażenie „sprzedaż lub tami leczniczymi, w tym weterynaryjnymi. duktów leczniczych weterynaryjnych lub wydanie produktu leczniczego weteryna- Jednak przepis art. 69ust. 1 pkt 1 ustawy produktów leczniczych, których potrzeba ryjnego”. Oznaczałoby to zarówno sprzedaż Prawo farmaceutyczne, powtarzając obo- zastosowania wynika z rodzaju świadczo- na receptę produktu posiadaczom zwierząt wiązek prowadzenia dokumentacji lekar- nej usługi lekarsko-weterynaryjnej oraz że lub innym podmiotom, jak i jego wydanie sko-weterynaryjnej, włączył ją do doku- lekarz weterynarii w celu ratowania życia do bezpośredniego zastosowania u zwie- mentacji odnoszącej się do każdej trans- lub zdrowia zwierząt, a w szczególności rząt przez lekarza weterynarii. Ponadto jest akcji dotyczącej produktów leczniczych ograniczenia cierpienia zwierząt, stosuje ono adekwatne do wyrażeń „obrót deta- weterynaryjnych wydawanych na receptę. produkty lecznicze (1). Kategoria stosowa- liczny”, „produkty lecznicze wydawane na W odniesieniu do sposobu jej prowadze- nia produktu leczniczego weterynaryjnego receptę (Rp.)”, „transakcja dotycząca pro- nia odsyła do przepisów ustawy o ochro- określona w pozwoleniu na dopuszczenie duktów leczniczych”. nie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu cho- do obrotu jest wiążącą wskazówką dla le- Za nieporozumienie lub wręcz pomył- rób zakaźnych zwierząt (1). Zakres, sposób karza weterynarii stosującego lub zalecają- kę należy uznać zobowiązanie lekarzy we- i wzór prowadzenia dokumentacji lekar- cego do stosowania, w tym przez posiada- terynarii do zamieszczania w dokumenta- sko-weterynaryjnej został określony w roz- cza zwierząt, dany produkt leczniczy we- cji obrotu detalicznego informacji o przyję- porządzeniu wykonawczym (9). Zgodnie terynaryjny, a nie dla zakładu leczniczego ciu produktu leczniczego weterynaryjnego, z treścią art. 53 ustawy upoważniającej do dla zwierząt, w ramach działalności które- w tym dacie jego zakupu, nazwie i adresie wydania tego rozporządzenia, a także wy- go może być prowadzony obrót detaliczny. dostawcy. To zakład leczniczy dla zwierząt tycznymi co do jego treści, dokumentacja Dokumentacja, którą zgodnie z Pra- jest uprawniony do zakupu w hurtowni far- lekarsko-weterynaryjna powinna umożli- wem farmaceutycznym obowiązany jest maceutycznej produktów leczniczych we- wiać ustalenie przebiegu leczenia i zasto- prowadzić lekarz weterynarii świadczący terynaryjnych, a nie lekarz weterynarii na- sowanych u zwierzęcia produktów leczni- usługi w ramach zakładu leczniczego dla wet świadczący usługi w ramach takiego czych, w tym weterynaryjnych. Ustawowe zwierząt, ma postać dokumentacji obrotu zakładu. Przy tym kierownik zakładu lecz- upoważnienie do określenia zakresu i spo- detalicznego oraz dokumentacji lekarsko- niczego dla zwierząt, chociaż musi być le- sobu prowadzenia dokumentacji lekarsko- -weterynaryjnej. karzem weterynarii, nie musi świadczyć -weterynaryjnej nie upoważnia do okre- Sposób prowadzenia dokumentacji ob- usług lekarsko-weterynaryjnych w kiero- ślenia sposobu dokumentowania trans- rotu detalicznego produktami leczniczymi wanym przez siebie zakładzie, podobnie akcji dotyczących produktów leczniczych weterynaryjnymi i jej wzór zostały okre- jak wyznaczony przez niego lekarz wete- weterynaryjnych wydawanych na receptę, ślone w rozporządzeniu wykonawczym do rynarii odpowiedzialny za obrót detalicz- w tym ich sprzedaży, wydawania lub naby- ustawy Prawo farmaceutyczne (7). Doku- ny produktami leczniczymi weterynaryj- wania, które z całą pewnością nie są sto- mentacja ta ma formę kartoteki składają- nymi prowadzony w ramach działalności sowaniem takich produktów. Mimo tego cej się z kart, z których każda odnosi się do zakładu. Ponadto w ramach jednego zakła- najnowszym rozporządzeniem w sprawie konkretnego produktu leczniczego wetery- du leczniczego dla zwierząt usługi lekar- dokumentacji lekarsko-weterynaryjnej zo- naryjnego ogólnie opisanego w pierwszej sko-weterynaryjne może świadczyć wielu stały wprowadzone do takiej dokumentacji części karty, ze wskazaniem jego nazwy, lekarzy weterynarii, pozostających z za- elementy obrotu produktami leczniczymi. postaci farmaceutycznej, rodzaju opako- kładem w różnych stosunkach cywilno- Dokumentacja lekarsko-weterynaryj- wania, okresu karencji, kategorii stosowa- prawnych. Ale według przepisów Prawa na, której wzór określa przedmiotowe roz- nia i dostępności oraz informacji o wysta- farmaceutycznego, każdy z takich lekarzy porządzenie, jest prowadzona w postaci wieniu recepty i miejscu jej realizacji. Zu- weterynarii jest obowiązany prowadzić dwóch książek leczenia zwierząt, odręb- pełnie niezrozumiałe jest zamieszczenie pełną dokumentację obrotu detalicznego nych w ich strukturze wewnętrznej i czę- w ogólnym opisie produktu leczniczego produktami leczniczymi weterynaryjnymi ściowo w zakresie wpisywanych informacji, weterynaryjnego informacji, czy wysta- wydawanymi na receptę. w tym o zastosowanych lub wydawanych wiono receptę, a tym bardziej miejscu jej Drugą postacią dokumentacji w od- na receptę, lub nabywanych produktach realizacji. Pomijając problematyczną kwe- niesieniu do każdej transakcji dotyczącej leczniczych. Niezależnie od braku logicznej stię wystawienia i możliwości realizacji re- produktów leczniczych weterynaryjnych kolejności i spójności zamieszczanych in- cepty na produkt leczniczy weterynaryj- wydawanych na receptę jest dokumen- formacji w obu książkach leczenia zwierząt, ny, a zakładając, że to jest możliwe, miej- tacja lekarsko-weterynaryjna. Obowią- w odniesieniu do zastosowanych u zwierząt sce na informację o wystawieniu recepty zek prowadzenia przez lekarza weteryna- produktów leczniczych wpisuje się ich na- powinno zostać uwzględnione w drugiej rii tego rodzaju dokumentacji został pier- zwę, ilość i dawkowanie. Numer serii za- części karty umożliwiającej wielokrotne wotnie ustanowiony przepisami ustawy stosowanego produktu leczniczego wpisu- wpisy o zużyciu oraz zakupie w różnych o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwal- je się w książce leczenia zwierząt wykorzy- datach i od różnych dostawców konkret- czaniu chorób zakaźnych zwierząt (8). stywanych do pozyskiwania żywności. Nie nych ilości produktu leczniczego wetery- Ustawa ta zobowiązuje wszystkich leka- jest wymagane zamieszczanie w książce le- naryjnego o określonej serii i dacie ważno- rzy weterynarii, a nie tylko świadczących czenia takich zwierząt informacji o spo- ści. Przy tym informacja tylko o tym, czy usługi lekarsko-weterynaryjne w ramach sobie podania zastosowanego produktu

226 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prawo weterynaryjne leczniczego. Zamieszczanie takiej infor- dostępności oznaczoną Rp., a kategorie z lekarzem weterynarii świadczącym usługi macji jest wymagane w książce leczenia stosowania takich produktów maksymal- lekarsko‑weterynaryjne w ramach takiego pozostałych zwierząt, w tym domowych. nie ograniczają ich wydawanie i nabywanie. zakładu i zobowiązywania każdego lekarza W żadnej z książek leczenia zwierząt nie W takim kontekście potwierdzanie przez weterynarii tak umocowanego do przepro- jest wymagane zamieszczanie daty waż- lekarza weterynarii w książce/ewidencji le- wadzania spisu kontrolnego stanu maga- ności zastosowanego u zwierząt produk- czenia zwierząt nabycia przez posiadacza zynowego produktów leczniczych wetery- tu leczniczego. O ile informacja o sposobie zwierząt wykorzystywanych do pozyski- naryjnych. Można go zobowiązać do do- podania zastosowanego produktu leczni- wania żywności, nawet jeśli stanowi swo- kumentowania zastosowanych przez niego czego ma istotne znaczenie z punktu wi- istą protezę zastępującą receptę, powinno produktów leczniczych lub wystawionych dzenia ustalenia przebiegu leczenia, o tyle być rzadkością. Tym bardziej że z informa- recept na produkt leczniczy weterynaryj- informacja o numerze serii oraz dacie waż- cji zamieszczanych w książce/ewidencji le- ny, a także dokumentowania wydawanych ności zastosowanego produktu może mieć czenia zwierząt nie wynika jednoznacznie, przez niego w ramach macierzystego za- znaczenie także w dokumentowaniu obrotu czy produkty lecznicze weterynaryjne zo- kładu leczniczego dla zwierząt produk- detalicznego produktami leczniczymi we- stały nabyte u lekarza weterynarii leczące- tów leczniczych weterynaryjnych nie tyl- terynaryjnymi. Pozwala na identyfikację, go zwierzęta, dla których są one przezna- ko z kategorią dostępności Rp. w tym w obrocie detalicznym, zastosowa- czone. Ponadto, z uwagi na strukturę książ- Zgodnie z przepisem art. 69 ust 4 usta- nego produktu. W szczególności z uwagi ki leczenia zwierząt wykorzystywanych do wy Prawo farmaceutyczne, lekarz wetery- na odesłanie w części szczegółowej doku- pozyskiwania żywności, w tym przypadku narii jest obowiązany przechowywać przez mentacji obrotu detalicznego produktami właściwsze byłoby w dokumentacji obro- 5 lat, licząc od daty sporządzenia, doku- leczniczymi weterynaryjnymi do numeru tu detalicznego odesłanie do numeru stro- mentację obrotu detalicznego produktami pozycji w dokumentacji lekarsko-wetery- ny określonej we wzorze książki/ewidencji leczniczymi weterynaryjnymi wydawany- naryjnej, pod którym została zamieszczo- leczenia jako nr dokumentu, a nie do nu- mi na receptę, dokumentację lekarsko-we- na informacja o zużyciu danego produktu meru pozycji w dokumentacji lekarsko- terynaryjną oraz dokumentację spisu kon- leczniczego weterynaryjnego. Takie ode- -weterynaryjnej. trolnego stanu magazynowego produktów słanie sugeruje, że w obrocie detalicznym Lekarz weterynarii świadczący usłu- leczniczych weterynaryjnych (1). Krótszy, produktami leczniczymi weterynaryjnymi gi lekarsko-weterynaryjne w ramach za- bo 3-letni okres przechowywania doku- wydawanymi na receptę wyrażenie „zuży- kładu leczniczego dla zwierząt, oprócz mentacji świadczonych usług weterynaryj- cie produktu leczniczego weterynaryjne- prowadzenia dokumentacji obrotu deta- nych prowadzonej przez zakład leczniczy go” należy rozumieć nie tylko jako wyda- licznego produktami leczniczymi wete- dla zwierząt został określony ustawą o za- nie na receptę lub nabycie przez posiadacza rynaryjnymi wydawanymi na receptę oraz kładach leczniczych dla zwierząt (10). Od- zwierząt (sprzedaż/kupno) takiego produk- dokumentacji lekarsko-weterynaryjnej, jest nosi się on także do prowadzonej przez za- tu, ale także jego zastosowanie przez leka- obowiązany przeprowadzać przynajmniej kład leczniczy dla zwierząt dokumentacji rza weterynarii. Nie upoważnia jednak do raz w roku spis kontrolny stanu magazy- ewentualnie prowadzonego obrotu deta- tak szerokiego rozumienia tego wyrażenia nowego produktów leczniczych wetery- licznego produktami leczniczymi wetery- zarówno cel ustanowienia obowiązku pro- naryjnych, wraz z odnotowaniem wszel- naryjnymi, którego wykonywanie zgodnie wadzenia obu postaci dokumentacji, jak kich niezgodności (1). Obowiązek tego z tą ustawą jest usługą weterynaryjną. Po- i niespójność wymaganych do zamiesz- rodzaju nałożony na lekarza weterynarii dobnie ustawa o ochronie zwierząt zobo- czania w nich informacji. Tym bardziej że jest nieuzasadniony co najmniej z dwóch wiązuje podmioty utrzymujące zwierzęta w książkach leczenia zwierząt zamieszcza powodów. Po pierwsze z tego powodu, że do przechowywania przez 3 lata dokumen- się informację o zastosowanych lub o wy- lekarz weterynarii nie jest uprawniony do tacji leczenia zwierząt oraz przeprowadza- dawanych na receptę produktach leczni- zakupu w hurtowni produktów leczniczych nych zabiegów, odpowiadającej ewidencji czych oraz nabywanych przez posiadacza weterynaryjnych i praktycznie może je tyl- leczenia zwierząt, którą zgodnie z Prawem zwierząt produktach leczniczych wetery- ko stosować lub sprzedawać. W związku farmaceutycznym posiadacze zwierząt wy- naryjnych, a nie o takich produktach zu- z tym nie musi znać stanu magazynowe- korzystywanych do pozyskiwania żywno- żytych (9). go produktów leczniczych weterynaryj- ści obowiązani są przechowywać przez Niespójność informacji w obu posta- nych zakupionych przez zakład leczniczy 5 lat, licząc od daty jej sporządzenia (11). ciach dokumentacji występuje także w od- dla zwierząt, tym bardziej że z zasobów Ważnym rodzajem dokumentacji nie- niesieniu do wydawanych na podstawie re- magazynowych może korzystać nie jeden, związanej z obrotem detalicznym produk- cept produktów leczniczych weterynaryj- a wielu lekarzy weterynarii świadczących tami leczniczymi weterynaryjnymi są kopie nych przeznaczonych dla zwierząt między usługi w ramach danego zakładu. Po dru- recept wystawianych przez lekarzy wete- innymi domowych oraz nabytych przez po- gie za prowadzony w ramach działalności rynarii na produkty lecznicze przeznaczo- siadaczy zwierząt wykorzystywanych do zakładu leczniczego dla zwierząt obrót de- ne dla ludzi, które będą stosowane u zwie- pozyskiwania żywności (9). Jednak w aktu- taliczny produktami leczniczymi wetery- rząt wykorzystywanych do pozyskiwania alnym stanie prawnym, wobec braku wzoru naryjnymi odpowiedzialny jest kierownik żywności. Ich przechowywanie przez le- i sposobu wystawiania recept weterynaryj- zakładu lub wyznaczony przez niego le- karza weterynarii wystawiającego recepty nych na tego rodzaju produkty, ma to mar- karz weterynarii, a nie każdy lekarz wete- jest istotne ze względu na przeprowadza- ginalne znaczenie. Niewielu bowiem leka- rynarii świadczący usługi lekarsko-wete- ne przez organy Inspekcji Weterynaryjnej rzy weterynarii decyduje się na wystawienie rynaryjne w ramach takiego zakładu. Przy kontrole wystawiania takich recept oraz na zasadach ogólnych recepty na produkt tym bez znaczenia jest, że w niektórych za- stosowania u zwierząt produktów leczni- leczniczy weterynaryjny i niewielu zdecy- kładach leczniczych dla zwierząt ten sam czych nabywanych na ich podstawie (5). duje się na podstawie recepty wydać taki lekarz weterynarii jest równocześnie wła- Niedopełnienie obowiązku prowadze- produkt w obrocie detalicznym. Prawo far- ścicielem i kierownikiem zakładu oraz je- nia dokumentacji obrotu produktami lecz- maceutyczne nie umożliwia sposobu inne- dynym lekarzem weterynarii świadczącym niczymi weterynaryjnymi jest zagrożone go, niż wydanie lub nabycie na podstawie w ramach tego zakładu usługi lekarsko-we- grzywną albo karą pozbawienia wolności recepty w obrocie detalicznym produktu terynaryjne. Nie upoważnia to do utożsa- do 2 lat, przy tym mogą zostać wymierzo- leczniczego weterynaryjnego z kategorią miania zakładu leczniczego dla zwierząt ne obie te kary łącznie (1). Takim samym

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 227 Prace poglądowe

rodzajem i wysokością kar zagrożone jest stanu magazynowego produktów leczni- farmaceutycznego, czyli właściwego dla nieposiadanie dokumentów nabycia i sto- czych. W przypadku stwierdzenia w wy- miejsca zdarzenia wojewódzkiego leka- sowania u zwierząt wykorzystywanych do niku takich kontroli braku wymaganej do- rza weterynarii. pozyskiwania żywności produktu leczni- kumentacji lub prowadzenia jej w sposób czego weterynaryjnego o właściwościach nieprawidłowy, w związku z ich kwalifi- Piśmiennictwo anabolicznych, przeciwbakteryjnych, prze- kacją prawną, wojewódzki lekarz wetery- ciwpasożytniczych, przeciwzapalnych, narii jest obowiązany niezwłocznie zgło- 1. Ustawa z 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (Dz.U. z 2008 r., nr 45, poz. 271, z późn. zm.). hormonalnych i psychotropowych. Przepis sić podejrzenie popełnienia przestępstwa 2. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi art. 132b Prawa farmaceutycznego okre- lub wykroczenia do właściwych organów z 3 kwietnia 2008 r. w sprawie warunków, jakie powin- ny spełniać podmioty, które prowadzą obrót detaliczny ślający sankcje karne za nieposiadanie do- powszechnego wymiaru sprawiedliwości produktami leczniczymi weterynaryjnymi wydawanymi kumentów nabycia i stosowania u zwie- i zabezpieczyć uzyskane w wyniku kon- bez przepisu lekarza, kryteriów klasyfikacji tych produk- rząt wykorzystywanych do pozyskiwania troli dowody potwierdzające zaniechanie tów oraz ich wykazu (Dz.U. z 2008 r., nr 6, poz. 396). 3. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi żywności określonych w nim produktów prowadzenia dokumentacji lub prowadze- z 30 października 2008 r. w sprawie wykazu podmiotów leczniczych weterynaryjnych nie ograni- nie jej w sposób nieprawidłowy. uprawnionych do zakupu produktów leczniczych wetery- cza tych dokumentów do formy ewiden- Zaniechanie obowiązku prowadzenia naryjnych w hurtowniach farmaceutycznych produktów leczniczych weterynaryjnych (Dz.U. nr 203, poz. 1271). cji nabycia, posiadania i stosowania pro- wymaganej prawem, szeroko określonej 4. Ustawa z 21 grudnia 1990 r. o zawodzie lekarza wetery- duktów leczniczych weterynaryjnych oraz dokumentacji związanej z wykonywaniem narii i izbach lekarsko-weterynaryjnych (Dz.U. z 2014 r., poz. 1509). leczenia zwierząt, o której w art. 69 ust. 3 zawodu stanowi także naruszenie zawo- 5. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 9 maja 2003 r. w spra- ustawy Prawo farmaceutyczne. Nie ogra- dowej normy etycznej (13). Jednak nie wie wystawiania przez lekarzy weterynarii recept na pro- nicza także adresatów tej normy prawnej jest wystarczające zgłoszenie przez woje- dukty lecznicze lub leki recepturowe przeznaczone dla ludzi, które będą stosowane u zwierząt (Dz.U. nr 97, do posiadaczy zwierząt. Zatem przepis ten wódzkiego lekarza weterynarii wyłącznie poz. 891). dotyczy również lekarzy weterynarii naby- do rzecznika odpowiedzialności zawodo- 6. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi wających i stosujących u zwierząt wyko- wej izby lekarsko-weterynaryjnej niedo- z 4 czerwca 2008 r. w sprawie kategorii stosowania pro- duktu leczniczego weterynaryjnego oraz kryteriów za- rzystywanych do pozyskiwania żywności pełnienia przez lekarza weterynarii obo- liczania produktu leczniczego weterynaryjnego do po- określone w nim produkty lecznicze we- wiązku prowadzenia, a tym bardziej pro- szczególnych kategorii stosowania i dostępności (Dz.U. 08.107.683). terynaryjne. wadzenia niezgodnego w wymaganiami 7. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi W pewnym zakresie przepis art. 132b prawnymi dokumentacji obrotu detalicz- z 17 października 2008 r. w sprawie sposobu prowadze- Prawa farmaceutycznego pozostaje w koli- nego produktami leczniczymi weteryna- nia dokumentacji obrotu detalicznego produktami lecz- niczymi weterynaryjnymi i wzoru tej dokumentacji (Dz.U. zji z art. 85 ust. 1 pkt 4 lit b ustawy o ochro- ryjnymi lub dokumentacji lekarsko we- nr 200, poz. 1236). nie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu cho- terynaryjnej, lub spisu kontrolnego stanu 8. Ustawa z 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt rób zakaźnych zwierząt, który zaniechanie magazynowego produktów leczniczych. oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz.U. z 2014, poz. 1539, z późn. zm.). obowiązku prowadzenia dokumentacji le- Rzecznik odpowiedzialności zawodowej 9. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi karsko-weterynaryjnej lub prowadzenie nie jest upoważniony do prowadzenia po- z 29 września 2011 r. w sprawie zakresu i sposobu pro- wadzenia dokumentacji lekarsko-weterynaryjnej i ewi- jej w sposób nieprawidłowy kwalifikuje stępowania wyjaśniającego, a sąd lekarsko- dencji leczenia zwierząt oraz wzorów tej dokumentacji jako wykroczenie zagrożone karą aresztu, -weterynaryjny do orzekania w sprawach i ewidencji (Dz.U. nr 224, poz. 1347). ograniczenia wolności albo karą grzywny. zagrożonych sankcją karną w przepisach 10. Ustawa z 18 grudnia 2003 r. o zakładach leczniczych dla zwierząt (Dz.U. z 2015 r., poz. 1047). Nadzór nad obrotem, w tym detalicz- powszechnie obowiązujących. Mogą pro- 11. Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz.U. nym, i nad ilością stosowanych produk- wadzić postępowanie wyłącznie w spra- z 2013 r., poz. 856, z późn. zm.). tów leczniczych weterynaryjnych Prawo wach przewinień zawodowych stanowią- 12. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 22 kwietnia 2008 r. w sprawie nadzoru nad obrotem farmaceutyczne powierza wojewódzkim cych naruszenie normy etycznej. W przy- i ilością stosowanych produktów leczniczych weteryna- lekarzom weterynarii (1, 12). W zakre- padku stwierdzenia w takim postępowaniu ryjnych (Dz.U. nr 84, poz. 511). 13. Uchwała nr 3/2008/VII Krajowego Zjazdu Lekarzy We- sie nadzoru wojewódzcy lekarze wetery- zaniechania przez lekarza weterynarii obo- terynarii – Kodeks Etyki Lekarza Weterynarii. narii są upoważnieni do kontroli między wiązku prowadzenia lub nieprawidłowości innymi dokumentacji obrotu detaliczne- w prowadzeniu dokumentacji wymaganej go, lekarsko-weterynaryjnej oraz potwier- Prawem farmaceutycznym są obowiązane Dr hab. Teresa Malinowska, ul. Nowoursynowska 159, dzającej przeprowadzane spisy kontrolne poinformować o tym fakcie organ nadzoru 02-776 Warszawa

Nilu, ciężkiej niewydolność oddechowej Czy jest możliwe zakażenie (SARS), koronowirusa bliskowschodnie- go zespołu niewydolności oddechowej zwierząt domowych wirusem Zika? (MERS-CoV; 3). Nagromadzono przeko- nywające dowody na wystąpienie przesko- ku międzygatunkowego wirusów pomię- Zdzisław Gliński, Krzysztof Kostro dzy zwierzęciem a człowiekiem, a ponad- to w przypadku niektórych z tych wirusów z Wydziału Medycyny Weterynaryjnej w Lublinie na możliwość szerzenia się zakażenia w po- pulacji ludzkiej na drodze zakażenia czło- iągle pojawiają się informacje o no- panikę wśród ludzi. Taka sytuacja zaist- wiek → człowiek. wych patogenach człowieka, najczę- niała w przypadku dengi (1), grypy świń- Ostatnio zwrócono szczególną uwagę na ściejC wirusach, atakujących oprócz czło- skiej i grypy spowodowanej przez reasor- wirus Zika, zwłaszcza na możliwość nega- wieka zwierzęta, które budzą oprócz za- tant wirusa grypy ptasiej o wzorze antyge- tywnego wpływu tego wirusa na dziecko interesowania naukowców i lekarzy też nowym A(H7N9; 2), gorączki Zachodniego ciężarnej kobiety zakażonej tym wirusem.

228 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace poglądowe

Coraz więcej obserwacji wskazuje na zwią- odgrodzone pustynią Atakama i pasmem zek pomiędzy zakażeniem ciężarnej mat- Andów od krajów, w których występuje Can domestic animals get infected with Zika ki wirusem Zika a małogłowiem (microce- wirus. Według WHO w Europie istnie- virus? phalia) u dzieci, możliwość transferu wi- je duże prawdopodobieństwo epidemiii rusa nie tylko przez komary, ale też przez wywołanej przez wirus Zika ze względu Gliński Z., Kostro K., Faculty of Veterinary kontakty płciowe i transfuzje krwi. na występowanie w wielu krajach gatun- Medicine, University of Life Sciences in Lublin Problem patogenności wirusa Zika ków komarów (Aedes spp.) wektorów wi- dla zwierząt towarzyszących człowieko- rusa, możliwość szerzenia się zakażenia This article aims at the analysis of possible risk wi i zwierząt gospodarskich jest ciągle pomiędzy ludźmi bez udziału komarów, associated with the transmission of newly appeared otwarty i nie ma podstaw do wykluczenia brak odporności ludzi na dziewiczych viral disease from humans to the domestic animals. takiej możliwości. Wiadomo, że wirus wy- terenach na zakażenie oraz brak szcze- Zika virus is an emerging mosquito-borne virus kazał się zdolnością przekroczenia bariery pionki (11, 12). Przypadki zakażenia wi- that was first identified in Uganda in 1947 in międzygatunkowej małpa → człowiek (4),­ rusem Zika zidentyfikowano w Hiszpanii, rhesus monkey with only occasional transmission zakaża ludzi i drobne gryzonie, repliku- Niemczech, we Francji i w Austrii u lu- to humans. Since then, Zika virus has broaden je się w hodowli komórkowej człowie- dzi, którzy uprzednio przebywali na te- its host range. After 2007 virus was found to ka i zwierząt oraz jest możliwe zakaże- renach występowania choroby (Amery- spread in a mosquito‑human‑mosquito cycle and nie doświadczalnych zwierząt laborato- ka Środkowa, Karaiby; 13, 14). also in a human-human cycle. The Zika virus is ryjnych (5). Przeciwciała neutralizujące Rozpoznanie choroby oparto o obja- transmitted by Aedes albopticus and A.aegypti. wirus stwierdzono u 2,5% gryzoni w Pa- wy i badania w teście RT-PCR i obecno- Common symptoms of Zika virus infection include kistanie (6). ści przeciwciał. W przypadku 3 Francu- mild headache, fever, rash, conjunctivitis, malaise zów, mieszkańców Montpellier, którzy za- and joint pain. These symptoms usually last for Epidemiologia kazili się najprawdopodobniej w Ameryce 2–7 days but the major health risk is for pregnant Południowej lub na Karaibach, zwrócono women. There is a possible link between Zika Wirus Zika pojawił się w Ugandzie naj- uwagę na ewentualną możliwość zakaże- fever and microcephaly in newborn babies due to prawdopodobniej pomiędzy 1892 r. nia od nich innych osób za pośrednictwem the mother-to-child transmission and intrauterine a 1943 r. u rożnych gatunków małp. Nie komarów, ponieważ w południowej Fran- infection of developing fetus. Every European wykazywał on szczególnej preferencji do cji żyją A. aegypti i A. albopticus, wekto- country in which Aedes mosquitos are present can określonych gatunków małp i komarów ry wirusa Zika. Istnieje też możliwość sze- be at risk for the spread of Zika virus. The more jako wektorów (7). Wirus Zika wykryto rzenia się choroby drogą kontaktów sek- relevant question is whether domestic animals and w 1947 r. u chorych małp Macaccus rhe- sualnych, prawdopodobnie również przez pets can also develop a clinical disease after Zika sus i komarów A. africanus w lesie Zika inne wydzieliny. W Polsce nie stwierdzo- virus exposure. (okolice jeziora Wiktoria) w Ugandzie. no zakażenia tym wirusem, chociaż istnie- Replikacja wirusa odbywała się w cy- ją nieoficjalne informacje o zakażeniu kil- Keywords: Zika virus, Zika fever, microcephaly, klach komar → małpa → komar, a je- kunastu osób. Ostatnio doniesiono o za- transmission, Aedes mosquitos. dynie bardzo rzadko zakażali się ludzie każeniach wirusem Zika w Rosji. w cyklu komar ­ → człowiek → komar (8). W 1951 r. stwierdzono pierwsze zachoro- Właściwości i transfer wirusa się w hodowli HeLa, pierwotnej hodow- wania u ludzi w Ugandzie i Tanzanii (9). li komórek zarodków kaczki i zarodków Do 2015 r. wystąpiły zachorowania w in- Wirus Zika (Flaviviridae), grupa IV Bal- kurzych, hodowli­ komórek nerki małpy nych krajach Afryki, południowej Azji i na timore, kompleks serologiczny Spondwe- Rhesus, tworząc łysinki. Wirus replikuje wyspach Pacyfiku. W maju 2015 r. pierw- ni, ma kształt wirionu zbliżony do dwu- się w komórkach glejowych i piramidal- sze zachorowania zanotowano w Brazy- dziestościanu, jednoniciowy linearny nych rogów Amona mózgu u 5‑tygodnio- lii, chorowało około 1,5 mln osób. Ist- RNA (10,79 Kb) o dodatniej polaryzacji wych myszy zakażonych domózgowo, po- nieje kilka możliwych dróg zawleczenia (+)ssRNA posiada nukleokapsyd o śred- wodując ich destrukcję (5). Ssące myszy wirusa do Brazylii. Wirus przedostał się nicy 25–30 nm wyposażony w wypustki zakażone domózgowo ulegają porażeniu wraz z zakażonymi turystami w 2014 r. (5–10 nm). Genom wirusa koduje 7 bia- i padają, a miano wirusa w mózgu wyno- w trakcie piłkarskiego mundialu bądź za łek niestrukturalnych i 3 białka struktu- si >108/ml. Charakterystyczną cechą jest pośrednictwem uczestników Światowe- ralne: białko kapsydu (C), prekursorowe obecność ciałek wtrętowych typu A Cow- go Dnia Młodzieży w 2013 r., który miał białko błony (prM), otoczkę glikoprote- dry w mózgu. Króliki i świnki morskie za- miejsce w Rio de Janeiro. Istnieją też su- inową wirionu (E; 15) Otoczka wirusa E każone dootrzewnowo chorują, ale nie gestie, że rozprzestrzenił się za pośred- (o około 53 kDa) o właściwościach hema- padają. Replikacja wirusa w hodowli fi- nictwem żeglarzy, którzy rywalizowali na glutyniny odpowiada za przyłączenie wi- broblastów człowieka indukuje produk- wodach Azji Południowej, a potem u wy- rusa do swoistego receptora komórki jego cję interferonów (19). brzeży Brazylii. Choroba rozprzestrzeniła działania docelowego i indukuje w zaka- Wirus Zika na człowieka przenoszą ko- się na obydwie Ameryki (10). Większość żonym organizmie syntezę przeciwciał mary podczas ssania krwi, zwłaszcza ko- chorych nie uświadamiała sobie nawet, neutralizujących wirus oraz ma działanie mar tygrysi (A. albopticus), który jest po- że przechodzi infekcję, ponieważ obja- ochronne (16). Wirus inaktywuje roztwór nadto wektorem wirusa denga i wirusa wy przypominały przeziębienie, a jedy- nadmanganianu potasu, eter, temperatura chikungunya oraz A aegypti. Wirus Zika nym objawem dodatkowym była wysypka. powyżej 60°C (4). izoluje się też od innych gatunków Aedes, Choroba gwałtownie rozprzestrzenia się Rozróżnia się trzy rody wirusa Zika: np. A. africanus, A. apicoargenteus, A. fur- i obecnie zakażenie notuje się w 19 kra- afrykański i dwa azjatyckie (17). Bada- cifer, A. hensilli, A. luteocephalus, A. vitta- jach Ameryki Południowej i Środkowej. nia filogenetyczne wykazały duże podo- tus, A. coustani (8), a także od Mansonia Wolna od wirusa jest Kanada ze wzglę- bieństwo szczepów amerykańskich do uniformis, Culex perfuscus. Przypuszcza du na warunki klimatyczne, które unie- szczepów, które były przyczyną epidemii się, że C. perfuscus nie jest jednak wek- możliwiają życie gatunkom komarów bę- na Polinezji w 2013 r., a które należą do torem wirusa. A. albopticus i A. aegyp- dących wektorem wirusa Zika, i Chile rodu azjatyckiego (18). Wirus replikuje ti składają jajeczka na powierzchni wody

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 229 Prace poglądowe

i ich larwy rozwijają się w środowisku wod- neurologicznymi. Takie prawdopodobień- pogląd, że małogłowie może być jednym nym. A. albopticus atakuje człowieka wcze- stwo ciągle wzrasta. Nadal nie wiadomo, z objawów niepożądanych szczepień cię- snym rankiem lub późnym popołudniem dlaczego niektóre przyszłe matki zakażo- żarnych kobiet przeciwko chorobom za- i wtedy jest najbardziej agresywny, ale też ne wirusem rodzą dzieci z małogłowiem, kaźnym niektórymi rodzajami szczepio- i w nocy, na wolnym powietrzu lub w po- a niektóre nie. Przypuszcza się, że naj- ne. Nie warto poświęcać uwagi skrajnemu mieszczeniach. Oprócz człowieka atakuje groźniejsza dla rozwoju płodu jest cho- poglądowi, że zagrożenie wirusem Zika zwierzęta gospodarskie oraz dzikie ssaki, roba przebyta przez matkę w pierwszym nie istnieje i że jest ono wynikiem celo- płazy, gady i ptaki. A. albopticus jest wy- trymestrze ciąży oraz że im ciężej przebie- wej dezinformacji. jątkowo agresywny i pomimo że jego na- ga choroba u matki, tym istnieje większe W świetle przeprowadzonych dotych- turalnym środowiskiem są południowe re- prawdopodobieństwo uszkodzenia płodu. czas obserwacji nie można odpowiedzieć jony Azji, to coraz częściej występuje także Powikłaniem małogłowia może być karło- jednoznacznie na pytanie „Czy jest moż- w Europie. Pierwszy raz pojawił się na po- watość, zniekształcenie twarzy, zaburze- liwe zakażenie zwierząt domowych wiru- łudniu Europy w 1975 r. i systematycznie nia umysłowe i napady padaczkowe (23). sem Zika?”. Konieczne są badania na zwie- przemieszczał się na północ i zachód kon- U około 20% osób zakażonych wirusem rzętach domowych, ponieważ dotychczas tynentu. W 2008 r. odnotowano jego wy- Zika brak jakichkolwiek objawów, a u po- w piśmiennictwie o tego typu badaniach stępowanie w 28 krajach, poza jego natu- zostałych choroba przebiega dość łagod- brak jakichkolwiek wzmianek. ralnym zasięgiem. W Europie stabilne po- nie, zwykle trwa 2–7 dni. Obecność kwa- pulacje tego komara występują w Albanii, su nukleinowego wirusa Zika stwierdza Piśmiennictwo we Włoszech, Francji, w Grecji, Hiszpa- się w krwi chorego od kilku dni do kilku nii, Szwajcarii, Holandii, Słowenii, Bośnii tygodni. Komar zakaża się w pierwszym 1. WHO: Dengue and severe dengue. Fact sheet 2015, 117, i Hercegowinie, Niemczech. W Europie tygodniu trwania wiremii. Chorobę ce- 1–9. 2. CDC: Emergence of avian influenza A(H7N9) virus cau- oprócz A. albopticus występują: A. aegyp- chują bóle głowy, niewielka gorączka, ła- sing severe human illness – China February–April 2013. ti, A. japonicus, A. atropalpus i A. koreicus godne bóle stawów, nieropne zapalenie M.M.W.R. 2013, 62, 1–5. (20). A. aegypti jest obecny na wszystkich spojówek i nastrzykanie rogówki (czer- 3. CDC: MERS. Center for Disease Control and Prevention 24/7, 2013. kontynentach, a w Europie na Maderze, wone oko), rzadziej wymioty i bóle zagał- 4. Dick G.W.: Zika virus. II. Pathogenicity and physical pro- Holandii oraz wybrzeżu Morza Czarne- kowe oraz wysypka grudkowo‑plamko- perties. Trans. R. Soc. Trop. Med. Hyg. 1952, 46, 521–534. 5. Bell T.M., Field E.J., Narang H.K.: Zika virus infection go (21). Możliwość transmisji wirusa Zika wa rozpoczynająca się na twarzy, a póź- of the central nervous system of mice. Arch. Ges. Virus- w Europie zimą jest mało prawdopodob- niej ogarniająca całe ciało. U dorosłych forsch. 1971, 35, 183–193. na, natomiast wzrasta na wiosnę i latem, osób może rozwinąć się zespół Guillain- 6. Darwish M.A., Hoogstraal H., Roberts T.J.,Ahmed I.P., Omar F.: A seroepidemiological survey for certain ar- szczególnie w ciepłym klimacie (22). -Barré (ostre, wielokorzeniowe zapalenie boviruses (Togaviridae) in Pakistan. Trans. R. Soc. Trop. Wirus przenoszą nie tylko komary, cho- demielinizacyjne ze współistniejącą neu- Med. Hyg. 1983, 77, 442–445. ciaż odgrywają dominującą rolę jako wek- ropatią ruchową; 28). 7. Kuno G., Chang G.J.J.: Biological transmission of arbo- viruses: reexamination of and new insights into compo- tory, ale możliwy jest też transfer wirusa O rozpoznaniu choroby decyduje wy- nents, mechanisms, and unique traits as well as their evo- przez łożysko oraz za pośrednictwem mle- nik testów RT-PCR z moczem, RT-PCR lutionary trends. Clin. Microbiol. Rev. 2005, 18, 608–663. ka zakażonej matki (23). W 2015 r. wy- z osoczem krwi i serologiczne badanie 8. Hayes E.B.: Zika virus outsider Africa. Emerg. Infect. Dis. 2009, 15, 1347–1350. kryto wirus Zika w płynie owodniowym par surowic w kierunku obecności prze- 9. Dick G.W.A., Kitchen S.F., Haddow A.J.: Zika virus. dwóch płodów, co świadczy o jego przej- ciwciał klas IgM i IgG w teście ELISA (29). I. ­Isolations and serological specificity. Trans. R. Soc. Trop. Med. Hyg. 1952, 46, 509–520. ściu przez łożysko i możliwości zakażenia Wiremia utrzymuje się przez 3–5 dni po 10. CDC: Zika virus. http://www.cdc.gov/zika/geo/ płodu (24). Istnieje też możliwość zaka- pojawieniu się objawów choroby, a te- 11. Medlock J.M., Hansford K.M., Schaffner F., Versterit V., żenia wirusem Zika drogą płciową i pod- sty RT-PCR­ z moczem wypadają dodat- Hendrickx G., Zelle H., van Bortel W.: A review of the invasive mosquitoes in Europe: ecology, public health czas transfuzji krwi zakażonych dawców. nio przez 10 dni od zachorowania (8). Ze ­risks, and control options. Vector Borne Zoon. Dis. 2012, Obecność materiału genetycznego wiru- względu na brak szczepionki jedyną sku- 12, 435–447. 12. WHO Europa: WHO urges European countries to pre- sa stwierdzono testem RT-PCR w nasieniu teczną metodą profilaktyki jest ochrona vent Zika virus disease spread now. http://www.euro.who. osób z objawami zakażenia. Przypuszcza przed komarami wektorami wirusa oraz int/en/media-centre/sections/statements/2016/ się, że wirus replikował się w układzie roz- restrykcje w stosunku do osób, które przy- 13. Maria A.T., Maquart M., Makinson A., Flusin O., Segon- dy M., Leparc-Goffart I., Le Moing V., Foulongne V.: Zika rodczym, ponieważ nie wykazano RNA wi- jeżdżają z terenów endemicznych. Lecze- virus infections in three travellers returning from South rusa we krwi w tym samym czasie co w na- nie polega na stosowaniu leków przeciwgo- America and the Caribbean respectively, to Montpellier, sieniu i w moczu (25). W okresie listopad rączkowych, przeciwbólowych, a w przy- France, December 2015 to January 2016. Eurosurveill. 2016, 21, 6. 2013–luty 2013 r. 2,8% dawców krwi na padku wymiotów i biegunki stosowaniu 14. Zammarchi L., Tappe D., Fortuna C., Remoli M.E., Gün- Polinezji była bezobjawowo zakażona wi- płynów elektrolitowych. ther S., Venturi G., Bartoloni A., Schmidt-Chanasi J.: Zika rusem Zika (26). Pomimo wielu dowodów na chorobo- virus infection in a traveller returning to Europe from Bra- zil, March 2015. Eurosurveil. 2015, 20, 21153. twórczość wirusa Zika, a szczególnie na 15. Kuno G., Chang G.J.J.: Full-length sequencing and geno- Chorobotwórczość wirusa Zika jego rolę w występowaniu małogłowia mic characterization of Bagaza, Kedougou, and Zika vi- ruses. Arch. Virol. 2007, 152, 687–696. u płodów matek zakażonych tym wiru- 16. Leake C.J.: Mosquito-borne arboviruses. W: Zoonoses. Wirus zakaża komórki dendrytyczne w są- sem, pojawiły się też poglądy ogranicza- Palmer S.R., Simpson D.I.H. (edit.). Oxford University siedztwie pokąsania przez komara, następ- jące bądź całkowicie negujące udział wi- Press, Oxford 1998, 401–413. 17. Faye O., Freire C.C.M., Iamarino A., Faye O., de Olivera nie zakaża węzły chłonne i za pośrednic- rusa Zika jako przyczyny małogłowia. Je- J.V.C., Diallo M., Zanotto P.M.A., Sall A.A.: Evolution of twem krwi osiąga komórki działania do- den z nich głosi, że małogłowie jest efektem Zika virus during its emergence in the 20th century. PLoS Negl. Trop. Dis.2014http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/ celowego. Replikuje się w cytoplazmie, konsumpcji przez ciężarne kobiety roślin articles/PMC3888466 chociaż antygen wirusa jest też obecny genetycznie zmodyfikowanych, inny, że 18. Enfissi A., Codrington J., Roosblad J., Kazanji M., Rousset w jądrach zakażonych komórek (27). Ist- jest ono efektem nadmiernego stosowa- D.: Zika virus genome from the Americas. Lancet 2016, 387, 227–228. nieje wiele danych o związkach pomię- nia niektórych środków owadobójczych, 19. Hamel R., Dejarnac O., Wichit S., Ekchariyawat P., Ney- dzy zakażeniem ciężarnej matki wirusem jak Roundup, ponieważ najwięcej przy- ret A., Luplertlop N., Perera-Lecoin M., Surasombatpat- Zika a małogłowiem, co jednak nie ozna- padków małogłowia notuje się na terenach tana P., Talignani L., Thomas F., Cao-Lormeau V.M., Cho- umet V., Briant L., Desprès P., Amara A., Yssel H., Missé cza, że dziecko każdej matki, która prze- wiejskich, na których stosuje się duże ilo- D.: Biology of Zika virus infection in human skin cells. szła zakażenie, rodzi się z zaburzeniami ści tych środków. Na uwagę zasługuje też J. Virol. 2015, 89, 8880–8896.

230 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace poglądowe

20. Schaffner F., Medlock J.M., van Bortel W.: Public health 24. Besnard M., Lastère S., Teissier A., Cao-Lormeau V.M., 28. Fauci A.S., Morens D.M.: Zika viruse in the Americas‑yet significance of invasive mosquitoes in Europe. Clin. Mi- Musso D.: Evidence of perinatal transmission of Zika vi- another arbowirus threat. N. Engl. J. Med. 2016, 374, crobiol. Infect. 2013 19, 685–692. rus, French Polynesia, December 2013 and February 2014. 160113142101009. 21. Brown J.E., Scholte E.J., Dik M., Den Hartog W., Beeuw- Eurosurveill. 2014; 19:pii:20751. 29. Zammarchi G.S., Mantella A., Bartolozzi D., Tappe D., kes J., Powell J.R.: Aedes aegypti mosquitoes imported 25. Musso D., Roche C., Robin E., Nhan T., Teissier A., Cao- Günther S., Ostereich L., Cadar D., Muñnoz-Fontela C., into the Netherlands, 2010. Emerg. Infect. Dis. 2011, 17, -Lormeau V.M.: Potential sexual transmission of Zika vi- Bartoloni A., Schmidt-Chanasit J.: Zika virus infections 2335–2337. rus. Emerg. Infect. Dis.2015, 21, 359–361. imported to Italy: clinical, immunological and virologi- 22. Semenza J.C., Zeller H.: Integrated surveillance for pre- 26. Musso D., Nhan T., Robin E., Roche C., Bierlaire D., Zi- cal findings, and public health implications. J. Clin. Vi- vention and control of emerging vector-borne diseases in sou K., Shan Yan A., Cao-Larmeau V.M., Broult J.: Po- rol. 2015, 63, 1–94. Europe. Eurosurveill. 2014, 26.20. http://www.eurosurve- tential for Zika virus transmission through blood trans- illance.org/images/dynamic/ET/V19N02/V19N02 fusion demonstrated Turing an out break in French Po- 23. Oliveira Melo A.S., Malinger G., Ximenes R., Szejnfeld lynesia, November2013 to February 2014. Eurosurveill. P.O., Alves Sampaio S., Bispo de Filippis A.M.: Zika vi- 2014, 19, 20777. rus interuterine infection causes fetal brain abnormality 27. Dick G.W., Kitchen S.F., Haddow A.J., Zika virus. I. Isola- Prof. zw. dr hab., mgr Z. Gliński, and micricephaly: tip of the iceberg? Ultasound Obste- tion and serological specificity. Trans. R. Soc. Trop. Med. trics Gynecol. 2016, 47, 6–7. Hyg. 1952, 46, 509–520. e-mail [email protected]

Ochwat koni – etiopatogeneza, objawy Equine laminitis – ethiopathogenesis, i leczenie clinical manifestation and treatment Witkowska O., Turło A.1, Michlik K.2, Cywińska A.1, Department of Pathology and Olga Witkowska*, Agnieszka Turło1, Katarzyna Michlik2, Anna Cywińska1 Veterinary Diagnostics, Faculty of Veterinary Medicine, Warsaw University of Life Sciences – z Katedry Patologii i Diagnostyki Weterynaryjnej Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW1, Equi Salus Horse Clinic s.c., Glinno2 w Warszawie1 oraz Equi Salus Lecznica dla Koni s.c. w Glinnie2 Laminitis is one of the most common and frustrating chwat definiowany jest jako ostre, ja- procesów patofizjologicznych prowadzą- clinical conditions in equine practice. The range łowe, rozlane, powierzchowne, wysię- cych do ochwatu. Za najistotniejsze mecha- of effective therapies is still limited. Since the kowe,O surowicze zapalenie tworzywa ko- nizmy uważa się: rozwój stanu zapalnego, pathogenesis of the laminitis is not fully understood, pytowego (pododermatitis aseptica, acu- zmiany hemodynamiczne w mikrokrąże- identification of drug targets that may yield anti- ta, exudativa, serosa, superficialis diffusa). niu palcowym oraz aktywację metalopro- laminitic agents effect has been hampered. Primarily, W literaturze anglojęzycznej funkcjonuje teinaz (3). Wydaje się, że nie wykluczają it is essential to consider laminitis as a clinical przede wszystkim pod nazwą laminitis, co się one wzajemnie. manifestation of a disease and not as a disease wiąże się z faktem, że listewki rogotwór- Jedna z hipotez wskazuje na selektyw- itself. While treating the laminitis, veterinarian should cze (lamellae) są główną częścią aparatu ne zwężenie żyłek i wzrost przepływu krwi concentrate on the whole patient, as the condition ­nośnego kopyta, którego dotyczy proces przez anastomozy tętniczo-żylne, co skut- does not only affect the hooves. Changes in the zapalny. Ze względu na różne przyczyny kuje niedokrwieniem listewek tworzywa locomotor system are a consequence of the processes występowania ochwatu oraz na współist- kopytowego i późniejszą reperfuzją (4). originating from other sites in the organism. This niejące zaburzenia ogólne powinien on być Zmniejszoną perfuzję potwierdziły bada- review is focused on laminitis – its pathogenesis, uznawany raczej za zespół, niż jednostkę nia prowadzone w fazie klinicznej ochwatu. clinical manifestation and management. chorobową. Wydaje się zatem, że zwężenie żyłek i re- Ochwat dotyczy pierwotnie dogrzbie- dukcja palcowego przepływu krwi jest ra- Keywords: laminitis, horse, equine metabolic towej części kopyta, skąd może rozprze- czej następstwem niż pierwotną przyczy- syndrome, founder. strzeniać się na ściany boczne i podeszwę. ną procesu prowadzącego do uszkodzenia Choroba rozpoczyna się bezobjawowym listewek. W innych badaniach wykazano stadium wstępnym, które może trwać je- wzrost przepływu krwi w kopycie (5, 6), Zwiększona ekspresja genów kodu- den dzień lub dłużej, w zależności od etio- możliwe jednak, że doświadczenia pro- jących cytokiny prozapalne IL-1β oraz logii (1). Kolejnymi etapami są fazy ostra wadzone były na etapie reperfuzji lub za- IL-6 w blaszkach rogotwórczych potwier- i przewlekła, w których obserwuje się już obserwowano zwiększony przepływ krwi dza rozwój zapalenia w przebiegu ochwa- objawy kliniczne ze strony kopyt. przez anastomozy (3). tu, nie wiadomo jednak, co jest jego pier- Inna hipoteza patogenezy ochwatu doty- wotną przyczyną (9). Reakcja zapalna może Patofizjologiczne podstawy ochwatu czy aktywacji metaloproteinaz – enzymów sprzyjać powstawaniu mikrozakrzepów, rozkładających białko błony podstawnej które wtórnie powodują niedokrwienie Pierwsze dowody wskazujące na występo- naskórka lamininę-5. Nadmierna aktywa- tworzywa kopytowego. wanie przewlekłej formy choroby stwier- cja metaloproteinaz prowadzi do trwałe- dzono w kościach kopytowych pocho- go rozrywania połączeń między rogiem li- Przyczyny występowania ochwatu dzących nawet sprzed 3,5 mln lat, a więc stewkowym a listewkami rogotwórczymi miliony lat przed udomowieniem konia (7, 8). Potwierdzeniem tej hipotezy może Jako jedną z możliwych przyczyn wystę- (2). Zmiany strukturalne są jednak tylko być występowanie u koni belgijskich muta- powania ochwatu podaje się zespół ogól- efektem końcowym oddziaływania róż- cji genu kodującego lamininę-5. U źrebiąt noustrojowej reakcji zapalnej (systemic in- nych czynników na organizm zwierzęcia. tych koni dochodzi nawet do zzucia pusz- flammatory response syndrome – SIRS), Obecnie istnieje kilka teorii dotyczących ki kopytowej oraz do uszkodzeń skóry (8). wywołany zakażeniem z towarzyszącym

* Studentka VI roku Wydziału Medycyny Weterynaryjnej w Warszawie.

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 231 Prace poglądowe

mu uszkodzeniem tkanek i narządów. Do mikrozakrzepów. Zawartość fruktanów wpływ na komórki tworzywa kopytowego wystąpienia SIRS u koni może dojść w na- w częściach nadziemnych roślin zwiększa poprzez insulinopodobny czynnik wzro- stępstwie przeciążenia przewodu pokarmo- się po nagłych mrozach (8, 10, 11). Według stu powodujący wydłużenie czasu keraty- wego węglowodanami niestrukturalnymi, danych z piśmiennictwa szczyt zachorowań nizacji w kopycie (31). Ponadto EMS wyda- np. podczas przekarmiania ziarnem. Po- na ochwat przypada u kuców na maj (13), je się stanem prozapalnym (32, 33, 34, 35), nadto przy zapaleniu płuc, niedrożności natomiast u koni obserwowany jest w maju w którym uszkodzenia listewek tworzywa jelit z zadzierzgnięcia, zapaleniu jelit na (14) i lipcu, przy czym większa częstotli- kopytowego wywołane są raczej zmiana- tle zakaźnym (np. salmonelozie), a także wość występowania choroby utrzymuje się mi metabolicznymi niż typowymi reak- przy zatrzymaniu łożyska, powodującym aż do września (13, 15). Polzer i Slater (15) cjami zapalnymi. zapalenie błony śluzowej macicy. nie stwierdzili sezonowości występowania Doniesienia dotyczące wpływu masy Jelita uznaje się za miejsce najważniej- ostrego ochwatu, natomiast udowodnili, że ciała na występowanie ochwatu są nie- sze dla rozwoju SIRS u człowieka (17) i naj- w lecie (lipiec–wrzesień) ochwat częściej jednoznaczne. Sugeruje się zarówno brak prawdopodobniej tak jest również u koni. przyjmuje formę przewlekłą niż w zimie wpływu masy ciała na występowanie Ostatnio potwierdzono zależność pomię- (styczeń–marzec). ochwatu (31), jak i znaczenie pozytyw- dzy składem mikroflory jelita grubego i po- U każdego konia, u którego występuje ne lub negatywne niższej masy ciała (15). datnością koni na ochwat wywołany prze- SIRS, istnieje duże ryzyko ochwatu. Lite- Druga teza wydaje się wątpliwa, ponieważ ładowaniem przewodu pokarmowego wę- ratura wskazuje ponadto, że u koni pełnej oparto ją o badanie grupy koni uratowa- glowodanami niestrukturalnymi (10, 11). krwi i koni wyścigowych prawdopodobień- nych przez organizacje charytatywne, wie- Po spożyciu zbyt dużej ilości paszy boga- stwo eutanazji w wyniku zmian poochwa- le z nich wykazywało więc znaczną niedo- tej w węglowodany dochodzi do namno- towych jest większe niż u koni innych wagę, ale ich historia była nieznana, zatem żenia się w jelicie ślepym bakterii produ- ras, użytkowanych w inny sposób w po- nie można wykluczyć roli innych czynni- kujących kwas mlekowy. Prowadzi to do dobnych warunkach klimatycznych (18). ków sprzyjających ochwatowi. nadmiernego zakwaszenia środowiska je- Może to być związane z częstszym wy- Wiele ras uważa się za podatne na oty- lita grubego i obumierania fizjologicznej stępowaniem w tej grupie użytkowej ura- łość i/lub EMS. Należą do nich kuce mor- flory bakteryjnej. Dochodzi wówczas do zów kończyn, rozpoznawanych jako kolej- gan i islandzkie oraz konie ras tennessee rozpadu bakterii Gram-ujemnych i uwal- na przyczyna ochwatu tzw. przeciążenio- walker, american saddlebred, paso fino, niania endotoksyny, która przedostaje się wego. Jest on spowodowany nadmiernym czystej krwi i andaluzyjskie (36, 37). do krwi. Znaczenie w rozwoju tego zabu- obciążaniem jednej kończyny w wyniku Innym przykładem zaburzeń hormo- rzenia mają m.in. jakość pastwiska i pora uszkodzenia i bolesności kończyny prze- nalnych towarzyszących ochwatowi jest roku, zwłaszcza spożycie traw bogatych we ciwległej. Podwójne obciążenie powoduje dysfunkcja płata pośredniego przysad- fruktozę oraz fruktany. Fruktany są długo- kompresję naczyń krwionośnych kopyta. ki (pituitary pars intermedia disorder – łańcuchowymi wielocukrami (polisacha- W tworzywie kopytowym dochodzi do hi- PPID) lub podawanie egzogennych gliko- rydami), będącymi dla traw magazynem poperfuzji, hipoksji oraz niedoboru ener- kortykosteroidów (38). Wzrost produkcji energii, która nie jest aktualnie zużywana gii związanego z upośledzeniem przepły- glikokortykosteroidów prowadzi do pod- do wzrostu. Zbyt duże spożycie tych związ- wu krwi (19, 20). W następstwie tych zja- wyższenia stężenia glukozy we krwi oraz ków może prowadzić do szybkiej fermen- wisk możliwy jest rozwój zapalenia (21). uruchomienia osi renina – angiotensyna – tacji w jelicie grubym, obumierania bakte- Nie ma natomiast naukowych dowodów aldosteron, co skutkuje wzrostem ciśnienia rii i uwalniania dużych ilości endotoksyn, na to, że operacje ortopedyczne zwiększa- tętniczego krwi (39). Napływ krwi do ko- które przedostają się do krwi (12). Niektóre ją ryzyko występowania ochwatu, mimo że pyta otwiera anastomozy tętniczo-żylne, endotoksyny aktywują metaloproteinazy, ingerencja chirurgiczna jest rodzajem ura- powodując osłabienie krążenia w naczy- a tym samym sprzyjają rozluźnieniu błon zu i przyczyną zmian w krążeniu miejsco- niach włosowatych. Niedokrwienie two- podstawnych nabłonków oraz rozdzieleniu wym (22, 23). rzywa kopytowego jest przyczyną obumie- części aparatu nośnego kości kopytowej. U ponad 90% koni z objawami ochwa- rania komórek i zapoczątkowania reakcji Ponadto dochodzi do uszkodzenia naczyń tu stwierdzono związek ochwatu z choro- zapalnej. Pomiędzy tworzywem kopyto- i powstawania wspomnianych wcześniej bami endokrynologicznymi (24). Dotyczy wym a puszką rogową kopyta gromadzi to zwłaszcza zespołu metabolicznego koni się wysięk, co powoduje częściową utratę (equine metabolic syndrome – EMS), któ- połączenia tych struktur (7) i może pro- rego głównymi cechami są otyłość i insu- wadzić do przemieszczenia grawitacyjne- linooporność (24). Otyłość jest głównym go kości kopytowej (ryc. 1). Wysięk może czynnikiem predysponującym do wystą- wydostawać się z puszki kopytowej po- pienia EMS, jednak nie każdy otyły koń przez przetoki powstające w okolicy ko- cierpi na tę chorobę. Tkanka tłuszczowa ronki kopyta. uważana jest za narząd wydzielania we- Kilku autorów stwierdziło wzrost ryzyka wnętrznego, który syntetyzuje między in- wystąpienia przewlekłego ochwatu u koni nymi substancje prozapalne pogarszają- starszych (13, 39), co może być związane ce działanie insuliny w komórkach tkanki z częstszym występowaniem PPID, taką tłuszczowej i mięśniowej (25, 26, 27). Wy- zależność potwierdza też jedna publikacja sokie stężenie insuliny może wpływać ob- na temat ostrego ochwatu. U koni z PPID kurczająco na naczynia żylne, powodu- czynnikiem predysponującym do wystąpie- jąc gorsze ukrwienie kopyta. Dodatkowo nia ochwatu jest hiperinsulinemia (39). Po- przepływ krwi przez naczynia włosowa- nadto starsze konie mogą być dłużej nara- te utrudniony jest poprzez liczne zakrze- żone na działanie różnych czynników ry- py tworzące się w świetle małych naczyń zyka oraz nawracające epizody chorób, co doprowadzających i odprowadzających także sprzyja rozwojowi ochwatu (40, 41). Ryc. 1. Przemieszczenie kości kopytowej u konia krew z kopyta (28, 29, 30). Istnieją też do- Powtarzające się urazy tworzywa oraz z ochwatem (fot. lek. wet. Wojciech Ryszka) wody, że insulina może mieć bezpośredni nadmierne ścieranie rogu kopytowego są

232 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace poglądowe odpowiedzialne za pojawienie się zmian uznawanych standardów terapeutycznych, się również suplementacja chromem przez charakterystycznych dla ochwatu przewle- a większość stosowanych algorytmów le- 16 tygodni (54). U otyłych koni wrażliwość kłego. Konie, które pokonują duże odległo- czenia nie ma potwierdzenia naukowego. na insulinę wydaje się zwiększać podawanie ści po twardym podłożu, chorują częściej Dotyczy to zarówno korekcji kopyt i pod- paszy bogatej w krótkołańcuchowe frukto- na tę formę ochwatu (42). Dlatego ważna kuwania, jak i farmakoterapii, a wytyczne oligosacharydy (55). Sugeruje się, że efekt jest odpowiednia pielęgnacja kopyt, uni- co do leczenia formy ostrej i przewlekłej przeciwochwatowy może mieć też suple- kanie nadmiernego usuwania rogu i użyt- są odmienne. mentacja L-karnityną (56). kowania niepodkutego konia na twardym Ochwat przeciążeniowy może rozwinąć Przy jednorazowym nadmiernym spo- podłożu. się w pierwotnie zdrowym kopycie. Ponie- życiu węglowodanów niestrukturalnych za- Nie potwierdzono jednoznacznie pre- waż w tworzywie kopytowym dochodzi do leca się płukanie żołądka w celu usunięcia dylekcji płciowej do rozwoju ochwatu. pogorszenia przepływu krwi, a reakcja za- spożytej paszy. Ponadto można podać olej Niektóre prace negują wpływ płci (13), palna pojawia się wtórnie, terapia przeciw- parafinowy, który zmniejsza wchłanianie równocześnie stwierdzono, że ryzyko za- zapalna w tym przypadku jest nieskutecz- toksyn z układu pokarmowego, oraz węgiel chorowania u wałachów jest mniejsze niż na. Zapobieganie polega przede wszystkim aktywowany, który je absorbuje. u ogierów (12). Prawdopodobnie wynika na szybkim rozwiązaniu problemu orto- W leczeniu farmakologicznym ostrego to ze zwolnienia metabolizmu związane- pedycznego, tak żeby zwierzę było zdolne ochwatu należy przede wszystkim skupić go ze zmniejszeniem stężenia testostero- do równomiernego obciążania wszystkich się na zwalczaniu bólu, stanu zapalnego nu. Ostatnie badania wskazują, że klacze kończyn. Badania epidemiologiczne do- i zwiększeniu przepływu krwi w kopycie. obarczone są większym ryzykiem zacho- wiodły, że sposób użytkowania konia ma Ból należy ograniczać stopniowo, ponie- rowania niż wałachy (15, 43). Wiąże się to znaczący wpływ na występowanie tego ze- waż całkowite jego zniesienie może skut- z ciążą oraz z ryzykiem powikłań poporo- społu chorobowego. Dotyczy to szczegól- kować nadmiernym obciążaniem chorej dowych i możliwością wystąpienia endo- nie koni sportowych, które o wiele częściej kończyny, co pogłębia przemieszczenie toksemii oraz ograniczeniem ruchu przed ulegają kontuzjom (42). kości kopytowej. Z grupy niesteroido- porodem (14). Uważa się, że kluczowe dla uniknię- wych leków przeciwzapalnych (non-ste- cia znacznych zmian ochwatowych jest roidal anti-inflammatory drugs – NSA- Objawy wczesne rozpoznanie EMS. U koni oty- IDs) najczęściej stosuje się fenylobuta- łych oraz u ras predysponowanych zleca zon (2 mg/kg m.c. co12 godz.), fluniksynę Pierwszym wyraźnym objawem jest cha- się ocenę ryzyka wystąpienia ochwatu (44). (0,5 mg/kg m.c., co 12 godz.) i ketoprofen rakterystyczna pozycja, ból oraz kulawizna Zmniejszenie poboru kalorii oraz zwięk- (1,1 mg/kg m.c., co 24 godz.; 57). Skutecz- (claudicatio), czyli brak równowagi mie- szenie wydatków energetycznych są pod- ność fenylobutazonu w leczeniu ochwatu dzy fazą unoszenia i obarczania kończyny. stawowymi elementami walki z otyłością. nie jest szczegółowo udowodniona. Jedy- Przy zapaleniu tworzywa kopytowego koń- Według licznych badań spadek masy cia- ne badanie wykonane 20 lat temu na gru- czyna oparta jest o podłoże piętką. Ochwat ła u koni powoduje też wzrost wrażliwo- pie 7 koni z przewlekłym ochwatem wyka- dotyczy przeważnie dwóch kończyn pier- ści komórek na insulinę (44, 45). W die- zało, że ketoprofen zmniejsza ból w kopy- siowych, które wysunięte są przedsiebnie, cie należy unikać cukrów prostych oraz cie w większym stopniu niż fenylobutazon aby odbarczyć przednią część kopyt. Po- skrobi. Doniesienia naukowe wskazują, (58). Co więcej, stosowanie fenylobutazonu nadto u ponad 70% zwierząt stwierdza się: że moczenie siana w zimnej wodzie przez 36 godzin przed spożyciem nadmiaru wę- wzrost tętnienia tętnic podeszwowych lub godzinę zmniejsza zawartość węglowo- glowodanów nie zapobiegło wystąpieniu dłoniowych, problemy z poruszaniem się danów rozpuszczalnych w wodzie o 30% histologicznych ani klinicznych objawów i obracaniem, wzrost temperatury puszki (46), natomiast przez 16 godzin nawet do ochwatu (59). Podobne wyniki uzyskano, kopytowej i bolesność kopyt przy omacy- 50% (47, 48), choć powoduje równocześnie stosując fluniksynę (1,1 mg/kg m.c. IV co waniu czułkami kopytowymi (14). Szczu- straty makroelementów, takich jak potas, 12 godz.) i ketoprofen (2,2 mg/kg m.c. IV dłowaty chód obserwowano u ponad 50% sód, magnez, wapń, fosfor, które zaleca się co 12 godz.). Uważa się, że fenylobutazon zwierząt (14). Najrzadziej opisywano za- wówczas suplementować. Znaczenie wy- działa przeciwbólowo u koni z ochwatem, czerwienienie skóry w kształcie półksięży- siłku potwierdza fakt, że u kuców podda- aczkolwiek opieranie się jedynie na tym ca na grzbietowej powierzchni koronki, jej wanych ćwiczeniom na bieżni przez sześć leku nie zapobiegnie dalszemu uszkodze- obrzęk oraz pokładanie się (mniej niż 10% tygodni wykazano poprawę wrażliwości niu tworzywa. zwierząt). Przy korekcji kopyta widoczna na insulinę, która utrzymywała się nawet Kontrola stanu zapalnego i bólu są waż- jest zmiana barwy rogu na woskowożół- przez sześć kolejnych tygodni od zaprze- ne choć nie każdy ból jest związany z zapa- tą ze względu na obecność jałowego su- stania tej formy ruchu (49). Wiadomo jed- leniem. W niektórych przypadkach może rowiczego wysięku, różowego jeśli wystę- nak, że stosowanie ćwiczeń fizycznych bez dochodzić do podrażnienia nerwów uner- pują wynaczynienia. Wiele objawów może zmiany diety może być niewystarczają- wiających obwodowy odcinek kończyny, być słabo zaznaczonych, dlatego tak istot- ce (31). U koni z EMS, u których widocz- co powoduje hiperalgezję i allodynię (czyli ne jest dokładne badanie kliniczne. ne są zmiany ochwatowe, konieczne jest uczucie bólu na skutek działania bodźca, ograniczenie ruchu. który u zdrowych osobników nie wywo- Leczenie Jednym z leków stosowanych w zapo- łuje bólu) niezależne od obecności zapa- bieganiu EMS jest metformina – lek anty- lenia (60, 61, 62). Ponadto ochwat nie za- Ochwat jest chorobą znaną od lat, jednak hiperglikemiczny stosowany u ludzi w tera- wsze ma podłoże zapalne, w takich oko- jego leczenie wciąż sprawia wiele trudno- pii cukrzycy typu 2, który w dawce 15 mg/ licznościach NSAIDs mogą działać jedynie ści. Z uwagi na mnogość i zróżnicowanie kg m.c. wydaje się zwiększać wrażliwość wspomagająco. przyczyn, terapia powinna często być wie- na insulinę także u koni (50, 51). Niestety, Kolejną grupą leków są środki zwięk- lokierunkowa. biodostępność leku po podaniu per os jest szające przepływ krwi. Porównywano Postępowanie w ochwacie zależy od słaba (52). Nie wykazano natomiast sku- przepływ krwi w tętnicy palcowej u koni przyczyny choroby, jej zaawansowania, teczności innych substancji uwrażliwia- leczonych izoksupryną, pentoksyfiliną nasilenia objawów klinicznych i odpo- jących na insulinę, takich jak pioglitazon i acepromazyną, jako kontrolę pozytyw- wiedzi na leczenie. Brak jest powszechnie i rozyglitazon (53). Nieskuteczna okazała ną. Ani izoksupryna, ani pentoksyfilina

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 233 Prace poglądowe

nie spowodowały wzmożonego przepły- Podsumowanie 2009–2011: Estimation of disease frequency and de- scription of clinical signs in 577 cases. Equine. Vet. J. 2013, wu krwi w naczyniach, choć poprawiły stan 45, ­681–687. kliniczny pacjentów. Korzyści te wynikały Ochwat z towarzyszącym mu przewlekłym 15. Polzer J., Slater M.R.: Age, breed, sex and seasonality as zatem z mechanizmów innych niż popra- bólem jest chorobą dotykającą wiele koni, risk factors for equine laminitis. Prevent. Vet. Med. 1996, 29, 179–184. wa perfuzji kopyta (63). Wstępne wyniki zatem poznanie patogenezy tego zjawiska 16. Clark J.A., Coopersmith C.M.: Intestinal crosstalk – a new badania efektu pentoksyfiliny w ochwacie i jego wczesne rozpoznawanie mają ogrom- paradigm for understanding the gut as the ‘motor’ of cri- wywołanym przeładowaniem przewodu ne znaczenie. tical illness. Shock. 2007, 28, 384–393. 17. Orsini J.A., Parsons C.S., Capewell L., Smith G.: Progno- pokarmowego węglowodanami wskazują, Nowe doniesienia, w tym wykaza- stic indicators of poor outcome in horses with laminitis że większe znaczenie może mieć jej dzia- nie zwiększonej częstości występowania at a tertiary care hospital. Can. Vet. J. 2010, 51, 623–628. 18. Gardner A.K., Watts M.R., Burns T.A., Belknap J.K.: Exa- łanie przeciwzapalne (64). Pomimo licz- ochwatu u koni otyłych, cierpiących na mining laminar signaling in a model of supporting limb nych dowodów na poprawność teorii na- PPID lub niewłaściwie leczonych, potwier- laminitis. J. Equine Vet. Sci. 2013, 33, 862. czyniowej powstawania ochwatu, acepro- dzają, że wciąż potrzebne są dalsze bada- 19. Medina-Torres C.E., Collins S.N., Pollitt C.C., Richard- son D.W., Castro-Olivera E.M., Underwood C., van Eps mazyna nie jest skuteczna w leczeniu jego nia w celu opracowania efektywnej tera- A.W.: Examining the contribution of lamellar perfusion postaci klinicznej. Wykazano, że pomimo pii oraz poprawa świadomości właścicie- and energy failure in supporting limb laminitis. J. Equine wzrostu przepływu krwi w naczyniach pal- li i hodowców koni. Vet. Sci. 2013, 33, 862. 20. Leise B.S., Faleiros R.R., Burns T.A., Gardner A.K., Watts ca acepromazyna nie ma wpływu na prze- Zrozumienie czynników predysponu- M.A., Black S.J., Geor R., McCutcheon L.J., van Eps A., pływ krwi w tworzywie kopytowym (63). jących do wystąpienia ochwatu zwiększa Pollitt C.C., Eades S., Johnson P.J., Belknap J.K.: Inflam- Substancja ta jest raczej zalecana w celu możliwości ograniczenia ryzyka pojawiania mation in laminitis: the ‘itis’ in laminitis may not perta- in to all. J. Equine Vet. Sci. 2013, 33, 860. zapobiegania ochwatowi, ponieważ ob- się tej choroby u koni. Biorąc pod uwagę 21. Baxter G.M., Morrison S.: Complications of unilateral jawy kliniczne występują dopiero w fa- polietiologiczny charakter laminitis, nie- ­weight bearing. Vet. Clin. of North Am.: Equine Pract. 2009, 24, 621–642. zie reperfuzji. które z czynników ryzyka mogą być bez- 22. Peloso J.G., Cohen N.D., Walker M.A., Watkins J.P., Gay- Duże nadzieje wiąże się z lekami z gru- pośrednio kontrolowane lub można ich le J.M., Moyer W.: Case–control study of risk factors for py rozpuszczalnych epoksydowych inhibi- uniknąć poprzez odpowiednie zarządzanie the development of laminitis in the contralateral limb in Equidae with unilateral lameness. J. Am. Vet. Med. Ass. torów hydrolazy (65) czy terapią komór- stadem. Kompleksowa znajomość i zrozu- 1996, 209, 1746–1749. kami macierzystymi (66, 67). Czynnika- mienie okoliczności predysponujących do 23. Frank N., Geor R.J., Bailey S.R., Durham A.E., Johnson mi, które mogą zapobiegać wystąpieniu wystąpienia ochwatu są potrzebne w celu P.J.: Equine metabolic syndrome. J. Vet. Int. Med. 2010, 24, 467–475. ochwatu, są L-tyroksyna (68, 69) i metfor- sformułowania i weryfikacji naukowej no- 24. R. Morgan, J. Keen, C. McGowan: Rewiev. Equine meta- mina (70, 71), brak jest jednak badań kli- wych hipotez dotyczących przyczyn i pa- bolic syndrome. Vet. Rec. 2015, 8, 173–179. nicznych jednoznacznie potwierdzających togenezy choroby. 25. Kahn S.E., Hull R.L., Utzschneider K.M.: Mechanisms linking obesity to insulin resistance and type 2 diabetes. ich skuteczność. Nature, 2006, 444, 840–846. Wartym wspomnienia lekiem okazuje Piśmiennictwo 26. Tomlinson J.W., Finney J., Gay C., Hughes B.A., Hughes S.V., Stewart P.M.: Impaired glucose tolerance and insu- się heparyna, która zapobiega występowa- lin resistance are associated with increased adipose 11be- niu zjawiska krzepnięcia wewnątrznaczy- 1. Dietz O., Huskamp B.: Praktyka kliniczna: Konie. Galak- ta-hydroxysteroid dehydrogenase type 1 expression and niowego oraz powstawaniu mikrozakrze- tyka, Łódź 2011, 1095–1102. elevated hepatic 5alpha-reductase activity. Diabetes 2008, 57, 2652–2660. pów w krążeniu kopytowym (72). 2. Wallett, L.A.: Laminitic paleopathology: evidence from the fossil record of Equus. J. Equine Vet. Sci. 2013, 33, 840. 27. Keen J.A., Mcgorum B.C., Hiller C., Nally J.E.: Short-term Obrzęk tworzywa powoduje wzrost 3. Bailey S.R., Marr C.M., Elliott J.: Current research and the- incubation of equine laminar veins with cortisol and in- jego objętości, co prowadzi do zamknię- ories on the pathogenesis of acute laminitis in the horse. sulin alters contractility in vitro: possible implications for Vet. J. 2004, 167, 129–142. the pathogenesis of equine laminitis. J. Vet. Pharmacol. cia naczyń kopytowych i martwicy. Dla- 4. Eades S.C.: Laminitis research: Louisiana State Univer- Ther. 2012, 36, 382–388. tego pierwszą czynnością w trakcie lecze- sity. W: Proceedings of the 5th International Equine Con- 28. Venugopal C., Holmes E., Beadle R., Kearney M., Eades nia ostrego ochwatu jest usunięcie części ference on Laminitis and Diseases of the Foot, West Palm S.: Comparison of insulin-induced digital vessel ring re- Beach, Florida, 2009, 5, 34–35. sponses of laminitic and clinically healthy horses. J. Equ- rogu, tak aby umożliwić ujście gromadzą- 5. Barton M.H.: Is there a role for pentoxifylline in lamini- ine Vet. Sci. 2014, 34, 998–1002. cemu się wysiękowi. tis? J. Equine Vet. Sci. 2011, 31, 587–588. 29. Venugopal C., Eades S., Holmes E., Beadle R.: Insulin re- sistance in equine digital vessel rings: an in vitro model Dotychczas jedynie krioterapia i chło- 6. de Lima L.R., Souza A.H., Cunha F.Q., Cavalcante C.B., Teixeira M.M., Faleiros R.R.: Reparixin, an antagonist of to study vascular dysfunction in equine laminitis. ­Equine dzenie lodem są technikami o naukowo CXCR1/2, inhibits CXCL8-induced equine neutrophil Vet. J. 2011, 43, 744–749. udowodnionej skuteczności w leczeniu migration. J. Equine Vet. Sci. 2013, 33, 860–861. 30. De Latt M.A., Pollitt C.C., Kyaw-Tanner M.T., McGowan 7. Kłos Z.: Współczesne poglądy na patogenezę i leczenie C.M., Sillence M.N.: A potential role for lamellar insulin- wczesnych etapów ochwatu wywołane- ochwatu. Międzynarodowy Kongres „Współczesne proble- -like growth factor-1 receptor in the pathogenesis of hy- go SIRS (73, 74, 75). Mają one na celu my w patologii koni”, Wrocław, 2007. perinsulinaemic laminitis. Vet. J. 2013, 197, 302–306. ograniczenie stanu zapalnego, złagodze- 8. Pollit C.C.: Historia na jedno kopyto. V Międzynarodowa 31. Carter R.A. Treiber K.H., Geor R.J., Douglass L., Harris Konferencja Hipiatryczna Poświęcona Ochwatowi Koni, P.A.: Prediction of incipient pasture-associated laminitis nie bólu i zmniejszenie aktywności me- Warszawa 2006. from hyperinsulinaemia, hyperleptinaemia and genera- taloproteinaz. 9. Waguespack R.W., Kemppainen R.J., Cochran A.: Incre- lised and localised obesity in a cohort of ponies. Equine. Przy wystąpieniu objawów silnego bólu ased expression of MAIL, a cytokine-associated nuclear Vet. J. 2009, 41, 171–178. protein, in the prodromal stage of black walnut-induced 32. Karikoski N.P., Horn I., McGowan T.W., McGowan C.M.: zawsze należy ograniczyć ruch konia. Ruch laminitis. Equine Vet J. 2004, 36, 285–291. The prevalence of endocrinopathic laminitis among hor- w dużym stopniu wpływa na stopień prze- 10. Biddle, A.S., Black, S.J. and Blanchard, J.L.: An in vitro ses presented for laminitis at a first-opinion/referral equ- model of the horse gut microbiome enables identification ine hospital. Dom. Anim. End. 2011, 41, 111–117. mieszczenia kości kopytowej (7). Również of lactate-utilizing bacteria that differentially respond to 33. Suagee J.K., Corl B.A., Crisman M.V., Pleasant R.S., That- rodzaj podłoża ma znaczenie dla stop- starch induction. PLoS ONE, 2013, 8, 77599. che C.D., Geor, R.J.: Relationships between body condi- nia zmian w położeniu kości kopytowej. 11. Milinovich G.J., Trott D., Burrell P.C., Croser E.L., Al Jas- tion score and plasma inflammatory cytokines, insulin, sim R.A.M., Morton J.K., van Eps A.M., Pollitt C.C.: Flu- and lipids in a mixed population of light-breed horses. Konie cierpiące na ochwat powinny stać orescence in situ hybridization analysis of hindgut bacte- J. Vet. Intern. Med. 2013, 27, 157–163. w boksie z grubą warstwą ściółki. Ponadto ria associated with the development of equine laminitis. 34. Valle, E., Storace D., Sanguineti R., Carter R., Odetti P., zwierzęta te powinny być pod stałą kon- Envir. Microb. 2007, doi:10.1111/j.1462–2920.2007.01327.x Geor R.,Bergero D.: Association of the glycoxidative stress 12. Dorn C.R., Garner H.E., Coffman J.R., Hahn A.W., Trit- marker pentosidine with equine laminitis. Vet. J. 2013, trolą radiologiczną, ponieważ może dojść schler L.G.: Castration and other factors affecting the risk 196, 445–450. do rotacji kości kopytowej, zaleca się też of equine laminitis. Cornell Veterin. 1975, 65, 57–64. 35. Morgan R., McGowan T., McGowan C.: Prevalence and 13. Menzies-Gow N.J., Katz L.M., Barker K.J., Elliott risk factors for hyperinsulinaemia in ponies in ­Queensland, monitoring pracy nerek przez wzgląd na J.M.N.D.B., Jarvis N., Marr C.M., Pfeiffer D.U.: Epide- Australia. Aust. Vet. J. 2014, 92, 101–106. możliwość uszkodzenia kłębuszków ner- miological study of pasture-associated laminitis and con- 36. Bamford N.J., Potter S.J., Harris P.A., Bailey S.R.: Bre- kowych przez toksyny, jak i z powodu mi- current risk factors in the South of England. Vet. Rec. 2010, ed differences in insulin sensitivity and insulinemic re- 167, 690–694. sponses to oral glucose in horses and ponies of modera- krozakrzepów powstających w wyniku ko- 14. Wylie C.E., Collins S.N., Verheyen K.L.P., Newton J.R.: te body condition score. Domest. Anim. Endocrinol. 2014, agulopatii. A cohort study of equine laminitis in Great Britain 47, 101–107.

234 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace poglądowe

37. Stashak T.S.: Adams’ Lahmheit bei Pferden. Schaper Ver- administration on insulin sensitivity in horses. J. Vet. Int. 68. Frank N., Sommardahl C.S., Eiler H., Webb L.L., Den- lag, Hannover, 1989. Med. 2011, 25, 356–364. hard J.W., Boston R.C.:Effects of oral administration of 38. Alford P., Geller S., Richrdson B., Slater M., Honnas C., 54. Chameroy K.A., Frank N., Elliot S.B., Boston R.C.: Effects levothyroxine sodium on concentrations of plasma lipids, Foreman J., Robinson J., Messer M., Roberts M., Goble D., of a supplement containing chromium and magnesium concentration and composition of very-low-density lipo- Hood D., Chaffin M.:A multicenter, matched ­case‑­control on morphometric measurements, resting glucose, insu- proteins, and glucose dynamics in healthy adult mares. study of risk factors for equine laminitis. Prev. Vet. Med. lin concentrations and insulin sensitivity in laminitico- Am. J. Vet. Res. 2008, 66, 1032–1038. 2001, 49, 209–222. bese horses. Equine Vet. J., 2011, 43, 494–499. 69. Frank N., Elliott S.B., Boston R.C.: Effects of long-term 39. Karikoski N.P., Patterson-Kane J.C., Singer E.R., McFar- 55. Respondek F., Meyers K., Smith T.L., Wagner A., Greor­ oral administration of levothyroxine sodium on glucose lane D., McGowan C.M.: Lamellar pathology in horses R.J.: Dietary supplementation with short-chain fructo- dynamics in healthy adult horses. Am. J. Vet. Res. 2008, with pituitary pars intermedia dysfunction (PPID). Equ- -oligosaccharides improves insulin sensitivity in obese 69, 76–81. ine. Vet. J. 2015, 4, doi: 10.1111/evj.12450. horses. J. Anim. Sci. 2011, 89, 77–83. 70. Durham A.E., Rendle D.I., Newton J.E.: The effect of met- 40. Wyile C.E., Collins S.N., Verheyen K.L., Newton J.R.: Risk 56. Schmengler U., Unguru J., Boston R., Coenen M., Vervu- factors for equine laminitis: a case-control study conduc- ert I.: Effects of l-carnitine supplementation on body we- formin on measurements of insulin sensitivity and beta ted in veterinary-registered horses and ponies in Great ight losses and metabolic profile in obese and insulin-re- cell response in 18 horses and ponies with insulin resi- Britain between 2009 and 2011. Vet. J. 2013, 198, 57–69. sistant ponies during a 14-week body weight reduction stance. Equine Vet. J.2008, 40, 493–500. 41. Hampson, B.: Laminitis in feral horses: where, when, and programme. Livestock Sci. 2013, 155, 301–307. 71. Rendle D.I., Rutledge F., Hughes K.J., Heller J., Durham why? J. Equine Vet. Sci. 2001, 31, 594–595. 57. Hellebrekers L.J.: Schmerz und Schmerztherapie beim A.E.: Effects of metformin hydrochloride on blood gluco- 42. Virgin J.E., Goodrich L.R., Baxter G.M., Rao S.: Inciden- Tier., Schlütersche Verlag, Hannover, 2001. se and insulin responses to oral dextrose in horses. Equ- ce of support limb laminitis in horses treated with half 58. Owens J.G., Kamerling S.G., Stanton S.R., Keowen M.L.: ine Vet. J. 2013, 45, 751–754. limb, full limb or transfixation pin casts: a retrospective Effects of ketoprofen and phenylbutazone on chronic 72. de la Rebière de Pouyade G., Grulke S., Detilleux J., Sal- study of 113 horses (2000–2009). Equine Vet. J. 2011, 43, hoof pain and lameness in the horse. Equine Vet. J. 1995, ciccia A., Verwilghen D.R., Caudron I., Gangl M., Serteyn 7–11. 27, 296–300. D.D.: Evaluation of low-molecular-weight heparin for the 43. Johnson P.J., Messer Iv N.T., Ganjam S.K., Wiedmeyer 59. Faleiros R.R.: Laminitis research: Escola de Veterinaria, prevention of equine laminitis after colic surgery. J. Vet. C.E.: Pregnancy associated laminitis in mares. J. Equine. Universidade Minas Gerais, Brazil. W: Proceedings of the Emerg. Crit. Care. 2009, 1, 113–119. Vet. Sci. 2009, 29, 42–46. 5th International Equine Conference on Laminitis and Di- 73. van Eps A., Pollitt C.C., Underwood C., Medina-Torres 44. Ungru J., Schmengler U., Boston R., Coenen M., Vervuert seases of the Foot, West Palm Beach, 2009, 5, 40–41. C.E., Goodwin W.A., Belknap, J.K.: Continuous digital I.: Effects of body weight reduction on insulin-sensitivity 60. Jones E., Vinuela-Fernandez I., Eager R.A., Delaney A., hypothermia initiated after the onset of lameness pre- in obese ponies. Pferdeheilkunde. 2013, 29, 327–334. Anderson H., Patel A., Robertson D.C., Allchorne A., Si- vents lamellar failure in the oligofructose laminitis mo- 45. Morgan R.A., Keen J.A., Mcgowan C.M.: Treatment of rinathsinghji E.C., Milne E.M., MacIntyre N., Shaw D.J., del. Equine Vet. J. 2013, 46, 625–630. equine metabolic syndrome: a clinical case series. Equ- Waran N.K., Mayhew J., Fleetwood-Walker S.M.: Neuro- 74. Kullman A., Holcombe S.J., Hurcombe S.D., Roessner ine Vet. J. 2015, 6, 4–8. pathic changes in equine laminitis pain. Pain. 2008, 132, 46. Longland A.C., Barfoot C., Harris P.A.: Effects of soaking 321–331. H.A., Hauptman J.G., Geor R.J., Belknap J.: Prophylac- on the water-soluble carbohydrate and crude protein con- 61. Goodrich L.R.: Strategies for reducing the complication tic digital cryotherapy is associated with decreased inci- tent of hay. Vet. Rec. 2011, 168, 618. of orthopedic pain perioperatively. Vet. Clin. North Am.: dence of laminitis in horses diagnosed with colitis. Equ- 47. Watts K.A.,Chatterton N.J.: A review of factors affecting Equine Pract. 2008, 24, 611–620. ine Vet. J. 2014, 46, 554–559. carbohydrate levels in forage. J. Equine Vet. Sci., 2004, 24, 62. Yaksh T.L.: Pain management, I and II. In: Proceedings 75. Kullman A., Holcombe S.J., Hurcombe S.D., Roessner 84–86. of the 5th International Equine Conference on Lamini- H.A., Hauptman J.G., Geor R.J. and Belknap J.: Prophy- 48. Mack S.J., Dugdale A.H., Argo C.M., Morgan R.A., Mcgo- tis and Diseases of the Foot. West Palm Beach, 2009, 5, lactic digital cryotherapy (ice) is associated with decre- wan C.M.: Impact of water-soaking on the nutrient com- ­84–87. ased incidence of laminitis in horses diagnosed with co- position of UK hays. Vet. Rec. 2014, 174, 452. 63. Ingle-Fehr J.E., Baxter G.M.: The Effect of Oral Isoxsupri- litis. J. Equine Vet. Sci. 2013, 33, 865. 49. Freeston J.F., Beadle R., Shoemaker K., Bessin R.T., Wol- ne and Pentoxifylline on Digital and Laminar Blood Flow fshe K.J., Church C.: I mproved insulin sensitivity in hy- in Healthy Horses, Vet. Surg. 1999, 28, 154–160. perinsulinaemic ponies through physical conditioning and 64. Kabbesh N., Gogny M., Chatagnon G., Noireaud J., Tho- controlled feed intake. Equine Vet. J. 2008, 24, ­187–190. rin C., Desfontis J.C., Mallem M.K.: Vasodilatory effect of 50. Durham A.E.: Metformin in equine metabolic syndrome: pentoxifylline in isolated equine digital veins. Vet. J. 2012, An enigma or adead duck? Vet. J. 2008, 191, 17–18. 192, 368–373. 51. Durham A.E., Rendle D.I., Newton J.E.: The effect of met- 65. Guedes A.G., Morisseau C., Sole A., Soares J.H., Ulu A., formin on measurements of insulin sensitivity and cell re- Dong H., Hammock B.D.: Use of a soluble epoxide hydro- sponse in 18 horses and ponieś with insulin resistance. lase inhibitor as an adjunctive analgesic in a horse with Equine Vet. J. 2008, 40, 493–500. laminitis. Vet. Anaesth. Analg. 2013, 40, 440–448. 52. Hustace J.L., Firshman A.M., Mata J.E.: Pharmacokine- 66. Dryden V., Morrison S., Bras R., Morrell, S.A.: Using tics and bioavailability of metformin in horses. Am. J. Vet. stem cells in clinical cases. J. Equine Vet. Sci. 2013, 33, Res. 2009, 70, 665–668. ­872–873. 53. Suargee J.K., Corl B.A., Wearn J.G., Crisman M.V., Hu- 67. Morrison S.: Successful use of allogenic umbilical cord- lver M.W., Greor R.J., McCutheon L.J.: Effects of the insu- -derived stem cells in nonresponsive chronic laminitis lin-sensitizing drug pioglitazone and lipopolysaccharide cases. J. Equine Vet. Sci. 2011b, 31, 603. Olga Witkowska, e-mail: [email protected]

celem informowania o swoich intencjach, Pies jako typowy drapieżnik potrzebach i możliwościach wzajemnej współpracy (3). Od tysięcy lat pies domo- komunikujący się z człowiekiem wy jest jednym z najpopularniejszych (4, 5) i najbardziej ulubionych zwierząt żyjących w społecznościach ludzkich całego świata Jarosław Kamieniak, Tomasz Mazurkiewicz, Maria Tietze (6). Prawdopodobnie jest najliczniej wy- stępującym na świecie drapieżnikiem. Za- z Katedry Etologii i Podstaw Technologii Produkcji Zwierzęcej Wydziału Biologii i Hodowli liczany do rzędu ssaków drapieżnych, będąc Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie wyspecjalizowanym w drapieżnictwie, jest zwierzęciem wszystkożernym (7). Należy ielowiekowe, intensywne oddziały- Na przestrzeni dziejów człowiek modyfi- jednak pamiętać, że bez względu na zaist- wanie człowieka na środowisko jego kował zachowania przodków psa, a następ- niałe zmiany, w behawiorze przedstawicie- życiaW doprowadziło do istotnych zmian nie samych psów w kierunku pożądanym li tego gatunku nadal zakodowane są wzor- w behawiorze i fizjonomii udomawianych dla zaspokajania własnych potrzeb, wypra- ce zachowań typowe dla drapieżników (8). zwierząt (1), a nawet wyodrębnienia się cowując jednocześnie złożony system ko- Wiele cech w budowie anatomicznej Ca- nowych gatunków (2). Zjawisko to miało munikacji z tymi zwierzętami. Zarówno nis familiaris także potwierdza jego dosko- miejsce w przypadku psa domowego (Ca- pies, jak i człowiek nauczyli się w precyzyj- nałe przystosowanie do drapieżnictwa (9). nis familiaris), którego przodkiem jest wilk ny sposób identyfikować i interpretować sy- Czynnikiem, który odegrał najwięk- szary (Canis lapus). gnały komunikacyjne wysyłane wzajemnie szą rolę podczas domestykacji wilka, była

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 235 Prace poglądowe

Cecha ta może być konsekwencją konku- związane filogenetycznie z ludźmi, takie jak Dog as a typical predator which communicates rencji pokarmowej występującej u Canis szympansy czy inne wielkie małpy (15). Na- with man lupus. Jeśli wataha upoluje duże zwierzę, to leży również pamiętać, że międzygatunko- pierwszeństwo jedzenia przypada osobni- wa zdolność do uczenia społecznościowe- Kamieniak J., Mazurkiewicz T., Tietze M., kom alfa (zapewnia im to najwyższa pozy- go jest w przyrodzie zjawiskiem niezwykle Department of Ethology and Basis of Animal cja w hierarchii grupy). Gdy już zaspokoją rzadkim. Większość takich zależności ma Production, University of Life Sciences in Lublin głód, do pożywienia zostają dopuszczone miejsce w przypadku gatunków żyjących wilki stojące niżej w hierarchii społecznej w niewoli lub udomowionych (16). This article aims at the presentation of a complex stada. Wówczas mogą one rywalizować ze Behawior zwierząt określany jest jako ich process of making ties between the dog and the man, sobą o najlepsze pozostałe fragmenty zdoby- jednostkowe reakcje w środowisku, polega- that started from the domestication of a dog and was czy. Szybkie pobieranie pokarmu może być jące na interakcji pomiędzy nimi a innymi followed by the thousands years of co-evolution. Here, także przystosowaniem do padlinożerstwa. zwierzętami lub ludźmi (17). Oddziaływa- we were discussing the process of forming relationships W przypadku psów taki sposób odżywiania nia powstałe pomiędzy psem a człowiekiem between the dog and the man up to the time being. miał miejsce we wczesnych etapach dome- mają charakter międzygatunkowy (18). Dłu- The proximity and close cooperation of both species stykacji (7). Również w trakcie zabawy psy gość trwania tych oddziaływań zależy od required an efficient system of communication wykazują wzorce behawioralne świadczą- wielu czynników. Najważniejszym z nich enabling the exchange of information in different ce o ich drapieżczym rodowodzie. Znaczny jest zwierzęca i ludzka osobowość, któ- situations. During the thousands years of mutual wpływ na rodzaj interakcji wywiera wybra- ra warunkuje ich reakcje na zdarzenia za- contact, the dog and the man acquired the knowledge ny towarzysz zabaw. Psy inaczej bawią się ze chodzące w środowisku (19). Zachowanie of the cooperation and understanding. Dog has learnt sobą, a inaczej z ludźmi. Zwierzęca inicja- psów w kompleksowych sytuacjach socjal- to distinguish various signals sent by the man. Dogs tywa do rozpoczęcia zabawy jest większa, nych może być uznane za przykład społecz- are able to recognize and understand human emotions gdy uczestniczy w niej człowiek. Jeśli docho- nego rozumienia. Termin „społeczne rozu- and moods better than any other species connected dzi do zabawy dwóch psów, podczas której mienie” odnosi się do złożonych procesów phylogenetically more closely with man. Although wykorzystywane są różnego rodzaju przed- poznawczych, które pozwalają Canis fami- the animal was domesticated many thousand years mioty (zabawki), to chęć posiadania zabaw- liaris zintegrować kontekstowe i socjalne ago, it is still demonstrating features of behavior ki przez każdego z uczestników jest o wiele informacje, umożliwiające im planowanie typical for the predators. Predator behavior can be większa, niż gdyby partnerem był człowiek. zachowań. Rozumienie społeczne jest nie- easily recognized when the dog hunts, plays and eats. Ponadto czas prezentacji przedmiotu jest rozerwalnie związane z sytuacjami, w któ- These features however, coexist with personality of znacznie krótszy od mającego miejsce, gdy- rych właściciel psa stara się za pomocą róż- a dedicated human partner. by zwierzę bawiło się z człowiekiem. Silna nych sygnałów skłonić go do wykonywania chęć posiadania zabawki w przypadku zaba- konkretnych działań (20). Ogólnie przyj- Keywords: dog, predation, domestication, wy dwóch psów wynika najprawdopodob- muje się, że wysoki poziom umiejętności communication. niej z tego, że zwierzęta traktują to jako sy- społecznych u psów wynika z trzech głów- mulowaną rywalizację po polowaniu o zdo- nych czynników. Canis familiaris pochodzi bycie jak najlepszego kawałka mięsa (11). od wilka, gatunku, który formuje socjalnie jego zdolność do współdziałania z ludź- Niebywała wszechstronność psa sprawi- stabilne grupy i angażuje się w zachowania mi podczas polowania na dużą zwierzynę ła, że człowiek zaczął korzystać z jego po- wymagające współpracy przynajmniej kil- (10). Canis familiaris poluje z człowiekiem, mocy w najróżniejszych dziedzinach życia, ku osobników, takie jak polowania. Drugi lecz w wyniku setek lat selekcji, szczegól- począwszy od polowań, a skończywszy na czynnik związany jest z bezpośrednim wpły- nie ras myśliwskich, psy nauczyły się dzie- pilnowaniu dzieci (12). Oprócz korzyści czy- wem człowieka na psy, gdyż ludzie w proce- lić z ludźmi zdobyczą, a nawet oddawać ją sto utylitarnych, posiadanie psa może mieć sie domestykacji bądź selekcji hodowlanej człowiekowi (11). Dla łowcy, aby być efek- wpływ na stan zdrowia samego człowieka i to mogą celowo promować osobniki posiada- tywnym w zabiciu zdobyczy większej niż w wielu aspektach. Dzieje się tak pomimo jące umiejętności tego rodzaju. Trzeci wyni- on sam, niezbędne są umiejętności współ- faktu, iż trudno jest w sposób naukowy jed- ka z faktu, iż psy zazwyczaj żyją w społecz- pracy i komunikacji z pozostałymi osobni- noznacznie określić przyczynę takiego stanu. nościach ludzkich, co wpływa korzystnie na kami biorącymi udział w polowaniu. Tego Przypuszcza się, że posiadanie psa oddzia- rozwój ich umiejętności społecznych (21). typu zdolności charakteryzują zarówno lu- łuje na wiele sfer ludzkiej natury, zarówno Ogromne zdolności związane z rozumie- dzi, jak i wilki. Wyniki różnych badań su- o podłożu fizycznym, jak i psychicznym (13). niem gestów i sygnałów werbalnych wysyła- gerują, że w przypadku gdy człowiek po- W ostatnich kilkunastu latach nastąpił nych przez człowieka pozwoliły psu na życie luje razem z psem, to sukces jest o wiele wzrost zainteresowania tematyką związaną wśród ludzi (22). Można wręcz przyjąć, że bardziej prawdopodobny, niż gdyby po- z relacjami występującymi pomiędzy psa- ludzkie rodziny to naturalne, socjalne śro- lował samotnie. Nawet mała grupa myśli- mi a ludźmi. Większość przeprowadzonych dowisko życia psa domowego (23). Według wych wspólnie z jednym dobrym Canis fa- badań porusza kwestię przywiązania ludzi niektórych badań nawet prymitywne rasy miliaris może upolować więcej zwierzyny, do swoich psów. Badania te dotyczą rów- psów mające ograniczony kontakt z czło- w porównaniu do sytuacji, gdy polowanie nież określenia wpływu, jaki wywierają psy wiekiem są w stanie zrozumieć wysyłane odbywa się bez psa (10). na zdrowie i samopoczucie właścicieli, czy przez niego komunikaty. Ponadto tak zwa- Pomimo wielowiekowego, modyfikują- związku pomiędzy zachowaniem człowie- ne rasy pracujące (np. psy pasterskie), któ- cego oddziaływania człowieka na behawior ka a występowaniem zaburzeń zwierzęce- rych hodowla miała na celu wypromowa- psów, pozostały one drapieżnikami, które go behawioru (14). Można przypuszczać, nie osobników jak najlepiej przygotowanych swój instynkt łowcy przejawiają niezmien- że u psów wyewoluowały specjalne umie- do współpracy z ludźmi, potrafią lepiej niż nie, koegzystując z ludźmi od tysięcy lat. jętności predysponujące je do odczytywania inne rasy komunikować się z człowiekiem. Drapieżcza geneza Canis familiaris ujaw- zachowań społecznych i komunikacyjnych Różnice te istnieją niezależne od tego, czy nia się chociażby w trakcie pobierania przez człowieka. Zdolności te wydają się bardzo dana rasa pracująca, czy jest mniej lub bar- niego pokarmu. Uważa się, że pewne rasy elastyczne, niemalże zbliżone do ludzkich. dziej zbliżona genetycznie do wilka. Może psów są zdolne do przyjmowania dużych Psy potrafią odczytywać sygnały wysyłane to świadczyć o fakcie, iż po początkowym ilości pożywienia w bardzo krótkim czasie. przez człowieka lepiej niż gatunki ściślej etapie domestykacji, który miał wpływ na

236 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Informacja szczegółowa na www.scanvet.pl • Karmy uzupełniające dla psów i kotów STOSUJEMY EKOLOGICZNE OPAKOWANIA STOSUJEMY EKOLOGICZNE

Kęsy smakołyk ® z białka ryb z białka

Kęsy zjadane są chętnie przez psy jako lub potęgowanych przez stres np. przy dermatozach psychogennych polecane są dla psów lękliwych, nadpobudliwych lub przejawiających Relaxer biopeptyd aminokwasy, witaminy aminokwasy, inne problemy behawioralne, podawanie zaleca się przed sytuacjami potencjalnie stresującymi dla psa, można także podawać wspomagająco przy chorobach wywoływanych

kęsy kiedy? RYNKU

są NA

1991-2016 • burze • fajerwerki • przeprowadzka • podróż z opiekunem • rozłąka • wystawy • wizyty lekarskie • zabiegi pielęgnacyjne • odstawianie od matki • adopcja • hospitalizacja Kęsy

LAT Spokojnie

PROBLEMY BEHAWIORALNE 25 veterinaro1.pdf 1 2016-02-11 13:53:10

NOWOCZESNY SYSTEM DO ZARZĄDZANIA PRAKTYKĄ WETERYNARYJNĄ - Wygodny, prosty i intuicyjny - Bezpieczny - Mobilny - Dla nowych i istniejących klinik

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

Sprawdź już dziś! 60 dni za darmo i bez zobowiązań! www.veterinaro.pl Prace poglądowe psie zdolności komunikowania się z ludź- wskazówki wysyłane przez ludzi, jeśli ra- dog: its evolution, behavior, and interactions with people. Cambridge University Press, Cambridge, UK. mi, u pewnych ras w wyniku dodatkowej se- zem z przekazem wzrokowym występuje 5. Call J., Bräuer J., Kaminski J., Tomasello M.: Domestic lekcji nastąpił znaczny progres tych umie- odpowiednia gestykulacja kierunkowa (25). dogs (Canis familiaris) are sensitive to the attentional state of humans. J. Comp. Psychol. 2003, 117, 257–263. jętności (24). Praktyczna wiedza z zakresu Kształtowanie zachowań społecznych 6. Banks P.B., Bryant J.V.: Four-legged friend or foe? Dog komunikacji Canis familiaris wskazuje, że u psów w znacznym stopniu zależy rów- walking displaces native birds from natural areas. Biolo- w przypadku tego gatunku nie tylko ścisłe nież od nasilenia werbalnych komunika- gy Letters. 2007, 3, 611–613. 7. Bradshaw J.W.S.: The Evolutionary Basis for the Feeding szkolenia, ale konsekwentnie powtarzane tów człowieka. W sytuacji, gdy człowiek Behavior of Domestic Dogs (Canis familiaris) and Cats i prawidłowo zorganizowane sytuacje ma- demonstruje psu rozwiązanie konkretne- (Felis catus). J. Nutr. 2006, 136, 1927–1931. 8. Palmer J.: Psy rasowe. Elipsa, Warszawa. 1995. jące miejsce w trakcie interakcji z psami go problemu, mówienie do zwierzęcia sta- 9. Sharir A., Milgram J., Shahar R.: Structural and functio- skutkują wytworzeniem harmonijnej ko- nowi dodatkowy komunikat zwiększający nal anatomy of the neck musculature of the dog (Canis familiaris). J. Anat. 2006, 208, 331–351. egzystencji ludzi i psów (20). skuteczność tej prezentacji. Można stwier- 10. Ruusila V., Pesonen M.: Interspecific cooperation in human Wyniki dotychczasowych badań sugeru- dzić, że werbalne sygnały wykorzystywane (Homo sapiens) hunting: the benefits of a barking dog (Canis familiaris). Annales Zoologici Fennici. 2004, 41, 545–549. ją, że psy są bardziej skłonne do wykony- przez człowieka do skupiania uwagi czwo- 11. Rooney N.J., Bradshaw J.W.S., Robinson I.H.: A compa- wania ludzkich komend, jeśli osoba, która ronogów na demonstrowanych zadaniach są rison of dog-dog and dog-human play behavior. Appl. Anim. Behav. Sci. 2000, 66, 235–248. je wydaje, bezpośrednio uczestniczy w ta- najbardziej istotnym czynnikiem nauczania 12. Topál J., Miklósi Á., Csányi V.: Dog-human relationship kiej sytuacji. Gorsze efekty pojawiają się, społecznościowego występującego pomię- affects problem solving behavior in the dog. Anthrozoos. gdy człowiek wydający polecenia uczest- dzy psami a ludźmi (16). Natężenie werbal- 1997, 10 (4), 214–224. 13. Westgarth C., Pinchbeck G.L., Bradshaw J.W.S., Dawson niczy bezpośrednio w danych oddziały- nych komunikatów wysyłanych do psa za- S., Gaskell R.M., Christley R.M.: Factors associated with waniach, niż gdy znajduje się poza zasię- leży także od płci jego właściciela. Kobie- dog ownership and contact with dogs in a UK commu- nity. BMC Vet. Res. 2007, doi: 10.1186/1746–6148–3–5 giem wzroku psa. Podobnie dzieje się, gdy ty w porównaniu do mężczyzn mówią do 14. Prato-Previde E., Custance D.M., Spiezio C., Sabatini F.: człowiek nie nawiązuje z psem kontaktu psów znacznie częściej i dłużej. Sugeruje to, Is the Dog-Human Relationship an Attachment Bond? wzrokowego (np. jest zwrócony w kierun- że werbalny aspekt komunikacji z Canis fa- An Observational Study Using Ainsworth’s Strange Si- tuation. Behaviour 2003, 140, 225–254. ku innego człowieka). Najprawdopodob- miliaris jest bardziej istotny dla kobiet (28). 15. Hare B., Tomasello M.: Human-like social skills in dogs? niej wiąże się to z rozwojem u Canis fami- Koewolucja psów i ludzi spowodowała Trends Cogn. Sci.. 2005, 9, 439–444. 16. Pongrácz P., Miklósi A., Timár-Geng K., Csányi V.: Ver- liaris umiejętności dotyczących pojmowa- uzewnętrznienie w ich behawiorze zacho- bal attention getting as a key factor in social learning be- nia znaczenia zmian w orientacji ludzkiego wań związanych z zabawą (29). Przyjmu- tween dog (Canis familiaris) and human. J. Comp. Psych. 2004, 118, 375–383. ciała, które mogą zaistnieć w trakcie wza- je się, że zabawa mająca miejsce pomiędzy 17. Uzunova K., Radev V., Varlyakov I.: Socialization of pup- jemnych oddziaływań. Psy z powodzeniem Canis familiaris a człowiekiem to element pies – a marker of their future. Trakia J. Sci. 2010, 8, ­70–73. 18. Bokkers E.A.M.: Effects of interactions between humans wykorzystują różne niewerbalne sygnały ich naturalnej aktywności (30). Najprawdo- and domesticated animals. 2006, 31–41. W: Hassink J., referencyjne do odszukiwania przedmio- podobniej, dzięki zwiększonej zdolności do Van Dijk M. (eds). Farming for Health: Green-Care Far- tów, które są dla nich atrakcyjne, np. ulu- inicjowania i podtrzymywania zabawy, te ming Across Europe and the United States of America. Springer, Dordrecht, The Netherlands. biona zabawka lub pokarm (25). Ponadto dwa gatunki są zdolne do wykazywania in- 19. Wedl M., Bauer B., Gracey D., Grabmayer C., Spielauer E., przypuszcza się, że są one zdolne do oce- terakcji wymagających współdziałania. Za- Day J., Kotrschal K.: Factors influencing the temporal pat- terns of dyadic behaviours and interactions between dome- ny poziomu skupienia uwagi ludzi wydają- obserwowana zależność może mieć również stic cats and their owners. Behav. Process. 2011, 86, 58–67. cych komendy. Wcześniejsze indywidualne wpływ na wzajemną chęć psów i ludzi do 20. Pongrácz P., Miklósi Á., Csányi V.: Owners’ beliefs on the ability of their pet dogs to understand human verbal com- doświadczenia w przypadku tego gatunku przebywania blisko siebie (29). Pies potra- munication: A case of social understanding. Curr. Psychol. wpływają także na jego zdolności do odczy- fi świadomie zachęcać i prowokować czło- Cogn. 2001, 20, 87–107. 21. Copper J.J., Ashton C., Bishop S., West R., Mills D.S., tywania wzrokowych komunikatów wysy- wieka do zabawy z nim. Gatunek ten jest Young Robert J.: Clever hounds.: social Cognition in the łanych podczas interakcji międzygatunko- również zdolny do określenia i modyfikacji domestic dog (Canis Familaris). Appl. Anim. Behav. Sci. wych (pies–człowiek; 26). własnego oraz ludzkiego celu wspólnej za- 2003, 81, 229–244. 22. Kerepesi A., Jonsson G.K., Miklósi A., Topál J., Csányi V., Wydaje się, że sygnały przekazywane bawy. Ponadto interakcje, które mają miej- Magnusson, M.S.: Detection of temporal patterns in dog- za pomocą wzroku mogą mieć wiele funk- sce pomiędzy psem a człowiekiem w trak- -human interaction. Behav. Proc. 2005, 70, 69–79. 23. Soproni K., Miklósi A., Topál J., Csányi V.: Comprehen- cji w relacjach pomiędzy psem a człowie- cie bawienia się, wskazują, że obaj partne- sion of human communicative signs in pet dogs (Canis kiem. Oprócz możliwości zwracania uwa- rzy mogą wykazywać w stosunku do siebie familiaris). J. Comp. Psychol. 2001, 115, 122–126. 24. Wobber V., Hare B., Koler-Matznick J., Wrangham R., gi, czy skupiania jej na konkretnym zadaniu, zachowania samoutrudniające (31). Tomasello M.: Breed differences in domestic dogs’ (Ca- za ich pomocą wyrażana jest również domi- Canis familiaris zajmuje szczególne nis familiaris) comprehension of human communicative signals. Interaction Studies. 2009, 10 (2), 206–224. nacja. Wpatrywanie się w siebie występuje miejsce wśród wszystkich zwierząt żyją- 25. Ittyerah M., Gaunet F.: The response of guide dogs and zazwyczaj w sytuacjach powiązanych z za- cych wspólnie z ludźmi. Jego niebywałe pet dogs (Canis familiaris) to cues of human referential chowaniami dominacyjnymi (osobnik uległy zdolności w odczytywaniu emocji, nastro- communication (pointing and gaze). Anim. Cogn. 2008, 12 (2), 257–265. przerywa kontakt wzrokowy wcześniej niż jów czy gestów człowieka sprawiły, że te dwa 26. Virányi Z., Topál J., Gácsi M., Miklósi A., Csányi V.: Dogs dominant). Podobne zachowanie może być gatunki wytworzyły silne wielowymiarowe respond appropriately to cues of humans’ attentional fo- cus. Behav. Proc. 2004, 66, 161–172. także zaobserwowane w trakcie inicjacji za- więzi. Nie da się zaprzeczyć, że czynnikiem 27. Vas J., Topál J., Gácsi M., Miklósi A., Csányi V.: A friend bawy, jako zachęta partnera do wykazywa- niezbędnym do zaistnienia tych relacji były or an enemy? Dogs’ reaction to an unfamiliar person sho- wing behavioural cues of threat and friendliness at diffe- nia tych interakcji (27). Zauważono również, psie umiejętności związane z rozumieniem rent times. Appl. Anim. Behav. Sci. 2005, 94, 99–115. że w przypadku przodka psa, wilka szarego, ludzkich sygnałów komunikacyjnych. 28. Prato-Previde E., Fallani G., Valsecchi P.: Gender Dif- ferences in Owners Interacting with Pet Dogs: An bardzo wczesna i intensywna socjalizacja nie ­Observational Study. Ethology. 2006, 112, 64–73. wpływa na jego skłonności do spoglądania Piśmiennictwo 29. Lindsay S.R.: Handbook of Applied Dog Behavior and Training: Procedures and Protocols. Blackwell Scientific, na ludzką twarz w celu zdobycia wskazó- Ames, Iowa, USA. 2005. 1. Vitousek P.M., Mooney H.A., Lubchenco J., Melillo J.M.: wek umożliwiających rozwiązanie danego 30. Horváth Z., Dóka A., Miklósi A.: Affiliative and discipli- Human Domination of Earth’s Ecosystems. Science. 1997, problemu. W porównaniu do swojego dzi- nary behavior of human handlers during play with the- 277, 494–499. ir dog affects cortisol concentrations in opposite direc- kiego protoplasty Canis familiaris wydaje 2. Galibert F., Quignon P., Hitte C., André C.: Toward un- tions. Horm. Behav. 2008, 54, 107–114. się mieć tę zdolność wrodzoną. Zwiększa derstanding dog evolutionary and domestication histo- 31. Miklósi Á.: Dog, behaviour, evolution, and cognition. ry. Comptes Rendus Biologies. 2011, 334, 190–195. Oxford University Press, New York, USA. 2007. to wyraźnie jego powodzenie w zadaniach 3. Wedl M., Schöberl I., Bauer B., Day J., Kotrschal K.: Re- wymagających współpracy z człowiekiem lational factors affecting dog social attraction to human partners. Interaction Studies. 2010, 11, 482–503. Dr hab. Jarosław Kamieniak, (16). Podczas interpretacji sygnałów wzro- 4. Hart L.A.: Dogs as human companions: a review of the re- kowych psy znacznie szybciej odczytują lationship. 1995, 162–178. W: Serpell J. (ed.). The domestic e-mail: [email protected]

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 237 Prace poglądowe

Inconsistent with the Washington Convention Sprzeczny z Konwencją Waszyngtońską (CITES) smuggling animals to Poland (CITES) przemyt zwierząt do Polski Listos P.1, Dylewska M.2, Gryzińska M.2, Department of Pathological Anatomy, Faculty of Veterinary Medicine, University of Life Sciences Piotr Listos1, Małgorzata Dylewska2, Magdalena Gryzińska2 in Lublin1, Department of Biological Basis of Animal Production,. Faculty of Biology and Animal z Katedry Anatomii Patologicznej Wydziału Medycyny Weterynaryjnej w Lublinie1 Breeding, University of Life Sciences in Lublin2 oraz Katedry Biologicznych Podstaw Produkcji Zwierzęcej Wydziału Biologii i Hodowli Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie The subject of this paper is related to animal smuggling to Poland in the context of realization of jak: zabudowa mieszkaniowa, melioracje zagrożonych wyginięciem systematycznie the Washington Convention (CITES). The major task oraz osuszanie terenów podmokłych (5). wzrasta. Mimo to do Polski sprowadzane was an analysis of the documentations that have Przyjmuje się, iż zubożanie ilości natural- są oraz są ogólnie dostępne wszystkie oka- been delivered by the zoological gardens in Warsaw, nych siedlisk dla zwierząt jest bezpośred- zy, nawet te, które nie mogą legalnie prze- Wroclaw and Zamosc. There were animals imported nią przyczyną zanikania ok. 90% zagro- kraczać granic naszego państwa (3, 11). legally, without CITES violation. These data however, żonych gatunków ssaków, płazów i gadów Najczęściej przemycanym gatunkiem contains also a list of animals and/or their products (2). Kolejną przyczyną wymierania zwie- przez granice Polski jest koralowiec. Po- that were confiscated by the customs and the police. rząt, jak i roślin jest nielegalny handel za- przez nadmierną eksploatację stał się on Subsequently, in the years 2000–2013, the animals grożonymi gatunkami. Ponad 5 tys. gatun- jednym z okazów najbardziej narażonych were transported to the zoos located in Warsaw, ków zwierząt i 28 tys. gatunków roślin za- na wyginięcie (3, 12). Główną przyczyną Wroclaw and Zamosc. Careful analysis of submitted grożonych jest z powodu tego procederu nielegalnego przewozu tych zwierząt jest data has allowed to draw a few conclusions. The (6). Jest to trzeci, pod względem zysku, po nieświadomość turystów przywożących pa- majority of illegally imported/smuggled animals were handlu bronią i narkotykami, tzw. czarny miątki z wakacji o zagrożeniu koralowców. birds and reptiles. The other aspect is an intensified rynek na świecie. Transportowane są nie tylko żywe okazy, trafficking of endangered species in the last months Według raportu organizacji WWF ale także wyroby wykonane z tych zwierząt. of each year. The analysis of statistics about the (World Wildlife Found) roczny zysk ze Kolejnym bardzo często przemycanym trafficking and smuggling of animals has proven światowego handlu zagrożonymi gatun- do Polski gatunkiem jest żółw. Szacuje się, however, that illegal animals trade in the period kami wynosi ok. 19 mld dolarów (7, 8). że do naszego kraju trafia kilkanaście ty- 2000–2013 has decreased. Potrzeba pozyskiwania okazów zagrożo- sięcy tych zwierząt rocznie. Niestety, 90% nych pojawia się nie tylko z państw Afry- żółwi z przemytu nie przeżywa pierwsze- Keywords: CITES, animal smuggling, endangered ki i Azji, gdzie występują populacje takich go roku ze względu na warunki, w jakich species. gatunków, ale także z państw zbytu (w tym są transportowane. Mnogość prób niele- Unii Europejskiej), co generuje niejedno- galnego przewozu tych gadów jest zatrwa- krotnie nielegalne pozyskiwanie rzadkich żająca. Na przejściu granicznym w Kro- ymieranie gatunków stanowi natu- okazów roślin i zwierząt z ich naturalnych czowej celnicy udaremnili przemyt 62 żół- ralny procesem ewolucyjny, obecny środowisk (9). Podstawę tego procede- wi stepowych, które były owinięte taśmą naW Ziemi od początku jej istnienia. Spadek ru stanowi cel komercyjny, który można i ukryte w zderzaku osobowego samocho- zmienności genetycznej powoduje obni- ująć w kilku kategoriach: hodowla egzo- du. Konfiskowane są żółwie nie tylko na żanie się zdolności rozrodczych i żywot- tycznych gatunków, wytwarzanie medy- przejściach granicznych, ale także te, któ- ności gatunku, a w efekcie jego stopniowe kamentów, a także przedmiotów z części rymi handel dokonuje się przez internet, wymieranie oraz wypieranie go przez inne zagrożonych gatunków oraz cel konsump- na przykład żółwie mauretańskie (13, 14, gatunki, o większych zdolnościach adapta- cyjny, czyli pozyskiwanie do celów spo- 15, 16). Poza żółwiami, istnieje wiele ga- cyjnych. Poza kilkoma nagłymi okresami żywczych żywności ze zwierząt występu- tunków gadów zagrożonych wyginięciem, wymierania gatunków, taki proces z regu- jących w stanie dzikim, głównie małp człe- które są przemycane do granic Polski. Są to ły trwa setki, a nawet miliony lat. Obecnie kokształtnych (3, 10). Jako trzecią główną żywe zwierzęta (m.in. krokodyle, węże, le- tempo zanikania taksonów jest bardzo wy- przyczynę wymierania gatunków w kon- gwany), a także skóry oraz różnego rodza- sokie, przez ostatnie 150 lat wzrosło czte- tekście działalności człowieka wymienia się ju przedmioty z nich wykonane. Ze skóry rokrotnie. Szacuje się, że średnio wymiera kłusownictwo. W Afryce Środkowej nad- węży dusicieli, takich jak pytony, boa czy jeden gatunek dziennie. Co czwarty gatu- mierna eksploatacja zwierząt przez kłu- anakondy, wykonywana jest różnego rodza- nek ssaków, co ósmy ptaków oraz co trzeci sowników spowodowała, że ponad 80 ga- ju odzież i galanteria, m.in.: torebki, buty, gatunek płazów narażony jest na zniknię- tunków ssaków zostało zagrożonych wy- paski, spodnie czy kurtki (17, 18). cie z powierzchni naszej planety (1, 2, 3). ginięciem (10). Niezwykłą popularnością cieszy się tak- Główną przyczyną wymierania gatunków że przemyt zagrożonych wyginięciem bez- jest działalność człowieka. Dobrym przy- Nielegalny handel zwierzętami kręgowców. Jednym z takich gatunków jest kładem nadmiernej eksploatacji i połowów objętymi ograniczeniami – żywymi pijawka lekarska (Hirudo medicinalis). Jest w Polsce jest tur. Bezpowrotnie zniknął już lub martwymi, ich częściami to okaz niezwykle ceniony ze względu na w XVIII w. (4). oraz produktami z nich otrzymanymi białko o działaniu przeciwkrzepliwym – Obecnie rozróżnia się trzy główne, po- na terenie Polski hirudynę, wytwarzaną przez gruczoły śli- wodowane przez człowieka przyczyny wy- nowe gardzieli pijawek. Hirudoterapia mierania gatunków. Pierwszą z nich stano- Jednym z obszarów zwalczania przestęp- jest ciągle stosowana za pośrednictwem wi utrata naturalnych siedlisk, co wynika czości celnej przez polską Służbę Cel- żywych zwierząt, kremów czy tabletek z rozwoju rolnictwa, infrastruktury dro- ną jest ochrona gatunkowa fauny i flo- ze sproszkowanymi częściami tych bez- gowej i kolejowej oraz innych antropolo- ry. Z każdym rokiem liczba udaremnia- kręgowców. Popyt na żywe okazy pijawek gicznych przekształceń środowiska, takich nych prób nielegalnego przemytu zwierząt nie maleje, ponieważ do zabiegu używa

238 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace poglądowe się zwierzęcia raz, po czym jest ono zabi- przypadków było zatrzymanie na przejściu a także określenia podmiotów odpowie- jane, w celu uniknięcia przenoszenia cho- granicznym w Bezledach żywego hipopo- dzialnych za realizację tych postanowień. rób zakaźnych. Badanie WWF na temat za- tama karłowatego (Choeropsis liberiensis). Rozdział XI ustawy zawiera przepisy o cha- opatrzenia rynku w tradycyjną medycynę Przewożono go z ogrodu zoologicznego rakterze prawnokarnym, określające zasa- azjatycką wykazało, że produkty zawiera- w Kaliningradzie do Pragi w Czechach, dy odpowiedzialności i sankcje za narusze- jące w swoim składzie substancje z pijaw- przewoźnik jednak nie posiadał dokumen- nie norm dotyczących ochrony zwierząt. ki można uzyskać w sklepach, w internecie tów zezwalających na przewóz tego zwie- Należy także wskazać, iż ustawa oraz na targach medycyny naturalnej (19). rzęcia. Do ogrodu zoologicznego w Zamo- z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt Wśród przemycanych przez granice ściu trafiły także odebrane przez Służbę ma charakter przekrojowy, odnosi się bo- Polski okazów bezkręgowców znajdują się Celną żywe okazy pięciu kuców szetlandz- wiem do aspektu postępowania człowieka również różnego rodzaju muszle gatunków kich oraz para ssaków z rodziny kanguro- względem wszystkich zwierząt, których sy- chronionych. Głównie są to muszle z rzę- watych – Walabia dama (13, 25). tuacja uregulowana jest w ustawach doty- du Veneroida spp., które wzbudzają szcze- Przemyt ssaków odbywa się także w ce- czących omawianego zagadnienia ochro- gólne zainteresowanie ze względu na nie- lach konsumpcyjnych. Pod koniec 2009 r. ny zwierząt (27). typowe kształty i kolory. Wykorzystywane służba celna Oddziału Celnego Osobo- Zgodnie z brzmieniem art. 87 Kon- są jako ozdoba akwarystyczna. W 2004 r. wego na warszawskim Okęciu dokona- stytucji RP do źródeł prawa o charakte- funkcjonariusze Izby Celnej w Gdyni za- ła pierwszego w Polsce zatrzymania tzw. rze powszechnie obowiązującym zalicza- trzymali 634 sztuki muszli przydaczni Hip- mięsa z lasu, czyli bushmeat. Wędzone ne są rozporządzenia. Za wymienionymi popus porcellanus (15, 20). mięso małpy przewoziła obywatelka Ka- w pracy ustawami, regulującymi ochronę Przemyt żywych ryb, objętych ograni- merunu, która rozpoczynała studia w na- zwierząt, wydany został szereg rozporzą- czeniami, na teren Polski jest stosunko- szym kraju (26). dzeń mających na celu wykonanie ich po- wo rzadki. Najczęściej spotyka się próby stanowień (2). przewozu kawioru z ryb jesiotrokształt- Krajowa ochrona gatunkowa zwierząt nych, które objęte są ochroną gatunko- CITES wą. W przeciągu trzech lat (2006–2009) Ochrona gatunkowa zwierząt w Polsce re- Izba Celna w Białej Podlaskiej udaremni- alizowana jest między innymi na podsta- Poza krajowymi przepisami prawa dotyczą- ła dziewięć prób przemytu tego produktu wie ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochro- cymi ochrony gatunkowej, które wprowa- spożywczego (21). nie przyrody, tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. dzają zakaz przewożenia przez granicę Rze- Znacznie częściej niż ryby do Polski poz. 1651. Według art. 46, ust. 2 przywo- czypospolitej Polskiej gatunków chronio- przemycane są ptaki drapieżne, pod posta- łanej ustawy celem ochrony gatunkowej nych, powszechnie znanym aktem prawa cią wypchanych okazów, piór, jaj oraz ży- jest „zapewnienie przetrwania i właści- międzynarodowego jest Konwencja o mię- wych osobników (22). Na granicach nasze- wego stanu ochrony dziko występujących dzynarodowym handlu dzikimi zwierzęta- go kraju zatrzymano dwa wypchane i spre- na terenie kraju lub innych państw człon- mi i roślinami gatunków zagrożonych wy- parowane myszołowy zwyczajne (Buteo kowskich Unii Europejskiej rzadkich, en- ginięciem – CITES (The Convention on buteo). Jeden z nich skonfiskowali celnicy demicznych, podatnych na zagrożenia International Trade in Endangered Spe- z Oddziału Celnego I Pocztowego Urzędu i zagrożonych wyginięciem oraz objętych cies of Wild Fauna and Flora). Jest to mię- Celnego w Warszawie, a drugi funkcjona- ochroną na podstawie przepisów umów dzynarodowa umowa zrzeszająca obec- riusze z Oddziału Celnego w Medyce (23). międzynarodowych, których Rzeczpo- nie 180 państw, w tym wszystkie kraje na- Niejednokrotnie Służby Celne mają do spolita Polska jest stroną, gatunków ro- leżące do Unii Europejskiej (aktualne dane czynienia z próbami nielegalnego transpor- ślin, zwierząt i grzybów, oraz ich siedlisk dostępne są na stronie internetowej www. tu dzikich kotowatych, takich jak lampar- i ostoi, a także zachowanie różnorodności cites.org). Została sporządzona 3 marca ty, oceloty, rysie, lwy, gepardy czy tygry- gatunkowej i genetycznej”. Ustawa zakazu- 1973 r., natomiast weszła w życie dopiero sy. Przemycane są wyroby wykonywane je m.in. wwożenia z zagranicy oraz wywo- dwa lata później – 1 lipca 1975 r. Polska z ich skór i kości, trofea myśliwskie oraz żenia poza granicę państwa okazów gatun- ratyfikowała przystąpienie do Konwencji produkty medycyny Dalekiego Wschodu ków objętych ścisłą ochroną. Akty wyko- 12 grudnia 1989 r. Oficjalnie weszła w ży- (22). Tygrys (Panthera tigris) jest gatun- nawcze tej ustawy stanowią odpowiednie cie 12 marca 1990 r., a w Dzienniku Ustaw kiem szczególnie narażonym na wyginię- rozporządzenia wydawane przez ministra została opublikowana 4 kwietnia 1991 r. cie ze względu m.in. na międzynarodowy właściwego do spraw środowiska. (Dz.U. z 1991 r. nr 27 poz. 112 i 113). Po- popyt na produkty tradycyjnej medycy- Fundamentalnym aktem prawnym dla prawki do polskiego przekładu Konwen- ny chińskiej (traditional chinese medici- tematyki omawianej w niniejszej pracy jest cji zostały ogłoszone w Dz.U. z 2000 r. ne – TCM). Do produkcji tego typu me- ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie nr 66 poz. 802. dykamentów wykorzystywany jest także zwierząt, Dz.U. z 1997 r. nr 111 poz. 724 Podstawowym celem Konwencji jest niedźwiedź brunatny (Ursus arctos). Za- z późn. zm. Akt ten zastąpił obowiązują- skoordynowanie międzynarodowych dzia- bijany jest ze względu na tłuszcz, a w Azji ce prawie 70 lat Rozporządzenie Prezy- łań ograniczających nadmierną eksploata- pozyskuje się z tego gatunku pęcherzyki denta Rzeczypospolitej Polskiej z 22 mar- cję na potrzeby międzynarodowego handlu żółciowe. Tłuszcz z niedźwiedzia stoso- ca 1928 r., tekst jedn. Dz.U. z 1932 r. nr 42 rzadkimi oraz zagrożonymi wyginięciem wany jest głównie przy chorobach ukła- poz. 471. Pierwotna wersja powoływanej dzikimi gatunkami zwierząt i roślin oraz du oddechowego oraz na ogólne wzmoc- ustawy z 1997 r., licząc 44 artykuły, regu- ich rozpoznawalnymi częściami, a także nienie organizmu. Produkt jest dostępny lowała sposoby dozwolonego postępowa- produktami otrzymanymi z tych gatunków. w internecie oraz na warszawskich targach nia ze zwierzętami, rozróżniając ich sytu- Konwencja Waszyngtońska reguluje także medycyny naturalnej (19, 24). ację w zależności od przeznaczenia użytko- transport gatunków inwazyjnych. CITES­ Oprócz prób nielegalnego transportu wego zwierząt. W ustawie określono także obejmuje zróżnicowaną ochroną ponad wypchanych zwierząt bądź wykonanych warunki dotyczące właściwego transpor- 30 tys. gatunków, z czego ponad 5 tys. to z ich części produktów na polskich grani- tu zwierząt, zasad przeprowadzania zabie- gatunki zwierząt (2, 9, 12). cach udaremniane są również przemyty gów na zwierzętach, humanitarnego ubo- Obecnie funkcję organu zarządzające- żywych, dużych ssaków. Jednym z takich ju, uśmiercania i ograniczenia populacji, go Konwencji Waszyngtońskiej w Polsce

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 239 Prace poglądowe

pełni Minister Środowiska, zaś organu stanowi platformę ułatwiającą wymianę do postanowień Konwencji Waszyngtoń- naukowego – Państwowa Rada Ochrony informacji i współpracę między podmio- skiej, wprowadziła do swojego porządku Przyrody. Tak zwane organy egzekucyjne tami zaangażowanymi w egzekwowanie prawnego odpowiednie regulacje prawne sprawują kontrolę nad przestrzeganiem przepisów ochrony przyrody w zakresie zawarte w szeregu rozporządzeń. Pierw- przepisów Konwencji CITES i odpowia- zwalczania nielegalnego handlu chro- szym z nim było rozporządzenie Rady dających jej rozporządzeń Unii Europej- nionymi roślinami i zwierzętami. Regu- (EWG) nr 3626/82 z 3 grudnia 1982 r. skiej. W Polsce to przede wszystkim Poli- larne spotkania Grupy, podczas których w sprawie wprowadzenia we Wspólnocie cja i Polska Służba Celna. Za kontrolę han- omawiane są priorytetowe zagadnienia, Konwencji o międzynarodowym handlu dlu wewnątrzkrajowego odpowiedzialna umożliwiają lepszą koordynację działań, dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków jest głównie Policja. Na poziomie krajo- a przez to zwiększają skuteczność prze- zagrożonych wyginięciem, Dz. Urz. UE wym koordynację w tej dziedzinie spra- strzegania w Polsce Konwencji Waszyng- 1982, L 384, s. 1. Jego celem było wpro- wuje Wydział do Walki z Przestępczo- tońskiej i regulacji unijnych w tym zakre- wadzenie zasad CITES na terenie Unii ścią Gospodarczą Biura Kryminalnego sie (9, 11, 28). Europejskiej. W dniu 1 czerwca 1997 r. Komendy Głównej Policji, a na szczeblu zostało ono zastąpione przez rozporzą- regionalnym – koordynatorzy ds. CITES Prawo Unii Europejskiej dzenie Rady (WE) nr 338/97 z 9 grudnia w Wydziałach do Walki z Przestępczo- 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzi- ścią Gospodarczą komend wojewódzkich Wspólnota Europejska jest organizacją kiej fauny i flory w drodze regulacji han- i Komendy Stołecznej. Polska Służba Cel- ponadnarodową, która posiada kompe- dlu nimi, Dz. Urz. UE 1996, L 61, s. 1. na jest odpowiedzialna za prawidłowość tencje w zakresie reglamentacji handlem Przekłada ono zasady Konwencji CITES handlu międzynarodowego. Działania dzikimi zwierzętami i roślinami. Jej pra- na realia Wspólnoty. ogólnokrajowe koordynuje Departament wa wobec CITES są jednak ograniczone W przypadku Konwencji Waszyng- Polityki Celnej Ministerstwa Finansów, ze względu na to, iż Konwencja Waszyng- tońskiej to rezolucje Konferencji Stron a działania regionalne – koordynatorzy tońska umożliwia członkostwo wyłącznie ustalają zasady funkcjonowania CITES, ds. CITES­ w izbach celnych. stronom Konwencji, czyli konkretnym a w odniesieniu do rozporządzenia Rady Niektóre zadania związane z nielegal- państwom. Sygnatariuszami są wszyst- nr 338/97 rolę aktów wykonawczych peł- nym handlem zwierzętami i roślinami jako kie niezależne kraje członkowskie Wspól- nią rozporządzenia Komisji Europejskiej. partnerzy do współpracy z Policją realizu- noty. Wraz z utworzeniem Unii Europej- Najważniejszym z nich jest rozporządze- ją także: Inspekcja Weterynaryjna, Pań- skiej stopniowo zaczęły zanikać granice nie Komisji (WE) nr 865/2006 z 4 maja stwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Na- celne, co umożliwiło swobodny prze- 2006 r. ustanawiające przepisy wyko- siennictwa, Departament Leśnictwa, De- pływ towarów, a także osób pomiędzy nawcze do rozporządzenia Rady (WE) partament Polityki Celnej Ministerstwa państwami członkowskimi. Osłabł także nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków Finansów oraz organizacje pozarządowe poziom kontroli na przejściach granicz- dzikiej fauny i flory w drodze regulacji – WWF Polska, PTOP Salamandra i Re- nych pomiędzy nimi. Powyższe czynni- handlu nimi, Dz.U. L 166 z 19.6.2006, s. 1. gionalne Centrum Ekologiczne. ki spowodowały, iż przestrzeganie zasad Rozporządzenie to określa wiele szcze- Od 9 stycznia 2006 r. istnieje Gru- konwencji CITES w odniesieniu do han- gółowych zasad, procedur oraz defini- pa Robocza ds. CITES. Jej pracom pa- dlu wewnątrzunijnego jest praktycznie cji. Dotyczy zasad postępowania w przy- tronuje Komisja ds. CITES Państwowej niewykonalne. W celu rozwiązania tego padku zwierząt urodzonych i wyhodowa- Rady Ochrony Przyrody. Grupa Robocza problemu Unia Europejska, w odniesieniu nych w niewoli, przedmiotów osobistych

Tabela 1. Wykaz gatunków zwierząt, które przez Służbę Celną zostały przekazane do ogrodów zoologicznych w Warszawie, we Wrocławiu i w Zamościu w latach 2000–2013 Wykaz gatunków Afrykanka senegalska Koczkodan białogardły Nimfa – Cockatiel Rozella żółta

Agama czerwonogłowa Koczkodan zielonosiwy Olśniak himalajski Rozella żółtolica

Aleksandretta obrożna Konura złotoczelna Papuga górska Serwal

Amazonka kubańska Księżniczka tarczowa Papuga tarczowa Makak niedźwiedzi (Stump-tailed macaque)

Ara szafirowa Kuc szetlandzki Patagonka konura Szyszkowiec

Astryld trzcinowy Kuroczub Pijawka lekarska Tragopan czerwony (Tragopan satyra) Bażant mikado Lancetogłów kalifornijski Ptasznik Walabia dama

Bażant tajlandzki Lancetogłów mleczny Ptasznik – tarantula Waran białogardły

Bilbil krwawnik Madagaskar day gecko Ptasznik kędzierzawy Żako

Black‑faced quailfinch Makak jawajski Pudełecznik listwowy Żółw czerwonolicy

Czubacz hełmiasty Melba pstra Pyton ciemnoskóry Żółw egipski

Czubacz rudy Meksykański wąż mleczny Pyton tygrysi Żółw indochiński

Gekon lamparci Mnicha nizinna Rezus Żółw mauretański

Kajman okularowy Mniszka muszkatowa Rozella białolica Żółw obrzeżony

Kameleon madagarski Modrolotka czerwonoczelna Rozella blada Żółw stepowy

Kameleon pospolity Nierozłączka Fischera Rozella królewska

240 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace poglądowe

18 8 1 18 17 2 16 16 9 15 14 39 12 11 10 10 9 9 9 8

6 6 6 4 50 4 2

gady bezkręgowce ssaki 0 ryby Luty Maj ptaki płazy Lipiec Marzec Styczeń Kwiecień Czerwiec Sierpień Wrzesień Listopad Grudzień Październik Ryc. 1. Zestawienie najczęściej przemycanych Liczba przemytów gromad zwierząt w zoo w Warszawie, we Wrocławiu Ryc. 2. Miesiące, w których ogrody zoologiczne w Warszawie, we Wrocławiu i w Zamościu przyjęły najwięcej i w Zamościu zwierząt z udaremnionych prób przemytu i użytku domowego, sztucznie rozmna- najczęściej przemycane gromady zwie- Gatunkami przemycanymi w stosunkowo żanych roślin oraz zasad, które dotyczą rząt, miesiące, w których najczęściej do- dużych ilościach były również: ptasznik oznakowania i etykiet skierowanych do chodzi do przemytu, oraz lata (w okresie kędzierzawy oraz koczkodan białogardły konkretnych gatunków. od 2000 do 2013 r.), w których najczęściej (odpowiednio 76 i 75 zwierząt). Kolejne rozporządzenie dotyczy głów- dochodziło do przemytu. Zestawiono także poszczególne gro- nie organów wydających zezwolenia. Wy- mady, które były najczęściej przemycane szczególnione są w nim gatunki, państwa Wyniki i ich omówienie w latach 2000–2013. Rycina 1 ukazuje ta- oraz źródła pochodzenia okazów, dla któ- kie zestawienie łączne dla trzech wymie- rych zezwolenia importowe nie są wyda- W tabeli 1 przedstawiono wykaz wszystkich nionych ogrodów zoologicznych. Najczę- wane. Jest to rozporządzenie wykonaw- gatunków zwierząt, które zostały przekaza- ściej przemycanymi gromadami zwierząt cze Komisji (UE) nr 578/2013 z 17 czerw- ne do ogrodów zoologicznych w Warsza- we wszystkich ogrodach zoologicznych ca 2013 r. zawieszające wprowadzanie do wie, we Wrocławiu i w Zamościu, po uda- były ptaki oraz gady (w przeprowadzo- Unii okazów niektórych gatunków dzikiej remnionych próbach przemytu z różnych nych analizach uwzględniono poszcze- fauny i flory Dz.U. L 169 z 21.6.2013, s. 1. Oddziałów Izb Celnych na terenie Polski, gólne zdarzenia przemytów, a nie licz- Należy także wspomnieć o rozporzą- głównie wschodniej części kraju. bę okazów). dzeniu Komisji (UE) nr 750/2013 z 29 lipca Spośród wymienionych gatunków Na kolejnej rycinie (ryc. 2) przedstawio- 2013 r. zmieniającym rozporządzenie Rady okazami, które były przemycane w naj- no miesiące, w których ogrody zoologiczne (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatun- większych ilościach, były: pijawki lekar- przyjmowały zwierzęta z udaremnionych ków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji skie (­blisko 7 tys. sztuk), żółwie stepo- prób przemytu. Wyraźnie zauważalne jest handlu nimi Dz.U. L 212 z 7.8.2013, s. 1. we (ok. 1000) oraz żółwie mauretańskie wzmożenie ilości przemytu w dwóch okre- W rozporządzeniu tym zawarte są aktual- (ok. 200). Wynika to z faktu, iż popyt na te sach w ciągu roku. Pierwszym z nich jest ne listy gatunków w poszczególnych anek- zwierzęta wciąż wzrasta, zarówno do ce- okolica marca, a drugim ostatnie miesią- sach do rozporządzenia Rady nr 338/97. lów medycznych, jak i hobbystycznych. Do- ce w roku (w zależności od konkretnego Wszystkie powoływane w niniejszej datkową przyczyną nadmiernego przemy- ogrodu zoologicznego są to miesiące mię- pracy rozporządzenia Rady i Komisji obo- tu tych okazów są niewielkie ich rozmiary. dzy wrześniem a grudniem). wiązują na terenie Polski w sposób bez- pośredni i nadrzędny, zgodnie z zasadą 25 pierwszeństwa prawa wspólnotowego (2, 9, 22, 29). 20 Materiały i metody 15 Materiał do badań stanowiła dokumenta- cja przekazana przez ogrody zoologiczne w Warszawie, we Wrocławiu i w Zamościu. 10 Uzyskane bazy danych zawierały wykazy zwierząt objętych Konwencją ­CITES, za- 5 rekwirowanych przez Służby Celne oraz Policję i przekazanych do ogrodów zoo- logicznych w Warszawie, we Wrocławiu 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 i w Zamościu w latach 2000–2013. Po- zyskane dane zestawiono w formie ta- Liczba przemytów belarycznej i na ich podstawie sporzą- dzono wykresy. Porównywano ze sobą: Ryc. 3. Analiza przestępczości przemytniczej zwierząt w latach 2000–2013 w zoo w Warszawie

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 241 Prace poglądowe

14 praktyków. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Sa- lamandra”, Poznań, 2008, 1–28. 12 3. WWF Polska, Zanim przywieziesz egzotyczną pamiąt- kę. [online]. [dostęp: 08.01.2016]. Dostępny w interne- cie: http://sos.wwf.pl/images/content/3_handelzagro- 10 zonymigatunkami.pdf. 4. Ryba M.S., Dzieduszycki A.M.: W pogoni za turem. Eu- 8 ropean Bison Conservation Newsletter 2011, 4, 125–128. 5. Klimaszewski K.: Szlaki komunikacyjne i inne bariery an- tropogeniczne a funkcjonowanie populacji zwierząt. An- 6 nals of Warsaw Uniwersity of Life Sciences – SGGW 2011, 50, 19–28. 4 6. Freeland J.: Ekologia molekularna. Wydawnictwo Nauko- we. PWN, Warszawa, 2008, 264–267. 7. Komisja Europejska (KE): Środowisko: Komisja rozpoczy- 2 na konsultacje dotyczące sposobów zwalczania przez UE gwałtownego wzrostu nielegalnego handlu dzikimi zwie- 0 rzętami i roślinami, 2014 [online]. [dostęp: 08.01.2016]. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Dostępny w internecie: http://europa.eu/rapid/press-re- lease_IP-14–123_pl.htm. Liczba przemytów 8. McGarth M., Wildlife crime profound threat to na- tions, says report. BBC News, 2012. [online]. [dostęp: 08.01.2016]. Dostępny w internecie: http://www.bbc. Ryc. 4. Analiza przestępczości przemytniczej zwierząt w latach 2000–2013 w zoo we Wrocławiu com/news/science-environment-20679454. 9. Kepel A., Kala B.: CITES w Polsce i Unii Europejskiej: podręcznik dla praktyków. Polskie Towarzystwo Ochro- 8 ny Przyrody „Salamandra”, Poznań, 2010, 1–191. 10. Romanowicz M., Tymorek K., Drążkiewicz A.: 2010 – 7 Rok tygrysa. Gatunki na krawędzi. Biuletyn WWF Pol- ska, 2010, 4, 1–6. [online]. [dostęp: 08.01.2016]. Dostęp- 6 ny w internecie: http://awsassets.wwfpl.panda.org/do- wnloads/biuletyn_nr_1.pdf. 11. Niedźwiecki J.: Funkcjonowanie Polskiej Służby Celnej 5 we współczesnej gospodarce. Studia i prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania 2012, 27, 29–56. 4 12. Keshavmurthy S.: Should CITES permit regulations be eased for certain kinds of scientific research? Marine Pol- 3 lution Bulletin 2012, 64, 1731–1732. 13. Robiński A.: Przemyt zwierząt w Polsce, 2012 [online]. 2 [dostęp: 08.01.2016]. Dostępny w internecie: http://www. national-geographic.pl/artykuly/pokaz/przemyt-zwierzat- 1 -w-polsce/. 14. Chabowska E.: Żółwie i koralowce. Wiadomości Celne 2009, 10–11, 35. 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 15. Hatała-Wanat A.: Ujawnienia olsztyńskich celników. Wia- domości Celne 2009, 10–11, 32–33. 16. Tałałaj P.: Aparat z tego żółwia. Wiadomości Celne 2009, Liczba przemytów 10–11, 38. 17. Czesak M.: Nie tylko koralowce. Wiadomości Celne 2009, Ryc. 5. Analiza przestępczości przemytniczej zwierząt w latach 2000–2013 w zoo w Zamościu 10–11, 44. 18. Siemieniuk M.: Zatrzymania okazów CITES na granicy wschodniej. Wiadomości Celne 2009, 10–11, 25–30. Na podstawie uzyskanej dokumentacji umieszczenie przez Służby Celne w swoich 19. Romanowicz M., Tymorek K., Drążkiewicz A., Podgórska przeprowadzono także analizę przestęp- statystykach zarówno gatunków zwierząt, Z.: SOS dla goryli. Gatunki na krawędzi. Biuletyn WWF Polska 2010, 2, 1–6. [online]. [dostęp: 08.01.2016]. Do- czości przemytniczej zwierząt na prze- jak i roślin bez wyraźnego rozróżnienia stępny w internecie: http://assets.wwfpl.panda.org/do- strzeni lat 2000–2013, co ukazują ryci- królestw. Analiza Służby Celnej w 2009 r. wnloads/biuletyn_nr_2.pdf. ny 3, 4 i 5. Tendencję wzrostową ilości prze- wykazała tendencję wzrostową liczby uda- 20. Świstowski A.: Współpraca Izby Celnej w Gdyni i Akwa- rium Gdyńskiego w ochronie gatunków zagrożonych wy- mytu zwierząt w latach 2000–2013 można remnionych przemytów zagrożonych ro- ginięciem (CITES). Wiadomości Celne 2013, 4–5, 58–60. zauważyć jedynie w ogrodzie zoologicz- ślin i zwierząt. Przyczyną tego stanu było 21. Siemieniuk M.: Kawior – najciekawsze ujawnienia w Izbie Celnej w Białej Podlaskiej w latach 2006–2009. Wiado- nym w Zamościu. Wynika to z faktu, iż zorganizowanie przez Służby Celne wielu mości Celne 2009, 10–11, 30–31. jedynie to zoo posiadało kompletny wy- szkoleń wzbogacających funkcjonariuszy 22. Departament Polityki Celnej Ministerstwa Finansów kaz gatunków w wymienionych latach. w wiedzę dotyczącą identyfikowania oka- (DPCMF), Ograniczenia i zakazy związane z przywozem i wywozem z Unii Europejskiej okazów roślin i zwierząt ga- Do tego ogrodu zoologicznego w dal- zów podlegających ograniczeniom (30). tunków zagrożonych wyginięciem (Konwencja Waszyng- szym ciągu trafiają okazy zwierząt z prób tońska – CITES). [online]. [dostęp: 08.01.2016]. Dostęp- przemytu. Zoo we Wrocławiu przyjmo- Podziękowania ny w internecie: http://zielonalinia.gov.pl/upload/powro- ty/MIENIE%20-%20Informacje%20dot.%20CITES.pdf. wało gatunki jedynie do 2006 r., a do zoo 23. Tałałaj P.: Drapieżna paczka. Wiadomości Celne 2009, w Warszawie nie trafiły żadne okazy po Autorzy pragną podziękować mgr Kata- 10–11­ , 42. 24. Romanowicz M., Podgórska Z.: Badanie zaopatrzenia ryn- 2010 r. Taka rozbieżność przyczynia się rzynie Makulec oraz dr. Andrzejowi Kru- ku internetowego oraz targów i sklepów specjalistycznych do zaburzeń oceny wzrostu bądź spad- szewiczowi (Dyrektorowi ZOO w Warsza- na terenie Warszawy w Tradycyjną Medycynę Azjatyc- ku przestępczości przemytniczej gatun- wie), mgr Ewie Piaseckiej (ZOO we Wro- ką oraz inne produkty zawierające części zwierząt i roślin chronionych Konwencją CITES. WWF Polska, Światowy ków zagrożonych. cławiu) i mgr. inż. Jadwidze Kniaź (ZOO Fundusz na Rzecz Przyrody. Warszawa, 2010, 1–24. Trudno jest odnieść się do danych do- w Zamościu) za pomoc w przygotowaniu 25. Czyżewska M.: Nietypowy gość. Wiadomości Celne 2009, stępnych w literaturze. Do tej pory nie ana- tego opracowania. 10–11, 38. 26. Tałałaj P.: Bushmeat na Okęciu. Wiadomości Celne 2009, lizowano danych na temat przemytu zwie- 10–11, 34. rząt na podstawie dokumentacji ogrodów Piśmiennictwo 27. Radecki W.: Ustawy o ochronie zwierząt, o doświad- czeniach na zwierzętach – z komentarzem, Warszawa, zoologicznych, a jedynie Służba Celna two- 2007, 18. rzyła takie statystyki. Dane mogą być roz- 1. Urbisz A.: Ocena bioróżnorodności jako jeden z ważnych 28. Komenda Wojewódzka Policji (KWP) w Białymstoku: bieżne ze względu na śmierć części zwie- warunków ekorozwoju. Problemy Ekorozwoju 2010, 5, Przestępczość przeciwko ochronie środowiska natu- ­91–94. ralnego i przyrody, 2010 [online]. [dostęp: 08.01.2016]. rząt, które zostały ujawnione w trakcie pró- 2. Kepel A., Kala B.: Handel zwierzętami chronionymi w zgo- ­Dostępny w internecie: http://podlaska.policja.gov.pl/ by przemytu. Drugim powodem może być dzie z przepisami prawa Unii Europejskiej. Poradnik dla pg/?page=1&id=4.

242 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace poglądowe

29. Dragan A., Korzeniowska M., Krasnowolski A., Stawicka 5. Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzę- 10. Rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 578/2013 A., Stawicki R.: Przegląd regulacji dotyczących rejestracji tami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem spo- z 17 czerwca 2013 r. zawieszające wprowadzanie do Unii gatunków zwierząt chronionych oraz handlu nimi w Pol- rządzona w Waszyngtonie 3 marca 1973 r., Dz.U. z 1991 r. okazów niektórych gatunków dzikiej fauny i flory Dz.U. L sce i wybranych krajach świata. Kancelaria Senatu. Biuro nr 27 poz. 112 i 113. 169 z 21.6.2013, s. 1. Analiz i Dokumentacji, 2011 [online]. [dostęp: 08.01.2016]. 6. Obwieszczenie Ministra Spraw Zagranicznych z 27 lip- 11. Rozporządzenie Komisji (UE) nr 750/2013 z 29 lipca 2013 r. zmieniające rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 Dostępny w internecie: http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/ ca 2000 r. o sprostowaniu błędów, Dz.U. z 2000 r. nr 66 pl/ senatopracowania/ 19/plik/ot-588-a.pdf. OT-588-A. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w dro- poz. 802. 30. Tusiński R.: Konwencja Waszyngtońska czyli CITES. Wia- dze regulacji handlu nimi Dz.U. L 212 z 7.8.2013, s. 1. 7. Rozporządzenie Rady (EWG) nr 3626/82 z 3 grudnia domości Celne 2009, 10–11, 3–13.. 1982 r. w sprawie wprowadzenia we Wspólnocie Konwen- cji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i ro- Wykaz aktów prawnych ślinami gatunków zagrożonych wyginięciem, Dz. Urz. UE 1982, L 384, s. 1. 8. Rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 z 9 grudnia 1996 r. 1. Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. O ochronie przyrody, tekst w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w dro- jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1651. 2. Ustawa z 21 sierpnia 1997 r. O ochronie zwierząt, Dz.U. dze regulacji handlu nimi, Dz. Urz. UE 1996, L 61, s. 1. z 1997 r. nr 111 poz. 724 z późn. zm. 9. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 865/2006 z 4 maja 2006 r. Dr n. wet. mgr prawa Piotr Listos, Katedra Anatomii Pato- 3. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ustanawiające przepisy wykonawcze do rozporządzenia logicznej Wydziału Medycyny Weterynaryjnej Uniwersyte- z 22 marca 1928 r. O ochronie zwierząt, tekst jedn. Dz.U. Rady (WE) nr 338/97 w sprawie ochrony gatunków dzi- tu Przyrodniczego w Lublinie, ul. Głęboka 30, 20-612 Lu- z 1932 r. nr 42 poz. 471. kiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi, Dz.U. L 4. Konstytucji RP, Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483. 166 z 19.6.2006, s. 1. blin, e-mail: [email protected]

pochodzącym od bydła i pozwalają posta- Mycobacterium caprae – prątek bydlęcy. wić hipotezę odnośnie do rozprzestrzenie- nia się bydła w Żyznym Półksiężycu (obej- Część I. Ogólna charakterystyka mującym dzisiejszy Irak, Syrię, Jordan, Izrael, Liban, Zachodni Brzeg oraz części gatunku, genetyka populacyjna Egiptu, Iranu i Turcji; 8, 10). Najprawdopo- oraz geograficzny zasięg występowania dobniej na tym obszarze w przybliżonym czasie udomowiono również kozy, które wraz z bydłem stanowiły jedne z pierw- szych udomowionych zwierząt. Dowody 1 2 3 4 Monika Krajewska , Ewa Augustynowicz-Kopeć , Blanka Orłowska , Mirosław Welz , potwierdzające udomowienie kóz zosta- 4 1 Krzysztof Anusz , Krzysztof Szumowski ły znalezione również w dolinie Indusu, w Chinach i Mezoameryce (11, 12). z Zakładu Mikrobiologii Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – Państwowego Sprowadzenie bydła do Europy nastą- 1 Instytutu Badawczego w Puławach , Zakładu Mikrobiologii Instytutu Gruźlicy i Chorób piło wraz z migracją ludzi drogą lądową, 2 Płuc w Warszawie , Katedry Higieny Żywności i Ochrony Zdrowia Publicznego Wydziału i szlakami morskimi, co potwierdza po- 3 Medycyny Weterynaryjnej w Warszawie oraz Wojewódzkiego Inspektoratu Weterynarii chodzenie północnoafrykańskie bydła 4 z siedzibą w Krośnie w krajach śródziemnomorskich. Praw- dopodobnie ten sam scenariusz dotyczy zynniki przyczynowe gruźlicy ssaków odpowiedzialnych za produkcję pyrazy- również populacji kóz, związanych nie- zgrupowane są w obrębie komplek- namidazy (pncA), katalazy (katG) i gyra- rozłącznie z populacją ludzką. Ten ewo- suC Mycobacterium tuberculosis (MTBC), zy (gyrA i gyrB; 5). lucyjny scenariusz jest zbieżny z demo- który zawiera dziesięć gatunków prątków. Podstawową cechą fenotypową odróż- grafią MTBC i jego powiązaniem z ludz- Wszystkie prątki z kompleksu MTBC są niającą M. bovis od M. caprae jest wrażli- kim żywicielem (13, 14). Nie wiadomo, czy patogenne dla ludzi i zwierząt, z wyjąt- wość na pyrazynamid (PZA) – jeden z naj- gruźlica bydła i kóz została sprowadzona kiem szczepu szczepionkowego – M. bo- ważniejszych leków przeciwprątkowych. do Europy z pierwszymi zwierzętami go- vis BCG (1). Czynnikiem etiologicznym Szczepy należące do gatunku M. bovis cha- spodarskimi, czy bydło i kozy, które nie gruźlicy bydlęcej są prątki bydlęce: M. bo- rakteryzują się naturalną opornością na py- zetknęły się wcześniej z prątkiem gruź- vis i M. caprae. razynamid wynikającą z braku aktywno- licy, uległy zakażeniu na nowym konty- M. caprae identyfikowano wcześniej ści pirazynamidazy przekształcającej lek nencie. Patogen mógł wykorzystać niszę jako podgatunek M. tuberculosis subsp. w jego aktywną formę. Oporność ta uwa- ekologiczną, która w ten sposób doprowa- caprae. Jednak z wyników porównań cech runkowana jest mutacją w genie pncA, jaką dziłaby do ekspansji klonalnej szczepów biochemicznych i genetycznych tego pod- jest transwersja C-G w pozycji 169. Anali- założycielskich. Jest to hipoteza spójna gatunku z M. tuberculosis wynikało, że bar- za sekwencji genu gyrB szczepów M. bovis z hipotezą o zakażeniu antycznego bydła dziej prawidłowe będzie nazywanie tego wykazała, że szczepy te w pozycji 1410 po- ancestralnymi szczepami M. bovis, wy- podtypu jako M. bovis subsp. caprae (2, siadają mutację punktową C-T (6, 7). kazującymi maksymalną liczbę sekwen- 3). W 2003 r. Aranaz (4) zaproponowała, cji rozdzielających w regionie determinu- żeby M. caprae podnieść do rangi gatun- Genetyka populacyjna i zasięg M. bovis jącym. Ostatni wspólny przodek (MRCA) ku. W obecnej taksonomii rodziny Myco- i M. caprae wszystkich szczepów M. bovis i M. caprae bacteriacae, gatunek M. caprae jest prąt- nie zawierał sekwencji rozdzielających 3, kiem bydlęcym, należącym do MTBC. Współczesna genetyka i dowody archeolo- 9, 16 i 39-43, co odpowiada spoligotypowi Głównymi cechami odróżniającymi prąt- giczne sugerują, że udomowienie europej- charakterystycznemu dla szczepu szcze- ki należące do gatunku M. caprae od in- skiego bydła nastąpiło na Bliskim Wscho- pionkowego BCG (15). Ancestralny szczep nych gatunków kompleksu MTBC jest po- dzie na początku neolitu (8, 9). Badania M. bovis wywodził się prawdopodobnie od limorfizm pseudogenu (oxyR) oraz genów te oparte są na mitochondrialnym DNA M. tuberculosis, i ewoluował jako szczepy

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 243 Prace poglądowe

sekwencyjnych, które mogą przyczynić się w Australii (39). Natomiast drugi przy- Mycobacterium caprae – bovine bacillus. do lepszego zrozumienia ewolucji MTBC, padek opisano w pracy, która dotyczyła Part I. General characteristics of the species, a w szczególności M. bovis i M. caprae. charakterystyki molekularnej szczepów population genetics and spread Zastosowanie w ostatnim czasie me- MTBC wyizolowanych od 592 chorych tod molekularnych w badaniach kolekcji w Maroku w latach 2004–2006. Jedyną 1 2 Krajewska M. , Augustynowicz-Kopeć E. , szczepów M. bovis umożliwiło identyfika- informacją o chorym z gruźlicą wywo- 3 4 3 Orłowska B. , Welz M. , Anusz K. , cję kompleksów klonalnych identyfikowa- łaną gatunkiem M. caprae zawartą w ar- 1 Szumowski K. , Department of Microbiology, nych ze wspólnym przodkiem za pomocą tykule jest fakt, że był to chory z dodat- 1 National Veterinary Research Institute in Pulawy , stabilnych markerów molekularnych (23). nim wynikiem­ AFB, czyli obficie prąt- Department of Microbiology, National Research Niedawno dokonano przeglądu komplek- kujący (40). Institute for Tuberculosis and Lung Diseases, sów klonalnych M. bovis o nazwach Afri- Badania przeprowadzone w latach 2, Warsaw Department of Food Hygiene and Public can 1 (20), African 2 (21.) i European 1 2008–2012 w Krajowym Referencyjnym Health Protection, Faculty of Veterinary Medicine (19), charakteryzujących się specyficzną Laboratorium Gruźlicy Bydła w Zakładzie 3 in Warsaw , Voivodal Veterinary Inspectorate, delecją regionu i wzorem spoligotypu. Mikrobiologii PIWet-PIB w Puławach, po- 4 Krosno M. caprae wydaje się być mniej zróż- zwoliły oszacować procent występowania nicowanym organizmem w porównaniu prątków bydlęcych izolowanych od zwie- This article aims at the presentation of current z M. bovis. W badaniach przeprowadzo- rząt różnych gatunków. Okazało się, że taxonomy of Mycobacterium spp., general nych we Francji stwierdzono znacznie w naszym kraju w przypadku bydła domi- characteristic and other important features. mniej wzorów spoligo dla M. caprae, co nuje gatunek M. bovis, ok. 75% izolowa- Mycobacterial species causing tuberculosis potwierdza ograniczenie występowania nych szczepów. Natomiast w przypadku in mammals are merged in the Mycobacterium tego gatunku do niewielkiego obszaru dzikich zwierząt dominuje gatunek M. ca- tuberculosis complex (MTBC). Ten species are w Europie (4, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, prae – 68% szczepów (41). considered as members of the MTBC. All of them 31, 32). are pathogenic to humans and animals, except from Metodą spoligotypowania: zidenty- Podsumowanie a vaccine strain – M. bovis BCG. Bovine tuberculosis fikowano dwa główne klastry szczepów (bovine TB, BTB) is caused by bovine bacillus: M. caprae klaster iberyjski, który posiada Do niedawna określenie fenotypu opor- Mycobacterium bovis and Mycobacterium caprae. charakterystyczny dla tego gatunku spoli- ności na PZA było jednym z głównych The major features differentiating M. caprae isolates gotyp [brak sekwencji rozdzielających 1, testów różnicujących M. bovis od pozo- from other MTBC members are a special combination 3 do 16, 28, i 39-43] (4) i brak sekwencji stałych gatunków kompleksu tuberculo- of polymorphisms in the pseudogene (oxyR) and the rozdzielających 30-33 (30, 33). Natomiast sis. W chwili obecnej coraz częściej re- pyrazinamidase (pncA), catalase (katG) and gyrase większość szczepów M. caprae z Euro- jestrowana jest na świecie, pojedyncza (gyrA i gyrB) genes. Also geographical spread of py Środkowej i Wschodniej reprezentuje oporność na PZA w obrębie szczepów M.caprae is limited when compared to the worldwide klaster alpejski posiadających sekwencje należących do M. tuberculosis complex. distribution of M. bovis. M. caprae strains have only rozdzielające 30-33 (25, 34, 35, 36). Ibe- W związku z tym, test oporności na PZA, been described in Central and South European ryjskie szczepy wyraźnie różnią się od stracił swoją wartość jako test identyfika- countries. According to the references, M. caprae M. bovis genotypem o niezmienionym cyjny dla M. bovis (3). strains have never been isolated outside continental regionie RD4 (30, 37). Natomiast właśnie Gruźlica u zwierząt wywołana M. bo- Europe, except from one case in cattle in Algeria. The różnice w regionie RD4 umożliwiły po- vis, jak i jej geograficzny zasięg, była zna- studies conducted in Poland in years 2008–2012, by dział klastra alpejskiego M. caprae na trzy na od dawna. Pojawienie się nowych tech- the National Bovine Tuberculosis Reference Laboratory typy związane z miejscem ich pochodze- nik biologii molekularnej dało możliwość in the Department of Microbiology NVRI in Pulawy, nia: Allgäu, Lechtal i Karwendel. Różni- poznania nowych gatunków w obrębie showed that in BTB M. bovis dominates (75% of ce polegają na obecności dwóch różnych MTBC, takich jak: M. caprae, M. mun- the strains). In wild animals, free-living and kept in delecji związanych z regionem RD4 5kkb gi czy M. orygis (2, 42, 43). Występowa- captivity however, M. caprae predominated – 68% w genomie typu Karwendel i 38 kb w ge- nie M. caprae ogranicza się jedynie do of the isolated strains. nomie typu Lechtel (32). niewielkiego obszaru Europy Centralnej. W Polsce po raz pierwszy opisano ten Keywords: Mycobacterium caprae, Mycobacterium Występowanie M. caprae w Polsce gatunek w 2011 r. (44), a dalsze badania bovis, MTBC, bovine tuberculosis. i na świecie wykazały, że rezerwuarem tego gatunku w Polsce są dzikie zwierzęta, zarówno Z opublikowanych badań epidemiologicz- wolno żyjące, jak i utrzymywane w nie- różniące się wirulencją i preferencjami nych wynika, że M. bovis jest identyfiko- woli (Krajewska 2015). odnośnie do żywiciela (16, 17). Chociaż wany na całym świecie, natomiast geogra- najnowsze badania filogenetyczne delecji ficzny zasięg M. caprae jest ograniczony. Piśmiennictwo chromosomowych i polimorfizmów jed- Został on rozpoznany wśród zwierząt wy- nonukleotydowych (SNP) przyczyniły się łącznie w krajach Europy Środkowej i Po- 1. Guérin C., Rosenthal S.R.: The history of BCG: early hi- do wypracowania bardziej szczegółowego łudniowej (4, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, story. W: Rosenthal S.R. (edit.): BCG vaccination against tuberculosis. Churchill, London 1957, 48–57. scenariusza ewolucji MTBC, a w szczegól- 31, 32). Zgodnie z opublikowanymi ba- 2. Aranaz A., Liébana E., Gmóez-Mampaso E., Galán J.C., ności M. bovis (16, 18, 19, 20, 21, 22), to daniami, nigdy nie potwierdzono zaka- Cousins D., Ortega J., Blázquez J., Baquero F., Mateos A., jednak teorie dotyczące jego wieku i za- żenia M. caprae u zwierząt spoza Euro- Suarez G., Domínguez L.: Mycobacterium tuberculosis subsp. caprae subsp. nov.: a taxonomic study of a new sięgu pozostają nadal w sferze spekulacji. py, z wyjątkiem jednego opisanego przy- member of the Mycobacterium tuberculosis complex Opracowanie dobrze udokumentowa- padku u bydła w Algierii (38). Natomiast isolated from goats in Spain. Int. J. Syst. Bacteriol. 1999, 49, 1263–1273. nej filogenezy wymaga przede wszystkim gruźlicę u ludzi wywołaną przez M. ca- 3. Niemann S., Richter E. Rusch-Gerdes S.: Biochemical and analizy całościowego genomu wielu ga- prae potwierdzono w Australii i Maro- genetic evidence for the transfer of Mycobacterium tu- tunków szczepów pochodzących z róż- ku. Pierwszy przypadek dotyczył gruźlicy berculosis subsp. caprae Aranaz et al. 1999 to the species Mycobacterium bovis Karlson and Lessel 1970 (Approved nych obszarów i okresów. W chwili obec- pęcherza moczowego u 72-letniego wło- Lists 1980) as Mycobacterium bovis subsp. caprae comb. nej jest prowadzonych kilka projektów skiego imigranta mieszkającego od 40 lat nov. Int. J. Syst. Evol. Microbiol. 2002, 52, 433–436.

244 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace poglądowe

4. Aranaz A., Cousins D., Mateos A., Domínguez L.: Eleva- J., Muller A., Milian-Suazo F., Andrievskaia O., Projahn Tuberculosis Caused by Mycobacterium caprae in Red tion of Mycobacterium tuberculosis subsp. caprae Ara- M., Barandiarán S., Macías A., Müller B., Zanini M.S., Deer (Cervus elaphus) in the Tyrol. ISRN Veterinary naz et al. 1999 to species rank as Mycobacterium caprae Ikuta C.Y., Rodriguez C.A., Pinheiro S.R., Figueroa A., Science, Austria, 2012, 245138. comb. nov., sp. nov. Int. J. Syst. Evol. Microbiol. 2003, 53, Cho S.N., Mosavari N., Chuang P.C., Jou R., Zinsstag J., 32. Domogalla J., Prodinger W.M., Blum H., Krebs S., Gel- 1785–1789. van Soolingen D., Costello E., Aseffa A., Proaño-Perez lert S., Müller M., Neuendorf E., Sedlmaier F., Bütner 5. Rodriguez-Campos S., Smith N.H., Boniotti M.B., Ara- F., Portaels F., Rigouts L., Cataldi A.A., Collins D.M., M.: Region of difference 4 in alpine Mycobacterium ca- naz A.: Overview and phylogeny of Mycobacterium tu- Boschiroli M.L., Hewinson R.G., Ferreira Neto J.S., Su- prae isolates indicates three variants. J. Clin. Microbiol. berculosis complex organisms: implication for diagno- rujballi O., Tadyon K., Botelho A., Zárraga A.M., Buller 2013, 51, 1381–1388. stics and legislation of bovine tuberculosis. Res. Vet. Sci. N., Skuce R., Michel A., Aranaz A., Gordon S.V., Jeon 33. Duarte E.L., Domingos M., Amado A., Botelho A.: Spo- 2014, 97, S5-S19. B.Y., Källenius G., Niemann S., Boniotti M.B., van Hel- ligotype diversity of Mycobacterium bovis and Myco- 6. Niemann S., Richter E., Rüsch-Gerdes S.: Differentia- den P.D., Harris B., Zumárraga M.J., Kremer K.: Europe- bacterium caprae animal isolates. Vet. Microbiol. 2008, tion among members of the Mycobacterium tubercu- an 1: a globally important clonal complex of Mycobac- 130, 415–421. losis complex by molecular and biochemical features: terium bovis. Infect. Genet. Evol. 2011, 11, 1340–1351. 34. Pavlik I., Bures F., Janovsky P., Pechinka P., Bartos M., evidence for two pyrazinamide susceptible subtypes of 20. Müller B., Hilty M., Berg S., Garcia-Pelayo M.C., Dale Dvorska L., Matlova L., Kremer K., van Soolingen D.: M. bovis. J. Clin. Microbiol. 2000, 38, 152–157. J., Boschiroli M.L., Cadmus S., Ngandolo B.N., Godreuil The last outbreak of bovine tuberculosis in cattle in the 7. Kasai, H., Ezaki, T., Harayama, S.: Differentiation of S., Diguimbaye-Djaibé C., Kazwala R., Bonfoh B., Njan- Czech Republic in 1995 was coused by Mycobacterium phylogenetically related slowly growing mycobacteria pop-Lafourcade B.M., Sahraoui N., Guetarni D., Asef- bovis subspecies caprae. Vet. Med. Czech 2002, 47, by their­ gyrB sequences. J. Clin. Microbiol. 2000, 38, fa A., Mekonnen M.H., Razanamparany V.R., Ramaro- ­251–263. ­301–308. koto H., Djønne B., Oloya J., Machado A., Mucavele C., 35. Kubica T., Rüsch-Gerdes S., Niemann S.: Mycobacterium 8. Beja-Pereira A., Caramelli D., Lalueza-Fox C., Vernesi Skjerve E., Portaels F., Rigouts L., Michel A., Müller A., bovis subsp. caprae caused one-third of human M.bo- C., Ferrand N., Casoli A., Goyache F., Royo L.J., Conti Källenius G., van Helden P.D., Hewinson R.G., Zinsstag vis – associated tuberculosis cases reported in German S., Lari M., Martini A., Ouragh L., Magid A., Atash A., J., Gordon S.V., Smith N.H.: African 1, an epidemiologi- between 1999 and 2001. J. Clin. Microbiol. 2003, 41, Zsolnai A., Boscato P., Triantaphylidis C., Ploumi K., cally important clonal complex of Mycobacterium bo- ­3070–3077. Sineo L., Mallegni F., Taberlet P., Erhardt G., Sampie- vis dominant in Mali, Nigeria, Cameroon, and Chad. 36. Erler W., Martin G., Sachse K., Naumann L., Kahlau D., tro L., Bertranpetit J., Barbujani G., Luikart G., Berto- J. Bacteriol.­ 2009, 191, 1951–1960. Beer J., Bartos M., Nagy G., Cvetnic Z., Zolnir-Dovc M., relle G.: The origin of European cattle: evidence from 21. Berg S., Garcia-Pelayo M.C., Müller B., Hailu E., Asiim- Pavlik I.: Molecular fingerprinting of Mycobacterium bo- modern and ancient DNA. Proc. Natl. Acad. Sci. U S A. we B., Kremer K., Dale J., Boniotti M.B., Rodriguez S., vis subsp. caprae isolates from central Europe. J. Clin. 2006, 103, 8113–8118. Hilty M., Rigouts L., Firdessa R., Machado A., Mucave- Microbiol. 2004, 42, 2234–2238. 9. Edwards C.J., Bollongino R., Scheu A., Chamberlain A., le C., Ngandolo B.N., Bruchfeld J., Boschiroli L., Müller 37. Mostowy S., Cousins D., Brinkman J., Aranaz A., Behr Tresset A., Vigne J.D., Baird J.F., Larson G., Ho S.Y., Heu- A., Sahraoui N., Pacciarini M., Cadmus S., Joloba M., M.A.: Genomic deletions suggest a phylogeny for the My- pink T.H., Shapiro B., Freeman A.R., Thomas M.G., Ar- van Soolingen D., Michel A.L., Djønne B., Aranaz A., cobacterium tuberculosis complex. J. Infect. Dis. 2002, bogast R.M., Arndt B., Bartosiewicz L., Benecke N., Bu- Zinsstag J., van Helden P., Portaels F., Kazwala R., Käl- 186, 74–80. dja M., Chaix L., Choyke A.M., Coqueugniot E., Döhle lenius G., Hewinson R.G., Aseffa A., Gordon S.V., Smith 38. Sahraoui N., Müller B., Guetarni D., Boulahbal F., Yala H.J., Göldner H., Hartz S., Helmer D., Herzig B., Hon- N.H.: African 2, a clonal complex of Mycobacterium bo- D., Ouzrout R., Berg S., Smith N.H., Zinsstag J.: Molecu- go H., Mashkour M., Ozdogan M., Pucher E., Roth G., vis epidemiologically important in East Africa. J. Bacte- lar characterization of Mycobacterium bovis strains iso- Schade-Lindig S., Schmölcke U., Schulting R.J., Stephan riol. 2011, 193, 670–678. lated from cattle slaughtered at two abattoirs in Algeria. E., Uerpmann H.P., Vörös I., Voytek B., Bradley D.G., 22. Rodriguez-Campos S., Schürch A.C., Dale J., Lohan A.J., BMC Vet Res 2009, doi: 10.1186/1746–6148–5–4. Burger J.: Mitochondrial DNA analysis shows a Near Cunha M.V., Botelho A., De Cruz K., Boschiroli M.L., 39. Sintchenko V., Jelfs P., Dally M., Crighton T., Gilbert Eastern Neolithic origin for domestic cattle and no in- Boniotti M.B., Pacciarini M., Garcia-Pelayo M.C., Ro- G.L.: A case of urinary tuberculosis due to Mycobacte- dication of domestication of European aurochs. Proc. mero B., de Juan L., Domínguez L., Gordon S.V., van So- rium bovis subspecies caprae. Pathology, 2006, 38, 376– Biol. Sci. 2007, 274, 1377–1385. olingen D., Loftus B., Berg S., Hewinson R.G., Aranaz 378. 10. Götherström A., Anderung C., Hellborg L., Elburg R., A., Smith N.H.: European 2--a clonal complex of My- 40. Lahlou O., Millet J., Chaoui I., Sabouni R., Filali-Malto- Smith C., Bradley D.G., Ellegren H.: Cattle domesti- cobacterium bovis dominant in the Iberian Peninsula. uf A., Akrim M., El Mzibri M., Rastogi N., El Aouad R.: cation in the Near East was followed by hybridization Infect. Genet. Evol. 2012, 12, 866–872. The genotypic population structure of Mycobacterium with aurochs bulls in Europe. Proc. Biol. Sci. 2005, 272, 23. Smith N.H.: The global distribution and phylogeogra- tuberculosis Complex from Moroccan patients reveals ­2345–2350. phy of Mycobacterium bovis clonal complexes. Infect. a predominance of Euro-American lineages. PLoS ONE, 11. Boyazoglu J., Hatziminaoglu J.: The goat in ancien ci- Genet. Evol. 2012, 12, 857–865. 2012, 7, e47113. vilisation from the Fertile Crescent to the Aegean Sea. 24. Haddad N., Ostyn A., Karoui C., Masselot M., Thorel 41. Krajewska M.: Charakterystyka szczepów Mycobacte- rium bovis izolowanych od zwierząt w Polsce. Rozpra- Small Ruminant Research 2004, 51, 123–129. M.F., Hughes S.L., Inwald I., Hewinson R.G., Durand 12. Boyazoglu J., Boyazoglu Y., Hatziminaoglu J., Morand- B.: Spoligotype diversity of Mycobacterium bovis stra- wa doktorska, PIWet – PIB Puławy, 2015. -Fehr P.: The role of the goat in the socjety: past present ins isolated in France from 1979 to 2000. J. Clin. Micro- 42. van Ingen J., Rahim Z., Mulder A., Boeree M. J., Sime- one R., Brosch R., van Soolingen D.: Characterization of and perspective for the future. Small Ruminant Research biol. 2001, 39, 3623–3632. Mycobacterium orygis as M. tuberculosis complex sub- 2005, 60, 13–23. 25. Prodinger W.M., Eigentler A., Allerberger F., Schonbau- 13. Hershberg R., Lipatov M., Small P.M., Sheffer H., Nie- er M., Glawischnig W.: Infections of red deer, cattle, and species. Emerg. Infect. Dis. 2012, 18, 653–655. mann S., Homolka S., Roach J.C., Kremer K., Petrov humans with Mycobacterium bovis subsp. caprae in we- 43. Alexander K.A., Laver P.N., Michel A.L., Williams M., van Helden P.D., Warren R.M., Gey van Pittius N.C.: D.A., Feldman M.W., Gagneux S.: High functional di- stern Austria. J. Clin. Microbiol. 2002, 40, 2270–2272. versity in Mycobacterium tuberculosis driven by gene- 26. Gortázar C., Vicente J., Samper S., Garrido J.M., Fernán- Novel Mycobacterium tuberculosis complex pathogen, tic drift and human demography. PLoS Biol. 2008, doi: dez-de-Mera I.G., Gavin P., Juste R.A., Martín C., Ace- M. mungi. Emerg. Infec. Dis. 2010, 16, 1296–1299. 10.1371/journal.pbio.0060311. vedo P., De La Puente M., Höfle U.: Molecular characte- 44. Augustynowicz-Kopeć E., Krajewska M., Zabost A., 14. Wirth T., Hildebrand F., Allix-Béguec C., Wölbeling F., rization of Mycobacterium tuberculosis complex isola- Napiórkowska A., Zwolska Z.: Characterisation of My- Kubica T., Kremer K., van Soolingen D., Rüsch-Gerdes tes from wild ungulates in south-central Spain. Vet. Res. cobacterium bovis strains isolated from farm and wild animals from Poland. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2011, , S., Locht C., Brisse S., Meyer A., Supply P., Niemann 2005, 36, 43–52. 55 S.: Origin, spread and demography of the Mycobacte- 27. Boniotti M.B., Goria M., Loda D., Garrone A., Benedet- 381–383. rium tuberculosis complex. PLoS Pathol. 2008, 19, doi: to A., Mondo A., Tisato E., Zanoni M., Zoppi S., Dondo 10.1371/journal.ppat.1000160. A., Tagliabue S., Bonora S., Zanardi G., Pacciarini M.L.: 15. Smith N.H., Kremer K., Inwald J., Dale J., Driscoll J.R., Molecular typing of Mycobacterium bovis strains isola- Gordon S.V., van Soolingen D., Hewinson R.G., Smith ted in Italy from 2000 to 2006 and evaluation of varia- J.M.: Ecotypes of the Mycobacterium tuberculosis com- ble numer tandem repeats for a geographic optimized plex. J. Theor. Biol. 2006, 239, 220–225. genotyping. J. Clin. Microbiol. 2009, 47, 636–644. 16. Brosch R., Gordon S.V., Marmiesse M., Brodin P., Bu- 28. Bayraktar B., Bulut E., Baris A.B., Toksoy B., Dalgic N., chrieser C., Eiglmeier K., Garnier T., Gutierrez C., He- Calikkan C., Sevgi D.: Species distribution of the Myco- winson G., Kremer K., Parsons L.M., Pym A.S., Sam- bacterium tuberculosis complex in clinical isolates from per S., van Soolingen D., Cole S.T.: A new evolutionary 2007 to 2010 in Turkey: a prospective study. J. Clin. Mi- scenario for the Mycobacterium tuberculosis complex. crobiol. 2011, 49, 3837–3841. Proc. Natl. Acad. Sci. U S A 2002, 99, 3684–3689. 29. Cunha M.V., Matos F., Canto A., Albuquerque T., Alber- 17. Mostowy S., Inwald J., Gordon S., Martin C., Warren R., to J.R., Aranha J.M., Vieira-Pinto M., Bothello A.: Impli- Kremer K., Cousins D., Behr M.A.: Revisiting the evo- cations and chellenges of tuberculosis in wildlife ungu- lution of Mycobacterium bovis. J. Bacteriol. 2005, 187, lates in Portugal: a molecular epidemiology perspecti- 6386–6395. ve. Res. Vet. Sci. 2011, 92, 225–235. 18. Smith N.H., Gordon S.V., de la Rua-Domenech R., Cli- 30. Rodriguez S., Bezos J., Romer B., de Juan L., Ăivarez J., fton-Hadley R.S., Hewinson R.G.: Bottlenecks and bro- Castellanos E., Moya N., Lozano F., Javed M. T., Sáez- omsticks: the molecular evolution of Mycobacterium bo- -Llorente J.L., Liébana E., Mateos A., Domínguez L., Ara- vis. Nat. Rev. Microbiol. 2006, 4, 670–681. naz A.: Mycobacterium caprae infection in livestock and 19. Smith N.H., Berg S., Dale J., Allen A., Rodriguez S., Ro- wildlife, Spain. Emerg. Infect. Dis. 2011, 17, 532–535. mero B., Matos F., Ghebremichael S., Karoui C., Dona- 31. Schoepf K., Prodinger W.M., Glawisching W., Hofer Dr Monika Krajewska, ti C., Machado Ada C., Mucavele C., Kazwala R.R., Hil- E., Revilla-Fernandez S., Hofrichter J., Fritz J., Kofer J., ty M., Cadmus S., Ngandolo B.N., Habtamu M., Oloya Schmoll F.: A Two-Years Surveyy on the Prevalence of e-mail: [email protected]

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 245 Prace poglądowe

Vitamin C in equine nutrition Witamina C w żywieniu koni

Mirowski A. Adam Mirowski This article aims at the presentation of the role of ascorbic acid (vitamin C) in horses. Nutrition is one osobników, a 18,5% koni miało stężenia po biegu. Stężenie było jednak znacznie of the most important factors influencing animal przekraczające 2,03 mg/100 ml. Badane niższe kilkanaście godzin po biegu (6). health status. Vitamin C is a potent antioxidant, which konie były więc w miarę dobrze zaopa- Dlatego suplementacja witaminy C bu- protects cells and tissues against deleterious effects of trzone w witaminę C. Zwrócono jednak dzi zainteresowanie zwłaszcza w żywie- the oxidative stress. Ascorbic acid also participates in uwagę na spore różnice między poszcze- niu koni sportowych. W badaniach prze- synthesis of collagen, carnitine and neurotransmitters. gólnymi osobnikami. Warto podkreślić, prowadzonych na koniach wyścigowych Moreover, it has a profound influence on the immune że próbki krwi pobierano w sezonie zi- stwierdzono, że dożylne podanie askor- system. Healthy horses normally synthesize adequate mowym, gdy konie przebywały w stajni. binianu przed biegiem może ograniczyć amount of ascorbic acid. The major reason of the Jedynie od ciężarnych klaczy krew pobie- stres oksydacyjny spowodowany przez vitamin C supplementation is when animals are rano w okresie żywienia pastwiskowego, wysiłek fizyczny, ale nie zapobiega uszko- under prolonged stress. The purpose of this article gdy dieta obfituje w świeże rośliny boga- dzeniom mięśni (7). Skuteczność suple- was to review crucial aspects referred to vitamin C te w witaminę C. Mimo to średnie stęże- mentacji witaminy C w łagodzeniu stre- in equine nutrition. nie kwasu askorbinowego było najniższe su oksydacyjnego indukowanego wysił- właśnie u klaczy (1). kiem fizycznym potwierdzają badania Keywords: animal nutrition, ascorbic acid, horse. Obecność witaminy C w roślinach koni uczestniczących w zawodach w sko- powoduje, że konie przebywające na pa- kach przez przeszkody, które otrzymy- stwisku mogą mieć trochę więcej kwasu wały metylosulfonylometan (MSM) lub itamina C należy do antyoksydan- askorbinowego we krwi w porównaniu MSM i witaminę C. Użycie witaminy C tów pokarmowych, które chronią z osobnikami trzymanymi w stajni i kar- spotęgowało korzystne działanie MSM Worganizm przed szkodliwym działaniem mionymi paszami bez tej witaminy (2). (8). Z kolei w badaniach przeprowadzo- wolnych rodników powodujących uszko- Jednym z czynników wpływających na nych na koniach pokonujących dystans dzenia makromolekuł komórkowych. stopień zaopatrzenia koni w witaminę C 80 km nie wykazano, aby suplementacja Kwas askorbinowy wpływa na prawidło- jest pora roku, co ma związek ze sposo- witaminy C (7 g dziennie) mogła przy- we funkcjonowanie układu immunolo- bem żywienia. Ma to przełożenie na za- nosić istotne korzyści koniom otrzymu- gicznego. Bierze udział w syntezie kola- wartość witaminy C w mleku klaczy. We- jącym dodatek witaminy E (5000 j.m. genu, karnityny i amin katecholowych. dług rosyjskich badaczy najwięcej wita- dziennie). Konie otrzymujące witami- Konie syntetyzują kwas askorbinowy. miny C jest w mleku pobranym w maju nę C mają wyższe stężenie askorbinia- Powstaje on z glukozy w wyniku szeregu i czerwcu. W tym samym okresie również nu w osoczu krwi, nie stwierdza się jed- przemian biochemicznych. Konie nie są kumys (napój wytwarzany z mleka kla- nak istotnych różnic w statusie antyok- więc zależne od podaży kwasu askorbino- czy) ma najwięcej witaminy C, niemniej sydacyjnym ani w aktywnościach kinazy wego z pokarmem, w przeciwieństwie do jednak przetwarzanie mleka powoduje kreatynowej i aminotransferazy aspara- świnek morskich, ludzi i innych naczel- obniżenie się jej zawartości (3). Siara za- ginianowej (9). Nie wykazano, aby suple- nych oraz licznych gatunków nietoperzy. wiera blisko półtora raza więcej witami- mentacja antyoksydantów, między inny- Niemniej jednak w sytuacjach stresowych ny C niż mleko (4). Niektóre obserwacje mi witaminy C, stwarzała możliwość po- synteza endogenna może nie zaspokajać wskazują na wpływ wieku i rasy na stęże- prawy funkcjonowania płuc u zdrowych zapotrzebowania koni na ten związek. nie kwasu askorbinowego we krwi koni. koni poddawanych wysiłkowi fizycznemu Według różnych danych prawidło- Na podstawie badań krwi koni sporto- o umiarkowanej intensywności, których we stężenie kwasu askorbinowego w su- wych różnych ras stwierdzono, że konie dawka pokarmowa zawiera prawidłowe rowicy krwi koni mieści się w grani- w wieku 2–6 lat charakteryzują się wyż- ilości antyoksydantów. Według tych ob- cach od 0,50 do około 2 mg/100 ml. szym stężeniem kwasu askorbinowego niż serwacji suplementacja może być uzasad- Stosunkowo wysokie stężenia odnoto- konie starsze. Najwyższe stężenie wykry- niona tylko w przypadkach niedoboro- wano u kuców islandzkich, które nie są to u koni standardbred (5). wego żywienia, intensywnego lub długo- poddawane nadmiernemu wysiłkowi fi- Konie poddawane wysiłkowi fizycz- trwałego wysiłku fizycznego lub choroby zycznemu i w mniejszym stopniu na- nemu są narażone na szkodliwe działa- bądź innych czynników stresowych (10). rażone są na choroby zakaźne. Średnie nie wolnych rodników. Podczas wysiłku Witamina C ma duże znaczenie stężenie u kilkudziesięciu osobników wzrasta zapotrzebowanie komórek na w ochronie płuc przed szkodliwym dzia- wynosiło 1,34 mg/100 ml. Najwię- tlen i zwiększa się wytwarzanie wolnych łaniem wolnych rodników, którym przy- cej kwasu askorbinowego było w suro- rodników, co może być przyczyną nasi- pisuje się udział w rozwoju chorób ukła- wicy krwi koni użytkowanych rekre- lonego stresu oksydacyjnego. Uszkodze- du oddechowego. Chorobom tym może acyjnie (1,72 mg/100 ml), a znacznie nia oksydacyjne makromolekuł komórko- towarzyszyć obniżone stężenie kwasu mniej u koni trenujących do zawodów wych mogą pogarszać zdolność organi- askorbinowego w popłuczynach pęche- (1,14 mg/100 ml). Najniższe średnie war- zmu do wykonywania wysiłku fizycznego. rzykowo-oskrzelowych. Dzieje się tak tości odnotowano u klaczy w ostatnim Dodatkowo konie te często mają obni- u koni z nawracającą chorobą obturacyj- trymestrze ciąży (0,88 mg/100 ml). Ko- żone stężenie kwasu askorbinowego we ną płuc (11, 12). Nie stwierdzono jednak nie te były zdrowe i nie otrzymywały do- krwi. Można przytoczyć badania, w któ- istotnego wzrostu stężenia kwasu askorbi- datków witaminowych. Według tej pra- rych analizowano zmiany stężenia tego nowego w popłuczynach pęcherzykowo- cy prawidłowe stężenie kwasu askor- związku w osoczu krwi koni, które prze- -oskrzelowych kilku koni z nawracającą binowego w surowicy krwi wynosi od biegły dystans 140 km. Nie było istot- chorobą obturacyjną płuc, którym poda- 0,65 do 2,03 mg/100 ml. Stężenia niż- nych różnic między wartościami odno- wano mieszaninę antyoksydantów, mię- sze niż 0,65 mg/100 ml wykryto u 10,8% towanymi przed biegiem i bezpośrednio dzy innymi witaminę C (10 mg/kg masy

246 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace poglądowe ciała). Znaczny wzrost stężenia kwasu rozpoczęciem. Większych efektów moż- and pulmonary function at rest and exercise. Equine Vet. askorbinowego wystąpił natomiast w oso- na oczekiwać u koni, które mają mało J. 2002, 34 (Suplement), 58–65. 11. Deaton C.M., Marlin D.J., Smith N.C., Harris P.A., Ro- czu krwi (13). Przeprowadzono też bada- witaminy C przed rozpoczęciem suple- berts C.A., Schroter R.C., Kelly F.J.: Pulmonary epithe- nia nad wpływem suplementacji kwasu mentacji. Można stwierdzić, że natural- lial lining fluid and plasma ascorbic acid concentrations askorbinowego w dawce dziennej wyno- na witamina C charakteryzuje się wyż- in horses affected by recurrent airway obstruction. Am. J. Vet. Res. 2004, 65, 80–87. szącej 20 mg/kg masy ciała na jego zawar- szą dostępnością biologiczną niż jej syn- 12. Tan R.H., Thatcher C.D., Buechner-Maxwell V., Chri- tość we krwi i w popłuczynach pęcherzy- tetyczne odpowiedniki. Może to wynikać stmann U., Crisman M.V., Werre S.R.: Measurement of kowo-oskrzelowych zdrowych kuców. Po z faktu, że tkanki roślinne użyte do pro- ascorbic acid concentration and glutathione peroxidase activity in biological samples collected from horses with dwóch tygodniach stężenie kwasu askor- dukcji naturalnych preparatów zawiera- recurrent airway obstruction. Am. J. Vet. Res. 2010, 71, binowego w osoczu krwi koni otrzymu- ją wiele substancji zwiększających moż- 1500–1507. jących palmitynian askorbylu wynosiło liwość wykorzystania witaminy C przez 13. Deaton C.M., Marlin D.J., Smith N.C., Harris P.A., Schro- 29 μmol/l. Niższe było u koni otrzymują- organizm (18). ter R.C., Kelly F.J.: Antioxidant supplementation in hor- ses affected by recurrent airway obstruction. J. Nutr. 2004, cych fosforan askorbylu (23 μmol/l), a naj- W normalnych warunkach synteza 134 (Suplement), 2065–2067. niższe u osobników, którym nie podawa- kwasu askorbinowego zaspokaja zapo- 14. Deaton C.M., Marlin D.J., Smith N.C., Roberts C.A., Har- no tych dodatków (18 μmol/l). Stężenie trzebowanie organizmu, lecz może być ris P.A., Kelly F.J., Schroter R.C.: Pulmonary bioavailabili- ty of ascorbic acid in an ascorbate-synthesising species, kwasu askorbinowego w popłuczynach niewystarczająca w warunkach długo- the horse. Free Radic. Res. 2003, 37, 461–467. pęcherzykowo-oskrzelowych wzrosło trwałego stresu. Dochodzi wówczas do 15. Löscher W., Jaeschke G., Keller H.: Pharmacokinetics of u pięciu spośród sześciu kuców, którym obniżenia się stężenia tego związku we ascorbic acid in horses. Equine Vet. J. 1984, 16, 59–65. podawano te dodatki (14). krwi, co może wynikać z nasilonego zu- 16. Snow D.H., Gash S.P., Cornelius J.: Oral administra- tion of ascorbic acid to horses. Equine Vet. J. 1987, 19, Dostępność biologiczna kwasu askor- żywania i zwiększonego wydalania z mo- 520–523.­ binowego u koni budziła zainteresowa- czem. Sytuacje stresowe uzasadniają za- 17. Snow D.H., Frigg M.: Oral administration of different for- nie naukowców już w latach 80. ubiegłe- tem suplementację kwasu askorbinowe- mulations of ascorbic acid to the horse. J. Equine Vet. Sci. 1989, 9, 30–33. go wieku. W jednych badaniach była ona go. Stwarza ona możliwość zwiększenia 18. Winther K., Kharazmi A., Hansen A.S.V., Falk-Rønne J.: bardzo niska po podaniu doustnym (15). jego zawartości we krwi koni narażonych The absorption of natural vitamin C in horses and anti- Później dowiedziono jednak skuteczności na czynniki stresowe. Należy jednak uni- -oxidative capacity: a randomised, controlled study on trotters during a three-month intervention period. Com- suplementacji doustnej. Pojedyncza daw- kać zbyt długiego stosowania wysokich parative Exercise Physiology 2012, 8, 195–201. ka (20 g) nie spowodowała wzrostu stęże- ­dawek. Potwierdzają to badania prze- 19. Ralston S., Stives M.: Supplementation of Ascorbic Acid nia tego związku w osoczu krwi. Znaczny prowadzone na młodych koniach, któ- in Weanling Horses Following Prolonged Transportation. wzrost stężenia odnotowano, gdy konie re transportowano, a potem podawano Animals (Basel) 2012, 2, 184–194. codziennie otrzymywały 4,5 lub 20 g kwa- im kwas askorbinowy. W wyniku suple- su askorbinowego (16). Wchłanianie kwa- mentacji doszło do niewielkiego wzro- su askorbinowego zależy od jego formy stu stężenia tego związku w osoczu krwi. chemicznej. Wyższe stężenia tego związ- Po zakończeniu suplementacji było ono ku w osoczu krwi miały konie po poda- jednak przez pewien czas obniżone. Mo- niu palmitynianu askorbylu, zamiast kwa- gło to wynikać z zahamowania syntezy su askorbinowego lub stearynianu askor- w wątrobie­ (19). bylu. Efektem zastosowania palmitynianu askorbylu są mniejsze różnice w stężeniu Piśmiennictwo kwasu askorbinowego między poszcze- gólnymi osobnikami (17). 1. Sigurðsson H.: Ascorbic acid (vitamin C) status in Icelan- dic horses in Iceland. Icel. Agr. Sci. 1997, 11, 125–129. Zainteresowano się też dostępnością 2. Stillions M.C., Teeter S.M., Nelson W.E.: Ascorbic acid naturalnej witaminy C. Znaczny wzrost requirement of mature horses. J. Anim. Sci. 1971, 32, stężenia witaminy C w surowicy krwi koni ­249–251. 3. Servetnik-Chalaia G.K., Mal’tseva L.M.: Nature of the vi- wykryto już po dwóch godzinach od po- tamin composition of mare’s milk and koumiss depending dania im sproszkowanych owoców dzi- on the time of year. Vopr. Pitan. 1981, 4, 46–48. 4. Salamon R.V., Salamon Sz., Csapó-Kiss Zs., Csapó J.: Com- kiej róży w ilości dostarczającej 1000 mg position of mare’s colostrum and milk I. Fat content, fat- witaminy C. Wykonano badania, w któ- ty acid composition and vitamin contents. Acta Univ. Sa- rych konie otrzymywały preparat zawie- pientiae, Alimentaria 2009, 2, 119–131. 5. Kirschvink N., de Moffarts B., Farnir F., Pincemail J., Le- rający sproszkowane owoce dzikiej róży keux P.: Investigation of blood oxidant/antioxidant mar- w ilości dostarczającej 125 lub 250 mg wi- kers in healthy competition horses of different breeds. taminy C dziennie. Po trzech miesiącach Equine Vet. J. 2006, 36 (Suplement), 239–244. 6. Marlin D.J., Fenn K., Smith N., Deaton C.D., Roberts C.A., stosowania mniejszej dawki witaminy C Harris P.A., Dunster C., Kelly F.J.: Changes in circulato- odnotowano niewielki wzrost jej stęże- ry antioxidant status in horses during prolonged exerci- se. J. Nutr. 2002, 132 (Suplement), 1622–1627. nia w surowicy krwi. Natomiast efektem 7. White A., Estrada M., Walker K., Wisnia P., Filgueira G., użycia większej dawki było znacznie wyż- Valdés F., Araneda O., Behn C., Martínez R.: Role of exer- sze stężenie już po dwóch tygodniach su- cise and ascorbate on plasma antioxidant capacity in tho- roughbred race horses. Comp. Biochem. Physiol. A Mol. plementacji. Wzrost ten był jeszcze więk- Integr. Physiol. 2001, 128, 99–104. szy w kolejnych tygodniach. Dodatkowo 8. Marañón G., Muñoz-Escassi B., Manley W., García C., doszło do znacznego złagodzenia stresu Cayado P., de la Muela M.S., Olábarri B., León R., Vara E.: The effect of methyl sulphonyl methane supplemen- oksydacyjnego. Może to wynikać z dzia- tation on biomarkers of oxidative stress in sport horses łania nie tylko witaminy C, ale również following jumping exercise. Acta Vet. Scand. 2008, 50, 45. 9. Williams C.A., Kronfeldt D.S., Hess T.M., Saker K.E., Wal- innych składników o właściwościach an- dron J.N., Crandell K.M., Hoffman R.M., Harris P.A.: An- tyoksydacyjnych. Warto jednak zwrócić tioxidant supplementation and subsequent oxidative stress uwagę, że wpływ suplementacji na stęże- of horses during an 80-km endurance race. J. Anim. Sci. 2004, 82, 588–594. Lek. wet. mgr inż. zoot. mgr biol. Adam Mirowski, nie witaminy C we krwi zależy od stop- 10. Deaton C.M., Marlin D.J., Roberts C.A., Smith N., Harris nia zaopatrzenia organizmu przed jej P.A., Kelly F.J., Schroter R.C.: Antioxidant supplementation e-mail: [email protected]

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 247 Prace kliniczne i kazuistyczne

Protocols of hormonal treatment of fertility Możliwości leczenia hormonalnego disorders in cows zaburzeń płodności u krów Boryczko Z.1, Jaśkowski B.M.1, Urbaniak K.1, Trela M.2, Bostedt H.3, Jaśkowski J.M.1, Veterinary Institute, Faculty of Veterinary Medicine Zdzisław Boryczko1, Bartłomiej M. Jaśkowski1, Krzysztof Urbaniak1, Michał Trela2, and Animal Science, Poznań University of Life Hartwig Bostedt3, Jędrzej M. Jaśkowski1 Sciences1, Department of Large Animals Diseases with Clinic, Faculty of Veterinary Medicine, Warsaw z Instytutu Weterynarii Wydziału Medycyny Weterynaryjnej i Nauk o Zwierzętach University of Life Sciences – SGGW2, Faculty Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu1, Katedry Chorób Dużych Zwierząt z Kliniką of Veterinary Medicine, Institute Justus Liebig Wydziału Medycyny Weterynaryjnej w Warszawie2 oraz Kliniki Ginekologii i Andrologii University Giessen3 Dużych i Małych Zwierząt z Ambulatorium Uniwersytetu Justusa Liebiga w Giessen3

This article aims at the presentation of a current rozrodu do tzw. wspomagania rozrodu. –– Podanie eCG (gonadotropiny surowi- approach to the treatment of fertility disorders in Coraz częściej stosowane są złożone pro- cy źrebnych klaczy) w fazie przedrujo- cows. Effectiveness of hormonal therapy is influenced tokoły, polegające na podawaniu kilku wej może spowodować powstanie tor- by many exogenous factors and is directly related to preparatów hormonalnych, przeważnie bieli pęcherzykowych. the accuracy of clinical diagnosis. Here, we describe w ściśle określonej sekwencji czasowej. –– Podawanie, a szczególnie przedawko- and discuss clinical examples of improper use of Są one proponowane i upowszechniane wanie eCG może wywołać efekt hiper- hormones due to the erroneous diagnosis. Also the przez firmy farmaceutyczne, które opie- stymulacji jajników i powstanie licznych efficiency of one-hormone therapy and more complex rają się na wynikach licznych badań na- torbieli pęcherzykowych, a także ewen- protocols of treatment were presented. Examples of ukowych. Warto jednak pamiętać, że za- tualność ciąży mnogiej. different hormones combinations used for establishing stosowanie określonych hormonów bez –– Gestageny podawane od 16 do 18 dnia the effect of stimulation, substitution and inhibition wcześniejszego rozpoznania przyczyn za- cyklu mogą spowodować wystąpienie were given in the context of modern therapy for burzeń płodności, które w znacznej mierze licznych torbieli pęcherzykowych. treating fertility disorders in cows. Among them mogą być spowodowane błędami w zarzą- cases were discussed with the lack of ovulation, dzaniu oraz brakiem lub nieprawidłowym Formy terapii hormonalnej with ovarian cysts, dysfunctional corpus luteum and określeniem funkcji narządów rozrod- delayed ovulation and also cases when induction and czych, w tym szczególnie jajników, może Wybierając formę terapii, można zastoso- synchronization of cycle has allowed to shorten the być powodem niedostatecznych efektów wać terapię pojedynczą – prostą, lub te- service period and to improve the first conception rate. leczenia. Wprawdzie efektywność tera- rapię złożoną, w której stosowane są dwa pii hormonalnych stosowanych u bydła lub więcej preparatów o różnym działaniu Keywords: fertility disorders, hormonal therapies, jest raczej przeszacowana, to w nieodle- użytych w określonej sekwencji czasowej. dairy cows. głej perspektywie można oczekiwać dal- Przy wyborze terapii hormonalnej należy szego zwiększania się wykorzystania hor- również uwzględnić efektywność przypi- monów, zwłaszcza do leczenia zaburzeń sywaną rodzajowi zastosowanego leczenia aburzenia płodności u krów mogą mieć rozrodu u krów o wysokim potencjale (3). Użycie preparatów hormonalnych ma różne podłoże. W okresie poporodo- produkcyjnym. na celu uzyskanie określonego efektu, któ- wymZ istotną rolę odgrywa prawidłowa en- rymi są stymulacja, substytucja i inhibicja. dokrynna funkcja podwzgórza oraz przy- Przykłady błędów Poprzez stosowanie preparatów hormo- sadki, które są powiązane z działaniem hor- w stosowaniu hormonów nalnych szczególnie w złożonych proce- monów steroidowych jajników na drodze durach uzyskuje się również efekt, który

sprzężenia zwrotnego ujemnego lub do- –– Prostaglandyna F2α wywołuje efekt lu- można określić jako „zresetowanie” funk- datniego. Ta relacja jest szczególnie waż- teolizy w jajniku krowy tylko pomię- cji gruczołów dokrewnych osi podwzgó- na w regulacji zmian cyklicznych, jakie za- dzy 5 a 17 dniem cyklu rujowego (obec- rzowo-przysadkowo-jajnikowej. chodzą w jajnikach; zachwianie tej relacji ność ciałka żółtego na jajniku). Tylko –– Stymulacja – efektywność leczenia może być przyczyną zaburzenia funkcji w tym okresie ciałko żółte jest wrażli- mierna (szacunkowo do 30%), przy- jajników. Drugą istotną grupą zaburzeń we na działanie tego hormonu. Warto kład: stymulacja jajników nieaktyw- płodności krów są choroby macicy. Naj- pamiętać, że palpacyjne ustalenie obec- nych przez podanie GnRH (gonadoli- większą podatność i częstotliwość wystę- ności w pełni rozwiniętego ciałka żół- beryny) lub eCG. powania zaburzeń rozrodu u krów stwier- tego może być zawodne. Pewną pomo- –– Substytucja – efektywność leczenia dza się w okresie poporodowym. Wydaje cą jest w tych przypadkach posłużenie średnia; przykład 1: przy zaburze- się jednak, że pierwotnych przyczyn zabu- się ultrasonografem (1, 2). Przeciętnie niach owulacji, niedostatecznym wy- rzeń płodności u krów należy w dużej mie- rozwinięte ciałko żółte okresowe u by- lewie przedowulacyjnym LH – poda- rze szukać w nieprawidłowych warunkach dła holsztyńsko-fryzyjskiego ma około nie hCG (ludzkiej gonadotropiny ko- utrzymania i żywienia, a także odbiegają- 24 mm średnicy. smówkowej) lub GnRH; przykład 2:

cej od standardów higienie środowiska, –– Podanie prostaglandyny F2α krowie we wspomaganie funkcji ciałka żółtego zwłaszcza w okresie okołoporodowym, wczesnej ciąży powoduje lizę ciałka żół- gestagenami, przy zapobieganiu ob- określanych mianem błędów w zarządza- tego, obumarcie zarodka i jego resorp- umarciu zarodka (wczesny okres cią- niu (management). Bez wcześniejszej ko- cję. Sytuacje takie zdarzają się spora- ży) i ­poronieniu już w zaawansowanej rekty tych czynników efektywność terapii dycznie po ultrasonograficznej diagno- zagrożonej ciąży. hormonalnej pozostaje niska. zie ciąży przeprowadzanej pomiędzy –– Inhibicja – blokowanie działania hor- W ostatnich latach obserwuje się stały 25 a 28 dniem po zapłodnieniu. Szan- monów lub blokowanie receptorów,

wzrost wykorzystania hormonów w lecze- sa pomyłki w tym okresie jest stosun- efektywność dobra; przykład 1: PGF2α niu zaburzeń rozrodu oraz biotechnikach kowo duża. jako hormon o działaniu luteolitycznym,

248 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) aniMedica przeciw mastitis PROMOCJA! Kup 216 tub Cloxamedu, a dostaniesz letnią kurtkę HI-TEC za 1 zł* Zdrowe wymię w każdym okresie!

Cloxamed TS (200 mg + 800 mg)/8 g zawiesina dowymieniowa dla bydła

substancje czynne – kloksacylina sodowa i benzatynowa wysoka dawka antybiotyku – 1 g kloksacyliny leczenie i profilaktyka zapalenia wymienia w okresie zasuszania opakowanie – tubostrzykawka 8 g ZASUSZANIE bardzo atrakcyjna cena!

Procapen tubostrzykawka 3 g zawiesina dowymieniowa dla bydła substancja czynna – benzylopenicylina prokainowa wysoka dawka antybiotyku – 3 g penicyliny leczenie zakażeń bakteryjnych wymienia w okresie laktacji opakowanie – tubostrzykawka – 10 ml LAKTACJA bardzo atrakcyjna cena!

Procapen tubostrzykawka, 3 g zawiesina dowymieniowa dla bydła. Skład ilościowy i jakościowy substancji czynnej: Każda 10 ml tubostrzykawka dowymieniowa zawiera benzylopenicylinę prokainową jednowodną (3.0 g). Wskazania lecznicze: Leczenie infekcji wymienia u bydła mlecznego, wywołanych przez wrażliwe na benzylopenicylinę Staphylococcus i Streptococcus. Przeciwwskazania: Nie stosować w przypadku oporności na penicyliny, infekcji wywołanych przez patogeny wytwarzające β-laktamazy, znanej nadwrażliwości na penicyliny, cefalosporyny lub prokainę, lub którąkolwiek z substancji pomocniczych produktu. Nie stosować przy ciężkich zaburzeń funkcji nerek ze skąpomoczem lub bezmoczem. Działania niepożądane: Reakcje alergiczne (wstrząs anafilaktyczny, skórne reakcje alergiczne). Możliwe jest wystąpienie reakcji alergicznych u zwierząt wrażliwych na penicylinę (wstrząs anafilaktyczny, skórne reakcje alergiczne). Z powodu występo- wania w produkcie poliwidonu, może dojść do sporadycznych wstrząsów anafilaktycznych u bydła. W przypadku wystąpienia działań niepożądanych zwierzę należy leczyć objawowo. Środki podejmowane w przypadku reakcji alergicznych to: przy anafilaksji - epinefryna (adrenalina) oraz glikokortykoidy i.v.; przy skórnych reakcjach alergicznych - leki antyhistami- nowe i/lub glikokortykoidy. Docelowe gatunki zwierząt: Bydło. Dawkowanie i droga podania: Podanie dowymieniowe - 3.0 g benzylopenicyliny prokainowej na ćwiartkę chorego wymienia (= 3.000.000 I.U. penicyliny), co odpowiada 1 tubostrzykawce na chorą ćwiartkę co 24 godziny przez 3 kolejne dni. Jeśli nie ma wyraźnej poprawy stanu po 2 dniach leczenia, należy zweryfikować diagnozę i jeśli konieczne zmienić sposób leczenia. Parenteralnie antybiotyki należy podawać w przypadku mastitis z objawami systemowymi. Zalecenia dla prawidłowego podania: Wstrząsnąć przed użyciem. Przed zastosowaniem wszystkie ćwiartki wymienia powinny być starannie zdojone. Po oczyszczeniu i dezynfekcji strzyków i ich końcówek, należy podać 1 tubostrzykawkę Procapenu do każdej z ćwiartek wymienia. Okres karencji: 5 dni dla tkanek jadalnych i 6 dni dla mleka. Specjalne środki ostrożności i ostrzeżenia: Patrz ulotka dołączona do opakowania leku. Opakowanie: Tubostrzykawka dowymieniowa, zawierająca 10 ml produktu. Podmiot odpowiedzialny: aniMedica GmbH, Im Südfeld 9, D-48308 Senden-Bösensell, Niemcy. Przedstawiciel podmiotu odpowiedzialnego: aniMedica Polska Sp. z o.o., ul. Chwaszczyńska 198 a, 81-571 Gdynia. Numer pozwolenia: 2263/13. Wyłącznie dla zwierząt. Wydawany z przepisu lekarza – Rp.

* Jeżeli chcesz zmodyfikować promocję, skuteczne leczenie aniMedica Polska Sp. z o.o. skontaktuj się z przedstawicielem aniMedica ul. Chwaszczyńska 198 a 81-571 Gdynia, tel.: 58/572 24 38, fax: 58/572 24 39 www.animedica.pl

Procapen_cloxamed_ZW_032016.indd 1 2016-03-17 12:04:19 Skorzystaj z wyzszego standardu kontroli PRRS AHPL/PFX/161008

ReproCyc® Ingelvac PRRS EU: PRRSFLEX® EU: Opracowany specjalnie Opracowany dla loch i loszek w celu specjalnie dla prosiąt zmniejszenia wpływu w celu maksymalizacji wirusa PRRS na parametrów 5-Etapowy parametry reprodukcyjne produkcyjnych Proces Kontroli – dawka 2 ml – dawka 1 ml Opracowany TO JEST PRRSONALNE specjalnie dla Ciebie

Boehringer Ingelheim Sp. z o.o., ul. Wołoska 5, 02-675 Warszawa, tel. (22) 699-0-699; fax: (22) 699-0-698, e-mail: [email protected] Prace kliniczne i kazuistyczne

przykład 2: gestageny – blokowanie nieznacznie przekraczało 50 pg/ml. Wilt- wyniosła 55,2%, podczas gdy w grupie cyklu. bank i wsp. łączą opisywane przypadki krów nieowulujących, u których za- –– Połączone dwie lub trzy formy terapii niedostatecznego wzrostu pęcherzyków stosowano Ovsynch bez wkładki do- prostej (terapia złożona) według róż- jajnikowych i braku owulacji z nieprawi- pochwowej progesteronowej – 34,7% nych protokołów (Ovsynch: stymula- dłowym żywieniem, w konsekwencji nie- (Wiltbank i wsp.; 4). cja-inhibicja-stymulacja). dożywieniem zwierzęcia. W takich przy- 4. Protokół 3. Program – Ovsynch we- Rozpatrując możliwości zastosowania padkach należy uwzględnić fakt ścisłego dług Pursleya i wsp. (10) w 7 dniu po leczenia hormonalnego w przypadkach powiązania ogólnych procesów metabo- iniekcji GnRH podanie PGF2α, a na- zaburzeń rozrodu krów, należy uwzględ- licznych ze specyfiką i natężeniem meta- stępnie po 48 godzinach kolejna daw- nić najczęściej spotykane w praktyce lekar- bolizmu w pęcherzykach jajnikowych oraz ka GnRH. Owulacja obserwowana jest sko-weterynaryjnej przypadki, takie jak: skutków niezbilansowanego zapotrzebo- 10 dnia protokołu. W wielu badaniach –– Brak owulacji, torbiele jajnikowe, opóź- wania na substancje, które są ważne dla porównawczych uzyskano zróżnicowa- niona owulacja, dysfunkcja ciałka żółte- właściwego przebiegu tych procesów (7). ne wyniki. Według Klindworth i wsp. go jako wynik zaburzeń funkcji jajnika. Z powyższych badań wynika, że kluczową (8) u acyklicznych zwierząt po zasto- –– Potrzeba indukowania cyklu (owulacji) rolę w procesach metabolicznych w ob- sowaniu programu Ovsynch uzyska- lub synchronizacji i przez to polepszenie rębie pęcherzyka jajnikowego odgrywa no wskaźnik zapładnialności wynoszą- wartości wskaźnika usługi oraz skróce- glukoza, której poziom, jak i koncentra- cy 25%. W grupie zwierząt, w której po nie okresu międzyciążowego. cja powstających metabolitów są zróżni- iniekcji GnRH stężenie progesteronu –– Anafrodyzja – cicha ruja. cowane w zależności od średnicy pęche- było wyższe niż 3,18 nmol/l, wskaźnik –– Stany chorobowe macicy – zapalenia rzyka jajnikowego. Klindworth i wsp. (8) zapładnialności wyniósł 43,13%. Pozy- macicy. stwier­dzili wyraźną zależność pomiędzy tywny efekt odnośnie do zacieleń krów kondycją zwierzęcia ocenianą za pomo- uzyskiwany w przypadku zastosowania Brak owulacji cą wskaźnika BCS (body condition score, metody Ovsynch należy łączyć ze sty- punktowy wskaźnik kondycji) a wynika- mulującym działaniem GnRH na ak- Brak owulacji związany z zaburzeniami mi zacieleń po indukcji i synchronizacji tywność jajników. Stymulujące działa- wzrostu pęcherzyków jajnikowych, wy- rui metodą Ovsynch. Optymalna war- nie GnRH zostało potwierdzone przez stępuje często w przypadkach poporo- tość BCS gwarantująca najlepsze wyni- Thatchera i wsp. (11) oraz Roche i Mihm dowego zaniku jajników u krów. W sy- ki wynosiła 3,0. (12). W grupie krów, u których zastoso- tuacjach takich obserwowany jest brak wano Ovsynch, wskaźnik zapładnialno- prawidłowego wzrostu pęcherzyków jaj- Postępowanie ści wyniósł 48,1%, a w grupie kontrol- nikowych; na jajnikach może występo- nej – 33,3%. wać pewna pula pęcherzyków o średni- Dla uzyskania zadowalających wyników 5. Stosowanie egzogennych progestage- cy 3 do 4 mm. Niektóre z nich wzrastają postępowania leczniczego konieczna jest nów jest uznawane za odpowiednią te- do 8 mm średnicy, po czym ulegają atre- korekta czynników żywieniowo-środowi- rapię przy braku cykliczności oraz ane- zji. Podobny problem zdarza się u jałó- skowych oraz wybór optymalnego proto- strus typu II (13). Stosowane są tutaj wek w stanach niedożywienia. Na jajni- kołu leczenia. z powodzeniem preparaty CIDR i PRID kach nie stwierdza się obecności ciałka 1. Iniekcja pojedyncza GnRH lub eCG w połączeniu z późniejszym podaniem ryc. 1 żółtego. Brak funkcjonalnego ciałka żół- (jako forma terapii prostej) daje mier- PGF2α ( ) oraz ewentualnie hormonu tego odróżnia te przypadki od występu- ne rezultaty zarówno u krów acyklicz- eCG (ryc. 2). W badaniach López-Gatius jących u krów i jałówek, z zachowaną ak- nych, jak również wykazujących zmia- i wsp. (14) wykazano, że u 64,2% krów, tywnością cykliczną, u których zjawisko ny cykliczne na jajnikach. Szacowany u których zastosowano progesterono- atrezji jest zjawiskiem fizjologicznym. wskaźnik zapładnialności wynosi od we wkładki dopochwowe, zaobserwo- Podczas cyklu rujowego towarzyszy ono kilku do około 30%. wano powrót do cykliczności. falowemu wzrostowi pęcherzyków jajni- 2. Protokół 1. Iniekcja GnRH plus implant Torbiele jajnikowe kowych. Z wyjątkiem pęcherzyka owu- norgestometu, podanie PGF2α w 7 dniu, lacyjnego większość z nich ulega atrezji. usunięcie implantu, iniekcja GnRH po W takiej sytuacji na jajnikach stwierdza się upływie 48 godzin, a następnie – po Torbiele jajnikowe występują u krów zawsze obecność ciałka żółtego. Tłuma- 16 godzinach inseminacja. Posługując z dużą częstotliwością w okresie popo- cząc mechanizm niedostatecznego wzro- się takim protokołem, osiągnięto wskaź- rodowym. Można rozróżnić dwa rodza- stu pęcherzyków jajnikowych oraz braku nik zapładnialności na poziomie 62% je torbieli: pęcherzykowe oraz luteinowe. owulacji w wyżej opisanych przypadkach, u zwierząt z acyklią oraz 59% u zwie- Z własnych niepublikowanych obserwacji Wiltbank i wsp. (4) przedstawili hipotezę rząt przejawiających regularny cykl ru- wynika, że w przypadku licznych torbie- ujemnego oddziaływania estradiolu w tzw. jowy. W grupie kontrolnej, w której za- li występujących na jajnikach jednej kro- dużym łuku sprzężenia zwrotnego, czyli stosowano 2 iniekcje PGF2α w odstępie wy, u części z nich można w ścianie tor- wpływu niskiego stężenia estradiolu po- 14 dni, uzyskano wskaźnik zapładnial- bieli dostrzec wyraźne ogniska tkanki lu- chodzącego z płynu pęcherzykowego na ności na poziomie 27% dla zwierząt teinowej, natomiast część ma charakter wydzielanie oraz amplitudę pulsacyjną z acyklią i 56% u zwierząt wykazujących torbieli pęcherzykowych. Etiologia po- GnRH/LH. Potwierdzenia założeń tej hi- cykliczną aktywność jajników. Badania wstawania torbieli nie jest do końca wyja- potezy można się doszukiwać pośrednio prowadzono na bydle mięsnym (9). śniona i jest od wielu lat obiektem docie- także w badaniach, w których analizowano 3. Protokół 2. U 182 krów będących w lak- kań i spekulacji naukowych. Przyjmuje się, stężenie estradiolu w płynie pęcherzyków tacji oraz z brakiem owulacji zasto- że jest ona efektem braku właściwego od- jajnikowych o różnej średnicy (5, 6). Stę- sowano Ovsynch z użyciem pomię- działywania LH (braku lub niedostatecz-

żenie to w płynie pęcherzyków przedowu- dzy iniekcjami GnRH i PGF2α – do- nego wylewu LH) na pęcherzyk dominu- lacyjnych o dużej średnicy wynosiło oko- pochwowej wkładki progesteronowej. jący, wskutek czego pęcherzyki mogą da- ło 250 pg/ml w porównaniu do pęcherzy- W grupie, w której dodatkowo wpro- lej wzrastać do większych rozmiarów niż ków małych (średnicy 3–7 mm), w których wadzano wkładkę, zapładnialność pęcherzyk owulacyjny i pozostawać na

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 249 Prace kliniczne i kazuistyczne

PGF W prawidłowym czasie owuluje tylko nie- aplikacja 2α 24 h przed wkładki co powyżej 70% krów (19). U pozostałych wyjęciem na 7–9 dni owulacja może się opóźniać nawet o kilka- wkładki dziesiąt godzin. Owulacja u krowy powinna inseminacja mieć miejsce między 24 a 36 godziną w od- krów w rui niesieniu do momentu rozpoczęcia obja- wów rui. W cytowanych wyżej badaniach 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 stwierdzono również, że jeśli owulacja po zabiegu unasieniania nie wystąpiła w cią- gu 24 godzin, to następuje wyraźne obni- żenie wskaźnika zapładnialności. Owulacja wyjęcie jest procesem sterowanym hormonalnie. wkładki W okresie okołoowulacyjnym obserwuje się szereg znaczących zmian w stężeniu Ryc. 1. Schemat użycia dopochwowej wkładki progesteronowej CIDR z iniekcją PGF 2α GnRH, gonadotropin przysadkowych oraz estradiolu. Wzrost stężenia LH ma charak-

PGF2α ter wylewu trwającego 7±3 godziny, który aplikacja 24 h przed wkładki zwykle występuje 6±3 godziny od począt- wyjęciem inseminacja ku objawów rui. Oprócz tego obserwowany na 7–9 dni wkładki eCG 56 h po usunięciu jest wzrost stężenia FSH i estradiolu. Wy- wkładki stąpienie owulacji zależne jest od wielu czynników zarówno egzo-, jak i endogen- nych, w tym takich jak dostateczny i ter- minowy wylew LH, odpowiednia liczba re- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ceptorów LH w ścianie pęcherzyka przed- owulacyjnego, rozpoczęcie procesów lizy enzymatycznej w plamce pęcherzyka jaj- wyjęcie nikowego, wewnątrzpęcherzykowej wyso- wkładki kiej zawartości estrogenów w płynie pęche- rzykowym czy prawidłowym metabolizmie Ryc. 2. Schemat użycia dopochwowej wkładki progesteronowej PRID z iniekcją PGF i eCG 2α komórek pęcherzyka jajnikowego(5, 6, 7). Równie istotny wpływ na proces owulacji jajnikach jako torbiele jajnikowe. Według 1. W leczeniu torbieli jajnikowych od wie- mają czynniki o oddziaływaniu pośred- Wiltbanka i wsp. (4) najbardziej prawdo- lu lat stosuje się jako formę terapii pro- nim; kondycja zwierzęcia (BCS), poten- podobną przyczyną powstawania dużych stej podawanie hCG lub GnRH. Efektem cjalna wysoka wydajność (u krów o wyso- nieowulujących pęcherzyków jest niski po- działania tych hormonów jest najczę- kiej wydajności opóźniona owulacja jest ziom progesteronu, który blokuje normal- ściej luteinizacja ściany torbieli. Z ob- częstym zaburzeniem; 20, 21), warunki ny dodatni efekt w dużym łuku sprzęże- serwacji własnych wynika, że kontro- środowiskowe – szczególnie wpływ świa- nia zwrotnego poprzez brak oddziaływa- lowana ultrasonograficznie luteiniza- tła, pory roku (zima i wczesna wiosna są nia estradiolu na wydzielanie GnRH/LH. cja po podaniu hCG następuje bardzo porami roku z nasilonym występowaniem Badania Erba i wsp. (15) z lat 80. wska- szybko (24–48 godz.). Ocena efektyw- opóźnionej owulacji), hipoglikemia (7). zują na efekt hiperstymulacji, wywołany ności metod leczenia torbieli jajniko- wysokim stężeniem krążącego FSH, po- wych jest trudna z uwagi na zjawisko Postępowanie wodujący nadmierny wzrost pęcherzy- spontanicznej regresji torbieli, które ków jajnikowych w okresie poporodowym obserwuje się w okresie poporodowym. W postępowaniu terapeutycznym zakłada i przekształcenie ich w torbiele. Inne ba- Retrospektywna analiza dotycząca sku- się wczesne wspomaganie indukcji owula- dania (16, 17) dotyczące porównania wiel- teczności stosowania różnych hormo- cji na drodze farmakologicznej. Najczęściej kości amplitudy i stężenia wydzielane- nów w leczeniu torbieli jajnikowych stosowanymi preparatami stosowanymi go FSH u krów z torbielami jajnikowymi u krów została przedstawiona w pra- u krów do indukcji owulacji są GnRH lub oraz z prawidłową owulacją nie potwier- cy Nanda i wsp. (18). Z badań popula- hCG. W leczeniu przypadków opóźnio- dzają tych spostrzeżeń. cyjnych wynika, że podanie hCG lub nej owulacji, stwierdzanych w określonym GnRH daje porównywalne wyniki. Co stadzie, ustalono, że warunkiem niezbęd- Postępowanie interesujące, połączenie iniekcji hor- nym do skutecznego działania zarówno monów z wygnieceniem cysty podno- hCG, jak i GnRH jest podanie ich pomię- Znaczny odsetek torbieli jajnikowych ule- si efektywność leczenia. W przypadku dzy 3 a 14 godziną po rozpoczęciu rui. ga podczas okresu poporodowego sponta- torbieli luteinowej zalecaną terapią jest Ważnym elementem profilaktyki w przy-

nicznej regresji. Tego typu zmiany, mimo stosowanie ­iniekcji PGF2α. padkach występowania opóźnionej owu- przyczyn wynikających z zaburzeń funkcji 2. Dobre efekty leczenia wyżej wymienio- lacji jest uwzględnienie czynników odpo- nie jajników, lecz podwzgórza, mają znacz- nymi hormonami uzyskuje się w przy- wiedzialnych za tę patologię (7). ny wpływ na parametry płodności. W le- padku włączenia do terapii progestero- czeniu torbieli jajnikowych u krów nie za- nu – PRID lub CIDR (ryc. 1 i 2). Dysfunkcja ciałka żółtego leca się obecnie, powszechnie używanych wcześniej, wyciągów przysadkowych za- Opóźniona owulacja Dysfunkcja ciałka żółtego okresowego wierających gonadotropiny oraz stoso- i ciążowego może być u krów przyczyną wanego nadal w terenie mechanicznego Opóźniona owulacja u krów jest zabu- skrócenia cyklu, jak również nieinfekcyj- zgniatania torbieli. rzeniem występującym dosyć często. nej ­obumieralności zarodków lub płodu.

250 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace kliniczne i kazuistyczne

Ciałko żółte zarówno okresowe, jak i cią- iniekcja

żowe u krowy jest podstawowym miejscem PGF2α syntezy progesteronu. Stężenie progeste- ronu w krwi żylnej wynosi podczas szczy- początek ruja w ciągu 1–4 dni towej fazy wydzielniczej od 6 do 8 ng/ml. protokołu od podania PGF2α Niewiele wyższe stężenie progesteronu stwierdza się podczas ciąży. W przypad- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 kach, kiedy stężenie progesteronu jest w szczytowej fazie wydzielniczej wyraźnie inseminacja krów niższe (1–2 ng/ml), obserwuje się skróce- w rui nie cyklu rujowego. Taki profil wydziela- Ryc. 3. Schemat indukcji rui z zastosowaniem jednej iniekcji PGF od 5 dnia cyklu przy obecnym ciałku żółtym nia progesteronu ma najczęściej miejsce 2α w dwóch pierwszych cyklach wczesne- go okresu poporodowego, które są z re- iniekcja guły cyklami skróconymi. Obniżenie i ni- iniekcja PGF2α PGF2α tylko skie stężenie progesteronu w czasie ciąży wszystkie nieinseminowane mogą świadczyć o zagrożeniu takiej ciąży. krowy krowy

Postępowanie ruja w ciągu 1–5 dni ruja w ciągu 1–5 dni od podania PGF2α od podania PGF2α Leczenie może się opierać na stymulacji funkcji ciałka żółtego lub substytucji ge- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 stagenami. Wartość takiego postępowania inseminacja inseminacja jest wątpliwa i ma małe zastosowanie prak- krów w rui krów w rui tyczne. Z niepublikowanych danych wyni- LUB ka, że korzystny efekt uzyskiwano, stymu- inseminacja w 72 i 96 h lując funkcje ciałka żółtego w 5–7 dniach po iniekcji PGF2α po zabiegu unasieniania poprzez podanie Ryc. 4. Schemat indukcji rui z zastosowaniem dwóch iniekcji PGF w dowolnym momencie cyklu GnRH lub hCG, wykorzystując pośredni 2α lub bezpośredni efekt działania luteotro- powego wymienionych hormonów. po 11–14 dniach. Unasienianie można wysoki stopień synchronizacji rui i zarazem wykonać stosownie do występujących ob- wcześniejsze jej pojawienie się niż w dru- Indukcja i synchronizacja cyklu jawów rujowych bądź w 72 i 96 godz. po giej połowie diestrus (8–15 dzień cyklu). w celu poprawy wartości wskaźnika drugim podaniu prostaglandyny. Jeśli po- Jednokrotne podanie prostaglandyny sen- okresu usługi i zapładnialności danie PGF2α wykonano w odstępie 14 dni, sowne jest wyłącznie wtedy, kiedy na jaj- następne unasienianie wykonywane jest niku znajduje się dobrze rozwinięte, wraż- Poprawę wskaźników okresu usługi i za- w 66 i 90 godz. po podaniu preparatu. Uzy- liwe na prostaglandynę ciałko żółte. Jego pładnialności można osiągnąć, wywołując skane wyniki porównywalne były do wyni- obecność można ustalić w oparciu o ba- planową indukcję cyklu jajnikowego. Jedną ków unasienienia na podstawie stwierdza- danie rektalne oraz USG, względnie po- z możliwości jest skrócenie cyklu poprzez nych objawów rui (27). miar koncentracji progesteronu w mleku. wywołanie luteolizy przez podanie PGF2α. Ciałko żółte do 5 dnia cyklu rujowego wy- Warunkiem efektywnego stosowania pro- Programy kazuje małą wrażliwość na prostaglandy- staglandyny jest jej podanie w fazie aktyw- z wykorzystaniem prostaglandyny ny. Podanie preparatu może wywołać ruję nego hormonalnie ciałka żółtego. Protoko- u maksymalnie 70% samic. Podając dwu-

ły stosowania PGF2α uwzględniają pojedyn- Programy synchronizacji rui na bazie po- krotną iniekcję prostaglandyny w odstę- czą lub dwukrotną iniekcję prostaglandyny dawania prostaglandyny lub jej analogów pach 11–14 dni, uzyskuje się wyższy sto- w odstępie 11 do 14 dni. (ryc. 3, 4). W przy- polegają na skróceniu fazy lutealnej cyklu pień synchronizacji. Zwierzęta wykazu- padku jednokrotnego podawania PGF2α rujowego poprzez indukcję luteolizy. Sku- jące obecność wrażliwego ciałka żółtego inseminację powinno się wykonywać we- teczna synchronizacja wymaga obecności podczas pierwszej iniekcji prostaglandyny dług objawów rui. Pojawia się ona przeważ- ciałka żółtego, użycie zatem samej prosta- będą je miały także podczas drugiej iniek- nie 1 do 4 dni po podaniu prostaglandyny. glandyny u krów z brakiem ciałka żółtego cji hormonu, natomiast te samice, u któ- W optymalnych warunkach wskaźnik za- oraz torbielami pęcherzykowymi mija się rych podczas pierwszej iniekcji prostaglan- pładnialności po zastosowaniu protokołu z celem. Samice otrzymujące prostaglandy- dyny brak było ciałka żółtego wrażliwego może wynosić około 50% i jest porówny- nę wykazują ruję w ciągu 2–4 dni. Czasa- na hormon, będą reagowały rują (obec- walny z wynikami uzyskanymi po sponta- mi ruja występuje później (do 7 dni). Okres ne ciałko żółte) po drugiej iniekcji pro- nicznej rui (22, 23, 24, 25). Przeprowadza- między iniekcją prostaglandyny a pojawie- staglandyny. Przyjmuje się, że po drugiej jąc inseminację 80 godz. po jednokrotnym niem się rui zależy od stadium rozwoju pę- ­iniekcji ruję wykazuje 95% samic. Podob- podaniu PGF2α, odnotowano wskaźnik za- cherzyka dominującego. O ile pęcherzyk nie ruja po dwukrotnym podaniu PGF2α pładnialności na poziomie 23%, tymcza- dominujący w momencie podania hormo- zaaplikowanej 11 dni po pierwszej poja- sem wskaźnik ten u krów inseminowanych nu znajduje się w statycznej fazie swojego wia się wcześniej niż analogiczna ruja po przy spontanicznych rujach wynosił 54%. rozwoju, owulacja pojawia się 3 dni później; 14‑dniowym odstępie. Niemniej, wyższy Jeśli unasienianie wykonano dwukrotnie o ile jednak pęcherzyk znajduje się w fa- wskaźnik zacieleń uzyskiwano, podając w 72 i 96 godz. po jednokrotnym podaniu zie wzrostu, termin pojawienia się owula- prostaglandynę w 14‑dniowym odstępie.

PGF2α, wskaźnik ten wzrósł do 30% (26). cji wydłuża się do 4,5 dnia. Z tego powodu, Poglądy odnośnie do wskaźnika zacieleń

Jeśli po pierwszym zastosowaniu PGF2α o ile prostaglandynę podaje się w pierw- uzyskiwanego po zastosowaniu prostaglan- ruja nie występuje, iniekcję powtarza się szej fazie diestrus (5–8 dzień) uzyskuje się dyny zbliżonej do naturalnej (dinoprost)

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 251 Prace kliniczne i kazuistyczne

GnRH PGF2α GnRH GnRH. Podanie GnRH synchronizuje inseminacja Ovsynch 16–24 h po GnRH i skraca okres do owulacji. Pursley i wsp. (32) zalecali unasienianie zwierząt 24 go- dziny po iniekcji GnRH. W nowszych ba- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 daniach zalecana jest inseminacja w 0, 12, 24 lub 36 godzinie po drugiej iniekcji PGF GnRH 2α GnRH. Wydłużający się okres pomiędzy Selectsynch inseminacja krów w rui iniekcją GnRH a inseminacją powodował poprawę wyników zacieleń (33). Z now- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 szych badań Pursleya i wsp. (34) wynika, że inseminacja 36 godzin po podaniu dru- giej iniekcji GnRH kończyła się niższym GnRH PGF2α GnRH inseminacja odsetkiem zacieleń niż w grupach krów Cosynch razem z GnRH inseminowanych wcześniej. Ostatecznie ustalono, że przeprowadzenie insemina- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 cji w okresie 8–16 godzin zapewnia wyż- szy wskaźnik zacieleń niż w terminie póź- Ryc. 5. Schemat protokołów Ovsynch, Selectsynch i Cosynch niejszym (24–36 godzin). Efektywność programu Ovsynch w dużym stopniu za- PGF2α leżała od rozmiarów pęcherzyka dominu- jącego. Jego mniejsze rozmiary w okresie 2 dni owulacji korelowały z gorszymi wskaźni- Doublesynch kami zacieleń. W przypadku pęcherzy- PGF2α PGF2α ków o rozmiarach 11–13 mm w momen- cie podania GnRH wskaźniki zacieleń były 14 dni 14 dni GnRH PGF2α GnRH Presynch-14 inseminacja istotnie niższe niż w przypadku obecno- 16–24 h po GnRH ści pęcherzyków większych, niezależnie PGF2α PGF2α Ovsynch od tego, czy krowy inseminowano 16 go- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 dzin po iniekcji GnRH, czy zgodnie z ob- Presynch-12 14 dni 12 dni jawami rui. Najlepsze rezultaty uzyskiwa- no wówczas, gdy pęcherzyk dominujący GnRH PGF2α GnRH przy drugiej iniekcji GnRH miał średni- cę 16 do 18 mm. Po zastosowaniu pro- 7 dni 2 dni 7 dni gramu Ovsynch zapładnialność wynosiła Double-Ovsynch 11 do 47% (35, 36). Wprowadzenie mody- fikacji programu Ovsynch, takich jak Co- Ryc. 6. Schematy modyfikacji protokołu Ovsynch – Doublesynch, Presynch-14, Presynch-12 synch lub SelectSynch, nie poprawia wy- oraz Double‑Ovsynch ników zacieleń (37).

i syntetycznej (kloprostenol) są niejedno- stopnia rozwoju pęcherzyka jajnikowego, Modyfikacje programu Ovsynch znaczne (28). Wymienione wyżej programy atrezję lub owulację z wytworzeniem pro- prostaglandynowe stosowane były w prze- wokowanego podaniem GnRH ciałka żół- Inseminacja przeprowadzana jednocze- szłości w organizacji rozrodu pod nazwą tego. Przy poziomach progesteronu powy- śnie z drugą iniekcją GnRH w programie Targeted Breeding, Pharmacia-Upjohn. żej 8 ng/ml dochodzi do atrezji pęcherzy- Ovsynch pozwala na zmniejszenie liczby W Polsce wprowadzał je Branicki na po- ka dominującego, ponieważ hormon ten zabiegów z czterech do trzech. Program czątku lat 90. ubiegłego wieku. Rezultaty redukuje pulsacyjne uwalnianie LH oraz ten to Cosynch (ryc. 5). Ponieważ czas ży- programu szerzej przedstawili Jaśkowski liczbę receptorów LH. Z kolei FSH inicjuje cia plemników ograniczony jest do 24 go- i Urbaniak (29). W niektórych przypad- 1,5–2,5 dnia po podaniu GnRH nową fale dzin, wyniki zacieleń mogą być gorsze kach celem poprawy wskaźnika zacieleń pęcherzykową. O ile w momencie podania od uzyskiwanych po zastosowaniu pro- wykorzystuje się orientowaną w czasie in- pierwszej dawki GnRH na jajniku brak jest gramu Ovsynch. Niektórzy zalecają po- seminację, względnie dwukrotną insemi- pęcherzyka dominującego, w ciągu trzech danie GnRH i inseminację w 72 godzinie nację po upływie 72 i 90 lub 96 godzin po kolejnych dni dochodzi do pojawienia się po iniekcji­ prostaglandyny, co ma sprzy- drugiej (na ogół) iniekcji prostaglandyny. następnej fali pęcherzykowej. Niezależ- jać poprawie wyników zacieleń. Podobny W obu przypadkach wskaźnik zacieleń nie nie od występującej owulacji lub obecno- efekt uzyskuje się, przedłużając okres po- różnił się istotnie. ści ciałka żółtego z fali pęcherzykowej wy- między pierwszą iniekcją GnRH a poda- kształca się pęcherzyk dominujący. W ten niem prostaglandyny z 7 do 8 lub 9 dni. Programy z wykorzystaniem PGF2α i GnRH sposób, sychronizowany rozwój pęcherzy- Druga iniekcja GnRH i inseminacja na- ków, jak również indukowane podaniem stępują 48 godzin po podaniu prostaglan- Podstawowym programem opartym na GnRH powstanie ciałka żółtego powodują dyny. Szersze dane odnośnie do różnych

kombinacji podawania PGF2α i GnRH jest pojawienie się rui 6–7 dni później. W tym wariantów programu Cosynch przedsta- Ovsynch (32; ryc. 5). Polega on na iniekcji okresie podana prostaglandyna wywołuje wili Schmidt i wsp. (28, 38). Przez Select- 100 μg GnRH w 0 dniu cyklu rujowego. Eg- luteolizę ciałka żółtego. Pełna luteoliza za- synch rozumie się kombinowane podanie

zogenny GnRH prowadzi (także przy wy- pewnia pojawienie się terminowej owulacji GnRH i PGF2α w odstępie 7 dni z oriento- sokim poziomie progesteronu) do wzmo- i skuteczność programu Ovsynch. waną w czasie inseminacją (ryc. 5). Ponie-

żonego wyrzutu LH i FSH. Działanie obu Dwa dni po iniekcji PGF2α aplikowana waż podanie egzogennego GnRH wywołu- hormonów powoduje, w zależności od jest kolejna, domięśniowa iniekcja 100 μg je owulację nie tylko u krów wykazujących

252 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace kliniczne i kazuistyczne regularne cykle rujowe, ale także u samic czyli możliwość niewystarczającej obser- terapii hormonalnej wybranych zaburzeń acyklicznych, sprawdza się Selectsynch wacji krów. Ponadto należy wykluczyć jej płodności, a także uzyskiwane efekty i wy- jako metoda leczenia laktacyjnego ano- inne przyczyny, takie jak: ciąża, ciałko żół- niki postępowania leczniczego nie zawsze estrus u krów mlecznych. Wskaźnik za- te przetrwałe czy omawiane torbiele jajni- są jednoznaczne i proste do interpretacji. cieleń po zastosowaniu programu Select- kowe. Podczas badania palpacyjnego jajni- Ponadto należy brać pod uwagę koszty sto- synch kształtuje się na poziomie 31–36% ków najczęściej stwierdza się na nich ciał- sowania dużej ilości hormonów w stadzie, u krów i 69% u jałówek. W programie He- ko żółte, ale możliwa jest także obecność szczególnie przy braku przełożenia na po- atsynch zamiast drugiej iniekcji GnRH po- różnej wielkości pęcherzyków, diagnozę zytywne wyniki rozrodu. daje się znacznie tańszy estradiol 17-beta warto potwierdzić przy użyciu ultrasono- lub jego pochodne. Inseminacja nastę- grafii. Anafrodyzję leczy się najczęściej po- Piśmiennictwo puje albo w momencie iniekcji estradio- przez podanie PGF2α. Po jej iniekcji ciążę lu, albo 48 godzin później. Według now- stwierdzano u 47,3% krów; dla porówna- 1. Jaśkowski J.M.: Badanie powierzchni jajników u krów. szych danych przedstawionych przez Pan- nia u krów grupy kontrolnej współczynnik Lecznica Dużych Zwierząt 2006, 1, 38–42, 2. Grygar I., Vañatka F., Vinkler A., Kudlač.: Comparison of carci i wsp. (37) 75% samic owuluje w ciągu ten wynosił 40,1%. Jednocześnie zastosowa- the accuracy of diagnostics of physiological and patholo- 48–72 godzin po podaniu estradiolu. Po- nie terapii skróciło okres przestoju popo- gical conditions in bovine ovaries by means of rectal pal- leca on inseminację wszystkich samic wy- rodowego średnio o 8 dni. Wprowadzono pation and ultrasonography. Acta Vet. (Brno) 1992, 60, 219–230. kazujących ruję do 24 godzin po podaniu również różne inne kombinacje hormonal- 3. Grunert E., De Kruif A.: Fertilitätsstörungen beim weibli- estradiolu a następnie orientowaną inse- ne (GnRH, PGF2α, progesteron z wykorzy- chen Rind. 3 Auflage. Parey Verlag, Berlin 1999. minację dokładnie 48 godzin po podaniu staniem progesteronowych wkładek do- 4. Wiltbank M., Gümen A., Sartori R.: Physiological classi- fication of anovulatory conditions in cattle. Theriogeno- tego hormonu. Warto nadmienić, że estra- pochwowych). Badania z wykorzystaniem logy 2002, 57, 21–52. diol i jego pochodne są w UE zabronione od takich kombinacji umożliwiały zacielenie 5. Boryczko Z., Bostedt H., Hoffmann B.: Comparison of the hormonal and chemical composition of the fluid from bo- 2006 r. Ultrasynch jest kombinacją progra- 36–56% krów, przy czym wyniki te nie od- vine ovarian follicles and cysts. Reprod. Dom. Anim. 1995, mu Ovsynch i możliwości płynących z wy- biegały znacząco od wyników notowanych 30, 36–38. korzystania transrektalnej ultrasonografii. u zwierząt niepoddawanych terapii i wyka- 6. Boryczko Z., Bostedt H., Hoffmann B., Ptaszyńska M.: Chemical and hormonal components of ovarian follicu- W zależności od obecności ultrasonogra- zujących spontaniczną ruję (40, 41). lar in cows. Arch. Vet. Polon. 1996, 1–4, 31–38. ficznie stwierdzanego ciałka żółtego poda- 7. Bostedt H., Boryczko Z.: Przyczyny opóźnionej owulacji wana jest jednokrotna iniekcja prostaglan- Stany zapalne błony śluzowej macicy – u krów. Życie Wet. 2011, 86, 792–796. 8. Klindworth H.P., Hoedemaker M., Burfeindt D., Heilken- dyny (Ultra-PGF) lub – w przypadku jego endometritis brinken T.: Ovulationssynchronisation (OVSYNCH) in braku – przeprowadzany jest pełen pro- hochleistenden Milchviehherden: Fruchtbarkeitsparame- ter, Body Condition Score und Plasmaprogesteronkon- gram Ovsynch (Ultra-Ov). Skuteczność Różne postacie stanu zapalnego błony ślu- zentration. Dtsch. Tieräerztl. Wschr. 2001, 108, 11–19. tych programów wykazuje znaczne zróż- zowej są szczególnym problemem okresu 9. Stevenson J.S., Hoffman D.P., Nichols D.A., Mckee R.M., nicowanie i istotnie zależy od poziomu poporodowego. Leczenie form klinicz- Krehbiel C.L.: Fertility in estrus-cycling and noncycling virgin heifers and suckled beef cows after induced ovu- wykrywania rui w stadzie (38). Programy nych endometritis u krów polega głównie lation. J. Anim. Sci. 1977, 75, 1343–1350. Ovsynch (i ich modyfikacje) mogą być po- na stosowaniu preparatów domacicznych. 10. Pursley J.R., Mee M.O., Wiltbank M.C.: Synchronization przedzane dwukrotną iniekcją prostaglan- Na polskim rynku dostępne są antybiotyki of ovulation in dairy cows using PGF 2 alpha and GnRH. Theriogenology 1995, 44, 915–923. dyny, aplikowanej w 14‑dniowym odstępie. w postaci pianek lub tubostrzykawek. Naj- 11. Thatcher W.W., Drost M., Savio J.D., Macmillan K.L., En- Noszą wówczas nazwę Presynch. W zależ- ważniejszy z punktu widzenia hodowcy jest twiistle K.W., Schmitt E.P., De La Sota R.L., Morris G.R.: New clinical uses of GnRH and its analogues in cattle. ności od odstępu (10, 11 lub 14 dni) pomię- okres karencji zastosowanych preparatów. Anim. Reprod. Sci. 1993, 33, 27–49. dzy drugą iniekcją prostaglandyny a poda- Należy zwracać uwagę na miejscowe dzia- 12. Roche J.F., Mihm M.: Physiology and practice of induc- niem pierwszej iniekcji GnRH programy te łania wybranych antybiotyków i brak prze- tion and control of oestrus in cattle. Bovine Pract. 1997, 31,3–10. nazywamy Presynch-10, Presynch-11 i Pre- nikania do krwi, a w konsekwencji do mle- 13. Peter A.T., Vos P.L.A.M., Ambrose D.J., Postparum ane- synch-14. Z kolei naprzemienne podanie ka (zerowy okres karencji). Podczas lecze- strus in dairy cattle. Theriogenology 2009, 71, 1333–1342. PGF i GnRH oraz PGF i GnRH z inse- nia endometritis, jako lek wspomagający, 14. López-Gatius F., Mirzaei A., Santolaria P., Bech-Sabat G., 2α 2α Nogareda C, Garcia-lspierto I, et al. Factors affecting the minacją następującą 10–16 godzin po dru- często stosowana jest PGF2α. W wyniku po- response to the specific treatment of several forms of cli- giej iniekcji GnRH nosi nazwę Double- dania prostaglandyny dochodzi nie tylko nical anestrus in high producing dairy cows. Theriogeno- logy 2008, 69, 1095–103. synch, natomiast Double-Ovsynch za- do luteolizy, ale również opróżnienia ma- 15. Erb H.N., Surve A.H., Callahan C.J., Randal R.D., Garve- kłada dwukrotne zastosowanie programu cicy z patologicznej treści (działanie skur- rick H.A.: Reproductive steroids in the bovine. VII. Chan- Ovsynch z 7-dniowym odstępem pomię- czowe na ścianę macicy). Szersze poglądy ges postpartum. J. Anim. Sci. 1973, 33, 1060–1071. 16. Cook D.L., Parfet J.R., Smith C.A., Moss G.E., Youngquist dzy programami (36). Poszczególne mody- odnośnie do leczenia endometritis przed- R.S., Garverick H.A.: Secretory patterns of LH and FSH fikacje Ovsynch prezentujeryc. 6. stawiła Gundling i wsp. (41). during development of steroid-induced ovarian follicu- lar cysts in dairy cattle. J. Reprod. Fert. 1991, 91, 19–28. 17. Hamilton S.A., Garverick H.A., Keisler D.H., Xu Z.Z., Anafrodyzja Podsumowanie Loos K., Youngquist R.S., Salfen B.E.:Characterization of ovarian follicular cysts and associated endocrine pro- files in dairy cows. Biol. Reprod. 1995, 53, 890–899. Cicha ruja jest zjawiskiem stosunkowo W artykule przedstawiono najczęstsze pro- 18. Nanda A.S., Ward W.R., Wiliams P.C., Dobson H.: Retro- częstym w stadach o wysokiej wydajności blemy rozrodcze krów, przy których wyko- spective analysis of the efficacy of different hormone -tre mlecznej. W sytuacji tej, w przeciwień- rzystuje się terapię hormonalną, z uwzględ- atments of cystic ovarian disease in cattle. Vet. Rec. 1988, 122, 155–158. stwie do acyklii, zachowana jest czynność nieniem poszczególnych metod i wyni- 19. Bostedt H., Kuhn A., Schädlich R., Schwarc G.: Ovula- jajników, brakuje natomiast zewnętrznych ków obserwacji prowadzonych podczas tionskontrollebeim Rind im rahmen der artifiziellen In- objawów ich aktywności. Do czynników ich stosowania. Reasumując, coraz więcej semination und ihre Bedeutung für das Graviditätsergeb- nis. Berl. Münch. Tierärztl. Wschr. 1977, 90, 113–116. prowadzących do anafrodyzji zalicza się używanych hormonów w terapii prostej 20. Max A.: Zaburzenia owulacji u krów. Życie Wet. 2002,77, niedobór energii oraz złe zbilansowanie i złożonej zaburzeń rozrodu bydła nasu- 464–467. 21. Raś A., Glazer T., Woźniak Z., Studziński T., Zduńczyk makro‑ i mikroelementów w paszy, cho- wa pytanie, czy nie prowadzi to do selek- S.: Wpływ preparatów zawierających syntetyczny GnRH roby metaboliczne oraz ogólnoustrojowe, cji negatywnej krów, u których stosowane na zaburzenie owulacji i wyniki zacieleń u krów mlecz- a także warunki utrzymania zwierząt, a na- jest wielokrotne korygowanie układu do- nych. Med. Weter. 1991, 47, 304–306. 22. Kristula M., Bhartolomew R., Galligan D., Uhlinger C.: wet wpływy genetyczne. Podczas diagno- krewnego osi podwzgórzowo‑przysadko- Effect of a prostaglandin 2F α synchronization program in zy należy wyeliminować czynnik ludzki, wo‑jajnikowej. Przedstawione możliwości lactating dairy cattle. J. Dairy Sci., 1992, 75, 2713–2718.

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 253 Prace kliniczne i kazuistyczne

23. Lucy M.C., Stevenson J.S., Call E.P.: Controlling first servi- z zastosowaniem prostaglandyny F2α. Med. Weter. 1997, Body Condition Score und Plasmaprogesteronkoncentra- ce and calving interval by prostaglandin F2a gonadotro- 53, ­407–409. tion. Dtsch Tierärzt Wschr 2001, 108, 11–19. pin-releasing hormone and timed insemination. J. ­Dairy 30. Stevenson J.S., Kobayashi Y., Shipka M.P., Rauchholz K.C.: 37. Rabiee A.R., Lean I.J., Stevenson M.A.: Efficacy of Ovsynch Sci. 1986, 69, 2186–2194. Altering conception of dairy cattle by gonadotropin – re- program on reproductive performance in dairy cattle: 24. Cairoli F., Mollo A., Veronesi M.C., Renaville B., Faustini leasing hormone preceding luteolysis induced by prosta- A meta – analysis. J. Dairy Sci. 2005, 88, 2754–2770. M., Battocchio M.: Comparison between cloprostenol – glandin F2α. J. Dairy Sci. 1996, 79, 402–410. 38. Schmidt C., Gajewski Z., Wehrend A.: Strategische hor- induced and spontaneous oestrus fertility in dairy cows. 31. Thatcher W.W., Macmillan K.L., Hansen P.J., Drost M.: monelle Fruchtbarkeits – programme bei Kühen, Teil 2: Präsynchronisation und Resynchronisation. Tierärztli- Reprod. Dom. Anim. 2006, 41, 175–179. Concepts for regulation of corpus luteum function by the che Praxis Großtiere 2013, , 95–104. 25. Lauderdale J.W., Seguin B.E., Stellflug J.N., Chenault J.R., conceptus and ovarian follicles to improve fertility. The- 41 39. Pancarci S.M., Jordan E.R., Risco C.A., Schouten M.J., Lo- Thatcher W.W., Vincent C.K., Loyancano A.F.: Fertility of riogeneology 1989, 31, 149–164. 32. Pursley J.R., Kosorok M.R., Wiltbank M.C.: Reproducti- pes F.L. Moreira F., Thatcher W.W.: Use of estradiol cy- cattle following PGF injection. J. Anim. Sci. 1974, 38, 2α ve management of lactating dairy cows using synchroni- pionate in a presynchronized timed artificial insemina- 964–967. zation of ovulation. J. Dairy Sci. 1997, 80, 301–306. tion program for lactating dairy cattle. J. Dairy Sci. 2002, 26. Stevenson J.S., Lucy M.C., Call E.P.: Failure of timed in- 33. Peters M.W., Pursley J.R.: Timing of final GnRH of the 85, 122–131. seminations and associated lute al function in dairy cat- Ovsynch protocol affects ovulatory follicle size, subse- 40. Max A.: Brak rui u krów mlecznych. Życie Wet. 2010, 85, tle after two injections of prostaglandin F . Theriogeno- 2α quent luteal function, and fertility. Theriogenology 2003, 766–769. logy 1987, , 937–946. 28 60, 1197–1204. 41. Gundling N., Feldmann M., Hoedemaker M.: Hormone- 27. Tenhagen B.A., Drillich M., Heuwieser W.: Synchroniza- 34. Pursley J.R., Silcox R.W. Wiltbank M.C.: Effect of time of insatz bei Fruchtbarkeitsstörungen des Rindes. Tierärz- tion of lacting dairy cows with prostaglandin F2α: Insemi- artificial insemination on pregnancy rates, calving rates, tliche Praxis Großtiere. 2012, 40, 255–263. nation on observed oestrus versus timed artificial inse- pregnancy loss, and gender ratio after synchronization of mination. J. Vet. Med. A 2000, 47, 577–584. ovulation in lactating dairy cows. J. Dairy Sci. 1998, 81, 28. Schmidt C., Gajewski Z., Wehrend A.: Strategischehor- 295–300. monelle Fruchtbarkeits – programme bei Kühen, Teil 1: 35. Köhn R.: Eine betriebswirt – schaftliche Bewertung Prof. dr hab. Zdzisław Boryczko, Instytut Weterynarii, Übersicht, Ovsynch und seine Modifikationen. Tierärz- Ovsynch – Verfahren. Großtierprax. 2000, 1–9, 30–35. Wydział Medycyny Weterynaryjnej i Nauk o Zwierzę- tliche Praxis Großtiere 2013, 41, 45–54. 36. Klindworth H.P., Hoedemaker M., Burfeindt D., Heilken- tach, Uniwersytet Przyrodniczy, ul. Wojska Polskiego 28, 29. Jaśkowski J.M. Urbaniak K.: Płodność krów objętych brinker T.: Ovulationsynchronisation (Ovsynch) in ho- programem organizacji rozrodu (Targeted Breeding) chleistenden Milchviehherden: I Fruchtbarkeitsparameter, 60‑637 Poznań

Antimicrobial drugs used in swine Leki przeciwbakteryjne

Pejsak Z., Truszczyński M., Department of Swine stosowane u świń Diseases, National Veterinary Research Institute, Pulawy

This article aims at the overview of antimicrobial Zygmunt Pejsak, Marian Truszczyński therapies designed for swine. In the introduction, our previously published reviews on the use of z Zakładu Chorób Świń Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – Państwowego antimicrobials in animals, especially antibiotics, are Instytutu Badawczego w Puławach cited. In relation to continuous increase of antibiotic resistance, first of all in zoonotic bacteria strains, antybiotyków, w tym amfenikoli (florfeni- wzrasta znacząco wzrosło ich stosowanie. the prudent use of antimicrobials in therapy kol) i fluorochinolonów, które nie w pełni Kiedy zorientowano się, że podawanie w ra- and metaphylaxis is strongly advised/postulated odpowiadają definicji antybiotyku. Przy- mach metafilaktyki antybiotyków prosiętom by WHO and OIE. Oral and parenteral routes of czyną zwiększonego zapotrzebowania na i warchlakom klinicznie zdrowym, ale przy administration were evaluated, in reference to the antybiotyki jest przede wszystkim zmia- wynikającej z doświadczenia pewności, że bacterial species, disease and age of swine. It has na sposobu chowu zwierząt gospodar- zachorują, dodatkowo niewspółmiernie been concluded that antimicrobials must not be skich, z przyzagrodowego, który zdecy- wzrosło zużycie antybiotyków w produk- overused. Broad refinement and the improvement dowanie dominował 50 lat temu, nawet cji świń. W konsekwencji zaobserwowany of animal welfare and management strategies in the w krajach o wysokim poziomie gospodar- został, w skali globalnej, wzrost oporności farm, instead of a broad use of antimicrobials, is czym, do coraz bardziej intensywnej pro- bakterii, w tym chorobotwórczych rów- the future in swine production. Properly managed dukcji, przy zastosowaniu systemów śred- nocześnie dla zwierząt i człowieka na sto- farm is the major factor contributing to the well nio- i wielkoprzemysłowych. Zmiany, które sowane antybiotyki oraz ich ograniczona balanced pigs innate and adaptive immunity as well nastąpiły, przyczyniły się do koncentra- i spadająca skuteczność w lecznictwie we- as to high level of biosecurity. Animals must be cji dużych liczbowo grup świń na małej terynaryjnym i medycznym. Zwłaszcza to protected against infectious diseases with the specific przestrzeni w jednej fermie przy częstym ostatnie zaczęto łączyć z nadmiernym sto- vaccines and vaccination protocols should be adjusted nieuwzględnianiu, ze względu na tenden- sowaniem antybiotyków u zwierząt. to the current epidemiological situation. cje osiągania przez właściciela maksymal- Następstwem stały się apele ze strony nych zysków, dobrostanu zwierząt i zasad WHO i OIE o racjonalne korzystanie z an- Keywords: antimicrobial drugs, routes of bioasekuracji. Wobec obniżania skutkiem tybiotyków w produkcji zwierzęcej. Kon- administration, prudent use, swine. tego poziomu odporności wrodzonej (in- kretnym efektem był wydany przez Unię nate immunity) dochodziło do częstego Europejską pod adresem państw człon- pojawiania się w tego typu fermach ze- kowskich zakaz profilaktycznego stoso- rtykuł jest kontynuacją prezentowa- społów chorobowych o etiologii wielo- wania antybiotyków u zwierząt gospodar- nych wcześniej informacji (1, 2, 3, 4, czynnikowej przy dużym udziale bakterii skich, w tym u świń. A5) na temat stosowanych u świń w zwal- lub chorób przewodu pokarmowego (bie- Biorąc powyższe pod uwagę, jako po- czaniu zakażeń bakteryjnych substancji gunki), względnie układu oddechowego, żyteczną należy uznać podaną tezę stoso- o aktywności przeciwdrobnoustrojowej, wywoływanych przez bakterie warunko- wania w weterynarii antybiotyków u zwie- głównie antybiotyków. wo chorobotwórcze. rząt, w tym u świń, „w ilości tak małej jak to Wszystkie dostępne dane wskazują na Z uwagi na wykazaną w tych zaburze- możliwe, ale tak dużej jak to konieczne” (as znaczący w skali globalnej wzrost zużycia niach leczniczą skuteczność antybiotyków little as possible but as much as needed; 6).

254 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace kliniczne i kazuistyczne

Zgodnie z powyższym dodatkowo waż- W tej sytuacji najczęstszą drogą aplika- Leczenie lub metafilaktyka antybiotyka- ny jest wybór właściwego antybiotyku w od- cji antybiotyków w dużych stadach świń mi rozpuszczonymi w wodzie pitnej znajdu- niesieniu do toczącej się infekcji, przy poda- jest droga doustna, co może być zlecone je coraz szersze zastosowanie, zależnie od niu go właściwą drogą, w tym parenteralnie przez lekarza weterynarii. Prosięta mogą stopnia rozpuszczalności leku. System ten w ­iniekcji lub doustnie w wodzie lub paszy (6). być traktowane indywidualnie za pomocą zaczyna zastępować leczenie lub metafilak- dozatronów, zawierających rozpuszczone tykę poprzez podawanie pasz leczniczych. Drogi podawania antybiotyków, antybiotyki. Ten sposób podania okazał się Mimo to ochrona świń przed zakażeniami leczenie i metafilaktyka najbardziej efektywny w zwalczaniu biegu- bakteryjnymi przy użyciu pasz leczniczych nek prosiąt ssących, zazwyczaj wywoływa- jest w wielu krajach ciągle dominująca. Po- Iniekcje antybiotyków jako droga poda- nych przez patogenne serowary E. coli. Ma dawanie antybiotyków z wyprzedzeniem nia leku zalecane i stosowane są przede to miejsce przy stosowaniu enrofloksacyny, w stosunku do pojawienia się spodziewa- wszystkim u świń chorych, które nie są trimetoprimu i amoksycykliny. W później- nych objawów chorobowych stanowi eko- w stanie pobrać leku z wodą lub w paszy szym okresie chowu, kiedy zakażenia do- nomicznie metodę najbardziej polecaną ze oraz u osesków. Stanowią one wysoce efek- tyczą jelit grubych (adenomatoza, dyzente- względu na możliwość określenia terminu tywny sposób aplikacji antybiotyku indywi- ria, zakażenia toksynotwórczymi szczepami ich podawania świniom. Celem metafilak- dualnemu zwierzęciu. Pojawiają się jednak beztlenowców), podaje się aktywne w tym tyki jest eliminowanie lub redukcja, jak to trudności w przypadku dużej liczby zwie- odcinku przewodu pokarmowego antybio- jest możliwe najwcześniej, czynnika zakaź- rząt, którym tą drogą lek ma być podany. tyki, takie jak: aminoglikozydy, tiamulinę, nego tak, aby nie zdołał wywołać choroby. Trudności te zwiększa potrzeba podania neomycynę, aminocyklitol, spektynomycy- Niskie ilości bakterii chorobotwórczych leku w dni następne, gdyż w wielu przy- nę i kolistynę. Toltrazuril jest wysoce sku- (rzędu 102) lepiej reagują, w sensie efektu padkach nie dysponujemy lekami o prze- teczny w leczeniu i metafilaktyce kokcydio- leczniczego, na niskie poziomy antybioty- dłużonym działaniu. zy, wywołanej u prosiąt przez Isospora suis. ku i dodatkowo wykazują rzadsze mutacje

Tabela 1. Bakterie chorobotwórcze dla świń z uwzględnieniem wywoływanych chorób i wieku świń (6; w modyfikacji własnej) Gatunek drobnoustroju Nazwa choroby Wiek świń Zakażenia jelitowe Escherichia coli biegunki neonatalne 1–3 dni biegunki prosiąt przed odsadzeniem 7–14 dni biegunki prosiąt po odsadzeniu 5–14 dni po odsadzeniu zespół coliform mastitis lochy po porodzie Clostridium perfringens martwicze zapalenie jelit wywołane przez typ C 1–7 dni C. perfringens biegunka wywołana przez typ A C. perfringens 10–21 dni, prosięta odsadzone Salmonella enterica spp. S. Typhimurium niekiedy, biegunka i posocznica warchlaki S. Derby biegunka warchlaki S. Choleraesuis niekiedy, posocznica, biegunka, padnięcia świnie 12–16–tygodniowe Lawsonia intracellularis adenomatoza świnie 16–40–tygodniowe Brachyspira hyodysenteriae dyzenteria świń świnie 6–26–tygodniowe Brachyspira pilosicoli spirochetoza jelitowa „colitis” warchlaki Zakażenia układu oddechowego i układowe

Pasteurella multocida (D) progresywne zanikowe zapalenie nosa 1–8 tygodni Bordetella bronchiseptica zmiany chorobowe trwające do końca życia Mycoplasma hyopneumoniae enzootyczne zapalenie płuc warchlaki i tuczniki Pasteurella multocida udział w etiologii zespołu oddechowego (PPDC) warchlaki i tuczniki – jako wtórny czynnik chorobowy Actinobacillus pleuropneumoniae pleuropneumonia warchlaki i tuczniki Actinobacillus suis niekiedy, posocznica, zapalenie wsierdzia, stawów i zapalenie płuc 1–6 tygodni Streptococcus suis streptokokoza 2–10 tygodni Haemophilus parasuis choroba Glässera 2–10 tygodni Mycoplasma hyosynoviae mykoplazmowe zapalenie stawów 16 tygodni i dłużej Mycoplasma hyorhinis zapalenie błon surowiczych, stawów i płuc o łagodnym przebiegu 3–10 tygodni Erysipelas rhusiopathiae różyca warchlaki, tuczniki, lochy, knury Inne

Staphylococcus hyicus wysiękowe zapalenie skóry 1–8 tygodni Arcanobacterium pyogenes ropnie 1–24 tygodnie

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 255 Prace kliniczne i kazuistyczne

Tabela 2. Leki przeciwdrobnoustrojowe stosowane u świń – drogi podania, dawkowanie i drobnoustrój, w kierunku antybiotykooporności niż więk- przeciwko któremu są stosowane (6; w modyfikacji własnej) sze liczby drobnoustrojów (rzędu >106; 7). Droga podania i dawkowanie (mg/kg m.c.) Prawidłowość ta przemawia za wczesną in- Nazwy leków Stosowanie przeciw gerencją lub metafilaktycznym użyciem an- Iniekcja Woda Pasza tybiotyków, w przeciwieństwie do czekania Tetracykliny: M. hyopneumoniae na rozwinięcie się choroby i dopiero wte- Oksytetracyklina 10 (LA 20) 10–30 20 P. multocida dy przystąpienie do leczenia. Dodatkowo Chlorotetracyklina 4–6 20 10–20 A. pleuropneumoniae w metafilaktyce, jak wynika to z wyżej po- Tetracyklina 20–40 5 H. parasuis danych stwierdzeń, antybiotyki mogą być, Doksycyklina 5 L. intracellularis przy zachowaniu skuteczności, używane E. coli (R*) w niższych dawkach, by zapobiec zakaże- Salmonella spp. (R*) niu lub reinfekcji w organizmie zwierzęcia, Diaminopirymidyna/ P. multocida niż w celach terapeutycznych przy już to- sulfonamid: B. bronchiseptica czącym się procesie chorobowym. Anty- Trimetoprim/ 15 (2,5 + 30 (5 + 25) 15 (2,5 +12,5) A. pleuropneumoniae biotyków w paszach podawanych metafi- sulfadiazyna­ 12,5) S. suis laktycznie w celu hamowania rozmnaża- S. hyicus nia się bakterii wywołujących biegunkę lub H. parasuis zmiany zapalne w płucach, stanowią zatem L. intracellularis E. coli korzystniejsze rozwiązanie niż użycie ich Salmonella spp. w koniecznie większych dawkach w celach terapeutycznych, u zwierząt wykazujących Penicyliny: S. suis kliniczne objawy chorobowe (7). Penicylina G 10 (LA 20) – – P. multocida Penicylina V – 10 10 H. parasuis Zwrócono uwagę, że niektóre pasze z an- A. pleuropneumoniae tybiotykami, dzięki ich adsorpcji do skład- A. pyogenes ników paszy, redukują biodostępność an- C. perfringens tybiotyków, a co za tym idzie, ich działa- E. rhusiopathiae nie przeciwbakteryjne (8). Uwidacznia się Syntetyczne S. suis to szczególnie w zakażeniach układu odde- penicyliny:­ P. multocida chowego świń. Natomiast jeżeli wymieniona Amoksycylina 7 (LA 15) 20 15–20 H. parasuis adsorpcja nie ma miejsca, to doustne poda- Ampicylina 7,5 – – A. pleuropneumoniae nie leku w paszy lub wodzie jest bardzo efek- Kwas klawulanowy +1,75 5 – A. pyogenes tywne w metafilaktyce lub leczeniu chorób (inhibitor C. perfringens układu oddechowego i zakażeń jelitowych, beta–laktamazy) E. rhusiopathiae szczególnie wywołanych przez Escherichia E. coli coli, Salmonella spp., Clostridium perfrin- Salmonella spp. gens, Lawsonia intracellularis i Brachyspi- Cefalosporyny: S. suis ra spp., zwłaszcza jeżeli efektywne stężenia Cefaleksyna (1G) 7 – – P. multocida leku mają miejsce – w jelicie czczym, bio- Ceftiofur (3G) 3 (LA 5) – – H. parasuis drowym lub okrężnicy, czyli w miejscach Cefquinom(4G) 1–2 – – A. pleuropneumoniae lokalizacji procesu chorobowego. A. pyogenes Dawki leku i stopień jego włączania się C. perfringens E. rhusiopathiae do działania przeciwbakteryjnego są istotne E. coli i zależą od pobrania paszy w relacji do masy Salmonella spp. ciała zwierzęcia, co wynosi w przybliżeniu 5% (1 kg paszy/20 kg m.c.). Istotne jest do- Fluorochinolony: M. hyopneumoniae stosowanie dawki leku, by uzyskać dawkę Enrofloksacyna 2,5 – – P. multocida Danofloksacyna 1,25 – – A. pleuropneumoniae efektywną, czyli leczniczą, zależnie od okre- Marbofloksacyna 2 – – H. parasuis su chowu. Tam, gdzie dawkowanie oparte E. coli jest na standardowym włączeniu określo- Salmonella spp. nego stężenia leku przeciwbakteryjnego do Tiamfenikole: P. multocida paszy, istnieje możliwość niższego, niż ko- Tiamfenikol 10–30 – 10 A. pleuropneumoniae nieczne dawkowania, czego skutkiem są nie- Florfenikol 15 (LA 30) 15 15 H. parasis dostateczne wyniki antybiotykoterapii (6). S. suis Pobieranie wody, w sensie właściwej B. bronchiseptica ilości, określa się na 10% masy ciała świni. Aminoglikozydy: Iniekcja Niektórzy uważają, że powinno to wynosić Streptomycyna 25 – – S. ureus przy pobieraniu paszy suchej 15–20% m.c. Neomycyna – (NA) 11 11 P. multocida Na ilość pobranej przez świnie wody ma Apramycyna – 7,5–12,5 4–8 E. coli wpływ temperatura pomieszczeń, w któ- Gentamycyna – (NA) Salmonella spp. rych one przebywają. Amikacyna – (NA) Doustnie Tabela 1 przedstawia powszechnie wystę- Aminocyklitol E. coli pujące bakterie chorobotwórcze dla świń, Spektynomycyna – (NA) 10–50 2.2 (+linkomycyna) Salmonella spp. z uwzględnieniem nazwy gatunku drobno- Polimyksyny E. coli ustroju, nazwy choroby i wieku zwierzę- Tabela 2 Kolistyna – 50 000 IU Salmonella spp. cia. zawiera nazwę aktualnie stoso- wanych leków przeciwdrobnoustrojowych,

256 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace kliniczne i kazuistyczne dawkę na 1 kg m.c., w postaci iniekcji oraz Tabela 2. (cd.) Leki przeciwdrobnoustrojowe stosowane u świń – drogi podania, dawkowanie i drobnoustrój, z wodą do picia i w paszy. Zawiera ona rów- przeciwko któremu są stosowane (6; w modyfikacji własnej) nież nazwy bakterii, przeciw którym dany Droga podania i dawkowanie (mg/kg m.c.) antybiotyk znajduje zastosowanie. Jak wy- Nazwy leków Stosowanie przeciw nika z tabeli 2, dysponujemy znaczną liczbą Iniekcja Woda Pasza leków przeciwdrobnoustrojowych z prze- Makrolidy: M. hyopneumoniae znaczeniem dla świń. Tylozyna 2–10 25 3–6 (T) L. intracellularis Tylwalozyna – 2,125–4,25 1,2–2,4 (P) B. hyodysenteriae (R*) Antybiotyki jako promotory wzrostu Tylmikozyna – 15–20+ 2,125–4,25 B. pilosicoli (R*) Tyldipirozyna 4+ – 8–16+ +A.pleuropneumoniae W wielu krajach, ale nie w Unii Europej- – H. parasuis skiej, a np. w USA, antybiotyki wciąż mogą P. multocida być używane jako promotory wzrostu, co Triamilidy znacząco zwiększa oddziaływanie w kie- Tulatromycyna 2.5+ – – S. suis (R*) runku generowania antybiotykooporno- Linkozamidy: M. hyopneumoniae ści bakterii i przenoszenia jej za pośred- Linkomycyna 10 4,5 5,5–11 (T) M. hyosynoviae nictwem odpowiednich genów na bakte- 2,2 (P) L. intracellularis rie występujące u człowieka. 1,1–2,2 B. hyodysenteriae Do grupy promotorów wzrostu w USA (+spektynomycyna) B. pilosicoli i w innych krajach należy wirginiamycyna Pleuromutiliny: M. hyopneumoniae do zapobiegania zakażeniom wywołanym Walnemulina – – 3,75–10 (T) M. hyosyhnoviae przez Clostridium perfringens, karabadoks Tiamulina 10–15+ 8,8–20+ 1,0–1,5 (P) L. intracellularis zapobiegający dyzenterii świń wywołanej 5–11 (T) B. hyodysenteriae przez Brachyspira hyodysenteriae i tylozy- 1,5–2 (P) B. pilosicoli na, która zapobiega enteropatii, czyli ileitis, +A.pleuropneumoniae wywołanej przez Lawsonia intracellularis. Kokcydiostatyki Isospora suis Toltrazuril 20 Podsumowanie LA – długo działająca; NA – niezaakceptowana; R* – problemy z opornością; T – leczenie; P – prewencja; Zgodnie z danymi Burcha (6) z wyjątkiem + – dodatkowe wymagania chorobotwórczych dla świń szczepów Esche- richia coli, Brachyspira hyodysenteriae antybiotyków mogą też być kompensowane Stosowanie antybiotyków w weteryna- i ­Actinobacillus pleuropneumoniae, u któ- poszerzaniem profilaktyki swoistej. rii nie wydaje się też być przyczyną trud- rych wykazano często występującą wysokie- Zdaniem Burcha (6) rozsądne stosowa- ności w leczeniu odzwierzęcych zakażeń go stopnia oporność na antybiotyki, sytuacja nie u świń antybiotyków jest akceptowalne ludzi, zwłaszcza przy zachowaniu umiaru w odniesieniu do innych patogenów nie jest i może być kontynuowane. Natomiast zarzu- w ich wykorzystywaniu. Przyczyn narasta- tak niekorzystna (6). Zatem ciągle jeszcze ty ze strony sektora zdrowia publicznego, jącej lekooporności należy szukać w nad- wymienione w tabelach 1 i 2 zakażenia bak- że zagraża to obniżaniu potencjału terapeu- używaniu antybiotyków w lecznictwie lu- teryjne świń mogą być leczone przy użyciu tycznego odzwierzęcych zakażeń występu- dzi, zwłaszcza w trudnych do leczenia za- wymienionych antybiotyków, dopuszczo- jących u ludzi, wydają się być w znacznym każeniach szpitalnych. nych urzędowo do leczenia i metafilaktyki stopniu nieuzasadnione. chorób bakteryjnych oraz zespołów choro- W tym kontekście należy pamiętać, że Piśmiennictwo bowych z etiologicznym udziałem bakterii. antybiotyki stosowane u świń znajdują się Mimo to nie należy nadużywać leków w szerokim użyciu ponad 30 lat i więk- 1. Truszczyński M., Pejsak Z.: Możliwości przeciwdziała- nia ujemnym skutkom zakazu stosowania antybiotyko- przeciwdrobnoustrojowych. Stosowanie szość z nich ciągle wykazuje zadowalają- wych stymulatorów wzrostu u świń. Med. Weter. 2007, nadmierne należy kompensować działa- cą skuteczność. Nawet antybiotyki trzeciej 63, ­10–13. 2. Truszczyński M., Pejsak Z.: Przyczyny szczególnie szyb- niami zapewniającymi dobrostan zwie- i czwartej generacji, np. cefalosporyny, jeże- ko narastającej antybiotykooporności bakterii oraz prze- rząt, obejmujący cały cykl produkcyjny. li są stosowane z umiarem w leczeniu i me- ciwdziałanie zagrożeniu dla zdrowia ludzi ze strony bak- Ważnym czynnikiem jest, obok prozdro- tafilaktyce chorób bakteryjnych, utrzymują terii zoonotycznych. Med. Weter. 2011, 67, 75–78. 3. Truszczyński M., Posyniak A., Pejsak Z.: Mechanizmy po- wotnych pomieszczeń i właściwego zarzą- długoletnią skuteczność. wstawania oporności bakterii na działanie antybiotyków dzania fermą świń, jakość paszy i właściwe Biorąc pod uwagę poglądy cytowanego i środków dezynfekujących. Med. Weter. 2013, 69, 131–135.­ żywienie. Ograniczanie stosowania anty- wcześniej autora (6), leki przeciwdrobno- 4. Truszczyński M., Pejsak Z.: Źródła i drogi szerzenia się antybiotykooporności bakterii. Med. Weter. 2013, 69, biotyków wspomaga bioasekuracja, która ustrojowe są nadal wysoce przydatne w me- ­203–207. wyklucza lub przede wszystkim utrudnia dycynie weterynaryjnej, w tym zwłaszcza 5. Pejsak Z., Truszczyński M.: Racjonalna antybiotykotera- pia u zwierząt. Życie Wet. 2013, 88, 359–361. transmisję do fermy patogennych drobno- w ograniczaniu strat w produkcji wielkoto- 6. Burch D.G.S.: Antimicrobial Drug Use in Swine. W: ustrojów przy różnego rodzaju kontaktach warowej świń oraz innych zwierząt gospo- Giguère S., Prescott J.F., Dowling P.M.: Antimicrobial ze środowiskiem zewnętrznym. Ważnym darskich dostarczających żywność czło- Therapy in Veterinary Medicine. Wiley Blackwell, USA, 2013, 5th ed., 533–568. działaniem jest zapewnianie, począwszy od wiekowi. Nie powinny oczywiście stano- 7. Drlica K.: The mutant selection window and antimicrobial urodzenia, wysokiego poziomu odporno- wić wyłącznego lub prawie wyłącznego resistance. J. Antimicrob. Chemother. 2003, 52, ­11–17. ści wrodzonej. Wynika to z faktu, że ważną elementu strategii nastawionej na osiąga- 8. Nielsen P.: The influence of feed on the oral bioavailabili- ty of antibiotics/chemotherapeutics in pigs. J. Vet. Phar- przyczyną chorób w okresie odchowu pro- nie maksymalnego zysku hodowcy. Należy macol. Therap. 1997, 20 (Suppl. 1), 30–31. siąt są drobnoustroje warunkowo chorobo- natomiast widzieć ich ważną rolę w kom- twórcze, ujawniające swą chorobotwórczość pleksie działań lekarsko-weterynaryjnych, w wieloczynnikowych zespołach chorobo- których celem jest zdrowotne bezpieczeń- Prof. dr hab. Zygmunt Pejsak, Państwowy Instytut Wete- wych, kiedy warunki chowu są nieodpo- stwo żywności pochodzenia zwierzęcego rynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy, al. Partyzan- wiednie. Ilościowe ograniczenia stosowania oraz zysk hodowcy. tów 57, 24-100 Puławy; e-mail: [email protected]

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 257 Prace kliniczne i kazuistyczne

Systemic mycobacteriosis in miniature Mykobakterioza układowa Schnauzers u sznaucerów miniaturowych Sapierzyński R., Department of Pathology and Veterinary Diagnostics, Faculty of Veterinary Medicine, Warsaw University of Life Sciences – Rafał Sapierzyński SGGW z Katedry Patologii i Diagnostyki Weterynaryjnej Wydziału Medycyny Weterynaryjnej This article aims at the presentation of the systemic w Warszawie mycobacteriosis in miniature Schnauzers. Diseases caused by Mycobacterium spp. organisms are seldom określanymi też mianem M. avium-intra- danych epidemiologicznych, klinicznych recognized in dogs. Infections with M. tuberculosis, cellulare complex – MAIC (2, 3, 4). i morfologicznych tych trzech przypad- M. bovis and M. microti are referred as tuberculosis, W zdecydowanej większości przypad- ków prezentuje tabela 1), głównie jednak whereas infection with other Mycobacteria are ków drobnoustroje wywołujące mykobak- w Ameryce Północnej (1, 2, 4, 8). Jak dotąd designated as either mycobacteriosis or atypical teriozy u zwierząt są organizmami opor- nie udało się ustalić genetycznego podło- mycobacteriosis. There is an evidence of genetic, tunistycznymi, a choroby powstające na ża tej podatności u sznaucerów miniaturo- breed predisposition to mycobacterial infection in tle tych zakażeń mają najczęściej charak- wych, istnieją jednak pewne dowody wska- miniature Schnauzers. Specific characteristics of ter wtórnych zmian obejmujących skórę zujące na autosomalny recesywny sposób the immune system suppression could be involved i tkankę podskórną. Choroby te są z reguły dziedziczenia, chociaż nie jest wykluczo- in this susceptibility. Clinically, massive mesenteric wynikiem wtórnych zakażeń wcześniej ist- na podatność wynikająca w defektów obej- lymphadenomegaly, mild peripheral lymphadenopathy niejących uszkodzeń skóry, najczęściej przy mujących wiele genów. W związku z tym, with anemia and worsening of general health status zaistnieniu okoliczności dodatkowych w po- że podatność występuje z podobną często- are usually observed. Cytological examination of fine- staci ogólnej lub miejscowej immunosupre- ści u osobników obu płci, sposób dziedzi- needle aspirates from enlarged lymph nodes enables sji, chociaż odnotowywane są także przy- czenia związany z chromosomem X (ce- the accurate diagnosis. The potential for zoonotic padki mykobakterioz u zwierząt z w pełni cha sprzężona z płcią) został wykluczony. transmission of mycobacteria from dog to its owner sprawnym układem immunologicznym (5, Badania wydolności układu immunolo- should be carefully considered before implementing 6). Obraz kliniczny chorób spowodowanych gicznego u jednego sznaucera z układową the treatment protocol. However, regardless of przez prątki w dużym stopniu zależy od wy- mykobakteriozą ujawniły wyraźne obniże- antibiotics used, the response is usually poor and dolności układu immunologicznego gospo- nie odpowiedzi subpopulacji limfocytów T dogs die shortly after the clinical diagnosis. Our own darza oraz jego cech genotypowych (które, i umiarkowane obniżenie odpowiedzi sub- experience with the systemic mycobacteriosis in three rzecz jasna, mogą mieć związek ze spraw- populacji limfocytów B na test stymulacji miniature schnauzers recognized cytologically was also nością układu immunologicznego), szcze- mitogenem, w porównaniu do tych komó- presented and discussed in this article. gólnie w przypadku zakażeń prątkami nie- rek pobranych od psów zdrowych. Z ko- gruźliczymi. W wielu publikacjach wyka- lei zarówno liczba limfocytów T, jak i sto- Keywords: mycobacteriosis, dog, miniature schnauzer, zano bowiem, że immunosupresja sprzyja, sunek limfocytów TCD4+ do limfocytów Mycobacterium avium-complex. a wręcz umożliwia rozwój zakażeń spowo- TCD8+ pozostawały w normie (2). Suge- dowanych prątkami atypowymi. Co więcej, ruje to, że w immunosupresję umożliwiają- podatność na rozwój gruźlicy u ludzi, jak cą zakażenie przez prątki atypowe zaanga- akterie należące do rodzaju Mycobac- się wydaje, także zależy od uwarunkowań żowany jest raczej defekt funkcji niż liczby terium (prątki) mogą być bezwzględ- genetycznych pacjenta (do zakażenia prąt- komórek immunologicznych. Nie wyka- Bnymi patogenami, warunkowymi patoge- kiem gruźlicy dochodzi u około 50% pacjen- zano związku pomiędzy płcią, kastracją nami lub też nie wykazują aktywności cho- tów, którzy mają kontakt z drobnoustrojem, i sterylizacją, umaszczeniem czy współist- robotwórczej. Choroby wywoływane przez a spośród nich pełny obraz kliniczny gruź- niejącymi chorobami (również o podłożu Mycobacterium bovis, M. tuberculosis oraz licy obserwuje się jedynie u 10%). Z kolei, alergicznym) a podatnością na zachoro- M. microti są nazywane gruźlicą, z kolei o wrodzonej podatności na zakażenia prąt- wanie. Choroba pojawia się u osobników choroby wywoływane przez inne gatunki kami atypowymi może świadczyć predys- młodych, najczęściej 1–2‑letnich, chociaż prątków (tzw. prątki atypowe) są u zwie- pozycja rasowa, a w szczególności opisany notowano przypadki wcześniejszego i póź- rząt określane mianem mykobakterioz przypadek rozpoznania zakażenia M. avium niejszego pojawienia się objawów choroby lub zakażeń prątkami atypowymi. Zaka- w miocie trzech szczeniąt (które utrzymy- (od 6 miesięcy do 4 lat; 1, 2, 8). żenia tymi drobnoustrojami mogą dopro- wane były w różnych gospodarstwach do- wadzić do rozwoju chorób lub form mor- mowych) rasy sznaucer miniaturowy, a tak- Obraz kliniczny fologicznych, poczynając od śródmiąż- że pięciu spokrewnionych ze sobą psów rasy szowego/ziarniniakowego zapalenia płuc, basset hound (2, 7). Psy trafiają do lekarza z powodu pojawienia układowej (systemowej, uogólnionej, wie- się u nich nieswoistych objawów klinicz- lonarządowej) gruźlicy lub mykobakterio- Występowanie mykobakteriozy nych, takich jak apatia, stała lub nawraca- zy oraz ropno-ziarniakowych zapaleń skó- u sznaucerów miniaturowych jąca gorączka, brak apetytu, wymioty, bie- ry i tkanki podskórnej z lub bez uogólnie- gunka lub obecność krwi w kale, kulawi- nia procesu (czego pełniejszy opis można W ostatnich latach opisano wzrastającą zny, a niekiedy powiększenie obrysu jamy znaleźć w poprzedniej publikacji; 1). Ge- częstość występowania zakażeń prątkami brzusznej (1, 2, 4, 8). Przebieg choroby jest neralnie psy wydają się być oporne na za- określanymi Mycobacterium avium com- zazwyczaj szybki, stan ogólny systematycz- każenia drobnoustrojami z rodzaju Myco- plex (MAC) u sznaucerów miniaturowych nie się pogarsza (1, 2, 8). Badanie kliniczne bacterium, jednak uważa się, że są bardziej (jak dotąd opisano około 50 przypadków), ujawnia najczęściej uogólnione powiększe- podane na zakażenia M. bovis i M. tuber- w tym także w Polsce (autor opisał dwa ta- nie węzłów chłonnych o różnym nasileniu, culosis niż zakażenia prątkami atypowymi, kie przypadki rozpoznane cytologicznie powiększenie migdałków i bladość błon takimi jak M. avium – M. intracellulare, oraz rozpoznał kolejny (podsumowanie śluzowych. Powiększenie obwodowych

258 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4)

Prace kliniczne i kazuistyczne

Tabela 1. Zestawienie danych epidemiologicznych, klinicznych, laboratoryjnych oraz metody rozpoznania w przypadku układowej mykobakteriozy sznaucerów miniaturowych rozpoznanych przez autora

Opis pacjenta Badanie hematologiczne Obraz kliniczny Rozpoznanie – płeć i wiek i biochemiczne

♂, 22 miesiące Wywiad – apatia, biegunka, następnie zaparcie, utrata masy Znaczna leukocytoza z neutrofilią, BAC węzłów chłonnych krezkowych. ciała. Skierowany na badanie cytologiczne węzłów chłonnych łagodna niedokrwistość Potwierdzenie badaniem krezkowych. nieregeneratywna, histopatologicznym wycinków Badanie kliniczne – mierne powiększenie węzłów chłonnych wzrost aktywności AST. narządów wewnętrznych pobranych obwodowych, znaczne powiększenie węzłów chłonnych w czasie sekcji zwłok. krezkowych (średnica 7 cm). ♂, 6 miesięcy Wywiad – apatia, osłabiony apetyt. Skierowany na badanie Łagodna niedokrwistość. Badanie cytologiczne węzłów cytologiczne węzłów chłonnych krezkowych. chłonnych krezkowych. Badanie kliniczne – powiększenie węzłów chłonnych jamy brzusznej (średnica 1×2 i 3×4 cm), węzły chłonne obwodowe prawidłowej wielkości.

♂, 20 miesięcy Wywiad – apatia, utrata apetytu, masy ciała – skierowany Łagodna leukocytoza, Badanie cytologiczne węzłów do badania cytologicznego z podejrzeniem chłoniaka. łagodna niedokrwistość chłonnych obwodowych. Badanie kliniczne – mierne powiększenie węzłów chłonnych nieregeneratywna, Potwierdzenie badaniem obwodowych, znaczne powiększenie węzłów chłonnych wzrost aktywności AP, histopatologicznym wycinków krezkowych (średnica około 5–7 cm). wzrost stężenia bilirubiny. narządów wewnętrznych. węzłów chłonnych ma najczęściej łagod- stężenia albumin wskazują na zajęcie potrzeby pobierania dodatkowego mate- ne nasilenie i jest silniej wyrażone w wę- i uszkodzenie wątroby. Niekiedy nacieki ko- riału z tych narządów, bowiem nakłucie złach chłonnych jamy brzusznej – często mórkowe zapalne obejmują nawet 50% ob- węzłów chłonnych jest łatwiejsze i obar- badanie palpacyjne jamy brzusznej ujaw- jętości miąższu wątroby (1, 2, 4, 8). Badanie czone mniejszym ryzykiem, a z reguły jest nia obecność dużej nieregularnej, guzo- ultrasonograficzne jamy brzusznej ujawnia wystarczające do postawienia ostateczne- watej masy (1, 4, 8). Taki obraz kliniczny hepato- i splenomegalię, a także potwier- go rozpoznania. Dodatkowo ocena zajęcia w pierwszej kolejności nasuwa podejrzenie dza, że za obecność guzowatej masy w ja- szpiku kostnego czy trzewi wydaje się nie chłoniaka i zazwyczaj z takim rozpoznanie mie brzusznej odpowiada powiększenie wę- mieć znaczenia praktycznego. Obraz cy- klinicznych pacjent kierowany jest do ba- złów chłonnych krezkowych (ryc. 1; 1, 2, 8). tologiczny pobranego materiału jest wy- dania cytopatologicznego węzłów chłon- soce specyficzny, obejmuje obecność bar- nych lub guza jamy brzusznej. Rozpoznanie dzo licznych aktywowanych makrofagów, Badanie morfologiczne krwi ujawnia leu- o obfitej cytoplazmie zawierającej liczne, kocytozę (niekiedy znaczną), łagodną nie- Jak wspomniano powyżej, w wielu przy- igiełkowate puste przestrzenie, które są dokrwistość nieregeneratywną normocytar- padkach wstępne podejrzenie kliniczne niewybarwionymi prątkami (ryc. 2). Bar- ną, której może towarzyszyć obniżenie stę- obejmuje chłoniaka i najczęściej z takim wienie metodą Ziehla-Neelsena pozwala żenia żelaza we krwi, a więc niedokrwistość podejrzeniem pacjent jest poddawany ba- na identyfikację tych struktur jako prąt- towarzyszącą chorobie przewlekłej (1, 2, 8). daniu cytologicznemu (1, 2, 8). Próbki cy- ki kwasooporne, przy czym ich liczba jest Nacieki zapalne stwierdza się też w obrębie tologiczne pobiera się z powiększonych olbrzymia (cecha typowa dla mykobakte- szpiku kostnego, co wypiera komórki hema- węzłów chłonnych krezkowych lub ob- rioz atypowych; ryc. 3). Określenie przyna- topoezy i może pogłębiać niedokrwistość. wodowych węzłów chłonnych. Chociaż leżności gatunkowej oraz antybiotykowraż- Obserwowane często zwiększenie aktyw- w momencie rozpoznania często zajęte są liwości wymaga przeprowadzenia posie- ności transaminaz, niekiedy zmniejszenie wątroba, śledziona i szpik kostny, nie ma wu bakteriologicznego (2, 3). Określenie

Ryc. 2. Obraz cytologiczny materiału pobranego drogą BAC z łagodnie powiększonego węzła chłonnego podkolanowego (przypadek 3) – oprócz limfocytów Ryc. 1. Obraz ultrasonograficzny jamy brzusznej sznaucera miniaturowego widoczne liczne makrofagi o obfitej i piankowatej (ażurowej) cytoplazmie z układową mykobakteriozą (przypadek 3 z tabeli 1) ukazuje powiększone zawierające liczne niebarwiące się prątki (wstawka); barwienie barwnikiem i hipoechogeniczne węzły chłonne krezkowe Giemsy, powiększenie 400×

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 259 Prace kliniczne i kazuistyczne

przynależności gatunkowej możliwe jest Obraz sekcyjny i mikroskopowy jamy brzusznej (tu najczęściej obserwuje też za pomocą badań molekularnych, w tym się masywną limfadenomegalię – pakiety metody PCR, do których materiał pobie- Ziarniniakowy proces zapalny obejmu- węzłów chłonnych osiągają wielkość pię- ra się w czasie zabiegu chirurgicznego lub je najczęściej narządy bogate w tkankę ści), węzły obwodowe (często nie są ma- biopsji gruboigłowej albo wycinkowej (2, 3). limfatyczną, szczególnie węzły chłonne sywnie powiększone), śledzionę (w której stwierdza się guzowate ogniska), migdał- ki, kępki Peyera, szpik kostny (obserwu- je się zmianę wyglądu szpiku kostnego). Rzadziej ogniska widoczne makroskopo- wo stwierdzane są w płucach, a badanie mikroskopowe wycinków narządów ujaw- nia też zajęcie ośrodkowego układu ner- wowego (wieloogniskowe zapalenie ziar- niniakowe kory mózgowej, móżdżku, pnia mózgu oraz opon mózgowych). Badanie mikroskopowe wycinków tkankowych pobranych od sznaucerów zakażonych atypowymi prątkami ujaw- nia zapalenie ziarniniakowe o charak- terze wieloogniskowym. Naciek komór- kowy zapalny utworzony jest z jednopo- staciowych, bardzo licznych makrofagów o obfitej jasnej kwasochłonnej cytopla- zmie obładowanej prątkami (do ich wy- kazania konieczne jest barwienie meto- Ryc. 3. Obraz cytologiczny materiału pobranego drogą BAC z łagodnie powiększonego węzła chłonnego dą Ziehla‑Neelsena). Ogniska są różnych podkolanowego (przypadek 3) – w cytoplazmie makrofagów widoczne wybarwione na buraczkowo prątki; rozmiarów niekiedy dochodzi do infil- strzałkami oznaczono wielojądrowe komórki olbrzymie; barwienie metodą Ziehla-Neelsena, powiększenie 100x tracji całej zajętej struktury przez ma- (A), powiększenie 400× (B) krofagi, w innych przypadkach skupiska

Ryc. 5. Powiększone węzły chłonne krezkowe – obraz odzwierciedla to, co widać na ryc. 1

Ryc. 4. Obraz sekcyjny (przypadek 3) - na rycinie A widoczna zażółcona skóra wewnętrznej powierzchni napletka, na rycinie B widoczna blada i zażółcona Ryc. 6. Obraz sekcyjny (przypadek 3) – znaczna splenomegalia, miąższ narządu spojówka oraz zapadnięcie gałki ocznej wynikające z wyniszczenia zawiera mnóstwo żółtawych ognisk zapalenia ziarniniakowego

260 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace kliniczne i kazuistyczne tych komórek są otoczone przez neutro- powyżej roku. W większości przypadków dotyczył pacjenta (przypadek 3 w tab. 1), file oraz wielojądrowe komórki olbrzy- stan pacjenta szybko się pogarsza, a po- który został przyprowadzony do lecznicy mie. Obecność ognisk martwicy nie jest jawiające się objawy kliniczne wskazują celem potwierdzenia lub wykluczenia kli- typową cechą zapalenia ziarniniakowe- na zajęcie kolejnych narządów i układów nicznego podejrzenia chłoniaka wieloogni- go w przebiegu zakażenia mykobakte- (szczególnie pojawienie się objawów neu- skowego. W tym przypadku po ustaleniu riami atypowymi u sznaucerów minia- rologicznych – nadpobudliwość, zaburze- rozpoznania i rozważeniu możliwości po- turowych. Dla odróżnienia, w przebiegu nia chodu, skurcze mięśniowe, ślepota), stępowania oraz ryzyka epidemiologiczne- gruźlicy obserwuje się zmiany ognisko- co skutkuje podjęciem decyzji o eutana- go podjęto próbę leczenia przyczynowe- we, z centralnym obszarem martwicy se- zji pacjenta (1, 4, 8). go, z zastosowaniem złożonego schema- rowatej, otoczonej przez pleomorficzne Chociaż zakażenie MAC jest potencjal- tu antybiotyków polecanych w przypadku makrofagi, z domieszką granulocytów nie zaraźliwe, to nie wydaje się, aby zdrowe leczenia zakażeń prątkami (wybrano połą- i limfocytów, ponadto obecne mogą być psy lub ludzie narażeni na kontakt z chory- czenie ryfampicyny, enrofloksacyny i kla- komórki olbrzymie. mi psami mogli zachorować (3). W przy- rytromycyny), w połączeniu z działaniem padku psów z obniżoną odpornością oraz immunomodulującym – preparatu Zyle- Postępowanie ludzi ze stanem immunosupresji (niemow- xis® (zawiera szczep D1701 Parapoxvirus lęta, starcy, diabetycy, pacjenci onkologicz- ovis w ilości 230 jednostek interferono- Jak dotąd nie opisano przypadków remi- ni, nosiciele HIV lub chorzy na AIDS) przy wych) podawanego według zaleceń produ- sji zakażenia MAC u sznaucerów minia- kontakcie z zakażonym psem powinno się centa. Leczenie prowadzono przez 4 tygo- turowych, w opisanych przypadkach za- jednak zachować ostrożność (4). dnie, jednak nie przyniosło ono poprawy, wsze dochodziło do śmierci pacjentów stan pacjenta systematycznie się pogarszał, (śmierć lub eutanazja). Czas, jaki mijał od Obserwacje własne zwierzę padło z objawami niewydolności rozpoznania do śmierci, wynosił średnio krążenia. Sekcja zwłok ujawniła zażółce- kilka tygodni, chociaż dzięki zastosowa- Przypadki układowej mykobakteriozy wy- nie skóry i błon śluzowych, bladość błon niu złożonych protokołów terapeutycz- wołanej prątkami atypowymi u sznau- śluzowych, cechy wyniszczenia (ryc. 4), nych pozwala wydłużyć życie do kilku cerów miniaturowych były też opisane a także masywne zajęcie tkanki limfatycz- miesięcy, a w jednym przypadku nawet przez autora (1, 8). Ostatnio rozpoznany nej, wyrażające się występowaniem zmian

Ryc. 8. Obraz histologiczny wycinka wątroby (przypadek 3) – widoczne makrofagi Ryc. 7. Obraz histologiczny wycinka wątroby (przypadek 3) – pomiędzy obładowane zabarwionymi na buraczkowo prątkami, w tym barwieniu wyraźnie hepatocytami (z których część wykazuje wakuolizację oraz cechy martwicy) widać, że prątki (choć z mniejszej ilości) są też obecne w cytoplazmie hepatocytów widoczne skupiska aktywowanych makrofagów (strzałki); barwienie metodą (niektóre z tych hepatocytów oznaczono strzałkami); barwienie metodą hematoksylina-eozyna, powiększenie 400× Ziehla‑Neelsena, powiększenie 400×

Ryc. 9. Obraz sekcyjny (przypadek 3) ujawnia obecność żółtawych nalotów na Ryc. 10. Obraz histologiczny wycinka miokardium (przypadek 3) – widoczna powierzchni serca – grzybicze zapalenie nasierdzia wybarwiona na kolor granatowy plecha grzybicza wrastająca pomiędzy kardiomiocyty (zielone); barwienie metodą PAS, powiększenie 400×

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 261 Prace kliniczne i kazuistyczne

ogniskowych w narządach zawierających była, jak się wydaje, immunosupresja le- hominissuis infection in 2 pet dogs, Germany. Emerg. In- fect. Dis. 2008, 14, 988–990. tkankę limfatyczną (śledziona, wątroba) żąca u podłoża układowej mykobakte- 5. Larsson C.E., Michalany N.S., Pinheiro S.R., Ledon lub masywnym ich powiększeniem – po- riozy sznaucerów miniaturowych, jednak A.L.B.P., Vasconcellos S.A: Mycobacteriosis in dome- większenie migdałków, węzłów chłonnych w jego powstaniu miała zapewne udział stic dogs. Report of two cases in Sao Paulo, Brazil. Braz. ryc. 5, 6 J. Vet. Anim. Sci. 1994, 31, 35–41. krezkowych i obwodowych ( ). Ob- złożona i trwająca kilka tygodni antybio- 6. Foley J.E., Borjesson D., Gross T.L., Rand C., Needham M., raz mikroskopowy wycinków zmienio- tykoterapia. Poland A.: Clinical, microscopic, and molecular aspects nych chorobowo narządów był zgodny of canine leproid granuloma in the United States. Vet. Pa- thol. 2002, 39, 234–239. z tym opisywanym w piśmiennictwie – Piśmiennictwo 7. Carpenter J.L., Myers A.M., Conner M.W.: Tuberculosis obserwowano liczne ogniska nacieku ak- in five basset hounds. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1988, 192, 1563–1568. 1. Sapierzyński R., Jagielski D.: Mykobakteriozy u psów i ko- tywowanych makrofagów i wielojądro- 8. Sapierzyński R.: Mykobakterioza u psa. W: R. Sapie- tów. Życie Wet. 2012, 87, 663–668. wych komórek olbrzymich obładowanych rzyński,: Atlas cytologii psów i kotów. Galaktyka, Łódź 2. Eggers J.S., Parker G.A., Braaf H.A., Mense M.G.: Disse- 2014, 148. bardzo licznymi prątkami kwasooporny- minated Mycobacterium avium infection in three minia- mi (ryc. 7, 8). Dodatkowo w czasie sekcji ture schnauzer litter mates. J. Vet. Diagn. Invest. 1997, 9, 424–427. zwłok zaobserwowano żółtawe naloty na 3. Toole D.O., Thrap S., Thomsen B.V., Tan E., Payeur J.B.: Fa- powierzchni mięśnia sercowego, które tal mycobacteriosis with hepatosplenomegaly in a young w badaniu histopatologicznym zidentyfi- dog due to Mycobacterium avium. J. Vet. Diagn. Invest. 2005, 17, 200–204. Dr hab. Rafał Sapierzyński, prof. nadzw. SGGW, kowano jako grzybicze zapalenie nasier- 4. Haist V., Seehusen F., Moser I., Hotzel H., Deschl U., Baum- dzia (ryc. 9, 10). Przyczyną tego zakażenia gartner W., Wohlsein P.: Mycobacterium avium subsp. e-mail: [email protected]

Laparoscopic nephro-splenic space closure Laparoskopowe zaszycie in horse for prophylaxis of recurrent dorsal displacement of large colon. Six clinical przestrzeni śledzionowo-nerkowej cases report u koni jako profilaktyka nawrotowego Samsel J., Equine Hospital, Warsaw dogrzbietowego przemieszczenia The aim of this paper is to present the clinical lewych pokładów okrężnicy dużej experiences with introducing the laparoscopic nephro- splenic space ablation in the standing horse to the – 6 przypadków klinicznych routine practice of the clinic. All horses were referred to the surgery due to recurrent dorsal displacement of the left colon. The modified Marien’s method Jan Samsel (2001) was used. Laparoscope was introduced to the abdomen in the left 17Th intercostal space and the ze Szpitala Koni Służewiec w Warszawie custom made stainless steel 4x20cm working trokar in the left paralumbar fossa. Perirenal fascia and the długoterminowe wyniki leczenia tą meto- lub całkowitej niedrożności okrężnicy du- splenic capsule were sutured with simple, interrupted dą (2) oraz opisy modyfikacji samej tech- żej. Zaburzenie to rozpoznaje się przede pattern (Safil 1 150cm long). The extracorporeal niki (3, 4). wszystkim na podstawie badania rektal- Roeder’s knots were used. No major complications Przyjmuje się, że wskazaniem do ope- nego. Przydatne jest również badanie ul- during and after the surgery occurred, although, racji jest nawrotowe uwięźnięcie lewych trasonograficzne, chociaż obecność zga- in one case the spleen was punctured during pokładów okrężnicy dużej w przestrzeni zowanego jelita w tym rejonie nie przesą- entering the abdominal cavity and subcutaneous śledzionowo-nerkowej. Ta postać prze- dza o diagnozie. gas oedema with abdominal pain due to the air mieszczenia okrężnicy w praktyce autora Leczenie, w większości przypadków za- left in the abdominal cavity were seen in 4 cases. stanowi drugą co do częstotliwości wystę- chowawcze, prowadzi się poprzez stopnio- These complications were not seen after air removal powania, za przeładowaniem lewych po- we opróżnianie jelit z treści pokarmowej za at the end of the procedure in the 2 last horses. kładów okrężnicy dużej, przyczynę lecze- pomocą dożołądkowego podawania oleju There were no recurrence in the short post up time nia koni z objawami bólów morzyskowych. parafinowego i soli przeczyszczających oraz (up to 8 months). Przyczyna dogrzbietowego przemiesz- farmakoterapii dożylnej (leki rozkurczowe, czenia okrężnicy dużej jest nieznana, czyn- przeciwbólowe i płynoterapia). Keywords: horse, laparoscopy, nephro‑splenic nikiem sprzyjającym jest jej zgazowanie. Zdarza się, że do uwolnienia jelita do- ablation. Fizjologicznie położone na dole jamy chodzi spontanicznie, podczas tarzania brzusznej lewe pokłady okrężnicy dużej się konia. Jako zachowawczą formę lecze- przesuwają się pomiędzy lewymi żebra- nia stosuje się również przetaczanie przez rzedmiotem tego artykułu jest prezen- mi a śledzioną i ulegają przemieszcze- grzbiet w krótkotrwałej narkozie infuzyj- tacja własnych doświadczeń, związa- niu w kierunku kręgosłupa i lewej nerki nej oraz lonżowanie, po ewentualnym po- Pnych z wprowadzeniem w 2014 r. do ru- (ryc. 1). Jeżeli jelito przedostanie się przez daniu fenylefryny. tynowej praktyki Szpitala Koni Służewiec krawędź śledziony, to dochodzi do jego Leczenie chirurgiczne podejmuje się techniki zamknięcia przestrzeni śledzio- uwięźnięcia w przestrzeni pomiędzy nerką, w wypadkach, gdy postępowanie zacho- nowo-nerkowej u konia. Opis tego za- śledzioną a więzadłem śledzionowo-ner- wawcze nie przynosi rezultatów oraz gdy biegu został po raz pierwszy opubliko- kowym, z równoczesną rotacją o 180° (5; stan konia się pogarsza i zachodzi obawa, wany przez Mariëna (1). Dostępne są już ryc. 2). Dochodzi wówczas do częściowej że postępuje uszkodzenie ściany jelita.

262 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace kliniczne i kazuistyczne

Ryc. 1. Jama brzuszna oglądana przez optykę laparoskopową, wprowadzoną Ryc. 2. Uwięźnięcie lewych pokładów okrężnicy dużej w przestrzeni w ostatniej przestrzeni międzyżebrowej na wysokości lewego guza biodrowego. śledzionowo‑nerkowej podczas laparoskopii diagnostycznej. LDC – lewy, Widok w kierunku dogłowowym. Wypełnione gazem lewe pokłady okrężnicy dużej dogrzbietowy pokład okrężnicy dużej, LVC – lewy, dobrzuszny pokład okrężnicy (LDC) przemieszczone pomiędzy śledzionę (S) a lewą ścianę jamy brzusznej; dużej, PF – powięź okołonerkowa, BW – ściana jamy brzusznej. Widok z okolicy (DC) – część żebrowa przepony, (G) – żołądek, (PF) – powięź okołonerkowa lewej 17 przestrzeni międzyżebrowej w kierunku dogłowowym

Najczęściej stosuje się laparotomię w kresie z powodu dogrzbietowego przemieszcze- i przemieszczeniem jelit grubych, leczo- białej. Ten uniwersalny dostęp pozwala na nia okrężnicy dużej. nych w stajni. Zgłoszony do leczenia z na- szybkie i dokładne sprawdzenie całej jamy wrotem bólów morzyskowych. Rozpozna- brzusznej przy okazji redukcji uwięźniętej Przypadek 3 no dogrzbietowe przemieszczenie okrężni- okrężnicy. Opisywane są również techniki cy dużej, leczony zachowawczo z jednym chirurgiczne na koniu stojącym, z dostę- Wałach półkrwi, 5-letni, leczony zachowaw- epizodem nawrotu podczas pobytu w szpi- pu w lewym dole słabiznowym i znieczu- czo z powodu uwięźnięcia lewych pokła- talu. leniu miejscowym z użyciem (lub bez) la- dów okrężnicy dużej w przestrzeni śledzio- paroskopu (5). nowo-nerkowej. Podczas leczenia doszło Opis zabiegu Kolopeksja, czyli chirurgiczne przy- do trzykrotnego nawrotu przemieszczenia. szycie okrężnicy zwykle do grzbietowo- U wszystkich operowanych koni stwier- -bocznej ściany brzucha (7), amputacja Przypadek 4 dzono uwięźnięcie okrężnicy dużej w prze- lewych pokładów okrężnicy dużej (8) oraz strzeni śledzionowo-nerkowej o charakte- ablacja przestrzeni śledzionowo-nerko- Wałach półkrwi, 12-letni, operowany 5 lat rze nawrotowym. W okresie przedopera- wej (1) to metody stosowane w celu za- wcześniej z powodu lewostronnej przepu- cyjnym podawano fluniksynę (1,1 mg/kg pobiegania nawrotom tej choroby. Obec- kliny mosznowej. Zgłoszony do leczenia m.c., iv), penicylinę prokainową (20 tys nie metodą z wyboru stała się małoinwa- z powodu bólów morzyskowych o dużym j.m./ kg m.c., co 12 h, i.m.) i gentamycynę zyjna technika laparoskopowa zaszycia nasileniu. Leczony operacyjnie z powodu (6,6 mg/kg m.c., raz dziennie, i.v.). Po pre- przestrzeni śledzionowo-nerkowej na eozynofilowego zapalenia jelit cienkich, ze medykacji ksylazyną (1,1 mg/kg m.c.), ko- stojącym koniu. skrętem wokół korzenia krezki. W okresie nie wprowadzano do poskromu i badano pooperacyjnym, w obu przypadkach, do- rektalnie, w celu oceny stopnia wypełnie- Opis przypadków chodziło do dogrzbietowego przemiesz- nia i ułożenia jelit. W przypadku stwier- czenia okrężnicy, leczonego zachowaw- dzenia nadmiernego wypełnienia okręż- czo. Koń został poddany zabiegowi ablacji nicy dużej treścią pokarmową, zgazowa- Przypadek 1 przestrzeni śledzionowo-nerkowej 3 tygo- nia jelit lub ich przemieszczenia w okolicę dnie po laparotomii. przestrzeni śledzionowo-nerkowej zabieg Klacz pełnej krwi angielskiej, 14 lat, ope- był odkładany o 24 godziny. W tym czasie rowana 4 lata wcześniej z powodu uwięź- Przypadek 5 zamiast siana podawano trawę granulowa- nięcia lewych pokładów okrężnicy dużej, ną. Do zabiegu przystępowano po ponow- została zgłoszona do szpitala z powodu bó- Wałach półkrwi, 5-letni, zgłoszony do szpi- nej weryfikacji stanu jamy brzusznej bada- lów morzyskowych. Rozpoznano ponow- tala z powodu bólów morzyskowych o nie- niem przez odbytnicę. Nie stosowano gło- ne, dogrzbietowe przemieszczenie okręż- wielkim natężeniu. Lekarz kierujący kil- dzenia operowanych koni. nicy dużej, wyleczone z powodzeniem za- kukrotnie leczył zachowawczo dogrzbie- Po przygotowaniu pola operacyjnego chowawczo. towe przemieszczenie okrężnicy w stajni. w lewym dole słabiznowym i wywiązaniu W szpitalu również rozpoznano ten typ ogona znieczulano miejscowo skórę i war- Przypadek 2 przemieszczenia jelit grubych. Leczono stwy mięśni za pomocą mieszaniny ligno- z powodzeniem zachowawczo, ablację wy- kainy 2% i bupiwakainy 0,5% w stosunku Wałach pełnej krwi angielskiej, 17-letni, konano 4 dni później. 1:1. Głębokość sedacji regulowano, zmie- leczony operacyjnie 3 lata wcześniej z po- niając tempo kroplowego wlewu dożylnego wodu skrętu o 180° przeponowych pokła- Przypadek 6 domosedanu (20 mg w 1 l NaCl). dów okrężnicy dużej. U konia obserwo- Portal dla optyki laparoskopowej znaj- wano skłonności do występowania mo- Wałach półkrwi, 17-letni, z historią nawro- dował się w ostatniej przestrzeni między- rzysk. Kilkakrotnie leczony zachowawczo towych kolek wywołanych zgazowaniem żebrowej na wysokości guza biodrowego,

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 263 Prace kliniczne i kazuistyczne

Ryc. 3. Pole operacyjne – umiejscowienie portalu roboczego (x), oraz optycznego (O)

Ryc. 4. Kolejne fazy wprowadzania trokaru narzędziowego do jamy brzusznej w lewym dole słabiznowym, na wysokości guza biodrowego. SC – okrężnica mała, J – pętla jelita czczego, LOM – krezka lewego jajnika, LO – lewy jajnik, T – trokar narzędziowy, LBW – lewa ściana jamy brzusznej, P – otrzewna ścienna

a portal narzędziowy tuż za ostatnim że- wprowadzano optykę laparoskopową narzędziowy o długości 20 cm i średnicy brem, nieco poniżej guza biodrowego (45 st., 30 cm dł., Storz) i po podłączeniu 4 cm (ryc. 4), który umożliwiał operowa- (ryc. 3). Do znieczulenia używano odpo- toru wizyjnego dokonywano oceny prze- nie instrumentami oraz igłą z nicią. Tro- wiednio 20 i 40 ml roztworu, przy uży- strzeni śledzionowo-nerkowej. Nie stoso- kar ten w razie potrzeby pozwalał również ciu igły do nakłuć lędźwiowych 0,9 mm wano insuflacji jamy otrzewnej. na bezpośrednią wizualizację pola ope- o długości 7 cm. Po obłożeniu pola ope- Następnie, pod kontrolą wzroku, racyjnego (ryc. 5). Przestrzeń śledziono- racyjnego serwetami, do jamy brzusznej wprowadzano do jamy brzusznej trokar wo-nerkową zaszywano szwem węzełko- wym, przerywanym, zaczynając od części dożołądkowej (ryc. 6), zachowując odstę- py pomiędzy węzłami ok. 0,5–1 cm. Za- kładano od 5 do 9 węzłów, w zależności od długości śledziony (ryc. 7). Do szycia zastosowano wchłanianą nić Safil HRT 43 NR1 o długości 150 cm, wprowadza- ną do jamy brzusznej za pomocą igłotrzy- macza laparoskopowego o długości 40 cm i średnicy 10 mm. Zespalane tkanki: po- więź otaczającą nerkę oraz torebkę śle- dziony zbliżano, starając się unikać pe- netracji głębszych warstw tkanek. Nie stosowano miejscowej infiltracji znieczu- lającej. Węzły typu Roeder lub ­Fisherman (9) zakładano na zewnątrz jamy brzusz- nej i zaciskano za pomocą laparoskopo- wych kleszczy tkankowych (claw forceps 10/400 mm, Nopa). Po zaciśnięciu ostat- niego węzła zaszyto portal narzędziowy Ryc. 5. Bezpośrednia wizualizacja pola operacyjnego przez trokar narzędziowy. L- optyka laparoskopowa, przy użyciu trzech warstw szwów: mię- S – śledziona, PF – powięź okołonerkowa, T – trokar narzędziowy śnie, tkanka podskórna i skóra – szwem

264 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Prace kliniczne i kazuistyczne

Ryc. 6. Zakładanie pierwszego szwu (strzałka), G – żołądek, S – śledziona, NH – igłotrzymacz, PF – powięź okołonerkowa, CF - kleszcze tkankowe ciągłym na okrętkę wchłanianą nicią Sa- u konia 2, u którego 5. dnia po zabiegu leczniczej. U wszystkich operowanych fil 2/0. Skórę zszywano szwem śródskór- stwierdzono badaniem rektalnym obec- koni stwierdzono ponad wszelką wątpli- nym. Portal optyki jak wyżej, z pomi- ność gazu w jamie otrzewnej, w okolicy wość przynajmniej dwukrotne dogrzbie- nięciem warstwy mięśniowej. U koni 2 przestrzeni śledzionowo-nerkowej. Gaz zo- towe przemieszczenie lewych pokładów i 6 ­odessano powietrze z jamy brzusz- stał usunięty poprzez punkcję jamy otrzew- okrężnicy dużej. nej za pomocą­ ssaka chirurgicznego oraz nej w okolicy portalu optyki laparoskopo- Autor nie stwierdził konieczności igły Veresa. wej (ostatnia przestrzeń międzyżebrowa) ­24–36‑godzinnego głodzenia konia przed W okresie pooperacyjnym koniom nie i odessanie za pomocą ssaka chirurgicz- zabiegiem, które jest zalecane przez innych podawano jedzenia przez 24 godziny. Nie nego. Dwa dni potem u tego konia doszło klinicystów (1). Z całą pewnością niezbęd- ograniczano dostępu do wody. Antybio- również do zatkania jelita ślepego leczo- ne jest dokładne, przedoperacyjne badanie tykoterapię kontynuowano przez 3 ko- nego w kolejnych dniach. rektalne, które umożliwia ocenę ułożenia lejne dni. Fluniksynę podawano co 8 go- i wypełnienia jelit i położenia śledziony. dzin przez 24–36 godz. Dziesiątego dnia Omówienie Pozwala to na zminimalizowanie ryzyka po operacji konie mogły być wyprowa- związanego z wprowadzeniem narzędzi do dzane na spacery stępem. Powrót do nor- Aby prawidłowo zakwalifikować konia do jamy otrzewnej, ustalenie, czy przestrzeń malnej aktywności następował po 4 tygo- profilaktycznego zamknięcia przestrze- śledzionowo-nerkowa jest pusta oraz czy dniach od zabiegu. ni śledzionowo-nerkowej, konieczne jest nie występuje nadmierne wypełnienie je- potwierdzenie diagnozy badaniem rektal- lit treścią pokarmową lub gazem, co istot- Powikłania i komplikacje nym oraz stwierdzenie nawrotowego cha- nie utrudnia i wydłuża operację. rakteru choroby. Jednostkowe stwierdze- Użycie 2% lignokainy do znieczulenia Do miejscowego znieczulenia skóry i mię- nie tego rodzaju przemieszczenia i dane miejscowego skóry i mięśni (koń 1) spo- śni u konia 1. zastosowano lignokainę bez z wywiadu o powtarzających się epizo- wodowało przedwczesny powrót czu- łączenia z bupiwakainą. Spowodowało to dach bólów morzyskowych nie mogą być cia bólu, co utrudniło zamknięcie ran trudności w zamknięciu ran pooperacyj- podstawą do rekomendowania tej metody operacyjnych. Zastosowanie u kolejnych nych na skutek powrotu czucia skórnego. Podczas wprowadzania trokaru w ostat- niej przestrzeni międzyżebrowej u ko- nia 3. doszło do przypadkowego przebi- cia na wylot śledziony. Spowodowało to niewielkie krwawienie, które ustąpiło sa- moistnie w ciągu kilku minut. Zabieg do- kończono bez przeszkód. U konia 1. obec- ność okrężnicy małej w bliskim sąsiedz- twie przestrzeni śledzionowo-nerkowej oraz zgazowanie lewych pokładów okręż- nicy dużej w istotnym stopniu utrudniały wizualizację oraz wprowadzanie i mani- pulację narzędziami (ryc. 1). Zabieg został ukończony, lecz jego czas uległ wydłuże- niu do ok. 2 godzin. U operowanych koni obserwowano powstanie odmy podskórnej, utrzymują- cej się do 7–10 dni po zabiegu. U konia 4. w pierwszych 2 dobach po operacji ob- serwowano bóle morzyskowe o niewiel- kim nasileniu, które ustępowały po poda- niu fluniksyny. Podobne objawy wystąpiły Ryc. 7. Widok zespolenia po założeniu ostatniego węzła. S – śledziona, PF – powięź okołonerkowa

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 265 Prace kliniczne i kazuistyczne

w okresie od 2 do 8 miesięcy, w zależno- ści od terminu operacji). Opublikowane w 2015 r. długotermi- nowe rezultaty leczenia koni przy użyciu tej techniki są bardzo obiecujące: z gru- py 27 operowanych koni tylko u 2 stwier- dzono epizod uwięźnięcia lewych pokła- dów okrężnicy w przestrzeni śledziono- wo-nerkowej (9). Podsumowując, należy stwierdzić, iż laparoskopowe zaszycie przestrzeni śle- dzionowo-nerkowej jest bezpieczną i sku- teczną metodą leczenia koni z nawroto- wym, dogrzbietowym przemieszczeniem okrężnicy dużej. Piśmiennictwo

1. Mariën T., Adriaenssen A., Hoeck F.V., Segers L.: Laparo- scopic closure of the renosplenic space in standing hor- ses. Vet. Surg, 2001, 30, 559–563. 2. Roecken M., Wuensch V., Barske K.: Long term outco- me of laparoscopic closure of the nephrosplenic space. 24 Annual Meeting ECVS, Berlin 2015. Ryc. 8. Ablacja przestrzeni śledzionowo-nerkowej 6 tygodni po operacji. G – żołądek, S – śledziona, 3. Bussy C.P.: The “GR” trocar: an alternative to laparosco- PF – powięź okołonerkowa py for the closure of the nephrosplenic space in the stan- ding horse. The Eleventh International Equine Colic Re- search Symposium, Dublin 2014. pacjentów mieszaniny lignokainy i bu- Trocar; 3). Może to upraszczać i skracać 4. Bodó G.: Different laparoscopic techniques for nephro- piwakainy pozwoliło na uzyskanie szyb- zabieg, jednak autor osobiście nie stoso- splenic space ablation in the horse. 13th WEVA Congress, Hungary 2013. kiego i długotrwałego efektu znieczu- wał tego rozwiązania. 5. Albanese V., Caldwell F.J: Left dorsal displacement of lającego. Zastosowanie do zamknięcia przestrze- the large colon in the horse. Equine Vet. Educ. 2014, 26, ­107–111. Kluczowym momentem zabiegu jest, ni śledzionowo-nerkowej szwu pojedyn- 6. Busschers E, Southwood L..L. E. J. Parente E.J.: Laparo- w ocenie autora, wprowadzenie do jamy czego, węzełkowego zamiast ciągłego, zo- scopic diagnosis and correction of a nephrosplenic en- brzusznej pierwszego trokara. Jest to bo- stało wprowadzone celowo, gdyż w oce- trapment of the large colon in a horse. Equine Vet. Educ. 2007, 19, 60–63. wiem jedyny etap operacji wykonywa- nie autora jest on łatwiejszy technicznie, 7. Markel M., Dreyfuss D. Meagher D.: Colopexy of the equ- ny bez kontroli wzroku, podczas którego a wytrzymałość takiego zamknięcia wy- ine large colon: comparison of two techniques. J. Am. Vet. może dojść do perforacji narządów jamy daje się większa. Med. Ass.1988, 192, 354–357. 8. Bertone A.L., Stashak, T.S., Sullins, K.E.: Large colon re- brzusznej, co stanowi istotne zagrożenie Z uwagi na fakt, iż w omawianej prze- section and anastomosis in horses. J. Am. Vet. Med. Ass. dla pacjenta. Uszkodzenie śledziony u ko- strzeni uwięznąć mogą również jelita cien- 1986, 188, 612–617. 9. Palmer S.E.: Selected Laparoscopic Suturing and Knot- nia 3. nie wywołało żadnych niepożąda- kie i okrężnica mała, istotne jest, aby nie -Tying Techniques. W: A.T. Fischer Jr. (edit): Equine Dia- nych następstw, ale mogło być powodem doszło do powstania kanału pomiędzy gnostic & Surgical Laparoscopy, W.B. Saunders Compa- groźnego krwawienia. Przedoperacyjne więzadłem śledzionowo-nerkowym a rzę- ny, 2002. 10. Fourmestraux C., Geffroy O., Robert M., Tessier C.:. La- badanie rektalne umożliwia ocenę poło- dem szwów. Może się to zdarzyć u koni paroscopic closure of the nephrosplenic space using an żenia jelit i śledziony w stosunku do pla- z bardzo głęboką przestrzenią i wtedy absorbable barbed suture. 24 Annual Meeting ECVS, Ber- nowanych portali laparoskopowych. Nie- konieczne jest zaszycie jej kilkoma pię- lin 2015. stety, użycie tzw. bezpiecznych trokarów trami szwów. nie jest rozwiązaniem problemu, gdyż do Zastosowanie samoblokującej się nici przebicia otrzewnej u konia niezbędny jest V-LocTM180 pozwala na zespolenie tka- ostry trokar; w innym wypadku otrzewna nek bez konieczności wiązania węzłów jest odciągana od ściany jamy brzusznej (10). Może to istotnie ułatwić i skrócić za- i narzędzia wprowadzane są zewnątrzo- bieg. Autor nie stosował jednak jeszcze tej trzewnowo – pomiędzy otrzewną a mię- techniki w praktyce. śniami ściany jamy brzusznej. Również Odessanie powietrza z jamy brzusz- insuflacja jamy otrzewnej dwutlenkiem nej po zamknięciu ran skórnych pozwa- węgla nie daje gwarancji bezpieczeństwa, la na istotne zredukowanie występowa- choć z pewnością ogranicza ryzyko. Klu- nia odmy podskórnej oraz dyskomfortu czowym czynnikiem jest ostrożność, de- u konia w formie lekkich bólów morzy- likatność i wprawa chirurga. skowych w okresie pooperacyjnym. U ko- Zastosowanie dużego trokara narzę- nia 1. możliwa była weryfikacja powstałe- dziowego pozwala na szybkie i skutecz- go zespolenia 6 tygodni po zabiegu, gdyż ne operowanie odpowiednich rozmiarów klacz, z powodów behawioralnych, zosta- igłą oraz – w razie potrzeby – umożliwia ła zgłoszona do operacji laparoskopowej bezpośrednią obserwację pola operacyj- owariektomii (ryc. 8). Wszystkie operowa- nego. Dostępny w sprzedaży jest dużych ne konie zostały wypisane ze szpitala pla- rozmiarów trokar narzędziowy wyposażo- nowo, po upływie około 10 dni od zabie- ny w źródło światła na końcu, co umożli- gu. W okresie pooperacyjnym u żadnego wia wykonanie zabiegu bez użycia laparo- z nich nie doszło do nawrotu omawiane- Lek. wet. Jan Samsel, Szpital Koni Służewiec, Warszawa, skopowego toru wizyjnego („GR” Equine go rodzaju przemieszczenia okrężnicy (ani ­e-mail: [email protected]

266 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Higiena żywności i pasz

Wsparcie naukowe dla Ukrainy Research support of Ukraine in terms of food chain safety control in the frame w zakresie kontroli bezpieczeństwa of MICRORISK project w łańcuchu żywnościowym Wieczorek K.1, Kukier E.2, Pomykała R.1, Kwiatek K.2, Osek J.1, Department of Hygiene w ramach projektu MICRORISK of Food of Animal Origin1, Department of Feed Hygiene of Animal Feedingstuffs2 , National Veterinary Research Institute, Pulawy Kinga Wieczorek1, Elżbieta Kukier2, Remigiusz Pomykała1, Krzysztof Kwiatek2, Jacek Osek1 This article aims at the presentation of research project that is supportive for Ukrainian governmental veterinary z Zakładu Higieny Żywności Pochodzenia Zwierzęcego1 oraz Zakładu Higieny Pasz2 services. The MICRORISK project (Research cooperation Państwowego Instytutu Weterynaryjnego – Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach in assessment of microbiological hazard and risk in the food chain), was founded by the European Commission ostatnich latach Państwowy Insty- 3) identyfikacja czynników zagrożeń mi- under the FP7-PEOPLE-2012-IRSES call within the tut Weterynaryjny – Państwowy In- krobiologicznych na etapie produkcji International Research Staff Exchange Scheme of Marie stytutW Badawczy w Puławach realizuje sze- i dystrybucji żywności; Curie Action and was realized during years 2014– reg form współpracy naukowej z różnymi 4) analiza ryzyka w łańcuchu żywnościo- 2015. The main aim of the project was to establish ośrodkami na Ukrainie. Jednym z aspektów wym; the cooperation between the European Union (EU) takiej kooperacji było zapewnienie wspar- 5) administracja projektem. and the third states in the area important for the cia merytorycznego ośrodkom i instytucjom W trakcie realizacji projektu public health. The following organizations have been odpowiedzialnym za nadzór nad badaniem ­MICRORISK jego zasadniczą częścią był engaged in this activity: National Veterinary Research i bezpieczeństwem żywności. Ma to istot- dwumiesięczny pobyt 7 przedstawicieli in- Institute (NVRI) in Pulawy, Poland (as a project ne znaczenie dla harmonizacji prawa żyw- stytutów z Charkowa i Kijowa w Państwo- coordinator), French Agency for Food, Environmental nościowego obowiązującego na Ukrainie wym Instytucie Weterynaryjnym w Puła- and Occupational Health & Safety (ANSES) in Maisons z funkcjonującymi w tym zakresie wymaga- wach. W pierwszym okresie zostali oni Alfort, France, National Scientific Center “Institute of niami w Unii Europejskiej, zwłaszcza w kon- zapoznani z wymaganiami prawnymi do- Experimental and Clinical Veterinary Medicine” (NSC tekście eksportu żywności na rynki unijne, tyczącymi bezpieczeństwa żywności, jakie ”IECVM”), in Kharkov and State Scientific and Research a w dalszej perspektywie akcesji Ukrainy do obowiązują w UE. Zostały też zidentyfi- Institute of Laboratory Diagnostics and Veterinary UE. Jedną z form takiego wsparcia nauko- kowane różnice w prawie żywnościowym and Sanitary Expertise (SSRILDVSE) in Kiev, Ukraine. wego i pomocy dla strony ukraińskiej był Ukrainy i UE. Biorąc pod uwagę kluczo- The MICRORISK provided the Ukrainian competent projekt określany skrótem MICRORISK, wy akt prawny w postaci rozporządzenia authorities the knowledge about the general principles którego pełna nazwa­ brzmi „Research co- Komisji (WE) nr 2073/2005 z 15 listopa- of the EU food law. It has also offered help in the EU operation in ­assessment of microbiological da 2005 r. w sprawie kryteriów mikrobio- regulations implementation to the official food safety hazard and risk in the food chain” (Współ- logicznych dotyczących środków spożyw- control in Ukraine. Furthermore, the assessment of praca naukowa w ocenie zagrożeń mikro- czych Dz.U. L 338 z 22.12.2005 z późn. zm. microbiological hazards and risks in the food chain biologicznych i ryzyka w łańcuchu żywno- (2), analizowano istniejące na Ukrainie in the EU and outside the EU countries will allow to ściowym; 1). Projekt był finansowany przez i w UE wymagania związane z bezpieczeń- improve public safety. The project has achieved its goals Komisję Europejską w ramach 7 Programu stwem mikrobiologicznym żywności oraz by the following steps: (1) Analysis of the current food Ramowego w zakresie wymiany naukowej z procesem jej wytwarzania. Stwierdzono, law at the primary production stage in Ukraine with w temacie FP7-PEOPLE-2012-IRSES oraz że w przypadku kryteriów zawartych w roz- subsequent implementation of the EU regulations realizowany w latach 2014–2015. Koordy- dziale 1 rozporządzenia 2073/2005, doty- into Ukrainian microbiological food control chain; natorem był PIWet-PIB w Puławach, a dru- czących Salmonella spp. (w tym obecności (2) Analysis of the current food law at the processing gim partnerem ze strony UE była instytucja Salmonella Typhimurium i S. Enter­itidis stage in Ukraine with subsequent implementation of francuska ANSES (French Agency for Food, w świeżym mięsie drobiowym), ­Listeria the EU food law into Ukrainian microbiological food Environmental and Occupational Health & monocytogenes (żywność gotowa do spo- control chain; (3) Analysis of the prevalence of major Safety) z Maisons Alfort. Współpraca objęła życia), Escherichia coli (owoce morza) microbiological hazard agents at the primary production dwa ośrodki naukowe z Ukrainy: Państwo- oraz enterotoksyn gronkowcowych (pro- and food processing stages in Ukraine, basing on the wy Naukowo-Badawczy Instytut Diagnosty- dukty mleczne) wymagania są identyczne existing data collection and food safety investigation ki Laboratoryjnej i ­Ekspertyzy Weterynaryj- w krajach członkowskich UE i na Ukrainie. results in the context of the EU correspondent data; no-Sanitarnej z Kijowa (State Scientific and W odniesieniu do etapu obejmującego hi- (4) Introduction of principles and practical aspects of Research Institute of Laboratory Diagno- gienę procesu produkcji żywności (roz- risk assessment in food chain control/safety in Ukraine. stics and Veterinary and Sanitary Experti- dział 2 rozporządzenia 2073/2005) ure- se, SSRILDVSE) oraz Instytut Doświadczal- gulowania prawne dotyczące oznaczania Keywords: food law, food chain safety, microbiological nej i Klinicznej Medycyny Weterynaryjnej liczby drobnoustrojów na powierzchni tusz risk, MICRORISK, Ukraine, Poland, EU, cooperation. z Charkowa (Institute of Experimental and zwierząt rzeźnych i w mięsie odkostnio- Clinical Veterinary Medicine, NSC IECVM). nym mechaniczne (MOM), bakterii z ro- Realizacja projektu MICRORISK obej- dziny Enterobacteriaceae (tusze) i E. coli w proszku, lody, masło i sery, gdzie bada- mowała 5 głównych zadań: (mięso mielone, MOM i wyroby mięsne) niom poddawane są próbki na tym samym 1) przedstawienie partnerom ukraińskim są identyczne w UE i na Ukrainie. Podob- etapie produkcji i określone są te same założeń prawa żywnościowego w UE; na sytuacja jest w przypadku oznaczania kryteria higieny procesu. Identyczne wy- 2) identyfikacja czynników zagrożeń mi- Enterobacteriaceae, E. coli i gronkowców magania obejmują też produkty rybołów- krobiologicznych na etapie produkcji koagulazo-dodatnich w zakładach pro- stwa (oznaczanie liczby E. coli i gronkow- pierwotnej żywności; dukujących mleko pasteryzowane, mleko ców koagulazo-dodatnich).

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 267 Higiena żywności i pasz

Analizując dalsze wymagania praw- produktów spożywczych: liczba drobno- wykrywania obecności werotoksycznych ne związane z zapewnieniem bezpiecz- ustrojów, bakterie grupy coli, L. monocy- E. coli, w tym grupy O157 oraz enterotok- nej żywności, strona ukraińska stwierdzi- togenes, Salmonella spp. i gronkowce ko- syn gronkowcowych z uwagi na brak ist- ła, że na terenie ich kraju obowiązują bar- agulazo-dodatnie (mięso i wyroby mięsne, niejących regulacji prawnych. dziej szczegółowe rozwiązania, które nie mleko, jaja, ryby i owoce morza), S. aureus Biorąc pod uwagę uwarunkowania są objęte prawem UE (rozporządzenie (sery), Clostridium redukujące siarczany prawne oraz używane metody laborato- 2073/2005). Dotyczą one oznaczania licz- (kiełbasy, wyroby kulinarne) oraz Proteus ryjne dotyczące oceny występowania lub by drobnoustrojów, bakterii z grupy coli, spp. (produkty jajeczne). liczby określonych drobnoustrojów na gronkowców koagulazo-dodatnich, Salmo- W obszarze handlu detalicznego na wszystkich etapach produkcji żywności nella spp., L. monocytogenes, Clostridium Ukrainie mają zastosowanie w całości kry- stosowanych w krajach członkowskich UE redukujących siarczany w aspekcie higie- teria mikrobiologiczne zgodne z rozpo- i na Ukrainie, można stwierdzić, że są one ny procesu produkcji mięsa i produktów rządzeniem Komisji (WE) nr 2073/2005. w przeważającej mierze spójne. mięsnych. Analogiczna sytuacja ma miej- Uczestnicy projektu MICRORISK zade- W trakcie realizacji projektu MICRO- sce w odniesieniu do oznaczania tych sa- klarowali, że w tym zakresie strona ukraiń- RISK analizowano także dostępne dane, mych drobnoustrojów w zakładach prze- ska nie stosuje innych kryteriów mających dotyczące występowania najważniejszych, twarzających mleko, jaja, ryby i skorupiaki. umocowanie wyłącznie w prawodawstwie z punktu widzenia bezpieczeństwa konsu- W obszarze produkcji pasz dla zwierząt obowiązującym na Ukrainie. menta w krajach UE i na Ukrainie, drob- stwierdzono częściową spójność istnieją- Drugim zadaniem projektu MICRO- noustrojów bakteryjnych w łańcuchu pro- cych regulacji prawnych na poziomie UE RISK była analiza i porównanie metod dukcji żywności. Zapoznano też ukraiń- i Ukrainy. W obu przypadkach obowiąz- badawczych stosowanych do wykrywa- skich partnerów projektu z podstawami kowe jest badanie w kierunku obecności nia drobnoustrojów chorobotwórczych naukowymi i praktycznymi zasadami oce- Salmonella spp. Stosowane są jednak rów- lub potencjalnie patogennych w łańcuchu ny i analizy ryzyka stosowanymi w proce- nież wymagania prawne określone w pra- produkcji żywności na Ukrainie i w kra- sie wytwarzania żywności. Zanieczyszcze- wodawstwie ukraińskim, dotyczące ko- jach członkowskich UE. Zadanie to miało nie żywności dostępnej dla konsumentów nieczności badania pasz w kierunku obec- również na celu rozpoznanie potrzeb stro- może być między innymi wynikiem konta- ności enteropatogennych szczepów E. coli ny ukraińskiej dotyczących specjalistycz- minacji pasz stosowanych w żywieniu zwie- i toksynogennych bakterii beztlenowych. nej wiedzy i praktycznych umiejętności ba- rząt lub tusz podczas uboju. W związku Szerszy jest również zakres badań mate- dań mikrobiologicznych, które mogą być z tym istotne jest monitorowanie obecno- riału paszowego pochodzenia zwierzęce- przekazane ze strony dwóch partnerów ści najważniejszych patogenów zoonotycz- go, który, poza spójnymi regulacjami obej- unijnych – PIWet-PIB i ANSES. Ocenia- nych, zarówno na etapie produkcji pierwot- mującymi konieczność badania zarówno no również praktyczne możliwości wdro- nej, przetwarzania, jak i obrotu żywno- w krajach UE, jak i na Ukrainie w kierun- żenia metod laboratoryjnego badania ele- ścią. Partnerzy projektu MICRORISK (UE ku obecności Salmonella i liczby bakte- mentów łańcucha żywnościowego stoso- i Ukraina) porównali metody oceny wystę- rii z rodziny Enterobacteriaceae, zawiera wanych w UE do ukraińskiego systemu powania bakteryjnych czynników zoono- specyficzne dla strony ukraińskiej kryte- kontroli zagrożeń biologicznych. Anali- tycznych, np. Salmonella i Campylobacter. ria dotyczące wykrywania obecności en- zy metod wymaganych prawodawstwem W Polsce, podobnie jak w innych krajach teropatogennych szczepów E. coli i tok- unijnym dokonano w oparciu o rozporzą- UE monitoring ten odbywa się w opar- synogennych bakterii beztlenowych oraz dzenie Komisji (WE) nr 2073/2005 i po- ciu o dyrektywę 2003/99/EC Parlamentu oznaczania liczby drobnoustrojów. równano je z systemem badań laborato- Europejskiego i Rady, a uzyskane wyniki W obszarze produkcji pierwotnej żyw- ryjnych istniejącym na Ukrainie. Stwier- przesyłane są corocznie do Europejskie- ności, w ramach dyskusji z partnerami dzono, że zdecydowana większość badań go Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności ukraińskimi stwierdzono, że na Ukrainie urzędowych żywności opiera się na znor- (EFSA) opracowującego raport zoonotycz- stosowane są wymagania prawne spójne malizowanych metodach badawczych ISO ny, dostępny na stronie internetowej Urzę- z prawodawstwem obowiązującym w UE, podanych ww. rozporządzeniu. W przy- du w formie publikacji (4, 5). Jak wynika a istniejące drobne różnice dotyczą obo- padku badań prowadzonych przez stronę z najnowszych danych EFSA (informacje za wiązku identyfikacji wszystkich serowarów ukraińską ma to miejsce szczególnie w od- 2014 r.) w krajach UE, podobnie jak w la- Salmonella spp. izolowanych z kału zwie- niesieniu do żywności przeznaczonej na tach ­2005–2013, kampylobakterioza była rząt i próbek środowiskowych z obsza- eksport. Metody te dotyczą takich drob- najczęściej występującą chorobą odzwierzę- ru produkcji pierwotnej niż tylko te, wy- noustrojów, jak Salmonella spp., L. mono- cą u ludzi, z łączną liczba potwierdzonych mienione w prawodawstwie unijnym (3). cytogenes, Campylobacter spp., Clostridium laboratoryjnie przypadków 236 851 oraz Uwzględniając regulacje prawne w ob- perfringens, gronkowców koagulazo-dodat- średnim współczynnikiem zapadalności szarze przetwarzania i dystrybucji żywno- nich i Bacillus cereus. W badaniach w kie- 71,0/100 000 mieszkańców. W Polsce od- ści, a więc w zakresie obejmującym również runku wykrywania obecności lub ozna- notowano tylko 650 przypadków kampylo- eksport do krajów UE, stwierdzono, że na czania liczby C. perfringens i S. aureus są bakteriozy (wskaźnik 1,7/100 000), jednak Ukrainie mają w całości zastosowanie kry- także stosowane własne ukraińskie meto- był to po raz kolejny wzrost w odniesieniu teria mikrobiologiczne zawarte we wspo- dy badawcze, częściowo spójne z meto- do lat poprzednich. Głównym źródłem za- mnianym wyżej rozporządzeniu Komisji dami międzynarodowymi ISO. Niektóre każenia ludzi bakteriami z rodzaju Campy- (WE) nr 2073/2005 z 15 listopada 2005 r. czynniki zagrożeń wykrywane są wyłącz- lobacter jest mięso drobiowe. Badano wy- w sprawie kryteriów mikrobiologicznych nie za pomocą procedur opracowanych stępowanie tych drobnoustrojów w stadach dotyczących środków spożywczych. Ponad- na Ukrainie. Dotyczy to m.in. identyfikacji drobiu (zbadano łącznie 13 603 próbki, to, w odniesieniu do niektórych rodzajów Vibrio parahaemolyticus w rybach i pro- w tym jelita ślepe, odciski podeszwowe, żywności, stosuje się wymagania mikro- duktach rybnych, toksycznych szczepów kał, próbki tkanek i narządów) i stwierdzo- biologiczne zdefiniowane wyłącznie w pra- z rodzaju Clostridium oraz toksyn botu- no 3874 wyniki dodatnie (28,5%). Badania wodawstwie ukraińskim, niemające odpo- linowych. Przedstawiciele strony ukraiń- żywności pochodzenia zwierzęcego w kie- wiedników w prawie żywnościowym UE. skiej stwierdzili również, że w ich kraju nie runku Campylobacter dotyczyły głównie Dotyczą one następujących bakterii i grup prowadzi się badań żywności w kierunku świeżego mięsa drobiowego (6703 próbki

268 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Higiena żywności i pasz mięsa brojlerów, pobierane w rzeźniach, za- kładach przetwórczych lub handlu, w tym 1363 w Polsce) i wykazano łącznie 2574 (38,4%) wyniki dodatnie, w tym 260 (19,1%) w naszym kraju. Analogiczne badania doty- czące świeżego mięsa indyczego (n = 829, w tym 68 w Polsce) wykazały 153 (18,5%) próbki zanieczyszczone Campylobacter (w naszym kraju wszystkie ujemne). Ana- logicznych badań na Ukrainie nie prowa- dzi się ze względu na brak wymagań praw- nych w tym zakresie. Drugą co do częstości występowania zoonozą w krajach UE jest salmoneloza. W ciągu ostatnich kilku lat, w odróżnieniu od wspomnianej wyżej kampylobakterio- zy, obserwowana jest tendencja spadkowa liczby zachorowań u ludzi, niemniej stano- wi ona ciągle jeden z najistotniejszych pro- blemów związanych z zakażeniami pokar- mowymi ludzi po spożyciu zanieczyszczo- nej żywności. Czynnikiem etiologicznym są bakterie rodzaju Salmonella, najczę- ściej serowarów S. Enteritidis i S. Typhi- Uczestnicy projektu MICRORISK z Polski i Ukrainy. Od lewej: Elżbieta Kukier, Tetiana Garkavenko, Remigiusz murium. W 2014 r. w krajach członkow- Pomykała, Kinga Wieczorek, Monika Banaszek-Urban, Iryna Semenchukova, Nataliia Mekh, Gema Inna, skich UE stwierdzono łącznie 88 715 po- Oleksandr Rula, Mykola Kalashnyk twierdzonych laboratoryjnie przypadków zachorowań (średni współczynnik zapa- na niskim poziomie (1,4%). W paszy de- w Polsce, co uniemożliwia rzeczywiste po- dalności wyniósł 23,4/100 000). W Polsce dykowanej konkretnym zwierzętom rzeź- równanie skali zagrożeń mikrobiologicz- zanotowano w tym czasie 8038 potwier- nym stwierdzono 1,9% próbek dodatnich nych w łańcuchu produkcji żywności (3). dzonych laboratoryjnie przypadków sal- w paszy dla drobiu i 1,6% w odniesieniu moneloz jelitowych, a współczynnik zapa- do preparatów dla świń. Według infor- Publikacja powstała w ramach dalności wynosił 21,1/100 000 mieszkań- macji otrzymanych od partnerów projek- realizacji projektu: Research cooperation ców. W porównaniu z 2013 r. był to wzrost tu, na Ukrainie w 2014 r. prowadzono ba- in ­assessment of microbiological hazard o 731 osób (10,0%). Z raportu EFSA wyni- dania występowania Salmonella u drobiu and risk in the food chain (­MICRORISK). ka, że w stadach reprodukcyjnych drobiu w ramach weterynaryjno-sanitarnego pro- Grant ­Agreement Number: (Gallus gallus), których przebadano łącz- gramu kontroli i w dziewięciu przypad- ­PIRSES‑GA-2013-612580 nie 14 947 (w tym 1627 w Polsce), stwier- kach stwierdzono występowanie S. Eni- dzono średnio 1,7% (1,9% w Polsce) wy- ritidis (2 izolaty), S. Virchow (4), S. In- Piśmiennictwo ników dodatnich w kierunku Salmonella. fantis (1), S. Hamburg (1) i S. Hindmarsh W przypadku stad kur niosek obecność (1). Prowadzono także badania różnego 1. Research cooperation in assessment of microbiological hazard and risk in the food chain (MICRORISK) Grant Salmonella określano w 34 757 stadach, rodzaju żywności pochodzenia zwierzę- Agreement Number: PIRSES-GA-2013–612580 z których średnio 2,5% na poziomie UE cego, w tym mięsa drobiowego i łącznie 2. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2073/2005 z 15 listopa- da 2005 r. w sprawie kryteriów mikrobiologicznych doty- było dodatnich (2,8% w naszym kraju). otrzymano 56 próbek dodatnich w kie- czących środków spożywczych. Dziennik Urzędowy Unii W 2014 r. w 28 krajach unijnych zbada- runku Salmonella spp. Analizowano tak- Europejskiej 2005, L 338, 1–26. no również 250 426 stad brojlerów, w tym że próbki paszy w kierunku tych drobno- 3. Rozporządzenie Komisji (UE) nr 200/2012 z 8 marca 2012 r. w sprawie unijnego celu ograniczenia występo- 35 662 w Polsce i stwierdzono 3,4% wy- ustrojów i otrzymano 6 wyników dodat- wania Salmonella enteritidis i Salmonella typhimurium ników dodatnich (0,3% w naszym kraju). nich, w tym potwierdzono jeden izolat w stadach brojlerów zgodnie z rozporządzeniem (WE) Dane dotyczące występowania Salmo- należący do serwaru S. Typhimurium. Ba- nr 2160/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady. Dzien- nik Urzędowy Unii Europejskiej 2012, L 71/31, 1–6. nella w żywności, a zwłaszcza w świe- danie pasz w kierunku wykrywania Clostri- 4. EFSA (European Food Safety Authority) and ECDC (Eu- żym mięsie drobiowym będącym jednym dium spp. wykazały obecność tych drob- ropean Centre for Disease Prevention and Control). The European Union summary report on trends and sources z głównych źródeł Salmonella, objęły łącz- noustrojów w 5 próbkach. Według prac of zoonoses, zoonotic agents and food-borne outbreaks nie 125 925 próbek, w większości w Polsce prowadzonych w PIWet-PIB w Puławach in 2014. EFSA J. 2015, 13, 4329. (112 126), z których w UE dodatnich było w latach 2009–2012, występowanie Sal- 5. Dyrektywa 2003/99/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 17 listopada 2003 r. w sprawie monitorowania chorób 3 522 (2,8%), w tym 2500 (2,2%) w naszym monella spp. i Clostridium spp. w mate- odzwierzęcych i odzwierzęcych czynników chorobotwór- kraju. W przypadku żywności gotowej do riałach paszowych wynosiło odpowied- czych, zmieniająca decyzję Rady 90/424/EWG i uchyla- spożycia, zawierającej mięso drobiowe, nio 1,8% i 77,6% (6). jąca dyrektywę Rady 92/117/EWG. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 2003, L 325, 31–40. spośród 2263 próbek (1016 z Polski) 0,6% Podsumowując sytuację epidemiolo- 6. Kukier E., Goldsztejn M., Grenda T., Kwiatek K., Wasyl D., wykazywało obecność Salmonella, w tym giczną związaną z występowaniem bak- Hoszowski A., Microbiological quality of compound feed 1,6% spośród próbek zbadanych w na- terii chorobotwórczych dla ludzi w łań- used in Poland. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2013, 56, 349–354.­ szym kraju. W odniesieniu do analogicz- cuchu żywnościowym w krajach UE oraz nej żywności z mięsa indyczego (n = 1274; na Ukrainie, należy stwierdzić, że brak jest Dr hab. Kinga Wieczorek, profesor nadzwyczajny, Za- 741 z Polski) odsetek wyników dodatnich kompleksowych danych z tego zakresu, wy- kład Higieny Żywności Pochodzenia Zwierzęcego, Pań- wynosił 0,3% (0% w naszym kraju). nikających z braku odpowiednich uregu- stwowy Instytut Weterynaryjny – Państwowy Instytut Występowanie Salmonella w paszach lowań prawnych na Ukrainie, funkcjonu- Badawczy, al. Partyzantów 57, 24-100 Puławy, e-mail: w krajach UE w 2014 r. kształtowało się jących od lat w Unii Europejskiej, w tym [email protected]

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 269 Historia weterynarii

dniach wojny (stracił ojca, brata, stryja 70 lat Zakładu Higieny Weterynaryjnej i kuzynów rozstrzelanych przez hitlerow- ców), opuścił rodzinne Pomorze i przez w Gdańsku cały okres okupacji działał w konspira- cji AK na Kielecczyźnie. W 1944 r. ska- zany na 18 lat więzienia, szczęśliwie wy- Andrzej Stryszak szedł na wolność po rozprawie apelacyjnej i ukończył przerwane studia weterynaryj- podstawie zachowanych doku- ale pod szyldem Spółdzielni „Serobion”, ne. W 1948 r. podjął pracę w gdańskim mentów należy uznać, że gdański której kierownikiem był dr Antoni Spry- ZHW. Był wybitnym bakteriologiem, za- ZakładNa Higieny Weterynaryjnej (ZHW) szak (później profesor Instytutu Wetery- równo w dziedzinie diagnozowania cho- rozpoczął działalność 16 kwietnia 1945 r., narii w Puławach). Spółdzielnia produko- rób zakaźnych, jak i w badaniach żyw- dwa tygodnie po opanowaniu miasta przez wała na potrzeby całego kraju także szcze- ności i pasz. Jego fachowość i bezintere- Armię Czerwoną i objęciu władzy przez pionkę przeciwróżycową z niezjadliwego sowna życzliwość współtworzyła sukcesy polską administrację cywilną. Pierwszym szczepu włoskowca otrzymanego z Insty- zawodowe wielu osób z zespołu gdań- kierownikiem Zakładu był, późniejszy tutu Pasteura we Francji. skiego ZHW. profesor, dr Abdon Stryszak, wówczas Pod koniec 1947 r. dr Abdon Stryszak W 1970 r. po powrocie ze stażu na- adiunkt na Wydziale Weterynaryjnym obronił pracę habilitacyjną i powrócił na ukowego w USA, kierownictwo Zakładu Uniwersytetu Warszawskiego, powołany macierzystą uczelnię w Warszawie. Kie- objął dr Edward Strzelecki (później pro- dwa miesiące wcześniej przez Minister- rownikiem ZHW został Adam Czarnow- fesor, wykładał na Akademii Rolniczo- stwo Rolnictwa do organizacji przyszłej ski. W tym czasie władze miejskie wypo- -Technicznej w. Olsztynie, na Uniwersy- placówki. Wraz z nim delegowany został wiedziały Zakładowi siedzibę (atrakcyjny tecie Dar Es Salaam w Tanzanii i w Szko- na Wybrzeże, późniejszy docent, lek. wet. budynek mieszkalny w górnym Sopocie) le Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Adam Czarnowski – ówcześnie asystent i już pod nazwą Wojewódzki Zakład Hi- w Warszawie). Stworzył nowy, istnieją- na tym Wydziale. Ponieważ Wolne Mia- gieny Weterynaryjnej (WZHW) przenie- cy do dzisiaj profil Zakładu, w którym sto Gdańsk w wyniku działań wojennych siono laboratoria do kilku pomieszczeń badanie żywności pochodzenia zwierzę- zostało całkowicie zburzone i nie omi- nad halą uboju w uruchomionej właśnie cego zajmuje równie istotne miejsce, jak nęło to niemieckich obiektów wetery- rzeźni w Gdańsku. Siedzibę tę traktowa- diagnostyka chorób zakaźnych. Zajmował naryjnych w śródmieściu, pierwszą sie- no jako tymczasową. się głównie mikotoksykologią, dzięki nie- dzibą Zakładu był Sopot, zaś pierwotną Staraniem Adama Czarnowskiego mu gdański ZHW należy do kilku zakła- nazwą: „Weterynaryjny Instytut Badaw- w 1950 r. przyznano kredyt na budowę dów w Polsce prowadzących monitoring czo-Rozpoznawczy”. nowego zakładu i w 1954 r. oddano do żywności, a obecnie również pasz. Prowa- W pierwszych latach powojennych, użytku budynek w Oliwie przy ul. Ka- dził Zakład do 1976 r., później na 4 lata 1945–1947, kiedy Zakład mieścił się w So- prów, w którym do dziś mieszczą się la- kierownictwo objął dr Wiesław Stawicki. pocie, głównymi problemami epizootycz- boratoria diagnozujące choroby zakaźne Wprowadzone w latach 70. nowe tech- nymi były pomór i różyca świń, wściekli- oraz administracja. W istocie jest to bu- nologie chowu i żywienia zwierząt zwięk- zna (zwłaszcza zwierząt dzikich), bruce- dynek przedwojenny, zniszczony w okre- szające ich wydajność stworzyły dodatko- loza, pastereloza bydła i zakaźne choroby sie wkraczania wojsk sowieckich i odbu- we problemy w profilaktyce i lecznictwie, drobiu. Na podkreślenie zasługuje zor- dowany na potrzeby Zakładu. wymagające szerszego i często całkowicie ganizowanie, już w 1945 r., Pracowni Ba- Do 1970 r., który stanowił pewien pas- nowego spojrzenia od strony nauki i zaple- dania Środków Spożywczych, w której sus w historii kraju, jak i Zakładu, pod- cza laboratoryjnego. Pojawiające się nowe z oczywistych względów, w znacznej mie- stawowa działalność oraz związane z nią potrzeby, a za tym i możliwości rozwoju, rze badano produkty rybne. Zdobyte do- osiągnięcia dotyczyły chorób zakaźnych w Gdańsku wykorzystano w pełni. Zakład świadczenie zostało utrwalone w wyda- i były głównie autorstwa doc. Adama Higieny Weterynaryjnej znacznie się po- nym w 1952 r. kompendium „Zasady ba- Czarnowskiego. W gdańskim ZHW doko- większył, uzyskując drugi budynek po zli- dania ryb i przetworów rybnych” Abdona nano między innymi pierwszych w kraju kwidowanej Pomaturalnej Szkole Labo- Stryszaka. Wiele uwagi poświęcano także izolacji: Vibro foetus (1950), Listeria mo- rantów Weterynaryjnych przy ul. Kartu- zdrowotności koni, które w ramach po- nocytogenes (1951), po raz pierwszy opi- skiej. Szczytowy okres rozwoju Zakładu mocy organizacji UNRRA (Administracja sano drożdżycę płuc u norek (1956), we przypadł na początek lat 80., kiedy zatrud- Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomo- współpracy z dr. Bernardem Musiela- nionych było około 160 osób, w tym oko- cy i Odbudowy) trafiały do Polski drogą kiem opracowano histopatologiczną me- ło 30 w utworzonych 4 oddziałach tere- morską przez porty Gdańska i Gdyni. Pro- todę rozpoznawania aflatoksyny (1970) nowych. Jednak nie liczba pracowników blemami były świerzb i zakażenia układu oraz zatruć azotynami i azotanami (1971) i wykonywanych badań stanowiła o zna- oddechowego na tle paciorkowców he- u drobiu, które wzbudziły zainteresowa- czeniu i wysokim poziomie Zakładu. Te molitycznych. Jako antidotum na pierw- nie w wielu krajach. W 1951 r. stwierdzo- walory tworzyli samodzielni pracowni- szą chorobę opracowano prototyp taniej no pierwsze przypadki pryszczycy w Pol- cy naukowi i skupione wokół nich ze- komory dla koni do gazowania w atmos- sce. Ministerstwo Rolnictwa otrzymało społy. W latach 1970–1990 byli to wspo- ferze spalonej siarki, którą następnie pro- z Ośrodka Pryszczycowego w Riems su- mniani docenci: Adam Czarnowski i Gra- dukowano masowo w Sopocie dla całego rowice diagnostyczne, które przekazało cjan Chyliński (nadal wówczas pracujący kraju. W drugim przypadku podjęto pro- do WZHW w Gdańsku celem wykona- w ZHW) oraz doktorzy habilitowani, póź- dukcję autoszczepionki zawierającej wy- nia badań metodą opracowaną przez dr. niejsi profesorowie: Jerzy Falandysz (far- izolowane od koni szczepy paciorkow- Adama Czarnowskiego w 1939 r. maceuta), Antoni Kopczewski, Marian ców, którą traktowano wszystkie przy- Drugą ważną postacią tamtych lat, Królak, Czesław Kurek, Bohdan Rutko- byłe konie, co znacznie poprawiało ich tworzącą rozpoznawalną w kraju markę wiak i Edward Strzelecki. Gdyby wówczas, kondycję na dalszą drogę w głąb Polski. Zakładu, był doc. dr Gracjan Chyliński. jak dzisiaj, istniały możliwości dowolne- Szczepionkę produkowano w Zakładzie, Tragicznie doświadczony w pierwszych go powoływania uczelni weterynaryjnych,

270 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Automat biochemicznyHistoria weterynarii MINDRAY BS-120 Gdańsk z pewnością miałby znaczące tęczowego bakterie Yersinia ruckerii szanse. Uczelni wprawdzie nie powołano, oraz Edwardsiella tarda, groźną tak- lecz w latach 1976–1990 w ZHW działa- że dla ludzi. ła filia Instytutu Weterynarii w Puławach, Zamykając 44-letni okres działalności którą kierował prof. dr hab. M. Królak. w PRL, można pokusić się o refleksję nad W jej skład wchodziły trzy pracownie: tym, co wyróżniało gdański ZHW w tam- Badania Brucelozy (kierownik prof. Ma- tych latach, a co po 1989 r., choć nie od rian Królak), Chorób Zwierząt Futerko- razu, to jednak w sposób nieunikniony wych (kierownik prof. Antoni Kopczew- odeszło. Chociaż dzisiaj nazwa PRL ma ski), Chorób Ryb Łososiowatych (kierow- wydźwięk pejoratywny, to jednak okres nik dr Edward Grawiński). ten pozwolił i sprzyjał wybiciu się w śro- Postacią, która scalała rozrośnięty dowisku naukowym polskiej weterynarii gdański ZHW, pełen przeciwstawnych szeregu nazwisk z Gdańska. To one stano- niekiedy indywidualności charakterolo- wiły o znaczeniu i marce naszego Zakła- Automat gicznych i naukowych, był prof. dr hab. du. Sukcesy pracowników ZHW tamtego Antoni Kopczewski, który kierował nim okresu, de facto naukowe, abstrahując od hematologiczny 3-diff w latach 1981–1992. ich własnego zaangażowania, były moż- MINDRAY BC-2800vet liwe dzięki usankcjonowaniu ustawowe- Oto główne osiągnięcia tamtego okresu: mu (wytyczne Departamentu Weteryna- rii Ministerstwa Rolnictwa z 1948 r.), któ- –– Prof. Marian Królak, zarówno w ra- re wskazywało, że jednym z zadań ZHW mach działalności w ZHW, jak i filii In- jest praca naukowa oparta na materiale stytutu Weterynarii, wprowadził model dostarczonym do Zakładu. Innym czyn- serodiagnostyki brucelozy pozwalają- nikiem było wsparcie autorytetów spo- cy na odróżnienie zakażenia od reakcji za Zakładu. Wymienić tu należy trzy na- poszczepiennej, zakażenia ostrego od zwiska, które były związane z Gdańskiem przewlekłego, wykrycie reakcji nieswo- jako miejscem pracy. Był to wspomniany istych. Było to jedną z podstaw uzna- pierwszy kierownik ZHW, prof. Abdon nia Polski za kraj wolny od brucelozy. Stryszak, który po powrocie do Warszawy –– Prof. Czesław Kurek kierujący Od- w 1947 r. pozostał mentorem dwóch naj- działem Higieny Mleka i Chorób Wy- ważniejszych postaci powojennego okre- mienia badał problem mastitis u krów. su działalności ZHW, docentów Adama W gdańskim ZHW produkowano pre- Czarnowskiego i Gracjana Chylińskiego. parat Biomast do zwalczania stanów Prof. Antoni Spryszak, który jako zastęp- zapalnych wymion na tle gronkowco- ca naczelnika Wydziału Weterynarii Wo- wym bez stosowania antybiotyków oraz jewództwa Gdańskiego na przełomie lat Najnowszy automat podłoże do szybkiego testu dyfuzyjne- 40. i 50. zabiegał o stworzenie silnej bazy hematologiczny 5-diff go – STD, do wykrywania substancji laboratoryjnej w Gdańsku. Prof. Stani- hamujących w mleku. sław Cąkała, wieloletni wicedyrektor In- MINDRAY BC-5000vet –– Prof. Bohdan Rutkowiak kierujący Od- stytutu Weterynarii w Puławach w latach działem Weterynaryjnej Ochrony Pro- ­1956–1960 kierownik lecznicy w Gdań- dukcji Zwierzęcej prowadził rozle- sku. Po wyjeździe do Puław wspierał na- głe i długoletnie badania nad ostrymi ukowe pasje dwóch lekarzy tej leczni- i przewlekłymi zaburzeniami trawie- cy: Antoniego Kopczewskiego i Bohdana nia i przemian mineralnych u prze- Rutkowiaka, którzy zostali profesorami. żuwaczy, a także badania środowi- Obok sukcesów były też w czasach skowo-żywieniowe pod kątem niskiej PRL ciemniejsze strony pracy w Zakła- produkcji zwierząt dorosłych oraz wy- dzie Higieny Weterynaryjnej. Pomijając sokiej zachorowalności i śmiertelności spory na tle światopoglądowym, zaostrzo- zwierząt młodych. Na podstawie tych ne po 1980 r., co charakteryzowało każde badań opracował nowatorski, własny miejsce pracy w Polsce, powszechne było program rozpoznawania zaburzeń me- niedoinwestowanie w bazę lokalową i wy- tabolicznych u krów w stadach sekto- posażenie, jak eufemistycznie nazywano ra państwowego. zwykłą biedę. I nie było to wynikiem za- –– Prof. Antoni Kopczewski jako pierw- niedbań władz wojewódzkich weteryna- (cytometria przepływowa + laser) szy w kraju opisał adenomatozę płuc rii czy kierownictwa Zakładu – taka była u owiec oraz enzootię pasożyta Chey- rzeczywistość w kraju. letiella blakei u lisów. Jednak przyszedł rok 1989 i premier –– Dr hab. Andrzej Salwa (jako ostatni Tadeusz Mazowiecki grubą kreską podzie- pracownik ZHW uzyskał tytuł pro- lił nasze biografie na dwie epoki, w któ- fesora w 2010 r.) dokonał pierwszej rych przyszło nam żyć, zaś prof. Leszek w Polsce izolacji herperwirusa IBR/ Balcerowicz brutalnie zweryfikował sens Autoryzowany IPV u krów, a następnie retrowirusa i wartość, a raczej koszt, naszej pracy. i wyłączny dystrybutor sprzętów maedi/visna u owiec. Bodaj jako pierwsze upadły Państwo- fi r m y –– Dr Edward Grawiński jako pierw- we Gospodarstwa Rolne i w ślad za tym szy w Polsce wyizolował od pstrąga radykalnie spadło zapotrzebowanie na do laboratorium weterynaryjnego

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Tel.: 601 845 055 (Marek) 271 726 300 777 (Dominika) Historia weterynarii

znaczną część badań ZHW, wykonywa- monitoring żywności i tradycyjnie cieszą- na wymianie części pracowni między bu- nych na potrzeby hodowli wielkostadnej. cego się wysokim poziomem diagnostyki dynkami przy ul. Kartuskiej i ul. Kaprów. Uległy likwidacji dwa Oddziały: Wetery- chorób zakaźnych. Chodziło o klarowny podział zadań wyko- naryjnej Ochrony Produkcji Zwierzęcej Dwa ważne wydarzenia w życiu Za- nywanych w pracowniach zgodnie z sys- oraz Higieny Mleka i Chorób Wymienia, kładu miały miejsce w 2001 r. W Europie temem jakości. Wymagało to wykonania a w dalszej kolejności oddziały tereno- pojawiła się wówczas gąbczasta encefalo- prac budowlanych i adaptacyjnych w obu we. Zakład się zreorganizował, nastąpi- patia bydła (BSE). Jej diagnozowanie wy- budynkach w warunkach zachowania cią- ło łączenie pracowni. Redukcja wykony- magało laboratorium o podwyższonym głości pracy. wanych zadań sprawiła, że zatrudnienie poziomie bezpieczeństwa – P2. Gdański Audyt akredytacyjny miał miejsce stopniowo malało, osiągając w 1995 r. stan ZHW został jednym z czterech ośrod- w styczniu 2005 r. Zgłoszono 11 metod ok. 50 osób. W okresie 10 lat ubyło dwie ków diagnozujących w Polsce tę choro- z zakresu mikrobiologii i chemii żywno- trzecie pracowników. Cena zmian ustro- bę; tutaj najszybciej wprowadzono pro- ści. Dzisiaj gdański Zakład Higieny We- jowych wydawała się dość wygórowana, cedurę badawczą i podjęto masowe ba- terynaryjnej dysponuje 103 akredytowa- jednak o te zmiany nam chodziło, zwłasz- dania zaprezentowane w Brukseli przez nymi metodami. cza tu w Gdańsku, i weterynaria nie była Główny Inspektorat Weterynarii, co za- Zawsze wysoka ocena Polskiego Cen- wyjątkiem. W 1991 r. dyrektorem Woje- pobiegło wstrzymaniu eksportu polskiej trum Akredytacji pozwala stwierdzić, że wódzkiego Zakładu Weterynarii w Gdań- wołowiny. W tym samym roku, 11 wrze- Zakład utrzymuje wysoki poziom wyko- sku został dr Włodzimierz Przewoski, zaś śnia po ataku na WTC w Nowym Jorku, nywanych badań postawiony przez wy- rok później, piszący te słowa objął kierow- również Polski nie ominęła fala pseudo- bitnych poprzedników. Znaczna w tym nictwo Zakładu Higieny Weterynaryjnej. terrorystycznych przesyłek i podrzuceń zasługa m.in. kierownika ds. jakości, mgr W pierwszej połowie lat 90. Zakład proszków z domniemaną zawartością la- Roksany Góreckiej – członka Rady ds. La- Higieny Weterynaryjnej, jak cały Woje- seczek wąglika. Pierwszy taki przypadek boratoriów przy Głównym Lekarzu We- wódzki Zakład Weterynarii w Gdańsku, w kraju miał miejsce w Gdańsku w gma- terynarii, kierownika Pracowni Pestycy- funkcjonował jako zakład budżetowy. Wy- chu telewizji. Po odmowie badań przez dów, mgr Urszuli Sikorskiej – pomyślnie magało to uważnego baczenia na efekty Sanepid, to gdański Zakład Higieny We- przechodzącej przez ostre sito międzyna- finansowe, co nie było zadaniem łatwym. terynaryjnej wykonał pierwsze analizy, co rodowych testów biegłości czy dr Agniesz- Powierzchnia lokalowa zakładu praktycz- przyczyniło się do wyciszenia fali społecz- ki Świątalskiej – kierownika Pracowni nie się nie zmieniła od czasu, gdy praco- nego niepokoju. Wirusologii oraz Parazytologii, jedynej wało w nim znacznie więcej osób i wię- Te dwa wydarzenia świadczyły o moż- w kraju identyfikującej metodą akredyto- cej też było wykonywanych badań, nato- liwościach zakładu i zaangażowania jego waną pasożyty Anisakidae w rybach i ich miast koszty utrzymania i koszty badań pracowników, jednak kiedy Główny In- przetworach. po 1989 r., wraz z nastaniem wolnego ryn- spektorat Weterynarii w tym okresie Obok uczestnictwa w programie mo- ku, wzrastały zastraszająco. Ponadto sy- (2002 r.) począł napominać o koniecz- nitoringu żywności i pasz, gdański Za- tuację utrudniał fakt posiadania dwóch, ności posiadania akredytacji w związku kład Higieny Weterynaryjnej wykonuje odległych od siebie o 12 km, budynków, z planowanym przystąpieniem kraju do też nieliczne w kraju badania w kierun- delikatnie mówiąc niedoinwestowanych, Unii Europejskiej, nie byliśmy na to przy- ku organizmów genetycznie modyfiko- wymagających ciągłych, bieżących re- gotowani, pomimo znaczącej poprawy wa- wanych (GMO) i chorób wirusowych ryb. montów. Jednak to właśnie dzięki Zakła- runków lokalowych i sprzętu, jak również dowi, a nie jednostce budżetowej oraz za- posiadanej dokumentacji systemu jakości, radności dyrektora Przewoskiego, udało nad którą podjęliśmy prace już w 1997 r. się wygospodarować środki na niezbęd- W latach 2003–2004 dokonano cał- ne prace remontowo-budowlane. Nie za- kowitej reorganizacji Zakładu, pole- pominano również o sprzęcie i meblach gającej m.in. na likwidacji Portowego laboratoryjnych. W tych przełomowych ­Laboratorium Badania Środków Spożyw- latach chodziło o utrzymanie pozycji Za- czych Weterynaryjnej Inspekcji Sanitarnej Dr Andrzej Stryszak, kładu jako jednego z kilku prowadzących w Gdyni i przeniesieniu go do ZHW oraz e-mail: [email protected]

272 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) SILNY SYNTETYCZNY ANALOG OKSYTOCYNY

HYPOPHYSIN® HYPOPHYSIN® LA 70 μg/ml LA 35 μg/ml

Karbetocyna 70,00 μg/ml Karbetocyna 35,00 μg/ml roztwór do wstrzykiwań dla bydła i świń roztwór do wstrzykiwań dla bydła i świń Opakowanie: 20 ml, 50 ml Opakowanie: 50 ml, 100 ml

KROWY: KROWY: We wszystkich wskazaniach: 3,0 - 5,0 ml/zwierzę, We wszystkich wskazaniach: 6,0 – 10,0 ml/zwierzę, LOCHY: LOCHY: * Do skrócenia całkowitego czasu trwania porodu jako część * Do skrócenia całkowitego czasu trwania porodu jako część synchronizacji porodów: 0,5 ml/zwierzę synchronizacji porodów: 1 ml/zwierzę * Do przyspieszenia lub ponownego rozpoczęcia porodu * Do przyspieszenia lub ponownego rozpoczęcia porodu po przerwaniu skurczów macicy (atonia lub bezwład macicy) po po przerwaniu skurczów macicy (atonia lub bezwład macicy) po wydaleniu co najmniej 1 prosięcia: 0,5 – 1,0 ml/zwierzę, wydaleniu co najmniej 1 prosięcia: 1,0 – 2,0 ml/zwierzę, * Do MMA i wyrzutu mleka: 1,5 – 3,0 ml/zwierzę * Do MMA i wyrzutu mleka: 3,0 – 6,0 ml/zwierzę Wymagania dotyczące dawkowania mogą być różne w podanych Wymagania dotyczące dawkowania mogą być różne w podanych zakresach w oparciu o ocenę lekarza weterynarii. zakresach w oparciu o ocenę lekarza weterynarii. Nr pozwolenia 2397/14 Nr pozwolenia 2396/14 Podanie domięśniowe lub dożylne. Produkt podawany jest zazwyczaj tylko jeden raz. KARENCJA: tkanki jadalne: 0 dni, mleko: 0 godzin

WSKAZANIA LECZNICZE KROWY: • Atonia macicy w okresie połogu • Zatrzymanie łożyska wskutek atonii macicy • Rozpoczęcie wyrzutu mleka w bezmleczności indukowanej stresem lub w stanach wymagających opróżnienia wymienia LOCHY: • Przyspieszenie lub ponowne rozpoczęcie porodu po przerwaniu skurczów macicy (atonia lub bezwład macicy) po wydaleniu co najmniej 1 prosięcia • Leczenie wspomagające zespołu bezmleczności poporodowej loch (MMA). Rozpoczęcie wyrzutu mleka. • Skrócenie całkowitego czasu trwania porodu jako element synchronizacji oproszeń. Produkt można stosować u loch, którym uprzednio podano właściwy PGF2α (np. kloprostenol), nie przed 114 dniem ciąży i u których oproszenie nie rozpoczęło się w ciągu 24 godzin od wstrzyknięcia PGF2α (dzień 1 ciąży jest ostatnim dniem inseminacji).

PREPARATY WYŁĄCZNIE DLA ZWIERZĄT. DYSTRYBUTOR: „MGS“ Hurtownia Leków Weterynaryjnych WYDAWANE Z PRZEPISU LEKARZA WETERYNARII. Gniechowice, ul. Wrocławska 34, 55-080 Kąty Wrocławskie Przed zastosowaniem należy zapoznać się z ulotką przylekową dołączoną do opakowania. tel.: 71 316 98 58, tel./fax: 71 316 87 66 PRODUCENT: Veyx-Pharma GmbH, 34639 Schwarzenborn, Niemcy e-mail: [email protected] www.mgs-vet.pl Leki weterynaryjne Niezgodności farmaceutyczne · Ponieważ nie wykonano badań – niezbyt często (więcej niż 1, ale mniej niż 10 na 1000 zwierząt) dotyczących zgodności, tego produktu leczniczego weterynaryjnego – rzadko (więcej niż 1, ale mniej niż 10 na 10 000 zwierząt) nie wolno mieszać z innymi produktami leczniczymi. – bardzo rzadko (mniej niż 1 na 10 000 zwierząt, włączając poje- Okres ważności · Okres ważności produktu leczniczego wetery- dyncze raporty). Cloxamed TS, naryjnego zapakowanego do sprzedaży: 2 lata. Nazwa i adres podmiotu odpowiedzialnego · Boehringer In- 200 mg/8g + 800 mg/8 g Specjalne środki ostrożności przy przechowywaniu · Prze- gelheim Vetmedica GmbH 55216 Ingelheim/Rhein Niemcy zawiesina dowymieniowa dla bydła chowywać w temperaturze poniżej 25°C. Numer pozwolenia na dopuszczenie do obrotu · 2485/15, Rodzaj i skład opakowania bezpośredniego · Tubostrzykaw- Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Lecznich, Wyrobów Medycz- Skład jakościowy i ilościowy · 1 tubostrzykawka z 8 g zawiesi- ka zawierająca 8 g zawiesiny dowymieniowej, pakowana po 24 sztu- nych i Produktów Biobójczych. ny zawiera: Substancje czynne: Kloksacylina sodowa 200 mg, klok- ki w pudełko tekturowe. Okres karencji · Zero dni. sacylina benzatynowa 800 mg. Specjalne środki ostrożności dotyczące usuwania niezuży- tego produktu leczniczego weterynaryjnego lub pochodzą- Postać farmaceutyczna · Zawiesina dowymieniowa. Biała, ole- cych z niego odpadów · Niewykorzystany produkt leczniczy we- ista, jednorodna zawiesina. terynaryjny lub jego odpady należy usunąć w sposób zgodny z obo- SZCZEGÓŁOWE DANE KLINICZNE wiązującymi przepisami. Docelowe gatunki zwierząt · Bydło (zasuszane krowy mleczne). Nazwa i adres podmiotu odpowiedzialnego · aniMedica GmbH, ReproCyc PRRS EU Wskazania lecznicze dla poszczególnych docelowych gatun- Im Südfeld 9, 48308 Senden-Bösensell, Niemcy. liofilizat i rozpuszczalnik do sporządzania ków zwierząt · Leczenie i metafilaktyka stanów zapalnych wymie- Przedstawiciel podmiotu odpowiedzialnego · aniMedica Pol- zawiesiny do wstrzykiwań dla świń nia (mastitis) wywołanych przez Streptococcus spp. i Staphylococcus ska Sp. z o.o., ul. Chwaszczyńska 198 a, 81-571 Gdynia. spp. (w tym szczepy wytwarzające beta-laktamazę) u bydła na po- Numer pozwolenia na dopuszczenie do obrotu · 857/99 Skład jakościowy i ilościowy · Każda dawka (2 ml) zawie- czątku okresu zasuszenia. Metafilaktyka mastitis wywołanego przez Wyłącznie dla zwierząt. ra: Liofilizat: Substancja czynna:Żywy, atenuowany wirus Ze- wrażliwe na kloksacylinę Actinomyces pyogenes na początku okresu Wydawany z przepisu lekarza – Rp. społu Rozrodczo-Oddechowego Świń (PRRSV), szczep 94881 (geno- zasuszania i w celu zapobiegania rozprzestrzeniania się tych bakterii. typ 1) nie mniej niż: 103,9 TCID -107,0TCID * [*dawka zakaźna dla 50% W przypadku zasuszania krów ze zdrowymi wymionami należy oce- 50 50 hodowli tkankowych (TCID50)]. Karbomer: 2,0 mg. nić stan zdrowotny wymion, aby nie podejmować zbędnego leczenia. Wskazania lecznicze · Aktywna immunizacja samic hodowlanych Przeciwwskazania · Nie stosować w przypadku nadwrażliwo- pochodzących z gospodarstw, w których stwierdzono zakażenie euro- ści zwierząt na penicyliny i cefalosporyny. Nie stosować w przypad- pejskim (genotyp 1) wirusem zespołu rozrodczo-oddechowego, w celu ku oporności na penicyliny izoksazolilowe i cefalosporyny. Nie poda- Ingelvac PRRSFLEX EU zmniejszenia czasu trwania wiremii, odsetka loszek/macior z wiremią wać jednocześnie z antybiotykami o działaniu bakteriostatycznym. liofilizat i rozpuszczalnik do sporządzania oraz miana wirusa we krwi po narażeniu na wirus PRRSV, jak wykaza- Specjalne ostrzeżenia dla każdego z docelowych gatunków zawiesiny do wstrzykiwań dla świń no w warunkach doświadczalnych. Czas do pojawienia sięodporności: zwierząt · Brak. 5 tygodni. Czas utrzymywania się odporności: 17 tygodni. Szczepienie Specjalne środki ostrożności dotyczące stosowania · Spe- Skład jakościowy i ilościowy · Każda dawka (1 ml) zawie- samic hodowlanych zgodnie z zalecanym schematem szczepień opisa- cjalne środki ostrożności dotyczące stosowania u zwierząt: ra: Liofilizat: Substancja czynna: Żywy, atenuowany wirus z Ze- nym w punkcie „Dawkowanie i droga podania” zmniejsza występowa- Podjęcie leczenia kloksacyliną wymaga uwzględnienia wyników an- społu Rozrodczo-Oddechowego Świń (PRRSV), szczep 94881 (geno- nie zaburzeń rozrodu związanych z zakażeniem PRRSV. W badaniach 4,4 7,0 * tybiogramu. Produkt powinien być stosowany w oparciu o wyniki testu typ 1) nie mniej niż: 10 TCID50-10 TCID50 [*dawka zakaźna dla 50% obejmujących doświadczalne narażenie na zakażenie wykazano po- oporności bakterii wyizolowanych od chorych zwierząt. Jeśli to moż- hodowli tkankowych (TCID50)]. nadto, że szczepienie zmniejszało przezłożyskową transmisję wirusa liwe, leczenie powinno być prowadzone w oparciu o lokalne informa- Wskazania lecznicze · Czynne uodparnianie zdrowych świń w wie- po ekspozycji. U prosiąt pochodzących od szczepionych macior wyka- cje epidemiologiczne dotyczące wrażliwości izolowanych bakterii. ku od 17. dnia życia lub starszych w gospodarstwach, w których stwier- zano ponadto zmniejszenie negatywnego wpływu zakażenia wirusem Specjalne środki ostrożności dla osób podających produkt dzono obecność europejskiego (genotyp 1) wirusa zespołu rozrodczo- PRRS (tj. zmniejszenie śmiertelności i objawów klinicznych oraz przy- leczniczy weterynaryjny zwierzętom: Ze względu na możliwość -oddechowego świń (PRRSV) w celu zmniejszenia miana wirusa we krwi rost masy ciała) w ciągu pierwszych 20 dni życia. podrażnienia należy unikać bezpośredniego kontaktu leku ze śluzów- u seropozytywnych zwierząt w warunkach polowych. W badaniach obej- Przeciwwskazania · Nie stosować w przypadku nadwrażliwości na ką i skórą użytkownika. mujących doświadczalne narażenie na zakażenie tylko u zwierząt se- substancję czynną lub na dowolną substancję pomocniczą. Nie stosować Działania niepożądane (częstotliwość i stopień nasile- ronegatywnych wykazano, że szczepienie zmniejszało zmiany w płu- u knurów dostarczających nasienia w stadach, w których nie występo- nia) · Nie zgłoszono przypadków zatrucia w dzień po podaniu Clo- cach, miano wirusa we krwi i tkankach płuc, a także ujemny wpływ wały zakażenia wirusem PRRS, ponieważ wirus ten może być wydalany xamed TS. Reakcje alergiczne (skórne reakcje alergiczne, wstrząs ana- zakażenia na dobowy przyrost masy ciała. Wykazano ponadto znacz- z nasieniem. Nie stosować w stadach, w których nie stwierdzono obec- filaktyczny): w przypadku wystąpienia reakcji alergicznych należy za- ne zmniejszenie objawów klinicznych ze strony układu oddechowego ności wirusa PRRS za pomocą miarodajnych metod diagnostycznych. stosować leczenie objawowe; w przypadku wstrząsu anafilaktycznego: u prosiąt narażonych na zakażenie na początku okresu odporności. Czas Specjalne środki ostrożności dotyczące stosowania · Szczepić wyłącz- należy podać dożylnie (i.v.) lub domięśniowo (i.m.) epinefrynę i gluko- do powstania odporności: 3 tygodnie. Okres odporności: 26 tygodni. nie zwierzęta zdrowe, bez objawów klinicznych. Szczep szczepionkowy kortykosteroidy; w przypadku skórnych reakcji alergicznych: leki prze- Przeciwwskazania · Nie stosować w przypadku nadwrażliwo- wirusa może przenosić się na zwierzęta niezaszczepione przy kontak- ciwhistaminowe i/lub glukokortykosteroidy. ści na substancję czynną lub na dowolną substancję pomocniczą. Nie cie przez okres do 5 tygodni, jednak nie ma to żadnych konsekwencji Stosowanie w ciąży, laktacji lub okresie nieśności · Bezpie- stosować u zwierząt zarodowych. Nie stosować w stadach, w których klinicznych. Zaszczepione zwierzęta mogą wydalać szczep szczepion- czeństwo produktu leczniczego weterynaryjnego stosowanego w cza- nie stwierdzono obecności wirusa PRRS za pomocą miarodajnych me- kowy z kałem. Nie badano możliwości wydalania szczepu szczepion- sie ciąży i laktacji nie zostało określone. tod diagnostycznych. kowego z moczem szczepionych zwierząt. Szczep szczepionkowy wi- Specjalne środki ostrożności dotyczące stosowania · Szczepić wyłącz- rusa wykrywano u nowo narodzonych prosiąt (we krwi i tkance płuc- Interakcje z innymi produktami leczniczymi i inne rodzaje nie zdrowe zwierzęta bez objawów klinicznych. Szczep wirusa może nej) przy szczepieniu loszek nieposiadających odporności podczas interakcji · Możliwy antagonizm działania przeciwbakteryjne- przenosić się na zwierzęta nieszczepione w wyniku kontaktu ze zwie- ostatniego trymestru ciąży, jednak nie miało to żadnych konsekwen- go pomiędzy penicylinami i chemoterapeutykami o szybkim działa- rzętami szczepionymi przez okres do 3 tygodni po szczepieniu. Zaszcze- cji klinicznych. Należy zachować ostrożność, aby uniknąć przeniesie- niu bakteriostatycznym. W połączeniu z ampicyliną występuje dzia- pione zwierzęta mogą wydalać szczep szczepionkowy z kałem, a w nie- nia wirusa szczepionkowego od zwierząt zaszczepionych do zwierząt łanie synergistyczne. których przypadkach z wydzielinami z jamy ustnej. Należy zachować niezaszczepionych, które powinny być zachować ujemny status w sto- Dawkowanie i droga podania · Podanie dowymieniowe. Stosować ostrożność, aby zapobiec przenoszeniu się wirusa ze zwierząt szcze- sunku do wirusa PRRS. Zaleca się szczepienie wszystkich samic hodow- jednorazowo w momencie zasuszania. Po ostatnim dokładnym zdoje- pionych na zwierzęta nieszczepione, które powinny zachować status lanych w stadzie. Nowo wprowadzone do stada samice nieposiadające niu i dezynfekcji końcówek strzyków do każdej ćwiartki wymienia po- ujemny w odniesieniu do wirusa PRRS. Aby zapewnić optymalny po- odporności w kierunku wirusa PRRS (np. nowe samice ze stad z ujem- dać zawartość jednej tubostrzykawki. Należy podawać lek do wszyst- ziom opanowania wirusa PRRS, należy zaszczepić wszystkie zwierzę- nym statusem w kierunku wirusa PRRS) powinny zostać zaszczepio- kich czterech ćwiartek równocześnie. Nie należy wmasowywać leku ta w stadzie. W stadach macior zaleca się stosowanie szczepionki za- ne przed ciążą. Aby zapewnić optymalny poziom opanowania wirusa w kierunku gruczołu mlecznego. Stosować tylko u krów, u których okres twierdzonej do szczepienia macior. PRRS, należy zaszczepić wszystkie zwierzęta w stadzie. zasuszenia wynosi przynajmniej 35 dni. Wstrząsnąć przed użyciem! Działania niepożądane (częstotliwość i stopień nasilenia) · Po Działania niepożądane (częstotliwość i stopień nasile- Przedawkowanie (w tym jego objawy, sposób postępowa- szczepieniu bardzo często obserwuje się niewielkie przejściowe pod- nia) · Przejściowe podwyższenie temperatury ciała (do 2°C powy- nia przy udzielaniu natychmiastowej pomocy oraz odtrut- wyższenie (nie większe niż o 1,5°C) temperatury ciała. Temperatura po- żej zakresu fizjologicznego) występuje zwykle w okresie do 5 dni po ki) · W przypadku przedawkowania leku mogą wystąpić objawy wraca do normy bez dodatkowego leczenia po upływie 1 do 3 dni od szczepieniu. Temperatura powraca do normalnych wartości bez dodat- alergiczne oraz ze strony centralnego układu nerwowego, jak również zanotowania największego wzrostu temperatury. Odczyny w miejscu kowego leczenia po upływie 1 do 4 dni od zanotowania największego napady padaczkowe. W takim wypadku stosowanie Cloxamedu TS po- wstrzyknięcia występują niezbyt często. Można zaobserwować przej- wzrostu temperatury. Po szczepieniu często może wystąpić zmniejszo- winno zostać przerwane i rozpoczęte leczenie objawowe. W przypad- ściowy minimalny obrzęk lub zaczerwienienie skóry. Reakcje te ustępu- ny apetyt. W dniu szczepienia niezbyt często obserwowano pokłada- ku padaczki: podać barbiturany. ją samoistnie bez dodatkowego leczenia. Częstotliwość występowa- nie się zwierząt oraz przyspieszony oddech. Objawy te zwykle ustę- Okresy karencji · Bydło: 6 dni dla mleka i tkanek jadalnych pozy- nia działań niepożądanych przedstawia się zgodnie z poniższą regułą: pują samoistnie bez dodatkowego leczenia. W miejscu podania często skanych od zwierząt leczonych nie później niż 35 dni przed ocieleniem. – bardzo często (więcej niż 1 na 10 zwierząt wykazujących ­działanie(a) obserwowano minimalny obrzęk lub zaczerwienienie skóry. Reakcje te 40 dni dla mleka i tkanek jadalnych pozyskanych od zwierząt, u których niepożądane w jednym cyklu leczenia) (do 8 cm, ale zazwyczaj <2 cm) mają charakter przejściowy i ustępują lek był stosowany później niż 35 dni przed ocieleniem. – często (więcej niż 1, ale mniej niż 10 na 100 zwierząt) po upływie krótkiego czasu (maksymalnie po 5 dniach, ale zazwyczaj

274 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Leki weterynaryjne poniżej 2 dni) bez leczenia. Częstotliwość występowania działań nie- znajdującego się w plecaku. Zamienić zatyczkę pojemnika na zatycz- pożądanych przedstawia się zgodnie z poniższą regułą: kę przewodu wężowego. Zacisnąć zatyczkę przewodu. Ostrożnie za-

– bardzo często (więcej niż 1 na 10 zwierząt wykazujących ­działanie(a) A SANOFI COMPANY ładować pistolet dozujący, kontrolując ewentualny wyciek. Należy postępować zgodnie ze wskazówkami wytwórcy pistoletu dozują- niepożądane w jednym cyklu leczenia) Eprinex Pour-On, 5 mg/ml – często (więcej niż 1, ale mniej niż 10 na 100 zwierząt) cego w celu właściwego dozowania, użycia i eksploatacji pistoletu roztwór do polewania dla bydła dozującego oraz przewodów wężowych. Opady deszczu przed lub – niezbyt często (więcej niż 1, ale mniej niż 10 na 1000 zwierząt) po zastosowaniu leczenia nie wpływają na skuteczność produktu. – rzadko (więcej niż 1, ale mniej niż 10 na 10000 zwierząt) Skład jakościowy i ilościowy produktu leczniczego · Epri- Przeciwwskazania · Nie stosować produktu na skórę zanieczysz- – bardzo rzadko (mniej niż 1 na 10000 zwierząt, włączając poje- nomektyna 5 mg/ml czoną lub zmienioną chorobowo. Nie stosować w przypadku nadwraż- dyncze raporty). Postać farmaceutyczna · Roztwór do polewania. Roztwór prze- liwości na substancję czynną lub którąkolwiek substancję pomocniczą. Nazwa i adres pomiotu odpowiedzialnego · Boehringer Ingelheim zroczysty żółtawy. Nie stosować u innych gatunków zwierząt. Przypadki nietolerancji ze Vetmedica GmbH 55216 Ingelheim/Rhein Niemcy. Wskazania lecznicze dla poszczególnych docelowych gatun- skutkiem śmiertelnym były notowane u psów, zwłaszcza rasy collie, Numer pozwolenia na dopuszczenie do obrotu · 2484/15, ków zwierząt · Eprinex Pour-On jest przeznaczony do zwalczania owczarek staroangielski, ras pokrewnych i mieszańców, oraz u żółwi. Prezes Urzędu Rejestracji Produktów Lecznich, Wyrobów Medycz- następujących pasożytów zewnętrznych i wewnętrznych u bydła opa- Specjalne środki ostrożności dotyczące stosowania u zwie- nych i Produktów Biobójczych. sowego i krów mlecznych: rząt · W celu uzyskania optymalnej skuteczności przeciwko Hypo- Okres karencji · Zero dni. Nicienie Dojrzałe Stadium Drzemiące L4 derma spp. produkt powinien być stosowany po zakończeniu okresu żołądkowo-jelitowe L4 aktywności dorosłych postaci gza bydlęcego. W celu uniknięcia dzia- łań niepożądanych związanych z obumieraniem larw gza bydlęcego Ostertagia ostertagi X X X w przełyku lub kanale kręgowym bydło powinno być leczone przed Ostertagia lyrata X rozpoczęciem migracji larw. Produkt jest przeznaczony wyłącznie do Ostertagia spp. X X podawania zewnętrznego, nie podawać doustnie ani parenteralnie. Zuritol 50 mg/ml Haemonchus placei X X Specjalne środki ostrożności dla osób podających produk- (synonim Haemonchus ty lecznicze weterynaryjne zwierzętom · Osoby wykonujące zawiesina doustna dla świń contortus) zabieg powinny używać gumowych rękawic. W razie przypadkowe- go kontaktu produktu ze skórą miejsce to należy niezwłocznie prze- Trichostrongylus axei X X Zawartość substancji czynnej i innych substancji · 1 ml za- płukać wodą z mydłem. Jeśli produkt dostanie się przypadkowo do wiera: Substancja czynna: Toltrazuryl 50 mg. Substancje pomoc- Trichostrongylus X X oka, należy je natychmiast przepłukać obfitą ilością wody. W razie nicze: Sodu benzoesan (E211) 2,1 mg, sodu propionian (E281) 2,1 mg. colubriformis połknięcia produktu usta przepłukać wodą i niezwłocznie zwrócić Postać farmaceutyczna · Zawiesina doustna. Biała lub żółta- Trichostrongylus spp. X X się o pomoc lekarską. Nie palić, nie jeść i nie pić podczas podawa- wa zawiesina. Cooperia oncophara X X nia produktu. Umyć ręce po zabiegu. Odzież zanieczyszczoną pro- duktem możliwie szybko zdjąć i uprać przed ponownym użyciem. Właściwości · Toltrazuryl jest pochodną triazynonów. Działa prze- Cooperia pectinata X X ciw kokcydiom z rodzaju Isospora. Działa na wszystkie stadia rozwoju Działania niepożądane · Sporadycznie występują miejscowe re- Cooperia punctata X X wewnątrzkomórkowego kokcydii, od merogonii (rozmnażanie bezpł- akcje skórne, takie jak świąd lub łysienie. ciowe) do gametogonii (rozmnażanie płciowe). Działa na wszystkie Cooperia surnabada X X Stosowanie w ciąży lub laktacji · Eprinex Pour-On można sto- formy rozwojowe kokcydiobójczo. Cooperia spp. X X X sować u bydła mlecznego we wszystkich okresach laktacji. Wykaza- no nieszkodliwość działania eprinomektyny u zwierząt ciężarnych Po podaniu doustnym toltrazuryl jest powoli wchłaniany, z biodo- Bunostomum X X i w okresie laktacji a także nie stwierdzono wpływu na rozród zwierząt. stępnością ≥ 70%. Głównym jego metabolitem jest sulfon toltrazu- phlebotomum Interakcje z innymi produktami leczniczymi lub inne rodza- rylu. Wydalany jest powoli, przede wszystkim z kałem, a okres półtr- Nematodirus helvetianus X X wania wynosi około 3 dni. je interakcji · Nieznane. Oesophagostomum X X Nazwa i adres podmiotu odpowiedzialnego · MERIAL S.A.S., Wskazania · Zapobieganie objawom klinicznym kokcydiozy u nowo radiatum 29 avenue Tony Garnier, 69007 LYON, FRANCJA narodzonych prosiąt (3–5 dniowych) na fermach, na których wystę- Adres przedstawiciela podmiotu odpowiedzialnego · Sa- powały potwierdzone przypadki kokcydiozy powodowanej przez Iso- Oesophagostomum spp. X nofi-Aventis Sp. z o.o., ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa, tel. spora suis. Trichuris spp. X 22 280 00 00, faks 22 280 00 01. Dawkowanie i sposób podania · Indywidualne leczenie zwierząt. Nicienie płucne: Dictyocaulus viviparvus (dojrzałe L4). Numer pozwolenia na dopuszczenie do obrotu · 958/00 Każde prosię w 3–5 dniu życia, powinno otrzymać pojedynczą dawkę Gzy bydlęce (wszystkie stadia pasożytnicze): Hypoderma bovis, Hy- Produkt leczniczy wydawany z przepisu lekarza – Rp. doustną wielkości 20 mg toltrazurylu/kg m.c., co odpowiada 0,4 ml poderma lineatum. Data aktualizacji skróconej informacji o leku · Luty 2016 zawiesiny/kg m.c. Świerzbowce: Chorioptes bovis, Sarcoptes scabiei var. Bovis. Data opracowania materiału reklamowego · Luty 2016 Ze względu na małe objętości leku potrzebne do leczenia pojedyn- Wszy: Linognathus vituli, Haematopinus eurysternus, Damalinia bo- czego zwierzęcia zalecane jest użycie sprzętu dozującego dawki z do- vis, Solenopotes capillatus. kładnością do 0,1 ml. Zawiesinę należy wstrząsnąć przed podaniem. Pasożytnicze stadium muchy: Haematobia irritans. Eprinex Pour-On Przeciwwskazania · Brak. podany w zalecanej dawce skutecznie zapobiega reinwazji Ostertagia Działania niepożądane · Nieznane. spp. (łącznie z O. ostertagi, O. lyrata i O. leptospicularis), Cooperia spp. Okres karencji · Tkanki jadalne: 77 dni. (łącznie z C. oncophora, C. punctata i C. surnabada), Nematodirus helve- Spotinor 10 mg/ml Specjalne ostrzeżenia · Podobnie jak w przypadku innych prze- tianus, Oesophagostomum radiatum i Dictiocaulus viviparvus do 28 dni roztwór do nakrapiania dla bydła i owiec ciwpasożytniczych leków, częste i wielokrotne stosowanie środków po zakończeniu leczenia oraz Haemonchus placei i Trichostrongylus spp. Deltametryna przeciwpierwotniaczych z tej samej grupy może prowadzić do roz- (łącznie z T. axei i T. colubriformis) do 21 dni po zakończeniu leczenia. woju oporności. Leczeniu powinny być poddane wszystkie zwierzęta Dawkowanie i droga podawania · Eprinex Pour-On należy sto- Zawartość substancji czynnej i innych substancji · Każdy ml w zagrodzie. Utrzymanie właściwej higieny może zmniejszać ryzyko sować zewnętrznie w dawce 1 ml produktu na 10 kg masy ciała zwie- zawiera: Substancja czynna: Deltametryna 10 mg wystąpienia kokcydiozy. Dlatego zaleca się, by w danym obiekcie jed- rzęcia, co odpowiada zalecanej dawce 0,5 mg eprinomektyny na 1 kg Przejrzysty, bladozłoty oleisty płyn. nocześnie poprawić warunki higieniczne, w szczególności należy za- masy ciała. Produkt powinien być podawany poprzez polewanie na Wskazania lecznicze · Do leczenia i zapobiegania inwazji wszy dbać o suchość i czystość. grzbiet zwierzęcia wąskim pasem wzdłuż kręgosłupa od kłębu do ogo- i much u bydła, kleszczy, wszy, wpleszczy i zakażeń larwami muchy Specjalne środki ostrożności dotyczące stosowania · Specjal- na. W celu zapewnienia właściwego dawkowania należy w miarę moż- plujki u owiec oraz wszy i kleszczy u jagniąt. ne środki ostrożności dotyczące stosowania u zwierząt: Nieznane. liwości precyzyjnie oszacować masę ciała zwierzęcia; należy sprawdzić U bydła: Do leczenia i zapobiegania inwazji wszy i wszołów, włą- dokładność urządzenia dozującego. czając Bovicola bovis, Solenopotes capillatus, Linognathus vituli i Ha- Specjalne środki ostrożności dla osób podających produkt lecz- ematopinus eurysternus u bydła opasowego i mlecznego. Również niczy weterynaryjny zwierzętom: W razie rozlania się produktu Butelki 250 ml i 1 l z dozownikiem. Zamocować dozownik na jako pomoc w leczeniu i zapobieganiu inwazji gryzących i uciążliwych na skórę lub do oczu, miejsca te należy natychmiast przemyć wodą. Po butelce. Ustawić wskaźnik dozownika na podziałce wskazującej wła- much, włączając Haematobia irritans, Stomoxys calcitrans, rodzaje Mu- użyciu należy umyć ręce. Osoby o znanej nadwrażliwości na toltrazuryl ściwą masę ciała zwierzęcia. Jeśli masa ciała znajduje się pomiędzy sca i Hydrotaea irritans. powinny unikać kontaktu z produktem leczniczymi weterynaryjnym. podziałkami, należy wybrać większą wartość. Trzymając butelkę pionowo, wycisnąć zawartość do poziomu niewiele przekraczają- U owiec: Do leczenia i zapobiegania inwazji kleszczy Ixodes ricinus Podmiot odpowiedzialny · Laboratorios Calier S.A., Barcelona, cego wybraną wartość na podziałce. Po zwolnieniu nacisku objętość i wszy (Linognathus ovillus, Bovicola ovis), wpleszczy (Melophagus ovi- 26 (Pla del Ramassa), Les Franqueses del Valles (Barcelona), Hiszpania. dawki automatycznie dostosowuje się do pożądanej wartości. Prze- nus), larw muchy plujki (zwykle Lucilia spp.). Pozwolenie na dopuszczenie do obrotu · nr 2439/15 wydane chylić butelkę w celu odmierzenia dawki. U jagniąt: Do leczenia i zapobiegania inwazji kleszczy Ixodes rici- przez Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Pojemnik typu „plecak” (2,5 i 5 litrów). Połączyć pistolet do- nus i wszy Bovicola ovis. Medycznych i Produktów Biobójczych. zujący i przewody wężowe z plecakiem w następujący sposób. Po- Przeciwwskazania · Nie stosować u owiec produkujących mleko Wydawany z przepisu lekarza – Rp. łączyć otwartą końcówkę przewodu wężowego z właściwym pi- przeznaczone do spożycia przez ludzi. Data aktualizacji ulotki · 01.07.2015 stoletem dozującym. Połączyć przewód wężowy z zatyczką pnia Nie stosować u zwierząt chorych lub w okresie rekonwalescencji.

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 275 Leki weterynaryjne Nie stosować w przypadku znanej nadwrażliwości na substancję czyn- być już dotknięta inwazją. Aby uniknąć rozwinięcia oporności, produkt toksycznych ilości deltametryny może odbywać się przez okres 4 tygo- ną lub na dowolną substancję pomocniczą. powinien zostać użyty tylko wtedy, jeśli została potwierdzona wrażli- dni. Odchody zawierające deltametrynę, wydalane na pastwisko przez Zastosowanie produktu niezgodnie z instrukcją u psów i kotów niebę- wość lokalnej populacji much na substancję czynną. leczone zwierzęta, mogą zmniejszyć liczebność organizmów gnojo- dących gatunkami docelowymi może prowadzić do toksycznych obja- Przypadki odporności na deltametrynę zostały odnotowane u żądlą- wych, co może mieć wpływ na rozkład odchodów. wów neurologicznych (ataksja, drgawki, drżenie), objawów pokarmo- cych i uciążliwych much u bydła i wszy u owiec. Deltametryna jest bardzo toksyczna dla fauny gnojowej, organizmów wych (nadmierne ślinienie się, wymioty), które mogą być śmiertelne. Produkt zredukuje liczbę much pozostających bezpośrednio na zwie- wodnych i pszczół miodnych, utrzymuje się w glebie i może groma- Działania niepożądane · Łuszczenie się skóry i świąd były obser- rzęciu, ale nie należy się spodziewać, że wyeliminuje wszystkie mu- dzić się w osadach. wowane u niektórych zwierząt wśród bydła, w ciągu 48 godzin po po- chy w gospodarstwie. Dlatego strategiczne użycie produktu powinno Opakowanie · Butelka o pojemności 250 ml i 500 ml, z przejrzy- daniu. W przypadku zaobserwowania jakichkolwiek poważnych obja- być oparte na lokalnych i regionalnych informacjach epidemiologicz- stego polietylenu o wysokiej gęstości z wewnętrzną wyskalowaną ko- wów lub innych objawów niewymienionych w ulotce informacyjnej, nych o wrażliwości pasożytów oraz na połączeniu z innymi metoda- morą kalibracyjną i z białą polipropylenową zakrętką. poinformuj o nich lekarza weterynarii. mi zwalczania szkodników. Plecak (1-litrowy i 2,5-litrowy) z białego polietylenu o wysokiej gę- Docelowe gatunki zwierząt · Bydło, owce. Należy zadbać, aby uniknąć następujących działań, ponieważ zwięk- stości i z białą polipropylenową zakrętką, do użycia z odpowiednim Dawkowanie dla każdego gatunku, droga i sposób poda- szają one ryzyko rozwoju oporności i mogą ostatecznie skutkować urządzeniem dozującym. nia · Dawka: Bydło: 100 mg deltametryny na zwierzę, co odpo- nieefektywną terapią: Niektóre wielkości opakowań mogą nie być dostępne w obrocie. wiada 10 ml produktu. Owca: 50 mg deltametryny na zwierzę, co – zbyt częste i powtarzające się użycie środków do zwalczania paso- Wydawany z przepisu lekarza – Rp. odpowiada 5 ml produktu. Jagnięta (poniżej 10 kg masy ciała żytów zewnętrznych, z tej samej klasy przez dłuższy okres, W celu uzyskania informacji na temat niniejszego produktu leczniczego lub w wieku 1 miesiąca): 25 mg deltametryny na zwierzę, co od- – podanie zbyt małej dawki, co może być spowodowane niedoszaco- weterynaryjnego należy kontaktować się z lokalnym przedstawicielem powiada 2,5 ml produktu. waniem masy ciała, nieprawidłowym podaniem produktu lub bra- podmiotu odpowiedzialnego: ScanVet Poland Sp. z o.o. Skieresze- Sposób podawania: Nanieść pojedynczą dawkę ze specjalnego do- kiem kalibracji urządzenia dozującego. wo, ul. Kiszkowska 9, 62-200 Gniezno, tel. 61 426 49 20. zownika typu „Naciśnij i nałóż” lub aplikatora do nakrapiania, w jed- Jeśli objawy kliniczne nie ustąpią po zastosowaniu leczenia, diagnoza Pozwolenie nr 2455/15 nym miejscu w linii środkowej między łopatkami. Przy larwach muchy powinna zostać zweryfikowana. Nazwa i adres podmiotu odpowiedzialnego oraz wytwór- plujki u owiec przeczytaj specjalne wskazówki odnośnie do stosowania. Ostrzeżenia dla użytkownika: Osoby o znanej nadwrażliwości na pro- cy odpowiedzialnego za zwolnienie serii · Podmiot odpo- Wszy u bydła: Zasadniczo jedna aplikacja wyeliminuje wszystkie dukt lub na jeden z jego składników powinny unikać kontaktu z produk- wiedzialny i wytwórca odpowiedzialny za zwolnienie se- wszy. Całkowite usunięcie wszystkich wszy może zająć 4–5 tygodni, tem leczniczym weterynaryjnym. Podczas stosowania produktu lub kon- rii: Norbrook Laboratories Ltd, Station Works, Newry, BT35 6JP Co. podczas których wszy wylęgają się z jaj i są zabijane. taktu z niedawno leczonymi zwierzętami nosić odzież ochronną, w tym Down, Irlandia Północna. Nieliczne wszy mogą przetrwać na nieznacznej mniejszości zwierząt. wodoodporny fartuch, buty i nieprzepuszczalne rękawice. Ubranie mocno Muchy u bydła: Do leczenia i zapobiegania inwazji gryzących i nie- zanieczyszczone produktem natychmiast zdjąć i wyprać przed użyciem. gryzących much. Rozpryski na skórze należy natychmiast zmyć mydłem z dużą ilością wody. Tam, gdzie przeważają muchy pasożytujące u bydła, można oczeki- Po kontakcie z produktem i przed posiłkiem umyć ręce i odsłoniętą skórę. wać, że leczenie i ochrona przed inwazją potrwa przez 4–8 tygodni. W przypadku kontaktu z oczami natychmiast przemyć dużą ilością czy- Leczenie w celu wyeliminowania much nie powinno być powtarzane stej, bieżącej wody i zasięgnąć porady lekarskiej. W razie przypadkowe- Fiprex® S, 75 mg/1 ml w okresie czterech tygodni. go połknięcia natychmiast wypłukać usta dużą ilością wody i zasięgnąć roztwór do nakrapiania dla psów Kleszcze u owiec: Podanie w punkcie środkowym między łopat- porady lekarskiej. Nie palić, nie pić i nie jeść podczas pracy z produktem. kami zapewni sprawne leczenie i zapobiegnie inwazji kleszczy przy- Ten produkt zawiera deltametrynę, która może spowodować mro- Fiprex® M, 150 mg/2 ml czepiających się do zwierząt w każdym wieku, przez okres do 6 ty- wienie, swędzenie i czerwone plamy na odsłoniętej skórze. Jeśli źle roztwór do nakrapiania dla psów godni po leczeniu. się czujesz po pracy z tym produktem, skontaktuj się z lekarzem i po- Kleszcze i wszy u owiec: Podanie w punkcie środkowym między każ etykietę produktu. łopatkami owiec z krótkim lub długim runem zmniejszy zakres wy- Dla lekarza: Wytyczne dotyczące postępowania klinicznego są do- Fiprex® L, 300 mg/4 ml stępowania wszołów lub inwazji wpleszczy przez okres 4–6 tygo- stępne w Krajowym Centrum Informacji Toksykologicznej. roztwór do nakrapiania dla psów dni po podaniu. Zaleca się: Inne środki ostrożności · Deltametryna jest bardzo toksyczna dla – podawać wkrótce po strzyżeniu (zwierzętom z krótkim runem) fauny odchodów, organizmów wodnych i pszczół miodnych, pozosta- Fiprex® XL, 412,5 mg/5,5 ml – trzymać leczone owce oddzielone od owiec nieleczonych w celu je w glebie i może kumulować się w osadach. roztwór do nakrapiania dla psów uniknięcia reinwazji. Ryzyko dla ekosystemów wodnych i fauny odchodów może być zmniej- Zalecenia dla prawidłowego podania · Do leczenia i zapobie- szone przez unikanie zbyt częstego i powtarzanego stosowania delta- Skład jakościowy i ilościowy substancji czynnej · Fiprex® S – gania inwazji kleszczy, wpleszczy i wszy u owiec runo powinno zostać metryny (i innych syntetycznych pyretroidów) u bydła i owiec, np. po- Fipronil 75 mg/1 ml; Fiprex® M – Fipronil 150 mg/2 ml; Fiprex® L – Fi- rozchylone i roztwór do nakrapiania naniesiony na skórę zwierzęcia. przez jedno leczenie rocznie na tym samym pastwisku. pronil 300 mg/4 ml; Fiprex® XL – Fipronil 412,5 mg/5,5 ml Zakażenie larwami muchy plujki u owiec: Podać bezpośrednio Ryzyko dla ekosystemów wodnych będzie zmniejszone poprzez trzy- Wskazania lecznicze · Zwalczanie inwazji pcheł (Ctenocephalides spp.), na zakażony obszar, gdy tylko zostaną zaobserwowane objawy zaka- manie leczonych zwierząt z dala od zbiorników wodnych przez cztery kleszczy (Ixodes spp.) i wszy (Linognatus spp.) u psów. żenia larwami muchy. Jedno podanie spowoduje, że larwy much zo- tygodnie po zakończeniu leczenia. Działanie zabezpieczające przed ponowną inwazją pcheł utrzymu- staną zabite w krótkim czasie. W przypadku rozleglejszych uszkodzeń Ciąża i laktacja · Badania laboratoryjne (szczur, króliki) nie wyka- je się przez okres 8 tygodni, a przed ponowną inwazją kleszczy przez zaleca się obcięcie zabarwionej wełny przed podaniem. zały działania teratogennego lub toksycznego dla płodu. okres 4 tygodni. Wszy i kleszcze u owiec: Zastosowanie w środkowym punkcie mię- Nie przeprowadzono badań podczas stosowania produktu u ciężar- Fiprex można stosować jako leczenie wspomagające alergicznego dzy łopatkami zapewni sprawne leczenie i zapobiegnie inwazji klesz- nych krów i owiec. pchlego zapalenia skóry (APZS). czy przez okres do 6 tygodni po podaniu i zmniejszy zakres występo- Stosowanie produktu w okresie ciąży i laktacji u krów i owiec musi Przeciwwskazania · Nie stosować u szczeniąt poniżej 8 tygodnia wania wszołów w okresie 4–6 tygodni po leczeniu. być zgodne z oceną bilansu korzyści ryzyka dokonaną przez leka- życia i/lub ważących mniej niż 2 kg. Okres karencji · Bydło: Tkanki jadalne: 17 dni. Mleko: zero godzin. rza weterynarii. Nie stosować w przypadku nadwrażliwości na związki fenylopirazolowe. Owce: Tkanki jadalne: 35 dni. Mleko: Niedopuszczony do stosowania Interakcje z innymi produktami leczniczymi i inne rodzaje in- Nie stosować u zwierząt chorych lub w okresie rekonwalescencji. u owiec produkujących mleko przeznaczone do spożycia przez ludzi. terakcji · Nie stosować z jakimkolwiek innym środkiem owadobój- Nie stosować u królików. Specjalne środki ostrożności podczas przechowywania · Prze- czym lub roztoczobójczym. Działania niepożądane · W przypadku polizania przez zwierzę chowywać w miejscu niewidocznym i niedostępnym dla dzieci. Przedawkowanie · Niektóre działania niepożądane były obser- miejsca zastosowania preparatu może wystąpić ślinotok, wymioty Butelkę dozownika przechowywać w opakowaniu zewnętrznym w celu wowane po przedawkowaniu. Obejmują one parestezję i podrażnie- oraz inne objawy ze strony układu nerwowego (nadwrażliwość, oso- ochrony przed światłem. nie u bydła, a także przerywane oddawanie moczu lub usiłowanie od- wiałość). Działania niepożądane ustępują zwykle po 24 godzinach. Nie zamrażać. Nie używać tego produktu leczniczego weterynaryj- dawania moczu u młodych jagniąt. Wykazano, że objawy te są łagod- W miejscu podania może wystąpić tymczasowe odbarwienie futra, miej- nego po upływie terminu ważności podanego na pudełku lub ety- ne, przejściowe i mijają bez leczenia. scowe wyłysienie, zaczerwienienie, świąd lub przetłuszczony wygląd. kiecie butelki, po „EXP”. Niezgodności farmaceutyczne · Nieznane. O wystąpieniu działań niepożądanych po podaniu tego produktu lub Okres ważności po pierwszym otwarciu opakowania bezpośrednie- Specjalne środki ostrożności dotyczące usuwania niezuży- zaobserwowaniu jakichkolwiek niepokojących objawów niewymienio- go: 6 miesięcy. tego produktu leczniczego weterynaryjnego lub pochodzą- nych w ulotce (w tym również objawów u człowieka na skutek kontak- Specjalne ostrzeżenia · Specjalne środki ostrożności doty- cych z niego odpadów · Niebezpieczny dla ryb i innych organi- tu z lekiem) należy powiadomić właściwego lekarza weterynarii, pod- czące stosowania u zwierząt: Produkt przeznaczony jest tylko do zmów wodnych. Nie zanieczyszczać produktem ani zużytym opako- miot odpowiedzialny lub Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wy- użytku zewnętrznego. Nie stosować na oczy lub w pobliżu oczu zwie- waniem stawów, cieków wodnych lub kanałów. robów Medycznych i Produktów Biobójczych. Formularz zgłoszeniowy rzęcia i błon śluzowych. Należy podjąć środki ostrożności w celu unik- Niewykorzystany produkt leczniczy weterynaryjny lub jego odpady na- należy pobrać ze strony internetowej http://www.urlp.gov.pl (Wydział nięcia zlizywania produktu. Unikać stosowania produktu w czasie upa- leży usunąć w sposób zgodny z obowiązującymi przepisami. Produktów Leczniczych Weterynaryjnych). łów i zapewnić zwierzętom odpowiedni dostęp do wody. Produkt powi- Data zatwierdzenia lub ostatniej zmiany tekstu ulot- Docelowe gatunki zwierząt · Pies. nien być podawany wyłącznie na nieuszkodzoną skórę, gdyż możliwe ki · 14.09.2015 Dawkowanie i droga podania · Preparat podawać zewnętrz- jest wystąpienie toksyczności spowodowanej wchłanianiem produktu Inne informacje · Wpływ na środowisko: Deltametryna może nie, bezpośrednio na skórę. po podaniu na uszkodzoną skórę. Jednak po podaniu na nieuszkodzoną potencjalnie negatywnie wpływać na organizmy inne niż docelowe 1 tubka 1 ml (S) zawierająca 75 mg fipronilu – na psa o masie do skórę mogą wystąpić objawy lokalnego podrażnienia, gdyż skóra może zarówno w wodzie, jak i w gnoju. Po leczeniu wydalanie potencjalnie 10 kg; 1 tubka 2 ml (M) zawierająca 150 mg fipronilu – na psa o masie

276 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Leki weterynaryjne od 10 kg do 20 kg; 1 tubka 4 ml (L) zawierająca 300 mg fipronilu – na Zaleca się podawać preparat w gumowych rękawiczkach ochronnych. Inne informacje · W celu uzyskania informacji na temat niniej- psa o masie od 20 kg do 40 kg; 2 tubki 4 ml (L) na psa o masie powy- Podczas zabiegu nie pić, nie jeść i nie palić. Unikać kontaktu preparatu szego produktu leczniczego weterynaryjnego należy kontaktować się żej 55 kg; 1 tubka 5,5 ml (XL) zawierająca 412,5 mg fipronilu – na psa ze skórą. Po zabiegu dokładnie umyć ręce. Nie dotykać zwierzęcia aż z podmiotem odpowiedzialnym. o masie od 40 kg do 55 kg do całkowitego wyschnięcia preparatu. Wydawany bez przepisu lekarza – OTC. Zalecenia dla prawidłowego podania · Sposób podania: Nie W przypadku kontaktu preparatu ze śluzówką oka należy przemyć za- Do podawania przez właściciela lub opiekuna zwierzęcia. kąpać zwierząt 2 dni przed oraz 2 dni po podaniu preparatu. nieczyszczone miejsce dużą ilością wody. Dostępne opakowania · Tuba o pojemności 1 ml, 2 ml, 4 ml, Otworzyć tubkę przez przekręcenie i oderwanie końcówki. Rozchylić Osoby o stwierdzonej nadwrażliwości na którykolwiek składnik pre- 5,5 ml, wykonana z LDPE/HDPE, z kaniulą HDPE, pakowane po 1, 3 lub sierść między łopatkami i wycisnąć całą zawartość tubki – bezpośred- paratu powinny zachować szczególną ostrożność przy jego aplikacji. 12 sztuk w pudełko tekturowe. nio na skórę – wzdłuż linii kręgosłupa aż do nasady ogona. W badaniach prowadzonych na zwierzętach laboratoryjnych nie za- Nazwa i adres podmiotu odpowiedzialnego · Przedsiębior- W celu uzyskania optymalnego efektu działania produkt należy po- obserwowano negatywnego wpływu na reprodukcję ani negatyw- stwo Wielobranżowe „VET – AGRO” Sp. z o.o., ul. Gliniana 32, 20- dawać z zachowaniem minimum 4-tygodniowych odstępów pomię- nego działania teratogennego. 616 Lublin, tel. +48 81 445 23 00. dzy kolejnymi aplikacjami. Nie należy stosować u ciężarnych i karmiących suk ze względu na brak Należy zawsze mieć na uwadze aktualny stopień nasilenia inwazji pcheł danych bezpieczeństwa. i kleszczy na danym terenie. Ryzyko wystąpienia działań niepożądanych może wzrosnąć przy Preparat nie zabezpiecza przed przyczepieniem się kleszcza do skóry przedawkowaniu preparatu. zwierzęcia. Po zabiciu kleszcze zazwyczaj spadają z sierści psa, natomiast W wyniku przedawkowania może dojść do wystąpienia niekontrolo- te, które pozostaną, mogą być usunięte przez delikatne strzepnięcie. wanych skurczy mięśni i drgawek. W niektórych przypadkach obser- Fiprex® Spray 0,5 g/100 ml W niekorzystnych warunkach po zastosowaniu preparatu mogą pozosta- wowano pobudzenie lub senność oraz nadwrażliwość na hałas i świa- roztwór na skórę dla psów i kotów wać na zwierzęciu pojedyncze ektopasożyty, w związku z tym nie moż- tło. Stwierdzano także przejściowe zawroty głowy, nadmierne ślinie- na całkowicie wykluczyć możliwości przenoszenia chorób zakaźnych. nie się oraz nudności i wymioty. Skład jakościowy i ilościowy substancji czynnej · Fipro- Pchły występują również w miejscach, w których przebywają zwie- W miejscu podania produktu może dojść do przejściowego zaczerwie- nil 0, 5 g/100 ml rzęta (legowiska, dywany). Miejsca te również powinny być podda- nienia lub podrażnienia skóry. Wszystkie te objawy ustępują zwykle Wskazania lecznicze · Zwalczanie inwazji pcheł (Ctenocephalides ne działaniu odpowiednich preparatów przeciwpasożytniczych i re- po upływie 24 godzin. W celu zmniejszenia ich intensywności można spp.), kleszczy (Ixodes spp.) i wszy (Linognatus spp.) u psów i kotów. gularnie odkurzane. zastosować leczenie objawowe. Działanie zabezpieczające przed ponowną inwazją pcheł utrzymu- Okres karencji · Nie dotyczy. Zastosowanie się do zaleceń producenta ogranicza do minimum poja- je się przez okres 8 tygodni, a przed ponowną inwazją kleszczy przez Specjalne środki ostrożności przy przechowywaniu i trans- wienie się działań ubocznych. okres 4 tygodni. porcie · Przechowywać w miejscu niedostępnym i niewidocz- Szczególne środki ostrożności dotyczące unieszkodliwiania Fiprex można stosować jako leczenie wspomagające alergicznego nym dla dzieci. niezużytego produktu leczniczego weterynaryjnego lub od- pchlego zapalenia skóry (APZS). o Przechowywać w temperaturze poniżej 25 C. Nie zamrażać. Nie prze- padów pochodzących z tego produktu · Leków nie należy usu- Przeciwwskazania · Nie stosować u szczeniąt i kociąt poniżej 8 ty- chowywać w lodówce. wać do kanalizacji ani wyrzucać do śmieci. godnia życia i/lub ważących mniej niż 2 kg. Nie stosować w przypadku Nie używać po upływie terminu ważności podanego na etykiecie. O sposoby usunięcia bezużytecznych leków zapytaj lekarza weteryna- nadwrażliwości na związki fenylopirazolowe. Nie stosować u zwierząt Specjalne ostrzeżenia i środki ostrożności · Zapobiegać liza- rii. Pozwolą one na lepszą ochronę środowiska. chorych lub w okresie rekonwalescencji. niu sierści przez zwierzęta kilka godzin po zabiegu. Data zatwierdzenia lub ostatniej zmiany tekstu ulot- Nie stosować u królików. Nie stosować na uszkodzoną skórę psa. Wszystkie koty i psy przeby- ki · 17.02.2010 Działania niepożądane · W przypadku polizania przez zwierzę wające w gospodarstwie domowym powinny również podlegać lecze- Numer pozwolenia na dopuszczenie do obrotu · Pozwolenie miejsca zastosowania preparatu może wystąpić ślinotok, wymioty niu. Zwierzęta o stwierdzonej nadwrażliwości na którykolwiek skład- Ministra Zdrowia na dopuszczenie do obrotu nr: 1965/10(S), 1966/10 oraz inne objawy ze strony układu nerwowego (nadwrażliwość, oso- nik preparatu nie powinny być poddawane zabiegowi. (M), 1967/10 (L), 1968/10 (XL) wiałość). Działania niepożądane ustępują zwykle po 24 godzinach.

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 277 Leki weterynaryjne W miejscu podania może wystąpić tymczasowe odbarwienie futra, miej- upływie 24 godzin. W celu zmniejszenia ich intensywności można za- Należy zawsze mieć na uwadze aktualny stopień nasilenia inwazji pcheł scowe wyłysienie, zaczerwienienie, świąd lub przetłuszczony wygląd. stosować leczenie objawowe. i kleszczy na danym terenie. O wystąpieniu działań niepożądanych po podaniu tego produktu lub Zastosowanie się do zaleceń producenta ogranicza do minimum poja- Preparat nie zabezpiecza przed przyczepieniem się kleszcza do skóry zaobserwowaniu jakichkolwiek niepokojących objawów niewymienio- wienie się działań ubocznych. zwierzęcia. Po zabiciu kleszcze zazwyczaj spadają z futra kota, natomiast nych w ulotce (w tym również objawów u człowieka na skutek kontak- Szczególne środki ostrożności dotyczące unieszkodliwiania te, które pozostaną, mogą być usunięte przez delikatne strzepnięcie. tu z lekiem) należy powiadomić właściwego lekarza weterynarii, pod- niezużytego produktu leczniczego weterynaryjnego lub od- W niekorzystnych warunkach po zastosowaniu preparatu mogą pozosta- miot odpowiedzialny lub Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wy- padów pochodzących z tego produktu · Niewykorzystany pro- wać na zwierzęciu pojedyncze ektopasożyty, w związku z tym nie moż- robów Medycznych i Produktów Biobójczych. Formularz zgłoszeniowy dukt leczniczy weterynaryjny lub jego odpady należy unieszkodliwić na całkowicie wykluczyć możliwości przenoszenia chorób zakaźnych. należy pobrać ze strony internetowej http://www.urlp.gov.pl (Wydział w sposób zgodny z obowiązującymi przepisami. Pchły występują również w miejscach, w których przebywają zwie- Produktów Leczniczych Weterynaryjnych). Fipronil działa toksycznie na organizmy wodnie i pszczoły, może powo- rzęta (legowiska, dywany). Miejsca te także powinny być podda- Dawkowanie i droga podania · Preparat podawać zewnętrznie, bez- dować długo utrzymujące się zmiany w środowisku – należy unikać za- ne działaniu odpowiednich preparatów przeciwpasożytniczych i re- pośrednio na skórę. Nie kąpać zwierząt 2 dni przed i 2 dni po zasto- nieczyszczenia sadzawek, dróg wodnych, kanałów melioracyjnych itp. gularnie odkurzane. sowaniu produktu. Przechowywać w miejscu niedostępnym i niewidocznym Okres karencji · Nie dotyczy. Zalecenia dla prawidłowego podania · Butelka 100 ml: Pre- dla dzieci. Specjalne środki ostrożności przy przechowywaniu i trans- parat stosuje się zewnętrznie na skórę w dawce: od 1,5 do 3,0 ml na Data zatwierdzenia lub ostatniej zmiany tekstu ulot- porcie · Przechowywać w miejscu niedostępnym i niewidocz- 1 kg m.c. – tj. 7,5–15 mg fipronilu/kg m.c,, co odpowiada 3–6 naci- ki · 17.02.2010 nym dla dzieci. śnięcią pompki dozownika butelki na 1 kg m.c. Numer pozwolenia na dopuszczenie do obrotu · Pozwolenie Przechowywać w temperaturze poniżej 25°C. Nie zamrażać. Nie prze- Zdjąć osłonkę spryskiwacza. Preparat rozpylać równomiernie z odległo- Ministra Zdrowia na dopuszczenie do obrotu nr: 1963/10 chowywać w lodówce. ści około 20 cm, odgarniając sierść, bezpośrednio na całą powierzch- Inne informacje · W celu uzyskania informacji na temat niniej- nię skóry zwierzęcia. Unikać przedostania się preparatu do oczu i nosa szego produktu leczniczego weterynaryjnego należy kontaktować się Nie używać po upływie terminu ważności podanego na etykiecie. (w tym celu na okolice głowy u zwierząt nerwowych lub szczeniąt moż- z podmiotem odpowiedzialnym. Specjalne ostrzeżenia i środki ostrożności · Zapobiegać liza- na nanieść produkt za pomocą zwilżonej gąbki). Po zabiegu ponownie Wydawany bez przepisu lekarza – OTC niu sierści przez zwierzęta kilka godzin po zabiegu. zabezpieczyć spryskiwacz osłonką. Do podawania przez właściciela lub opiekuna zwierzęcia. Nie stosować na uszkodzoną skórę kota. Butelka 250 ml: Preparat stosuje się zewnętrznie na skórę w daw- Rodzaj i wielkość opakowania · Butelka HDPE po 100 ml roz- Wszystkie koty i psy przebywające w gospodarstwie domowym po- ce: od 1,5 do 3,0 ml na 1 kg m.c. – tj. 7,5–15 mg fipronilu/kg m.c., co tworu z pompką rozpylającą po 0,5 ml. Butelka HDPE po 250 ml roz- winny również podlegać leczeniu. odpowiada 1–2 naciśnięcią pompki dozownika butelki na 1 kg m.c. tworu z pompką rozpylającą po 1,5 ml. Zwierzęta o stwierdzonej nadwrażliwości na którykolwiek składnik Przekręcić nakrętkę rozpylacza do pozycji ON. Preparat rozpylać równo- Nazwa i adres podmiotu odpowiedzialnego · Przedsiębior- preparatu nie powinny być poddawane zabiegowi. miernie z odległości około 20 cm, odgarniając sierść, bezpośrednio na stwo Wielobranżowe VET – AGRO Sp. z o.o., ul. Gliniana 32, 20-616 Lu- Zaleca się podawać preparat w gumowych rękawiczkach ochronnych. całą powierzchnię skóry zwierzęcia. Unikać przedostania się prepara- blin, tel. +48 81 445 23 00. tu do oczu i nosa (w tym celu na okolice głowy u zwierząt nerwowych Podczas zabiegu nie pić, nie jeść i nie palić. Unikać kontaktu prepa- lub szczeniąt można nanieść produkt za pomocą zwilżonej gąbki). Po ratu ze skórą. Po zabiegu dokładnie umyć ręce. Nie dotykać zwierzę- zabiegu ustawić zakrętkę w pozycji OFF. cia aż do całkowitego wyschnięcia preparatu. W przypadku kontak- W celu uzyskania optymalnego efektu działania produkt należy poda- tu preparatu ze śluzówką oka należy przemyć zanieczyszczone miej- wać z zachowaniem minimum 4-tygodniowych odstępów pomiędzy sce dużą ilością wody. kolejnymi aplikacjami. Należy zawsze mieć na uwadze aktualny sto- Osoby o stwierdzonej nadwrażliwości na którykolwiek składnik pre- pień nasilenia inwazji pcheł i kleszczy na danym terenie. Fiprex® KOT; 52, 5 mg/0,7 ml paratu powinny zachować szczególną ostrożność przy jego aplikacji. Preparat nie zabezpiecza przed przyczepieniem się kleszcza do skó- roztwór do nakrapiania dla kotów W badaniach prowadzonych na zwierzętach laboratoryjnych nie za- ry zwierzęcia. Po zabiciu kleszcze zazwyczaj spadają z kota lub psa, obserwowano negatywnego wpływu na reprodukcję ani negatyw- natomiast te, które pozostaną, mogą być usunięte przez delikat- Skład jakościowy i ilościowy substancji czynnej · Fipro- nego działania teratogennego. nil 52,5 mg / 0,7 ml ne strzepnięcie. W niekorzystnych warunkach po zastosowaniu pre- Nie należy stosować u ciężarnych i karmiących kotek ze względu na Wskazania lecznicze · Zwalczanie inwazji pcheł (Ctenocepha- paratu mogą pozostawać na zwierzęciu pojedyncze ektopasożyty, brak danych bezpieczeństwa. w związku z tym nie można całkowicie wykluczyć możliwości prze- lides spp.), kleszczy (Ixodes spp.) i wszy (Linognatus spp.) u kotów. Działanie zabezpieczające przed ponowną inwazją pcheł utrzymu- Ryzyko wystąpienia działań niepożądanych (patrz punkt 4.6.) może noszenia chorób zakaźnych. wzrosnąć przy przedawkowaniu preparatu. Pchły występują również w miejscach, w których przebywają zwie- je się przez okres 8 tygodni, a przed ponowną inwazją kleszczy przez W wyniku przedawkowania może dojść do wystąpienia niekontrolo- rzęta (legowiska, dywany). Miejsca te także powinny być poddane okres 4 tygodni. wanych skurczy mięśni i drgawek. W niektórych przypadkach obser- działaniu preparatów przeciwpasożytniczych i regularnie odkurzane. Fiprex można stosować jako leczenie wspomagające alergicznego wowano pobudzenie lub senność oraz nadwrażliwość na hałas i świa- Wszystkie koty i psy przebywające w gospodarstwie domowym po- pchlego zapalenia skóry (APZS). tło. Stwierdzano także przejściowe zawroty głowy, nadmierne ślinie- winny również podlegać leczeniu. Przeciwwskazania · Nie stosować u kociąt poniżej 8 tygodnia ży- nie się oraz nudności i wymioty. Specjalne środki ostrożności przy przechowywaniu i transpor- cia i/lub ważących mniej niż 1 kg. W miejscu podania produktu może dojść do przejściowego zaczerwie- cie · Przechowywać w temperaturze poniżej 25°C. Nie zamrażać. Nie stosować w przypadku nadwrażliwości na związki fenylopirazolowe. nienia lub podrażnienia skóry. Wszystkie te objawy ustępują zwykle po Nie przechowywać w lodówce. Nie stosować u zwierząt chorych lub w okresie rekonwalescencji. upływie 24 godzin. W celu zmniejszenia ich intensywności można za- Specjalne ostrzeżenia i środki ostrożności · Zapobiegać lizaniu Nie stosować u królików. stosować leczenie objawowe. sierści przez zwierzęta kilka godzin po zabiegu. Nie stosować na uszko- Działania niepożądane · W przypadku polizania przez zwierzę dzoną skórę psa lub kota. Zwierzęta o stwierdzonej nadwrażliwości na miejsca zastosowania preparatu może wystąpić ślinotok, wymioty Zastosowanie się do zaleceń producenta ogranicza do minimum poja- którykolwiek składnik preparatu nie powinny być poddawane zabiegowi. oraz inne objawy ze strony układu nerwowego (nadwrażliwość, oso- wienie się działań ubocznych. Zaleca się podawać preparat w gumowych rękawiczkach ochronnych. wiałość). Działania niepożądane ustępują zwykle po 24 godzinach. Szczególne środki ostrożności dotyczące unieszkodliwiania Podczas zabiegu nie pić, nie jeść i nie palić. Unikać kontaktu prepara- W miejscu podania może wystąpić tymczasowe odbarwienie futra, miej- niezużytego produktu leczniczego weterynaryjnego lub od- tu ze skórą. Po zabiegu dokładnie umyć ręce. scowe wyłysienie, zaczerwienienie, świąd lub przetłuszczony wygląd. padów pochodzących z tego produktu · Leków nie należy usu- Nie dotykać zwierzęcia aż do całkowitego wyschnięcia preparatu. O wystąpieniu działań niepożądanych po podaniu tego produktu lub wać do kanalizacji ani wyrzucać do śmieci. W przypadku kontaktu preparatu ze śluzówką oka należy przemyć za- zaobserwowaniu jakichkolwiek niepokojących objawów niewymienio- O sposoby usunięcia bezużytecznych leków zapytaj lekarza weteryna- nieczyszczone miejsce dużą ilością wody. nych w ulotce (w tym również objawów u człowieka na skutek kontak- rii. Pozwolą one na lepszą ochronę środowiska. Osoby o stwierdzonej nadwrażliwości na którykolwiek składnik pre- tu z lekiem) należy powiadomić właściwego lekarza weterynarii, pod- Data zatwierdzenia lub ostatniej zmiany tekstu ulot- paratu powinny zachować szczególną ostrożność przy jego aplikacji. miot odpowiedzialny lub Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wy- ki · 17.02.2010 W badaniach prowadzonych na zwierzętach laboratoryjnych nie za- robów Medycznych i Produktów Biobójczych. Formularz zgłoszeniowy Numer pozwolenia na dopuszczenie do obrotu · Pozwo- obserwowano negatywnego wpływu na reprodukcję ani negatyw- należy pobrać ze strony internetowej http://www.urlp.gov.pl (Wydział lenie Ministra Zdrowia na dopuszczenie do obrotu nr: 1964/10(KOT) nego działania teratogennego. Produktów Leczniczych Weterynaryjnych). Inne informacje · W celu uzyskania informacji na temat niniej- Docelowe gatunki zwierząt · Kot. Nie należy stosować u ciężarnych i karmiących suk lub kotek ze wzglę- szego produktu leczniczego weterynaryjnego należy kontaktować się Dawkowanie i droga podania · Preparat podawać zewnętrz- du na brak danych bezpieczeństwa. z podmiotem odpowiedzialnym. Ryzyko wystąpienia działań niepożądanych może wzrosnąć przy nie, bezpośrednio na skórę. Wydawany bez przepisu lekarza – OTC. przedawkowaniu preparatu. 1 tubka 0,7 ml (KOT) zawierająca 52,5 mg fipronilu – na kota. W wyniku przedawkowania może dojść do wystąpienia niekontrolo- Zalecenia dla prawidłowego podania · Sposób podania: Nie Do podawania przez właściciela lub opiekuna zwierzęcia. wanych skurczy mięśni i drgawek. W niektórych przypadkach obser- kąpać zwierząt 2 dni przed oraz 2 dni po podaniu preparatu. Otworzyć Dostępne opakowania · Tuba o pojemności 0,7 ml, wykona- wowano pobudzenie lub senność oraz nadwrażliwość na hałas i świa- tubkę przez przekręcenie i oderwanie końcówki. Rozchylić sierść mię- na z LDPE/HDPE z kaniulą HDPE. Tuby pakowane po 1, 3 lub 12 sztuk tło. Stwierdzano także przejściowe zawroty głowy, nadmierne ślinie- dzy łopatkami i wycisnąć całą zawartość tubki. w pudełko tekturowe. nie się oraz nudności i wymioty. W celu uzyskania optymalnego efektu działania produkt należy po- Nazwa i adres podmiotu odpowiedzialnego · Przedsiębior- W miejscu podania produktu może dojść do przejściowego zaczerwie- dawać z zachowaniem minimum 4-tygodniowych odstępów pomię- stwo Wielobranżowe VET – AGRO Sp. z o.o., ul. Gliniana 32, 20-616 Lu- nienia lub podrażnienia skóry. Wszystkie te objawy ustępują zwykle po dzy kolejnymi aplikacjami. blin, tel. +48 81 445 23 00.

278 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Miscellanea

fazy jej rozwoju. Trudno nazywać ogni- Przyczynek do zwalczania skiem choroby znalezione padłe zwierzę- ta, ich szczątki lub tylko kości bądź roz- afrykańskiego pomoru świń kładającą się padlinę. Wysyłane do labo- ratorium próbki do badań ograniczają się do stwierdzenia metodą Real-Time PCR Henryk Lis w nich obecności materiału genetyczne- go wirusa afrykańskiego pomoru świń. z Katedry Rozrodu i Higieny Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego Czy materiał ten mógłby wywołać obja- w Siedlcach wy chorobowe? Publikowanie na łamach czasopism informacji o stwierdzeniu afry- lutym 2014 r. stwierdzono w Pol- zakażonymi bądź narażonymi na zakaże- kańskiego pomoru świń daje podstawy sce pierwszy przypadek afrykań- nie, albo wskazujące obecność przeciw- do głoszenia niedokładnych informacji. Wskiego pomoru świń (African swine fever ciał przeciwko danemu zarazkowi do cza- Pomimo oficjalnych, dodatkowych wy- – ASF). Nie ustalono, skąd pochodził zna- su nieodnotowania choroby zwierząt ho- jaśnień rynek dla polskiego mięsa i prze- leziony przy granicy padły dzik. Nerwowy dowlanych” (1). tworów został całkowicie lub częściowo pośpiech, z jakim zgłaszano i informowano Pierwszy przypadek ASF u świń w Pol- zamknięty. Pierwsze rygory objęły anulo- o tym w środkach masowego przekazu, na- sce wykryto 23 lipca 2014 r., a więc prawie wanie uprawnień eksportowych na Tajwan raził nas na dodatkowe straty. Przepisy Unii pół roku później. Drugie ognisko u jed- – 20 podmiotów, do Japonii – 41 podmio- Europejskiej obowiązujące od 2002 r. róż- nej świni stwierdzono 8 sierpnia 2014 r., tów, do Federacji Rosyjskiej – 28 podmio- nią się od stanowiska zajmowanego przez a trzecie stwierdzono 31 stycznia 2015 r., tów, 36 podmiotów do Białorusi, 10 pod- Światową Organizację Zdrowia Zwierząt w zagrodzie, gdzie chorowało 7 świń (2). miotów do Chińskiej Republiki Ludowej, (OIE). Regionalna Komisja dla Europy, W żadnym z gospodarstw nie przestrze- na Ukrainę – 116 podmiotów. Według sza- która obradowała w Fleesensee (Niemcy) gano zasad bioasekuracji. cunków Związku Polskie Mięso zakaz eks- w dniach 17–21 września 2012 r., wyra- Stanowisko UE jest bardzo dziwne portu wieprzowiny generował straty na po- ziła opinię (zatwierdzoną na Sesji Gene- i dyskusyjne, gdyż pierwotnie na liście ziomie około 10 mln zł każdego dnia (3). ralnej OIE w 2014 r.), z której dowiaduje- chorób nie było afrykańskiego pomoru Należy żałować, że w okresie dwóch lat my się, że „Kraje członkowskie uznały, iż świń. Zmiana stanowiska UE na ten te- nie podjęto próby potwierdzenia wyników żadne państwo nie powinno spotykać się mat stwarza dodatkowe trudności: jak zakażenia tym materiałem jednego bądź z uprzedzeniami i restrykcjami w przy- notować przypadki dzików wolno żyją- kilku warchlaków. Wirus krążący w po- padku deklarowania, że na jego terytorium cych, do jakich miejscowości ich przypi- pulacji dzików cechuje się niską zaraźli- pozostają zwierzęta wolno żyjące będące sać, jak przebiegała choroba i jakie były wością. W okresie dwóch lat rozpoznając TUSZE NIEBIESKI do znakowania mięsa. BRĄZOWY CZERWONY

Intensywne zabarwienie Długotrwały znak na mięsie Zgodne z europejskimi dyrektywami Bardzo wydajne Dostępne kolory tuszy Objętości 250ml, 1000ml, 5000ml

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 279 Miscellanea

chorobę u ponad 80 dzików, stwierdzono zastosowania rygorów przeciwdziałają- choroby w poszczególnych farmach był tylko 3 przypadki u świń. Nie można tłu- cych ryzyku wystąpienia chorób. Wpro- różny, trwał nawet do miesiąca. Ogniska maczyć tego faktu doskonałą bioasekura- wadzono wiele zakazów i nakazów, w peł- choroby w liczbie dwunastu stwierdzono cją i podejmowaniem innych rygorystycz- ni egzekwowanych, a odnoszących się tylko w Zachodniej Flandrii. Podjęto ba- nych działań. Przykładem niech będzie do rejestracji i identyfikacji zwierząt, ich dania monitoringowe na znacznym ob- wybuch choroby w Belgii w 1985 r. (4). oznakowania za pomocą kolczyków, do- szarze. W ich efekcie stwierdzono jed- Stan pogłowia świń w tym kraju kształto- kumentacji dotyczącej przemieszczania się no ognisko z klinicznymi objawami oraz wał się na poziomie od 3 do 5 mln sztuk. zwierząt, dostawy pasz, dezynfekcji środ- dwa badaniami serologicznymi. Do lip- W latach osiemdziesiątych chów i hodowlę ków transportu przewożących zwierzęta ca 1985 r. badaniami objęto 1844 farmy świń prowadzono w 32 tys. farm (5). Geo- bądź pasze, określania czasu oczyszczania (60% wszystkich istniejących na tym ob- graficzne rozmieszczenie farm, rodzaj cho- i dezynfekcji pomieszczeń i samochodów, szarze). Ubojowi poddano prawie 35 tys. wu i hodowli dalekie były od ujednolice- zapisy innych zdarzeń dotyczących osób sztuk trzody chlewnej. nia. Na północy kraju, gdzie prowadzony i sprzętu mających kontakt z farmą. Po- Przykład i opis choroby w Belgii jest był chów 95% całej populacji, zwierzęta mimo takich działań bioasekuracyjnych bardzo szczegółowy i może służyć pomo- były utrzymywane w dużych skupiskach i zabezpieczeń na jednej z ferm 8 czerw- cą w ukierunkowaniu działań na rzecz jej w stosunku do gospodarstw istniejących ca 1985 r. pojawiło się pierwsze ognisko zapobiegania (6). na południu. choroby. Okazało się, że chorobę prze- W Zachodniej Flandrii znajdowało się niósł człowiek, który w grudniu 1984 r. Piśmiennictwo ponad 2,6 mln świń, co stanowiło ponad przebywając w Hiszpanii, zakupił kanap- 50% całej krajowej populacji tego gatun- ki, ale nie zdążył ich zjeść, a ponieważ wy- 1. Lis H., Górski K.: Aktualna tematyka obrad i rekomen- 2 dacje Komisji Europejskiej Światowej Organizacji Zdro- ku. Na powierzchni 3424 km umiejsco- dawały mu się mało apetyczne, wyrzucił wia Zwierząt. Życie Wet. 2014, 89, 353–355. wiono ponad 10 tys. farm, należących do z samochodu na teren wybiegu, na którym 2. Pejsak Z., Niemczuk K., Kowalczuk A., Woźniakowski G., Kozak E., Bocian Ł., Śmietanko K.: Osiemnaście miesię- 261 posiadaczy. Na kilometr kwadratowy przebywały czasem knury należące do far- cy afrykańskiego pomoru świń w Polsce. Życie Wet. 2015, przypadały tam 843 sztuki trzody chlew- my. Zimowa pora roku i sprzyjające wa- 90, 640–644. nej. Natomiast na południu kraju pogłowie runki klimatyczne miały również wpływ 3. Anon.: Branża apeluje o interwencję. Gosp. Mięsna 2014, 66(4), 8. obejmowało od ponad 31 tys. świń, a za- na zaistniałą później sytuację. Od począt- 4. FontainaI.: Report on the eradication African Swine Fe- gęszczenie na kilometr kwadratowy tere- ku lutego 1985 r. nastąpiły zachorowania ver 1985. Belgium. Vet. Pathol. Gent. Belgium nu wahało się od 4 do 8 świń. świń. Leczono je, nie podejrzewając cho- 5. Lis H.: O afrykańskim pomorze świń. Gosp. Mięsna 2014, 66 (6), 42. Mając taką liczbę pogłowia, władze Bel- roby zakaźnej. Przemieszczano prosięta 6. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L50/35. 20.2.2014. gii nie mogły zgodzić się na przyjęcie zale- do innych farm, dowożono lochy do knu- Decyzja Wykonawcza Komisji z 18 lutego 2014. ceń Unii Europejskiej, w których domaga- rów, lekarze weterynarii przeprowadza- no się odstąpienia od szczepienia przeciw li szczepienia i inne zabiegi, nie wiedząc klasycznemu pomorowi świń. W ramach o przenoszeniu choroby do innych czte- działań bioasekuracyjnych terytorium Bel- rech farm. W marcu 1985 r. rozpoznano gii podzielono na cztery strefy, zależne od chorobę, którą poza pierwszym ogniskiem liczby i koncentracji chowu świń w da- stwierdzono jeszcze w ośmiu farmach. Na nym regionie. farmach tych stwierdzano upadki prosiąt Od stycznia 1982 r. terytorium Bel- i sztuk dorosłych, ronienia u macior, ale Prof. zw. dr hab. Henryk Lis, ul. Międzynarodowa 32 m. 21, gii podzielono na cztery obszary dla nie podejrzewano ASF. Okres rozwoju 03-922 Warszawa

Pejsak zainteresował nawet lekarzy nie- Konferencja naukowa związanych z hodowlą trzody chlewnej. Należy także zwrócić uwagę na wystąpie- i zawody narciarskie nia głównego lekarza weterynarii Słowa- cji – prof. Józefa Biresza oraz Krzysztofa w Dolnym Kubinie na Słowacji Jażdżewskiego, zastępcy głównego leka- rza weterynarii w Polsce. Wieczorem w gronie przyjaciół lutego 2016 r. odbyła się X jubile- Lekarsko-Weterynaryjna oraz Opolska z trzech słowiańskich narodów odby- uszowa Międzynarodowa Konfe- Izba Lekarsko-Weterynaryjna. ło się spotkanie towarzyskie, na którym rencja12 Naukowa, a 13 lutego 2016 r. X Mię- W konferencji ze strony polskiej wy- uhonorowaliśmy trzech pomysłodawców dzynarodowe Zawody Lekarzy Wetery- stąpił prof. Roman Kołacz, który w cie- imprezy – dr. Petera Čulena ze Słowacji, narii w Narciarstwie Alpejskim o Puchar kawy sposób przedstawił problemy do- dr. Michała Konopę oraz lek. wet. Daniela Euroregionu Beskidy. Organizatorami jak brostanu zwierząt w warunkach fermo- Wierzbinkę, którzy dziesięć lat temu spo- dotąd były: Słowacka Izba Lekarzy Wete- wych w aspekcie głodu panującego na tkali się i ułożyli scenariusz spotkań pier- rynarii, Czeska Izba Lekarzy Weterynarii, świecie. Jak zwykle bardzo ciekawy wy- wotnie na terenie Polski, a później w Dol- a ze strony polskiej Krajowa Izba Lekar- kład wygłosił prof. Zygmunt Pejsak, któ- nym Kubinie. sko-Weterynaryjna oraz Śląska Izba Le- ry w sposób bardzo praktyczny przed- Kolejnego dnia narciarze lekarze we- karsko-Weterynaryjna. Ponadto sponso- stawił rozwój i przebieg afrykańskiego terynarii trojga narodów spotkali się na rami imprezy były: Dolnośląska Izba Le- pomoru świń na terenie Polski oraz sy- doskonale i profesjonalnie przygotowa- karsko-Weterynaryjna, Małopolska Izba tuację w Europie. Swoim wykładem prof. nym stoku Kubińskiej Holi i uczestniczyli

280 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Recenzje

Zbiorowe zdjęcie uczestników zawodów w zawodach. Trzeba zaznaczyć, że po po- (powyżej 62 lat). Z satysfakcją trzeba po- oraz zawodach był całkowicie bezpłatny, czątkowej dominacji Czechów i Słowa- informować, że lekarz weterynarii Mag- a organizatorzy zadbali, by uczestnicy nie ków w pierwszych zawodach, aktualnie dalena Świrska ze Śląskiej Izby Lekarsko- wyjechali ze Słowacji głodni. Polacy zajmują czołowe miejsca w swo- -Weterynaryjnej po raz drugi z kolei oka- Do zobaczenia w przyszłym roku! ich kategoriach, których jest dość sporo: zała się najlepszą zawodniczką zawodów kobiety do 40 lat, kobiety powyżej 40 lat, oraz pierwszą w swojej kategorii. mężczyźni do 35 lat, mężczyźni od 36 do Jak wszystkie poprzednie, X zawody za- 50 lat, mężczyźni od 51 do 62 lat i męż- kończyły się bez poważnych kontuzji, roz- Lek. wet. Krzysztof Orlik, prezes Rady Śląskiej Izby czyźni w kategorii specjalnej – seniorzy daniem pucharów. Udział w konferencji ­Lekarsko-Weterynaryjnej; bezpośredni uczestnik

Afrykański pomór świń Monografia pod redakcją naukową Zygmunta Pejsaka i Mariana Truszczyńskiego

Autorzy: Dariusz Filianowicz, Krzysztof Jażdżewski, Andrzej Kowalczyk, Edyta Kozak, Krzysztof Niemczuk, Zygmunt Pejsak, Marek Pirsztuk, Tomasz Podgórski, Małgorzata Pomorska-Mol, Marian Truszczyński, Grzegorz Woźniakowski, Panel on Animal Health and Welfare EFSA

Puławy 2016, cena 50 zł

siążka stanowi unikalne krajowe opra- zwłaszcza przedstawicieli Inspekcji Wete- cowanie, wydane przez Państwowy In- rynaryjnej oraz wolno praktykujących spe- stytutK Weterynaryjny – Państwowy Insty- cjalistów chorób świń, a także hodowców tut Badawczy w Puławach. trzody chlewnej, zwłaszcza ze względu na Jest to pierwsza tego typu krajowa pu- występowanie tej choroby w Azji i Euro- blikacja dotycząca tej zakaźnej oraz za- pie, w tym w Polsce. Książkę można kupić w Państwo- raźliwej choroby świń i dzików. Zaspoka- wym Instytucie Weterynaryjnym – PIB, ja aktualne potrzeby lekarzy weterynarii, al. Partyzantów 57, 24-100 Puławy.

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 281 Recenzje Debra F. Horwitz, Daniel S. Mills: Medycyna behawioralna psów i kotów

Wydawnictwo Galaktyka, Łódź 2016; 368 stron, twarda oprawa, cena 270 zł; ISBN 978-83-7579-490-8

edycyna behawioralna psów i ko- –– wzajemne zależności pomiędzy me- tów to nowoczesny i przyjazny pod- dycyną weterynaryjną i behawioralną; ręcznik,M który odpowiada na potrzeby –– najnowsze i kompletne informacje na wielu czytelników. Coraz częściej kwe- temat najczęściej występujących zabu- stie związane z zachowaniem zwierząt rzeń zachowania (stresu, fobii dźwię- i troską o ich dobrostan stają się jednym kowych, brudzenia w domu, lęku se- z głównych zagadnień, z którymi leka- paracyjnego, zmian związanych ze rze weterynarii spotykają się na co dzień. starzeniem się zwierząt i wielu, wie- Problemy behawioralne mogą wpływać lu innych) oraz metody ich rozwią- na relację pomiędzy zwierzęciem a wła- zywania; ścicielem, a jej ochrona powinna stać się –– programy behawioralne dla schronisk; integralną częścią nowoczesnej praktyki –– sposoby leczenia zaburzeń behawioral- weterynaryjnej. nych (farmakoterapia, terapia feromo- w postaci kwestionariuszy diagnostycz- W książce omówiono szereg zagad- nami oraz terapie alternatywne). nych i ulotek informacyjnych dla właści- nień – zarówno teoretycznych, na przy- Medycyna behawioralna psów i ko- cieli psów i kotów. kład fizjologię strachu czy rodzaje agresji, tów jest doskonałą publikacją omawiają- Książka powinna zainteresować tak- jak i praktycznych związanych z obserwa- cą problemy behawioralne zwierząt to- że szersze grono odbiorców poświęcają- cją pacjenta, rozpoznawaniem choroby, warzyszących z perspektywy medycznej, cych się pracy z psami i kotami – trene- leczeniem, rokowaniem czy oceną ryzy- a także etologicznej i psychologicznej. rów psich sportów, instruktorów szko- ka. Całość uzupełniają liczne zdjęcia, ko- Jest to podręcznik adresowany nie tylko lących psy, osoby zawodowo sprawujące lorowe ryciny, schematy oraz protokoły do lekarzy weterynarii, mających na co opiekę nad zwierzętami – oraz studentów postępowania, dzięki którym łatwiej zro- dzień do czynienia z zaburzeniami za- weterynarii i nauk o zwierzętach. zumieć omawiane zagadnienia. chowania u swoich pacjentów, ale także Polecam z pełnym przekonaniem. Na dołączonej do książki płycie za- do behawiorystów zwierzęcych, zarów- mieszczono praktyczne materiały infor- no tych, którzy posiadają wykształcenie macyjne dla właścicieli psów i kotów oraz medyczne, jak i tych bez niego. Podsta- formularze ułatwiające zebranie wywia- wowym walorem publikacji, oprócz wie- du behawioralnego. loaspektowego podejścia do problemów Dowiedz się, jakie są: behawioralnych zwierząt, są jasne algo- –– podstawowe wymogi zdrowia psy- rytmy diagnozowania podłoża proble- chicznego i dobrostanu zwierząt to- mów behawioralnych, praktyczne spo- Andrzej Kłosiński, warzyszących; soby postępowania ze zwierzętami i ich behawiorysta zwierząt, psycholog, –– zasady szkolenia psów i kotów; właścicielami oraz materiały dodatkowe dyrektor Centre of Applied Pet Ethology (COAPE) Polska

List do redakcji

Szanowny Panie Redaktorze że pojawienie się człowieka poza organi- i ja pogubiłem się w labiryncie dociekań zmem matki i jego samodzielny oddech biologicznych. Pragnę podziękować za znakomity artykuł nie jest w sekwencji zdarzeń wydarzeniem „Człowiekiem jest ten, kto ma nim być”. prof. Andrzeja Maxa na temat zapłodnienia pierwszym. Wydarzeniem tym jest niewąt- To jedno zdanie sformułowane przez rzym- pozaustrojowego (Życie Wet. nr 2/2016). pliwie akt poczęcia człowieka, bytu osobo- skiego teologa i filozofa chrześcijańskiego Chcę się odnieść do jego podsumowa- wego, osoby ludzkiej posiadającej nienaru- Tertuliana (160–220 r.) zupełnie zmieniło nia. Przed kilku laty na łamach periodyku szalną i należną poszanowania godność na moją perspektywę pojmowania zagadnie- „Medycyna po Dyplomie”, chyba w związ- każdym etapie rozwoju. Niepodobna em- nia. Tę myśl przesłałem do redakcji „Medy- ku z ustawą aborcyjną, toczono dyskusję pirycznie dostarczyć dowodów co do du- cyny po Dyplomie” w jednym zdaniu. I to na temat, w którym momencie od poczę- chowego składnika osoby ludzkiej. Czy zdanie zostało wydrukowane. Nikt z nim cia można mówić o człowieku. Były tam można zatem manipulować aktem poczę- nie polemizował. między innymi głosy etyków i filo­zofów cia i wzrastania osoby ludzkiej, nawet nie Dariusz Góra medycyny. Nie wzięto jednak pod uwagę, uznając filozofii teistycznej? Był czas, że Warszawa

282 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Zmarli

Michał Witold Ranus Emilian Tomczyk

Zmarł 18 lutego 2015 r. Zmarł 3 maja 2015 r.

Urodził się 1 listopada 1947 r. Urodził się 29 stycznia 1922 r. w Poznaniu. W 1971 r. uzyskał dy- w Kotnowie, pow. Chełmno. plom na Wydziale Weterynaryj- W 1950 r. uzyskał dyplom na Wy- nym w Warszawie. Po stażu w Po- dziale Weterynaryjnym we Wrocła- wiatowym Zakładzie Weteryna- wiu i został powiatowym lekarzem rii w Słupsku i w Szczecinku od weterynarii w Szubinie, w woj. byd- 1971 do 1974 r. był kierownikiem goskim. W 1957 r. przeniósł się do Państwowego Zakładu Lecznicze- Brodnicy na stanowisko kierownika go dla Zwierząt w Wierzchowie. Od Państwowego Zakładu Lecznicze- 1974 r. do prywatyzacji w 1990 r. był ordynatorem w Państwowym go dla Zwierząt. W 1963 r. został służbowo przeniesiony do To- Zakładzie Leczniczym dla Zwierząt w Inowrocławiu. Po reorga- runia na stanowisko powiatowego lekarza weterynarii, a stamtąd nizacji służby weterynaryjnej do końca 1997 r. pracował w pry- w 1967 r. do Wojewódzkiego Zakładu Weterynarii w Bydgosz- watnej Lecznicy dla Zwierząt „Vetino” s.c. w Inowrocławiu. Od czy na stanowisko kierownika Ośrodka Lecznictwa i Zwalczania 1998 r. pracował we własnej Lecznicy dla Zwierząt „Vetino – R” Chorób Inwazyjnych Zwierząt. z siedzibą w Balczewie, gmina Inowrocław. Po reorganizacji administracyjnej kraju w 1975 r. został powo- W 1985 r. obronił pracę doktorską z zakresu nauk rolniczych łany na stanowisko zastępcy wojewódzkiego lekarza weterynarii w Katedrze Zoohigieny Wydziału Zootechnicznego Akademii w Toruniu i pełnił tę funkcję do przejścia na emeryturę w 1982 r. Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy. Posiadał specjalizacje z za- Pracował dalej w Toruniu w niepełnym wymiarze godzin jako st. kresu: chorób trzody chlewnej, chorób drobiu i ptaków ozdob- specjalista aż do likwidacji województwa toruńskiego w 1990 r. nych, epizootiologii i administracji weterynaryjnej oraz prewen- Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawa- cji weterynaryjnej i higieny pasz. lerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz odznakami „Za Wzo- W latach 1991–1995 pełnił funkcję rzecznika odpowiedzial- rową Pracę w Służbie Weterynaryjnej” i „Zasłużony Pracow- ności zawodowej Bydgoskiej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej. nik Rolnictwa”. W latach 1987–1990 był radnym Gminnej Rady Narodowej, a następnie w latach 1990–1994, 1994–1998 był przewodniczą- cym Rady Gminy Inowrocław – Wieś. Od 2002 do 2004 r. pełnił funkcję radnego Gminy Inowrocław. Od 1998 r. był biegłym są- Bogusław Niwiński dowym Sądu Okręgowego w Bydgoszczy w zakresie chorób trzo- dy chlewnej oraz drobiu. Zmarł 26 czerwca 2015 r.

Urodził się 1 kwietnia 1927 r. w Drohiczynie. W 1953 r. uzyskał Marian Temerowski dyplom na Wydziale Weteryna- ryjnym w Warszawie i został skie- Zmarł 14 kwietnia 2015 r. rowany do pracy w Państwowym Gospodarstwie Rolnym Ostrowi- Zmarł 14 kwietnia 2015 r. te koło Jabłonowa, w woj. olsztyń- Urodził się 3 stycznia 1936 r. skim, gdzie pracował przez 5 lat. w Świeciu nad Wisłą. W 1961 r. Następnie przeniósł się do woje- uzyskał dyplom na Wydziale We- wództwa bydgoskiego i został kierownikiem Państwowego Za- terynaryjnym w Warszawie. Po kładu Leczniczego dla Zwierząt w Śliwicach, w powiecie Tucho- rocznym stażu w Powiatowym Za- la, gdzie pracował do emerytury w 1990 r. kładzie Weterynarii w Bydgosz- Działał aktywnie na niwie społecznej. W latach 1965–1978 był czy rozpoczął pracę na stanowi- radnym Powiatowej Rady Narodowej w Tucholi. W 1972 r. z ra- sku kierownika produkcji w Stacji mienia ZSL był kandydatem do Sejmu. W latach 1978–1982 pia- Hodowli i Unasieniania Zwierząt w Bydgoszczy. Od 1975 r. do stował mandat radnego gminy Śliwice. Do Zjednoczonego Stron- przejścia na emeryturę w 2001 r. był dyrektorem Stacji Hodow- nictwa Ludowego wstąpił w 1961 r. i pozostał wierny ruchowi li i Unasieniania Zwierząt w Bydgoszczy. Po przejściu na emery- ludowemu do końca życia. Piastował przez wiele lat stanowisko turę dalej pracował w SHiUZ jako specjalista ds. nadzoru wete- prezesa ZSL i PSL w gminie Śliwice. rynaryjnego i szkoleń. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawa- Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawa- lerskim Orderu Odrodzenia Polski. Był uhonorowany Medalem lerskim Orderu Odrodzenia Polski. Został wyróżniony odzna- Pamiątkowym „Za zasługi dla Ruchu Ludowego im. Wincente- kami: „Zasłużony Pracownik Rolnictwa”, „Zasłużony Działacz go Witosa” oraz „Medalem 30- i 40-lecia Polski Ludowej”, a tak- Związków Zawodowych Pracowników Rolnictwa”, „Za Szczegól- że odznakami „Za Wzorową Pracę w Służbie Weterynaryjnej” ne Zasługi­ dla Rozwoju Województwa Bydgoskiego” oraz meda- i „Zasłużony Pracownik Rolnictwa”. lem „Za ­Zasługi dla Hodowli i Rozwoju Oceny Bydła w Kraju”.

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 283 Zmarli

Józef Romaniuk Stanisław Dominko

Zmarł 8 września 2015 r. Zmarł 29 września 2015 r.

Urodził się 29 marca 1923 r. we Urodził się 6 czerwca 1925 r. w Lu- wsi Derło, koło Janowa Podlaskie- blinie. W 1952 r. uzyskał dyplom na go. W 1945 r. zgłosił się na ochot- Wydziale Weterynaryjnym w Lu- nika do Wojska Polskiego i został blinie i na podstawie nakazu pracy skierowany do rocznej Frontowej rozpoczął pracę zawodową w Ko- Szkoły Oficerskiej, którą ukończył ścierzynie. W 1955 r. został po- tuż po zakończeniu wojny. Następ- wiatowym lekarzem weterynarii nie został skierowany do macierzy- w Kościerzynie i na tym stanowi- stej jednostki wojskowej w Dreź- sku pracował do 1959 r. Od 1960 r. nie. Wraz ze swoją jednostką wojskową został przeniesiony do pracował we Włocławku jako kierownik Weterynaryjnej Inspek- Poznania, zdemobilizowany i przeniesiony do rezerwy w stopniu cji Sanitarnej przy Chłodni Składowej. Na tym stanowisku pra- podporucznika. Rozpoczął studia w 1948 r. na Wydziale Wete- cował do emerytury w 1991 r. rynaryjnym w Lublinie, które ukończył w 1953 r. Pracę rozpo- Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i wyróżniony od- czął w Instytucie Weterynarii, Oddział w Bydgoszczy, w Zakła- znaką „Za Wzorową Pracę w Służbie Weterynaryjnej”. dzie Fizjopatologii Rozrodu i Inseminacji, gdzie pracował nie- przerwanie do przejścia na emeryturę w 1990 r. Doktoryzował się na Wydziale Weterynaryjnym we Wrocławiu w 1963 r., a ha- bilitował w 1979 r. W 1967 r. odbył staż naukowy na Wydziale Maria Mierzejewska z d. Glinka Weterynaryjnym w Utrechcie. W 1980 r. został kierownikiem Zakładu Fizjopatologii Rozrodu i Inseminacji. W 1981 r. otrzy- Zmarła 8 listopada 2015 r. mał tytuł profesora nadzwyczajnego. Był promotorem 4 prze- wodów doktorskich oraz autorem lub współautorem 61 prac na- Urodziła się 26 maja 1928 r. we wsi ukowych z zakresu patologii rozrodu bydła mlecznego. Wąsewo. W 1963 r. uzyskała dy- Został odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem plom na Wydziale Weterynaryjnym Zwycięstwa i Wolności oraz Orderem Odrodzenia Polski V klasy. w Warszawie. Po studiach podjęła pracę w Zakładzie Badania Cho- rób Świń Państwowego Instytutu Weterynarii w Puławach jako asy- Ryszard Bieszke stent, starszy asystent, a po uzyska- niu stopnia doktora jako adiunkt. Zmarł 24 września 2015 r. W 1972 r. odbyła staże w naukowych placówkach weterynaryj- nych we Francji i w Belgii. W latach 1982–1985 pracowała jako Urodził się 29 września 1941 r. wykładowca w akademickim Centrum Uniwersyteckim w Bat- w Miłobądzu, woj. gdańskie. nie (Algieria), po czym przeszła na emeryturę. W 1966 r. uzyskał dyplom na Wy- Była odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi. dziale Weterynaryjnym w Warsza- wie i odbył wstępny staż zawodowy w Powiatowym Zakładzie Wetery- narii w Tczewie. Po jego zakończe- Zygmunt Zieliński niu został zatrudniony na stano- wisku ordynatora w Lecznicy dla Zmarł 8 listopada 2015 r. Zwierząt w Elblągu. W 1971 r. przeniósł się do Olsztyna i podjął pracę w Klinice Chorób Zakaźnych Wydziału Weterynaryjnego Urodził się 11 listopada 1942 r. Wyższej Szkoły Rolniczej. W 1977 r. przeszedł do pracy tereno- w Ostrołęce. W 1967 r. uzyskał wej. Do 1989 r. był kierownikiem w Specjalistycznej Lecznicy dla dyplom na Wydziale Weteryna- Zwierząt w Olsztynie, a następnie pracował w Powiatowym In- ryjnym w Warszawie. Po odbyciu spektoracie Weterynarii w Olsztynie jako inspektor ds. zwalcza- wstępnego stażu pracy został kie- nia chorób zakaźnych. Na emeryturę przeszedł w 2001 r. rownikiem Lecznicy dla Zwierząt Pełnił funkcję przewodniczącego Komisji Rewizyjnej Rady Izby w Rogienicach. W 1974 r. został or- Warmińsko-Mazurskiej. Został odznaczony Medalem 20-lecia dynatorem specjalistycznej leczni- Warmińsko-Mazurskiej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej. cy w Łomży. W latach ­1979–1982 przebywał w USA. Po powrocie pracował w Punkcie Wetery- naryjnym Stacji Hodowli i Unasieniania Zwierząt w Piątnicy. W latach 1984–1985 ukończył studium podyplomowe z zakre- su rozrodu bydła. W 1990 r. przez kilka miesięcy kierował Pań- stwowym Zakładem Leczniczym dla Zwierząt przy Technikum Weterynaryjnym w Łomży, a następnie podjął prywatną prakty- kę. Nie zaprzestając prywatnej praktyki, w 1998 r. został zatrud- niony w Wojewódzkim Inspektoriacie Weterynarii w Łomży na stanowisku wojewódzkiego inspektora ds. nadzoru. W 1999 r. ob- jął stanowisko wojewódzkiego inspektora ds. higieny materiału

284 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Zmarli biologicznego w Wojewódzkim Inspektoracie Weterynarii w Bia- Tomasz Andrulewicz łymstoku. W 2006 r. przeszedł na emeryturę. Udzielał się społecznie. Był przewodniczącym Ogólnopolskie- Zmarł 4 stycznia 2016 r. go Związku Zawodowych Lekarzy Weterynarii. W 1991 r. na po- siedzeniu założycielskim Komitetu Organizacyjnego Północno- Urodził się 21 grudnia 1927 r. -Wschodniej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej został wybrany na w Posejance, pow. Sejny. W 1953 r. zastępcę przewodniczącego. Wszedł w skład prezydium Rady uzyskał dyplom na Wydziale We- I kadencji. Otrzymał odznakę „Meritus” za zasługi dla samorzą- terynaryjnym we Wrocławiu du lekarsko-weterynaryjnego. Sprawował funkcję ławnika w Są- i rozpoczął pracę jako kierownik dzie Rejonowym w Łomży. Lecznicy dla Zwierząt w Świętaj- nie, pow. Olecko, następnie zo- stał przeniesiony na stanowisko kierownika Powiatowej Leczni- Stefan Sokołowski cy dla Zwierząt w Gołdapi, a wkrótce potem został powiato- wym lekarzem weterynarii w tym powiecie. Po 9 latach pracy Zmarł 9 listopada 2015 r. w 1962 r. objął stanowisko zastępcy dyrektora ds. nadzoru sa- nitarno-weterynaryjnego w Wojewódzkim Zakładzie Wetery- Urodził się 24 czerwca 1932 r. narii w Białymstoku. w Gałkówku koło Łodzi. W 1957 r. W 1973 r. uzyskał stopień doktora nauk weterynaryjnych. uzyskał dyplom na Wydziale We- Był aktywnym członkiem Zrzeszenia Lekarzy Weterynarii i Pol- terynaryjnym w Lublinie i rozpo- skiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych – Oddział w Bia- czął pracę w Państwowym Za- łymstoku, w którym w latach 1979–1980 pełnił funkcję prze- kładzie Leczniczym dla Zwierząt wodniczącego. w Dąbrowicach koło Kutna. Od Został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodze- 1967 do 1976 r. był kierownikiem nia Polski, Srebrnym Krzyżem Zasługi i Złotą Odznaką Zrzesze- PZLZ w Pakości koło Inowrocła- nia Lekarzy i Techników Weterynarii oraz odznaką „Za Wzoro- wia. W tym czasie wybudował i zorganizował tam nowy obiekt wą Pracę w Służbie Weterynaryjnej”. lecznicy dla zwierząt. W 1976 r. przeniósł się do Włocławka i pra- cował jako inspektor weterynaryjny w Wojewódzkim Inspekto- racie Weterynarii. W 1988 r. przeniósł się do Spółdzielni Kółek Rolniczych w Bogucinie, gdzie pracował do emerytury. Jan Andrzej Koszykowski Za działalność społeczną otrzymał Srebrną Odznakę Zrze- szenia Lekarzy i Techników Weterynarii. Był także odznaczony Zmarł 8 stycznia 2016 r. Srebrnym Krzyżem Zasługi oraz odznakami „Za Wzorową Pracę w Służbie Weterynaryjnej” i „Zasłużony Pracownik Rolnictwa”. Urodził się 20 lipca 1925 r. w Tar- nopolu. W 1955 r. uzyskał dy- plom na Wydziale Weterynaryj- nym we Wrocławiu. W latach Stanisław Narcyz 1953–1955 pracował w Szkole Sa- Sokołowski nitariuszy Weterynaryjnych w Su- wałkach na stanowisku dyrekto- Zmarł 29 grudnia 2015 r. ra i nauczyciela. Od 1956 r. pra- cował w Państwowym Zakładzie Urodził się 2 stycznia 1926 r. Leczniczym dla Zwierząt w Błażowej, pow. Rzeszów, na sta- w Ostrołęce. W 1953 r. uzyskał nowisku kierownika. W 1975 r. objął stanowisko kierownika dyplom na Wydziale Weteryna- punktu weterynaryjnego w Państwowym Gospodarstwie Rol- ryjnym w Lublinie. Pracę rozpo- nym Nacpolsk. Następnie w 1976 r. został kierownikiem PZLZ czął w Łomży, potem krótko pra- w Zawidzu Kościelnym.Od 1977 do 1980 r. kierował PZLZ na cował na stanowisku powiatowego fermie tuczu świń w PGR Kondrajec. W latach 1980–1987 był lekarza weterynarii w Augustowie, kierownikiem PZLZ przy Państwowym Zakładzie Unasienia- skąd powołano go na kurs szkole- nia Zwierząt w Krasnem. Od 1988 do 1989 r. pracował w Za- nia oficerów do Ośrodka Naukowo-Badawczego w Puławach. kładzie Higieny Weterynaryjnej w Rzeszowie. Po przejściu na Po ukończeniu kursu i awansowaniu do stopnia porucznika emeryturę pracował jako nauczyciel w Technikum Weteryna- związał życie z wojskiem. Pierwsze szlify utrwalał w 54 pułku pie- ryjnym w Trzcianie. choty 22 dywizji w Mrągowie. Po likwidacji pułku w 1954 r. został przeniesiony do Sekcji Weterynaryjnej Zarządu Tyłów Marynar- ki Wojennej w Gdyni, a następnie po 1966 r. do pracy w Szefo- stwie Służby Zdrowia Marynarki Wojennej jako inspektor, a póź- niej starszy oficer. Na emeryturę odszedł w 1989 r. w stopniu ko- mandora porucznika. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Srebrnym Krzyżem Zasługi i odznaką „Za Wzorową Pra- cę w Służbie Weterynaryjnej”.

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 285 Zmarli

Ryszard Toczyłowski Krzysztof Jóźwik

Zmarł 25 stycznia 2016 r. Zmarł 9 marca 2016 r.

Urodził się 4 stycznia 1932 r. w Wil- Urodził się 27 sierpnia 1972 r. nie. W 1955 r. uzyskał dyplom na w Filipowie. W 1998 r. uzyskał Wydziale Weterynaryjnym we dyplom na Wydziale Medycyny Wrocławiu i z nakazu rozpoczął Weterynaryjnej w Olszynie i na pracę w miejscowości Biała Piska krótki czas podjął pracę w Spół- (powiat Pisz). Następnie w 1957 r. dzielni Mleczarskiej Sudowia pracował przez kilka miesięcy w Suwałkach. Następnie zatrud- w Państwowym Zakładzie Lecze- nił się w Białostockich Zakładach nia dla Zwierząt w Niedzicy, a na- Drobiarskich i po odbyciu krót- stępnie do 1963 r. był kierownikiem PZLZ w Orzyszu. W latach kiego stażu w Zakładzie Wylęgu Drobiu w Sokółce i Siemiaty- 1963–1964 był kierownikiem Państwowej Specjalistycznej Lecz- czach podjął się wznowienia od podstaw produkcji w Zakładzie nicy dla Zwierząt w Szczytnie, a następnie do 1975 r. kierował Wylęgu Drobiu w Mońkach. Rozpoczął też prywatną prakty- PZLZ we Włoszczowie. Od 1975 do 1990 r. był kierownikiem kę weterynaryjną. Oddziału Terenowego w Koniecpolu Wojewódzkiego Zakładu Po przejęciu Białostockich Zakładów Drobiarskich przez Ani- Weterynarii w Częstochowie. W 1991 r. przeszedł na emeryturę mex Oddział w Suwałkach od 2001 r. pracował kolejno na sta- i później prowadził prywatną praktykę weterynaryjną. nowiskach: specjalisty do spraw nadzoru weterynaryjnego oraz Był odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodze- specjalisty do spraw surowcowych. Uzyskał tytuł specjalisty cho- nia Polski, Srebrnym Krzyżem Zasługi i Medalem 1000-lecia. rób drobiu oraz ptaków ozdobnych. Otrzymał odznaki: „1000-lecia Państwa Polskiego”, „Za Wzo- W 2010 r. przeniósł się do Płociczna, gdzie także przeniósł rową Pracę w Służbie Weterynaryjnej” „Za Zasługi dla Woje- swoją prywatną praktykę. Od 2013 r. sprawował opiekę wete- wództwa ­Częstochowskiego”. Aktywnie uczestniczył w pra- rynaryjną nad stadem podstawowym głuszca w ramach projek- cach częstochowskiego Zrzeszenia Lekarzy i Techników We- tu czynnej ochrony nizinnej populacji głuszca na terenie Pusz- terynarii jako członek Zarządu i członek Komisji Rewizyjnej czy Augustowskiej w Ośrodku Hodowli Głuszców w Nadleśnic- przez dwie kadencje. twie Głęboki Bród.

Tadeusz Piotr Grabowski Mieczysław Jaworowski

Zmarł 24 stycznia 2016 r. Zmarł 20 lutego 2016 r.

Urodził się 17 czerwca 1954 r. Urodził się 5 lipca 1928 r. w miej- w Suszu. W 1979 r. uzyskał dy- scowości Lewickie, pow. Białystok. plom na Wydziale Weterynaryjnym W 1953 r. uzyskał dyplom na Wy- w Olsztynie. Odbył wstępny staż dziale Weterynaryjnym w Lublinie. pracy w Państwowym Zakładzie Pierwszą pracę rozpoczął na uczel- Leczniczym dla Zwierząt w No- ni jeszcze w czasie studiów jako wym Dworze Gdańskim. W latach młodszy asystent – wolontariusz. 1980–1991 był tam ordynatorem,­ Po dyplomie nakazem pracy został a następnie ­specjalistą do spraw skierowany do woj. białostockiego rozrodu. Od 1991 r. prowadził prywatną praktykę lekarsko-we- i rozpoczął pracę jako starszy lekarz weterynarii – epizootiolog terynaryjną na terenie gminy Nowy Dwór Gdański. w Powiatowym Zarządzie Weterynarii w Ełku. Stamtąd przenie- siono go na stanowisko powiatowego lekarza weterynarii w Ła- pach. Funkcję tę pełnił do 1977 r., a następnie do 1987 r. pracował na stanowisku kierownika Oddziału w Białymstoku. Później, do Leopold Szymulewski przejścia na emeryturę w 2000 r., pracował jako starszy inspek- tor Weterynaryjnej Inspekcji Sanitarnej. Zmarł 18 lutego 2016 r. W 1973 r. uzyskał stopień doktora nauk weterynaryjnych na macierzystej uczelni. Był aktywnym działaczem Zrzeszenia Leka- Urodził się 26 stycznia 1935 r. rzy i Techników Weterynarii i PTNW – Oddział w Białymstoku. w Boguszewie, woj. białostockie. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodze- W 1962 r. uzyskał dyplom na Wy- nia Polski oraz odznakami „Za Wzorową Pracę w Służbie Wete- dziale Weterynaryjnym w Warsza- rynaryjnej”, „Zasłużony Pracownik Rolnictwa”, „Zasłużony Bia- wie i podjął pracę jako kierownik łostocczyźnie”, Medalem Honorowego Sybiraka i Krzyżem Ze- lecznicy w Wiżajnach, pow. Suwał- słańca Sybiru. ki. W latach 1970–1972 był kie- rownikiem Państwowego Zakładu Leczniczego dla Zwierząt w Jaświ- łach, pow. Mońki, a od 1972 do 1978 r. kierował PZLZ w Korytni- cy, pow. Węgrów. Od 1978 r. do przejścia na emeryturę w 1996 r. był inspektorem weterynaryjnym w Zakładach Mięsnych w Ełku.

286 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) ORGANIZATOR PATRONAT KO-MA IŃS ZU M RS R K XI Mistrzostwa Polski Jachtów Kabinowych A A W Lekarzy Weterynarii

I Z A B N A J L Y o Puchar Prezesa E R K A AR YN SKO-WETER Krajowej Rady Lekarsko-Weterynaryjnej

Zgłoszenie do regat – Zgłoszenia do regat będą przyjmowane tylko i wyłącznie od pełnych załóg (minimum 5 osób) pod numerem ­telefonu ­Warmińsko-Mazurskiej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej: 89 524 01 88. – W zgłoszeniu należy podać: • nazwiska i imiona wszystkich członków załogi, z zaznacze- niem lekarzy weterynarii i osoby posiadającej uprawnienia do prowadzenia jachtu; • adres do korespondencji i telefon kontaktowy – jeden dla całej załogi. – Wpłacenie pełnej opłaty za uczestnictwo w wysokości 380 zł od każdego członka załogi rezerwuje jacht i jest równoznacz- ne ze zgłoszeniem do regat imiennie wymienionej załogi. – Wpłaty należy dokonywać na konto: Miejsce i termin regat Warmińsko-Mazurska Izba Lekarsko-Weterynaryjna, – Regaty nieprzesiadkowe zostaną rozegrane na jeziorze Mam- 10‑170 Olsztyn, ul. Gietkowska 9i ry w dniach 20–22 maja 2016 r. nr konta 64 1240 5598 1111 0000 5031 2919 – Bazą regat będzie Port Góra Wiatrów Trygort k. Węgorzewa wyłącznie po uprzednim kontakcie telefonicznym z Izbą: (www.sealand-travel.com). tel. 89 524 01 88, w celu uzyskania potwierdzenia rezerwa- – Organizator zapewnia noclegi na jachtach typu ­Twister 800n cji jachtu (liczba miejsc ograniczona) – wpłata w terminie (rejestrowane na 7–8 osób) od godziny 15 w czwartek nie dłuższym niż 5 dni od potwierdzenia rezerwacji, ale nie póź- 19 maja). niej niż 25 kwietnia 2016 r. – Rejestracja załóg w sekretariacie regat w godzinach 16–19 – Dzieci do lat 12 niewchodzące w skład podstawowej 5-osobo- w czwartek (19 maja) i 8–10 w piątek (20 maja). wej załogi – uczestnictwo bezpłatnie. – Wyżywienie: – Termin zgłoszeń: do 25 kwietnia 2016 r. • piątek: śniadanie i obiadokolacja przy grillu z ogniskiem, • sobota: śniadanie i obiadokolacja przy grillu z ogniskiem, – O udziale w regatach decyduje kolejność napływania zgłoszeń. • niedziela: śniadanie i obiad. Kontakt – Za dodatkową opłatą jest możliwość rezerwacji miejsc – Warmińsko-Mazurska Izba Lekarsko-Weterynaryjna, ­noclegowych bezpośrednio w porcie, tel. 508 143 982 tel. 89 524 01 88; e-mail: [email protected] lub 87 427 03 43 (domek letniskowy dla 4–6 osób – Adam Mariak – tel. 696 429 104; – 290 zł/doba, apartament dla 2 osób 120 zł/doba, e-mail: [email protected] ­apartament dla 4 osób – 220 zł/doba). – Jerzy Wolański – tel. 603 046 866; Organizatorzy e-mail: [email protected] – Warmińsko-Mazurska Izba Lekarsko-Weterynaryjna – Bieżące wiadomości: www.wmilwet.pl – Krajowa Rada Lekarsko-Weterynaryjna, – Klub Morski LOK w Węgorzewie, Serdecznie zapraszamy do wspólnej zabawy!!! – Węgorzewskie Bractwo Wodniackie. Zasady rozgrywania regat Prezes Prezes – Regaty będą rozgrywane zgodnie z aktualnie obowiązującymi Krajowej Rady Rady Warmińsko-Mazurskiej przepisami PRŻ 2005–2008, zawiadomieniem o regatach, Lekarsko-Weterynaryjnej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej instrukcją żeglugi oraz postanowieniami Komisji ­Sędziowskiej lek. wet. Jacek Łukaszewicz lek. wet. Zbigniew Wróblewski ogłaszanymi w jej komunikatach. – Regaty zostaną rozegrane metodą nieprzesiadkową na jachtach Twi- ster 800n. – Załogę stanowi minimum 5 osób, w tym co najmniej 3 lekarzy weterynarii. Przynajmniej 1 osoba z patentem żeglarskim na jachcie – preferowany lekarz weterynarii. Instrukcja żeglugi – Będzie dostarczona zawodnikom w dniu regat podczas odprawy ster- ników. Wyniki – Do ustalenia końcowych wyników stosowany będzie system tzw. ma- łych punktów, według obowiązują- cych w dniu regat przepisów PRŻ. Ogłoszenia

KOMUNIKAT III ZJAZD ABSOLWENTÓW WYDZIAŁU MEDYCYNY WETERYNARYJNEJ SGGW W WARSZAWIE Serdecznie zapraszamy Państwa Absolwentów wszystkich roczników na Zjazd w dniu 2 lipca 2016 r. na terenie Wydziału Medycyny Wete- rynaryjnej SGGW w Warszawie, ul. Nowoursynowska 166 (kampus im. Edwarda Raczyńskiego). Podczas Zjazdu zapraszamy na sesję historyczną zatytułowaną: „Prof. Kazimierz Krysiak – pierwszy lekarz weterynarii Rektorem SGGW – początek kampusu ursynowskiego” Program 11.00 Otwarcie 11.10 Rys historyczny – od Grochowa do Ursynowa (1965–2015) 11.30 Prof. Kazimierz Krysiak we wspomnieniach 12.00 Działalność artystyczna absolwentów Wydziału 12.45 Otwarcie wystaw twórczości artystycznych absolwentów Wydziału 13.00 Piknik Przypominamy również, że zgłoszenia uczestnictwa, wraz z osobą towarzyszącą, można dokonać do 15 maja 2016 r. poprzez stronę http://www.wmw_200lat.sggw.pl/ lub na adres [email protected]. Na stronie tej można znaleźć także więcej informacji na te- mat Zjazdu. Opłata za uczestnictwo wynosi 100 zł (dla dorosłych osób towarzyszących 50 zł). Przelewy proszę przesyłać na konto: Polskie Towarzystwo Nauk Weterynaryjnych 81 1160 2202 0000 0000 5515 6747 Tytułem: Zjazd absolwentów (imię i nazwisko) Kopie przelewu prosimy o przesłanie mailem na adres [email protected] W imieniu Komitetu organizacyjnego Dziekan Wydziału Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie Prezes ZG PTNW prof. dr hab. Marian Binek

Studia podyplomowe Zgłoszenie powinno zawierać dokumenty prze- Kierownik szkolenia specjalizacyjnego przewi- widziane w Rozporządzeniu Ministra Rolnic- duje możliwość przesunięcia terminu rozpo- Wydział Medycyny Weterynaryjnej Uniwersy- twa i Gospodarki Żywnościowej z 15 listopa- częcia pierwszego semestru. tetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, na da 1994 r. (Dz.U. z 28.11.1994 r., nr 131, Krajowy Kierownik Specjalizacji nr 7: prof. dr wniosek Komisji ds. Specjalizacji Lekarzy We- poz. 667). hab. Józef Szarek terynarii, ogłasza nabór na czterosemestralne W myśl tego rozporządzenia warunkiem przy- Dziekan Wydziału Medycyny Weterynaryjnej: studia specjalizacyjne z dziedziny jęcia na studia specjalizacyjne jest zgłosze- prof. dr hab. Andrzej Koncicki UŻYTKOWANIE I PATOLOGIA nie przez zainteresowanego wniosku zawie- ZWIERZĄT LABORATORYJNYCH rającego imię i nazwisko wnioskodawcy oraz Komisja ds. Specjalizacji Lekarzy Weteryna- Ukończenie studiów pozwala lekarzom wetery- datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszka- rii, na wniosek Dziekana Wydziału Medycy- narii ubiegać się o możliwość zdawania egza- nia, informację o przebiegu pracy zawodowej, ny Weterynaryjnej Uniwersytetu Warmińsko- minu specjalizacyjnego celem uzyskania tytułu z podaniem zajmowanych stanowisk, określe- -Mazurskiego w Olsztynie, ogłasza nabór na specjalisty w dziedzinie „Użytkowanie i patolo- nie aktualnego miejsca pracy i zajmowanego pięciosemestralne szkolenie specjalizacyj- gia zwierząt laboratoryjnych”. stanowiska, informację o ukończonych kur- ne z zakresu Planowany termin rozpoczęcia studiów: sach specjalistycznych (ksero dokumentów) CHORÓB KONI październik/listopad 2016 r. i ewentualnych publikacjach. Do wniosku na- Ukończenie studiów pozwala ubiegać się o zda- wanie egzaminu specjalizacyjnego, celem uzy- Osoby zainteresowane prosimy o pisemne leży dołączyć: skania tytułu specjalisty w danej dziedzinie. zgłaszanie uczestnictwa na adres: prof. dr 1. odpis dyplomu lekarza weterynarii, Planowany termin rozpoczęcia: październik hab. ­Józef Szarek, Katedra Patofizjologii, We- 2. zaświadczenie okręgowej izby lekarsko-we- 2016 r. terynarii Sądowej i Administracji, Wydział terynaryjnej o stwierdzeniu prawa wykony- Osoby zainteresowane prosimy o pisemne zgła- Medycyny Weterynaryjnej, Uniwersytet War- wania zawodu oraz dokument potwierdza- szanie uczestnictwa na adres: prof. dr hab. An- mińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Oczapowskie- jący co najmniej dwuletni staż pracy, drzej Raś, Katedra Rozrodu Zwierząt z Kliniką, 3. deklarację o pokryciu kosztów specjalizacji go 13, 10-719 ­Olsztyn, faks: 89 523 32 52, Wydział Medycyny Weterynaryjnej UWM w Olsz- przez starającego się o odbycie szkolenia, tel. 604 341 243, e-mail: [email protected]. tynie, ul. Oczapowskiego 14, 10-957 Olsz- Informacje o programie studiów zamieszczone lub zatrudniający go zakład pracy, wraz z do- tyn. Informacja telefoniczna: 501 04 09 22, są na stronie www.piwet.pulawy/kslw w za- kładną informacją, na kogo ma być wysta- e-mail:­ [email protected] kładce programy specjalizacji oraz na stro- wiona faktura. Zgłoszenie powinno zawierać dokumenty prze- nie www.wet.uwm.edu.pl/o-wydziale/ w za- O kolejności przyjęcia na studia decyduje staż widziane w Rozporządzeniu Ministra Rolnic- kładce specjalizacje i studia podyplomowe. pracy i uprzednio ukończone kursy specjali- twa i Gospodarki Żywnościowej z 15 listopada Szczegółowe informacje można uzyskać u kie- zacyjne. 1994 r. (Dz.U. 131 poz. 667): podanie i ­życiorys rownika studium, prof. dr. hab. Józefa Szarka, Termin składania dokumentów upływa zawodowy, odpis dyplomu lekarza weteryna- tel. 604 341 243. 30 wrześ­nia 2016 r. rii, kserokopię prawa wykonywania zawodu

288 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Ogłoszenia lub zaświadczenie z Okręgowej Izby Lekarsko- Konferencje i szkolenia warsztatów jest ograniczona, o przyjęciu decy- -Weterynaryjnej o jego posiadaniu, pisemne duje kolejność zgłoszeń. zobowiązanie do pokrycia kosztów szkolenia. Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego: dr O kolejności przyjęcia na studia decyduje staż Andrzej Bereznowski, andrzej_bereznowski@­ pracy i uprzednio ukończone kursy specjali- sggw.pl zacyjne. Prezes PTH: prof. Jerzy Kita, [email protected] Termin składania dokumentów upływa 31 sierp-

YTUT nia 2016 r. NST WE I TE Y R W Y N O A

Kierownik studium zastrzega sobie możliwość W R

T Y

S J

N Ń

Y A

przesunięcia terminy rozpoczęcia I semestru. P W Kierownik Studium Specjalizacyjnego nr 2: prof. PUŁAWACH dr hab. Andrzej Raś Polskie Towarzystwo Hipiatryczne Dziekan Wydziału: prof. dr hab. Andrzej Koncicki Wydział Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warszawie Państwowy Instytut Weterynaryjny – Państwo- Warszawska Izba Lekarsko-Weterynaryjna wy Instytut Badawczy, na wniosek Komisji ds. organizują 14 maja 2016 r. (sobota) Specjalizacji Lekarzy Weterynarii, ogłasza na- XIV Międzynarodową bór na czterosemestralne studia specjaliza- Konferencję Hipiatryczną poświęconą ZAPROSZENIE cyjne z dziedziny: CHOROBOM KRĘGOSŁUPA Zakład Chorób Bydła i Owiec Państwowego In- CHOROBY DROBIU I OBRĘCZY MIEDNICZNEJ KONI ORAZ PTAKÓW OZDOBNYCH stytutu Weterynaryjnego – Państwowego Insty- Z UWZGLĘDNIENIEM TECHNIK OBRAZOWANIA tutu Badawczego w Puławach wraz z Polskim Ukończenie studiów pozwala ubiegać się o zda- Wykładowcą będzie prof. Jean-Marie Denoix Stowarzyszeniem Bujatrycznym mają zaszczyt wanie egzaminu specjalizacyjnego, celem uzy- Profesor Jean-Marie Denoix jest nauczycielem zaprosić lekarzy weterynarii oraz hodowców skania tytułu specjalisty w danej dziedzinie. akademickim w ENVA (Narodowej Szkole Wete- bydła do udziału w XII Międzynarodowej Kon- Planowany termin rozpoczęcia: styczeń – rynaryjnej w Alfort pod Paryżem) oraz dyrekto- ferencji Bujatrycznej w dniach 15–16 kwiet- luty 2017 r. rem jej centrum diagnostycznego koni CIRALE. nia 2016 r. Osoby zainteresowane prosimy o pisemne Profesor Denoix jest światowej sławy autory- PROBLEMY ZDROWOTNE zgłaszanie uczestnictwa na adres: Komisja tetem w zakresie ortopedii koni, ze szczegól- OKRESU PRZEJŚCIOWEGO U BYDŁA ds. Specjalizacji Lekarzy Weterynarii, al. Party- nym uwzględnieniem zastosowania w diagno- I ICH ZWALCZANIE zantów 57, 24‑100 ­Puławy, tel. 81 889 32 34. styce ortopedycznej metod obrazowych. Jest Program ramowy Konferencji: autorem i współautorem wielu podręczników Szczegółowe informacje można uzyskać u kie- Wykład otwierający nt. Bioasekuracja jako i artykułów naukowych z tej dziedziny oraz wy- rownika studium, dr. hab. Wojciecha Kozdrunia istotny czynnik w zapobieganiu chorób wygło- kładowcą na najbardziej prestiżowych między- prof. nadzw. pod nr. telefonu 81 889 30 77. si Główny ­Lekarz Weterynarii Zgłoszenie powinno zawierać dokumen- narodowych konferencjach weterynaryjnych. Będzie to już trzecia wizyta prof. Denoix w Pol- –– Bednarski M. (UP, Wrocław): Zastosowanie ty przewidziane Rozporządzeniem Ministra sce. Podczas konferencji omówi on wiele przy- leków przeciwzapalnych w okresie przejścio- Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (Dz.U. padków klinicznych dotyczących chorób kręgo- wym u krów mlecznych z 28.11.1994 nr 131 poz. 667). słupa, stawów biodrowo-krzyżowych i obręczy –– Demetrio Herrera M. (Q-Llet SLP, Hiszpania): W myśl tego rozporządzenia warunkiem przy- miednicznej, szczegółowo przedstawiona bę- Wdrażanie kompleksowych programów ja- jęcia jest zgłoszenie przez zainteresowanego dzie diagnostyka tych chorób. kości mleka na fermach bydła mlecznego – wniosku zawierającego: imię i nazwisko wnio- Konferencja odbędzie się w budynku Wydzia- doświadczenia polskie i zagraniczne skodawcy, datę i miejsce urodzenia, informa- łu Medycyny Weterynaryjnej SGGW w Warsza- –– Dudek K., Szacawa E., Bednarek D. (PIWet- cję o przebiegu kariery zawodowej, informa- wie, przy ulicy Nowoursynowskiej 159 w dniu -PIB, Puławy): Wybrane aspekty odnośnie do cję o ukończonych kursach specjalizacyjnych 14 maja 2016 r. antybiotykooporności najważniejszych za- i ewentualnych publikacjach. Do wniosku na- Początek konferencji o godzinie 9.00. każeń mykoplazmowych u krów mlecznych leży dołączyć odpis zaświadczenia okręgo- Opłata konferencyjna wynosi 300 zł (członko- i ich potomstwa w okresie przejściowym wej izby lekarsko-weterynaryjnej o stwierdze- wie PTH 180 zł, studenci 130 zł). –– Durel L. (American Association of Bovine niu prawa wykonywania zawodu, deklarację Wpłaty można dokonać na Konto Polskiego To- Practitioners, European Mastitis Panel, Fran- o pokryciu kosztów specjalizacji oraz doku- warzystwa Hipiatrycznego – numer konta: 15 cja): Odpowiedzialne stosowanie cefalospo- ment potwierdzający co najmniej dwuletni staż 1090 1870 0000 0005 0400 1077 lub gotów- ryn w leczeniu BRD pracy. O kolejności przyjęcia na studia decy- ką w dniu Konferencji. –– Chełmońska-Soyta A. (UP, Wrocław): Im- duje staż pracy i uprzednio ukończone kursy W dniach 12–13 maja odbędą się warsztaty munosupresja i immunomodulacja w okre- specjalizacyjne. z badania ultrasonograficznego sie przejściowym u krów – aspekty diagno- Termin składania dokumentów upływa 31 paź- –– 12 maja 2016 r. (czwartek) warsztaty z ba- styczne i terapeutyczne dziernika 2016 r. dania ultrasonograficznego obwodowego –– Fourichon Ch. (Nantes Atlantic National Col- Kierownik szkolenia specjalizacyjnego przewi- odcinka kończyn koni (poziom podstawowy) lege of Veterinary Medicine, Food Science duje możliwość przesunięcia terminu rozpo- –– 13 maja 2016 r. (piątek) warsztaty z badania and Engineering, Francja): Ekonomiczny częcia I semestru. ultrasonograficznego kręgosłupa i obręczy wpływ BVD na zootechniczne i produkcyj- Ogłoszenie umieszczone jest również na stro- miednicznej koni (poziom zaawansowany). ne wyniki w zarządzaniu bydłem mlecznym nie: piwet.pulawy.pl/kslw Warsztaty odbędą się w Klinice Katedry Cho- i mięsnym Krajowy kierownik specjalizacji nr 5: prof. dr rób Dużych Zwierząt WMW w Warszawie, przy –– Gehrke M. (UP, Poznań): Ureogeneza w okre- hab. Piotr Szeleszczuk ul. Nowoursynowskiej 100. sie okołoinseminacyjnym a płodność krów Dyrektor PIWet-PIB: dr hab. Krzysztof Niem- Koszt uczestnictwa w każdym ze szkoleń prak- z zaburzeniami metabolizmu energetyczne- czuk, prof. nadzw. tycznych wynosi 1000 zł. Liczba uczestników go we wczesnej laktacji

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 289 Ogłoszenia –– Kowalski Z.M. (UR, Kraków): Zrozumieć Spotkanie rozpocznie się badaniem pokazo- okres przejściowy u krów mlecznych Zakład Chorób Świń Państwowego Instytu- wym z uwzględnieniem lokalizacji i projekcji –– Kurek Ł., Lutnicki K. (UP, Lublin): Najczęst- tu Weterynaryjnego – Państwowego Instytu- wymienionych narządów. sze błędy laboratoryjne będące przyczyną tu Badawczego w Puławach, Sekcja Fizjologii Ćwiczenia odbędą się w grupach 3-osobowych błędnego rozpoznania w okresie przejścio- i Patologii Świń Polskiego Towarzystwa Nauk (w sumie do 12 osób). wym u krów Weterynaryjnych oraz Polska Akademia Nauk Dodatkowe informacje na stronie www.­wetusg.pl –– Liermann T. (Schaumann, Niemcy): Żywie- Oddział w Lublinie nie krów w okresie przejściowym zapraszają w dniach 21–22 czerwca 2016 r. Katedra Diagnostyki Klinicznej Wydziału Medy- –– Nagas T. (CEVA, Polska): Dobry koniec to lep- na coroczną szy początek – aktualne trendy i najnowsze cyny Weterynaryjnej UWM w Olsztynie, Katedra XXI Międzynarodową Konferencję Naukową pt. metody zasuszania krów mlecznych Chorób Wewnętrznych z Kliniką Koni, Psów i Ko- OPTYMALNE: TECHNOLOGIA, GENETYKA –– Polak M. (PIWet-PIB, Puławy): Zakażenia tów Wydziału Medycyny Weterynaryjnej UP we ORAZ ZDROWIE – PODSTAWĄ wirusem BVD-MD­ w okresie przejściowym Wrocławiu oraz Oddział Polskiego Towarzystwa OPŁACALNOŚCI CHOWU ŚWIŃ u bydła Nauk Weterynaryjnych w Olsztynie –– Werling D. (Royal Veterinary College, Uni- Referaty wygłoszą wybitni naukowcy i prakty- VETOQUINOL BIOWET sp. z o.o. versity of London, Wielka Brytania): Zmień cy krajowi i zagraniczni. Konferencji towarzy- ROYAL CANINE POLSKA sp. z o.o. swojego „dostawcę energii” i lecz mniej cho- szyć będzie wystawa firm związanych z produk- zapraszają na rób infekcyjnych cją trzody chlewnej. KONFERENCJĘ NAUKOWO-SZKOLENIOWĄ –– Sobiech P. (UWM, Olsztyn): Problemy zwią- Sekretariat Konferencji i miejsce obrad: Wete- „AKTUALNE PROBLEMY DIAGNOSTYKI zane z cukrzycą i opornością insulinową rynaryjne Centrum Kształcenia Podyplomowe- l TERAPII CHORÓB WEWNĘTRZNYCH u bydła mlecznego w okresie przejściowym go, al. Partyzantów 57, 24-100 Puławy PSÓW l KOTÓW” –– Steele M. (Elanco, Wielka Brytania): Czyn- Koszt uczestnictwa (udział w wykładach, mate- (nefrologia, kardiologia) riały zjazdowe oraz uczestnictwo w spotkaniu to- nik stymulujący kolonizację granulocytów Olsztyn 4–5 czerwca 2016 r. bydlęcych (BG-CSF): Historia – przyszłości warzyskim) – 300 zł brutto. Wpłaty należy doko- Hotel Warmiński w Olsztynie, ul. Kołobrzeska 1. –– Stefaniak T., Jawor P. (UP, Wrocław): Naj- nać na konto: Państwowy Instytut Weterynaryjny Rozpoczęcie obrad 4.06.2014 r., o godz. 9.00 ważniejsze straty cieląt powstające w okre- – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach sie neonatalnym – Oddział BGŻ S.A. oddział operacyjny w Puła- Zagraniczni wykładowcy: –– Szymańska‑Czerwińska M., Niemczuk K., wach nr 35203000451110000000531520 –– Prof. Jean-Louis Pouchelon – wybitny fran- Jodełko A. (PIWet-PIB, Puławy): Gorączka Q z dopiskiem „konferencja hyopatologiczna” cuski specjalista z zakresu kardiologii psów – coraz częstszy problem w okresie przej- wraz z imieniem i nazwiskiem uczestnika – do i kotów, który przybliży zagadnienia dotyczą- ściowym u bydła 6 czerwca 2016 r. ce nadciśnienia płucnego w chorobach ser- –– Wawron W., Bochniarz M., Piech T. (UP, Zgłoszenia na konferencję można dokony- ca oraz leczenia niewydolności zastoinowej Lublin): Problem mastitis u krów w okresie wać poprzez: formularz rejestracyjny zamiesz- serca u psów. przejściowym czony na stronie www.konferencjaswinie.pl, –– Dr Oscar Cortadellas – wybitny specjalista Rozpoczęcie Konferencji w dniu 15 kwietnia ­e-mail: [email protected], faks chorób układu moczowego, autor wielu pu- 2016 r. o godzinie 9.00 w Sali Konferencyj- (81) 889 33 46 blikacji z zakresu chorób wewnętrznych, au- nej WCKP ­PIWet-PIB w ­Puławach, al. Party- Dane dotyczące programu, zakwaterowania tor i współautor podręcznika z urologii psów zantów 57. oraz sesji satelitarnych związanych z konfe- i kotów, praktykujący lekarz w prywatnej kli- Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego – rencją znajdują się na stronie internetowej nice Germanias, Gandia (Valencia). Doktor prof. dr hab. Dariusz Bednarek www.konferencjaswinie.pl Cortadellas przedstawi problematykę doty- Zgłoszenia prosimy kierować drogą interneto- Szczegółowe informacje można uzyskać pod czącą diagnostyki chorób nerek ze szcze- wą (dane na stronie Instytutu: www.piwet.pu- nr. telefonu (81) 889 31 20 gólnym uwzględnieniem diagnostyki i tera- lawy.pl – zakładka: Konferencje, Zjazdy) lub pii przewlekłej choroby nerek. Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego bezpośrednio pod nr tel. 81 889 31 41 (Moni- Prof. dr hab. dr h.c. multi Zygmunt Pejsak Wybitni krajowi specjaliści, m.in. prof. Urszu- ka Cąkała, ­Dominika Szewczyk). la Pasławska, dr hab. Agnieszka Noszczyk-No- Koszt uczestnictwa: 350 zł wraz z VAT (obej- wak, prof. UP, dr wet. Sylwia Lew-Kojrys, podzie- muje materiały), dla członków Polskiego Sto- WARSZTATY DOSZKALAJĄCE lą się z uczestnikami konferencji swoją wiedzą warzyszenia Bujatrycznego i studentów prze- Z ULTRASONOGRAFII DLA LEKARZY dotyczącą aktualnych problemów diagnostyki widziane są zniżki. Wpłaty prosimy kierować MAŁYCH ZWIERZĄT i terapii chorób wewnętrznych zwierząt towa- na konto Instytutu: BGŻ o. Puławy 35 2030 (ŚREDNIO ZAAWANSOWANYCH) rzyszących ze szczególnym uwzględnieniem za- 0045 1110 0000 0053 1520 z dopiskiem: Organizator: Firma DRAMIŃSKI S.A. gadnień z nefrologii i kardiologii psów i kotów. „XII Konferencja Bujatryczna”. Data: piątek, 20 maja 2016, godzina 14.00 Szczegółowe informacje na temat konferen- GŁÓWNI SPONSORZY KONFERENCJI: Miejsce: Olsztyn cji z programem są zamieszczone na stro- Boehringer – Ingelheim, Elanco Animal Czas trwania: 4 godziny nie internetowej: www.uwm.edu.pl/wmww/­ Health Prowadzący: dr n. wet. Anna Kosiec-Tworus, specjalizacja/konferencja. Dodatkowe informacje: dr n. wet. Tomasz Seweryn Dzień wcześniej, tj. 14 kwietnia 2016 r., Koszt uczestnictwa obejmujący udział w wykła- Koszt: 450 zł brutto w WCKP PIWet-PIB w Puławach firma Virbac dach, materiały konferencyjne oraz uczestnic- współorganizuje Sesję Satelitarną nt. „Nowo- Opis warsztatów: warsztaty praktyczne, do- two w uroczystej kolacji wynosi 400 zł. ści bujatryki w pigułce”. Podczas Sesji wykład szkalające, bez części wykładowej. Zgłoszenia prosimy kierować do 15 maja wygłosi również dr Luc Durel (American Associa- Przeznaczone dla osób samodzielnie wykonu- 2016 r. na adres: mgr Barbara Krysiak, Kate- tion of Bovine Practitioners, European Mastitis jących podstawowe badanie jamy brzusznej. dra Diagnostyki Klinicznej, Wydział Medycyny Panel, Francja) nt. „Zastosowanie połączenia Podczas zajęć wykładowcy będą kładli nacisk Weterynaryjnej UWM, 10-718 Olsztyn, ul. Ocza- ketoprofenu i ceftiofuru do kontroli procesu na obrazowanie: trzustki, macicy, jajników, powskiego 14, tel. (89) 523 37 46, ­e-mail: zapalnego w bakteryjnych chorobach bydła”. węzłów chłonnych i nadnerczy. ­[email protected]

290 Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) Ogłoszenia Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego Zgłoszenia uczestników i osób towarzyszących III WETERYNARYJNA we Wroc­ławiu. Po uroczystości przewidziane do 30 czerwca 2016 r. proszę kierować pod KONFERENCJA ULTRASONOGRAFICZNA jest spotkanie koleżeńskie w sali reprezenta- numerem telefonu Jan Serwin – 602 716 288 Organizator: Firma DRAMIŃSKI S.A. cyjnej Pałacu w Pawłowicach. Dla osób chcą- lub mailem: [email protected] Data: 21–22 maja 2016 r. cych skorzystać z noclegów zarezerwowane zo- Opłata za uczestnictwo: 500 zł od osoby, płat- na na konto: 06 1020 3453 0000 8702 007 Miejsce: Hotel PARK*** Olsztyn staną miejsca w pałacowym hotelu. 0 1243; do 30 czerwca 2016 r. Temat konferencji: Diagnostyka ultrasono- O zamiarze uczestnictwa proszę powiadomić Zapraszamy w imieniu organizatorów graficzna Krystynę Składzień w terminie do 31 marca br., tel.76 878 23 44, tel. kom. 667 199 456, Błażej Popiela Koszt: lekarze weterynarii ze stażem dłuższym e-mail: krykaz38 @ wp.pl Adam Rzehak niż 2 lata – 499 zł brutto*, studenci i lekarze Jan Serwin weterynarii ze stażem do 2 lat – 390 zł brut- Zaliczkę w kwocie 200 zł od Jubilata i 150 zł od to (* koszty uczestnictwa przy rejestracji po osoby towarzyszącej należy wpłacić do 10 kwiet- 24 kwietnia 2016 r. dla lekarzy weterynarii nia br. na konto: Krystyna Składzień BZWBK SPOTKANIE ROCZNIKA 1975–1980 ze stażem dłuższym niż 2 lata – 599 zł brutto). S.A. 29 1090 2095 0000 0005 4801 1974 ty- WYDZIAŁU WETERYNARYJNEGO PANEL I: Diagnostyka ultrasonograficzna tułem „­złoty dyplom”. Przy wpłacie proszę po- W OLSZTYNIE małych zwierząt (15 punktów edukacyjnych) dać swoje dane imienne i adresowe – koniecz- 2015 r. był rokiem, w którym obchodziliśmy Kierownik naukowy: dr n. wet. Anna Kosiec- ne do przygotowania dyplomu. Inne informacje 40-lecie naszych zaślubin z weterynarią i 35-le- -Tworus organizacyjne można uzyskać pod podanymi cie możliwości pełnienia dobrych uczynków wo- Wykłady: numerami telefonów. bec naszych braci mniejszych. Z tych okazji pla- –– Diagnostyka ultrasonograficzna w wybra- nujemy zorganizowanie spotkania towarzyskiego nych chorobach układu mięśniowo-szkie- SPOTKANIE ROCZNIKA 1964–1970 w jednym z ośrodków wypoczynkowych koło letowego – dr n. wet. Anna Kosiec-Tworus WYDZIAŁU MEDYCYNY WETERYNARYJNEJ Olsztyna. Planowany termin to czerwiec 2016 r. –– Aspekty badania ultrasonograficznego u ko- WE WROCŁAWIU Miejsce i termin uzależniony jest od liczby chęt- tów – istotne zagadnienie – dr n. wet. Anna Planujemy spotkanie w dniach 14–16 wrze- nych. Zgłoszenia prosimy kierować do Tadeusza Łojszczyk-Szczepaniak śnia 2016 r. we Władysławowie, woj. pomor- Wojnicza, tel. 608 681 861, e-mail: ­tadeusz. –– Diagnostyka ultrasonograficzna rozwoju cią- skie, w trzygwiazdkowym pensjonacie „Luan”. [email protected] ży u psów i kotów – lek. wet. Adam Gierulski Koszt uczestnictwa to 480 złotych. Andrzej Kloska, tel. 608 287 285. –– Diagnostyka ultrasonograficzna chorób ser- Wpłaty do 28 lipca 2016 r. na konto PKO BP: Nieprzekraczalny termin zgłoszenia: 30 kwiet- nia 2016 r. ca u starszych zwierząt – dr n. wet. Olga (Danuta Starczewska, Puck) Szaluś-Jordanow nr 08 1020 1912 0000 9502 0028 0511 –– Diagnostyka ultrasonograficzna przewodu Szczegółowych informacji udziela Danuta Ste- IV ZJAZD ABSOLWENTÓW pokarmowego – dr n. wet. Karolina Błasiak faniak Starczewska,­ tel. 608 629 672, kontakt ROCZNIKA 1972–1978 –– Diagnostyka ultrasonograficzna narządów ­e-mail: [email protected] WYDZIAŁU WETERYNARYJNEGO W OLSZTYNIE szyi – lek. wet. Wojciech Kinda Zgodnie z deklaracją złożoną podczas ostatnie- PANEL II: Diagnostyka ultrasonograficzna SPOTKANIE ROCZNIKA 1970–1976 go zjazdu, z satysfakcją informuję, iż wspólnie dużych zwierząt (25 punktów edukacyjnych) WYDZIAŁU WETERYNARYJNEGO z Józkiem Grygorcewiczem podjęliśmy działa- Kierownik naukowy: prof. dr hab. Tomasz W WARSZAWIE nia zmierzające do zorganizowania naszego czwartego spotkania. ­Janowski Z okazji 40-lecia ukończenia studiów na Wy- Wykłady dziale Weterynaryjnym SGGW w Warszawie Tym razem na miejsce zjazdu wybraliśmy Ośro- –– Otwarcie konferencji – prof. dr hab. Tomasz zapraszamy na zjazd w dniach: 3–5 czerw- dek Wypoczynkowy TWARDY DÓŁ położony na Janowski ca 2016 r. do Kompleksu Wypoczynkowego Kociewiu w Borach Tucholskich nad przepięk- –– Nowe trendy w ultrasonografii dużych zwie- ­SZARLOTA w Kościerzynie. nym jeziorem Niedackim (w pobliżu drogi krajo- rząt – prof. dr hab. Heiner Bollwein (Zurych) wej nr 22 Chojnice – Starogard Gdański, nieopo- W programie: powitalny grill, zwiedzanie Mu- –– Ultrasonografia w embriotransferze u bydła dal miejscowości Zblewo). Obiekt ten zbudowany zeum Kaszubskiego w Szymbarku (m.in. msza – dr Peter May (Anglia) z kamienia i drewna wkomponowuje się idealnie św., dom stojący na dachu, degustacja piwa, ta- –– Ultrasonografia w okulistyce dużych zwie- w otaczający leśno-jeziorny krajobraz, tworząc baczenie), zwiedzanie Muzeum Kolei w Koście- rząt – dr hab. Marcin Lew (Olsztyn) z nim spójny klimat. Tegoroczny termin spotkania rzynie, uroczysta kolacja, pożegnalne śniadanie. –– Ultrasonografia w kontroli rozrodu koni – będzie odmienny od poprzednich, gdyż planuje- Koszt uczestnictwa: 450 zł/osoba. prof. dr hab. Andrzej Raś (Olsztyn) my go na 4–5 czerwca 2016 r. Jesteśmy prze- Zapisy wraz z wpłatami kosztów uczestnictwa –– Ultrasonograficzne diagnozowanie zabu- konani, że późnowiosenny czas pozwoli cieszyć do 10 maja 2016 r. rzeń rozrodu u bydła – dr hab. Wojciech Ba- się pięknem otaczającej przyrody, tym więcej, Kontakt: rański (Olsztyn) iż planujemy zaraz po lunchu zwiedzanie odle- –– Andrzej Zemło, Kościerzyna, tel. 605 565 007, –– Ultrasonografia w ortopedii koni – dr Olga głego ok. 2 km Arboretum Wirty – ogrodu den- e-mail: [email protected], Kalisiak (Warszawa) drologicznego położonego w miejscowości Wirty –– Józef Hańczuk, Dybowo, tel. 502 378 186, Dodatkowe informacje na stronie nad Jeziorem Borzechowskim, gdzie na terenie ­e-mail: ­[email protected] www.­ wetusg.pl­ 39 kwater (33,61 ha) rośnie blisko 145 gatun- Do zobaczenia. ków, odmian i form roślin iglastych i 310 liścia- Różne stych, a także ok. 150 gatunków runa leśnego. JUBILEUSZOWY ZJAZD Część parkowa obejmuje kolekcję drzew igla- ZŁOTY JUBILEUSZ ROCZNIKA 1960–1966 ROCZNIKA 1970–1976 WYDZIAŁU stych i liściastych wysadzanych rzędami wzdłuż WYDZIAŁU WETERYNARYJNEGO WETERYNARYJNEGO WE WROCŁAWIU ścieżek, a leśna przylegająca bezpośrednio do WE WROCŁAWIU Zjazd odbędzie się w dniach 9–11 września Jeziora Borzechowskiego, poprzecinana jest do- Uroczystość rozpocznie się 14 czerwca 2016 r. w hotelu „Kocierz” w Targanicach, linkami z okazami drzew egzotycznych i blisko 2016 r. o godz. 11.00 na Wydziale Medycyny ul. Beskidzka 206 (www.kocierz.pl). dwustuletnich drzew krajowych.

Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) 291 Ogłoszenia Serdecznie zapraszamy wszystkich Absolwen- pełny catering – w szerokim tego słowa znacze- –– trasy w kategorii: Adventure, Sport i Extreme tów naszego rocznika do udziału w spotka- niu – odsyłam do opinii uczestników poprzed- –– posiłek niu, a przedtem do wzajemnego informowa- nich edycji. Niestety, w związku z ograniczeniami –– wspólne biesiadowanie przy ognisku. nia i zachęcania się do przyjazdu. Prosimy też, lokalowymi liczba zawodników jest ograniczona Współpraca: Solter 4x4 Team aby wstępne zgłoszenia kierować na adres i decyduje kolejność pewnych zgłoszeń. Zapraszamy załogi z całej Polski. ­[email protected]. Umożliwi to dopracowanie Patronat nad III OTTZ ZIEMI ŚLĄSKIEJ Koszt uczestnictwa: 100 zł od załogi płatne na szczegółów pobytu z administratorem ośrodka. ­PRUDNIK OPEN 2016 sprawuje Opolska Izba konto DIL-Wet z dopiskiem „III Vet Off Road” Jacek Judek Lekarsko-Weterynaryjna. lub w biurze zawodów. Wszelkie pytania proszę kierować na ad- Rejestracja załóg w godz. 8–10 na autodromie III OTWARTY TURNIEJ TENISA ZIEMNEGO res [email protected] bądź telefonicznie poligonu WSOWL w Rakowie pod Wrocławiem LEKARZY WETERYNARII ZIEMI ŚLĄSKIEJ 602 466 535. (współrzędne GPS N: 51° 11’ 41” E: 17° 5’ 33”) PRUDNIK OPEN 2016 Pozdrawiam serdecznie wjazd od strony drogi Krzyżanowice-Pasikuro- odbędzie się w dniach 25–26 czerwca 2016 r. organizator wice (oznaczony zjazd za ośrodkiem jazdy kon- Tomasz Wisła na obiekcie KORTY OSIR PRUDNIK nej). Początek zawodów o godz. 11.00. Zapraszam wszystkich do udziału i ogłaszam Zgłoszenia (wypełnione formularze) przyjmu- z dniem 2 marca 2016 r. rozpoczęcie zapisów Dolnośląska Izba Lekarsko-Weterynaryjna oraz jemy do 1 maja 2016 r. na listy startowe. Wojskowy Ośrodek Medycyny Prewencyjnej za- Wpłaty na konto: 48 1240 1994 1111 0000 Turniej odbędzie się w formie gier singlowych praszają na 2495 9016 z dopiskiem: „III Vet Off Road” w kategoriach pań i panów. Będzie rozgrywa- III DOLNOŚLĄSKI WETERYNARYJNY Dolnośląska Izba Lekarsko-Weterynaryjna, ny z udziałem sędziów i ballgirls, piłkami orga- RAJD SAMOCHODOWY ul. Sopocka 21/2, 50-344 Wrocław „VET OFF ROAD” nizatora. Gry odbywają się na kortach ziemnych Więcej bieżących informacji na www.dilwet.pl z możliwością oświetlenia nocnego. Ubiegłorocz- 7 maja 2016 r. poligon Raków Wrocław Zainteresowanych prosimy o kontakt z orga- na edycja pokazała zaletę sztucznego oświetle- W programie: nizatorami: nia, gdyż gry zakończyły się ok. 23.00. Do dyspo- –– pokaz oraz instruktaż jazdy terenowej i prze- zycji zawodników są dwa całkowicie oddzielone prawowej –– Wojciech Hildebrand, tel. 601 786 433, od siebie (nieprzylegające) korty. –– symulatory zderzeń e-mail:­ [email protected] Uczestnictwo w turnieju, zgodnie z trzyletnią –– pokaz udzielania pierwszej pomocy –– Robert Karczmarczyk, tel. 501 631 788, tradycją, będzie bezpłatne dzięki naszym spon- –– sprawdzenie możliwości swoich i swoich e-mail: [email protected] sorom, którzy mam nadzieje nie opuszczą nas ­samochodów na profesjonalnych trasach –– Dariusz Jackowski, tel. 602 725 127, w tym roku. Jako organizator zapewniam gra- terenowych o różnym stopniu trudności – e-mail:­ [email protected] czom i towarzyszom zawodników oraz kibicom zawody dla załóg 2–4-osobowych ZAPRASZAMY!

WETERYNARYJNY ANALIZATOR BIOCHEMICZNY

Albumina 8 gatunków ALP wraz z normami Amoniak Amylaza 0,7 PLN / test ALT AST Bilirubina Cholesterol CK CKMB Fruktozamina Glukoza GGT Kreatynina Wynik Kwas moczowy po 120 sekundach Dedykowany Kwasy żółciowe system Mikroproteina Mocznik jednorazowych Trójglicerydy testów Cynk Polskie Miedź Magnez oprogramowanie Fosfor weterynaryjne Potas Sód 3 lata Chlorki Na rynku Żelazo gwarancji Wapń od 2005 roku Lipaza Wodorowęglany www.AnalizatoryWeterynaryjne.pl

292 Tel.: 601 845 055 (Marek) • 601 932 909 (Stanisław)Życie Weterynaryjne • 2016 • 91(4) io- otyczących ypadku stwier- ia się po kontakcie ównoczesnego podawania dy spodziewana jest taka reakcja reakcja taka jest spodziewana dy ować produkt zawierający wyłącznie zawierający produkt ować leków przeciwbakteryjnych. Zwiększone

CEFTIOFUR 50 mg/ml + KETOPROFEN 150 mg/ml  -laktamowe. Nie stosować Nie w stosować przypadku nadwrażliwości na ketoprofen. erynaryjny lub jego odpady należy usunąć w sposób zgodny z obowiązującymi przepisami. 14. DATA zwierząt odwodnionych, z hipowolemią lub z niskim ciśnieniem, ponieważ istnieje potencjalne ryzyko zwiększonej toksyczności ner kowej. Specjalne wać w przypadku nadwrażliwości na ceftiofur i inne antybiotyki kraczających do 5 razy zalecaną dawkę dobową przez 15 kolejnych dni. Niezgodności farmaceutyczne: Ponieważ nie wykonano badań d Virbac Sp. z o.o., ul. Puławska 314, 02-819 Warszawa, tel. 22 855 40 46, fax 07 34. Sp. z o.o., ul. Puławska 314, 02-819 Warszawa, Virbac ramach programów ochrony zdrowia stad. zwierząt zdrowia ramach Grupy ochrony mogą programów wyłącznie być w leczone prz zgodnie w z określonymi ChPLW warunkami ży umyć ręce. Unikać kontaktu z oczami i skórą. W przypadku kontaktu z produktem zmyć go natychmiast wodą. W przypadku pojawien produkt produkt leczniczy weterynaryjny zwierzętom: Penicyliny i cefalosporyny mogą wywołać reakcję nadwrażliwości po (alergię) iniekcj i, wdychaniu, połknięciu lub za weterynarii. 7. DOCELOWE GATUNKI ZWIERZĄT: Bydło. 8. DAWKOWANIE DLA KAŻDEGO GATUNKU, DROGA I SPOSÓB PODANIA: Podanie domięśn Podanie PODANIA: SPOSÓB I DROGA GATUNKU, KAŻDEGO DLA DAWKOWANIE 8. Bydło. ZWIERZĄT: GATUNKI DOCELOWE 7. weterynarii. za konkurować z konkurować innymi lekami też o wysokim stopniu wiązania z białkami, co może do prowadzić efektów toksycznych. Należy unikać r ntybiotykoterapii nie powinien być krótszy niż 3 – 5 dni, po ustąpieniu zapalenia i gorączki lekarz weterynarii powinien zastos powinien weterynarii lekarz gorączki i zapalenia ustąpieniu po dni, 5 – 3 niż krótszy być powinien nie ntybiotykoterapii ZAPALENIE ydła mogą występować zapalne łagodne w reakcje miejscu wstrzyknięcia w postaci obrzęku tkanek, w większości przypadków bez obja wu bólu. Mogą być obser- odukt powinien być zarezerwowany do leczenia klinicznych przypadków słabo reagujących na leki z wyboru lub takich przypadków, g przypadków, takich lub wyboru z leki na reagujących słabo przypadków klinicznych leczenia do zarezerwowany być powinien odukt u oporności drobnoustrojów. W należy trakcie uwzględniać stosowania przepisy krajowe produktu dotyczące i stosowania regionalne u oporności drobnoustrojów.

CURACEF DUO Każdy 50 ml mg/ml/150 CZYNNYCH zawiera: mg/ml, I Substancje zawiesina INNYCH czynne: do SUBSTANCJI: Ceftiofur wstrzykiwań (w SUBSTANCJI dla postaci bydła . 3. ZAWARTOŚĆ ZAKAŻENIE JEŚLI MA TO ZASTOSOWANIE: Leków nie należy usuwać do kanalizacji ani wyrzucać do śmieci. Niewykorzystany produkt leczniczy wet terii na leki przeciwbakteryjne. jest Produkt przeznaczony do leczenia pojedynczych zwierząt. Nie stosować zapobiegawczo, ani w iniejszego produktu leczniczego weterynaryjnego, należy kontaktować się z lokalnym przedstawicielem podmiotu odpowiedzialnego: iniejszego produktu atychmiastowej pomocy, atychmiastowej odtrutki): Nie pomocy, obserwowano objawów toksyczności ogólnoustrojowej produktu po podawaniu go w dawkach prze 1 do 5 kolejnych dni, w zależności od odpowiedzi klinicznej, w sposób indywidualny w każdym przypadku. Ponieważ czas trwania a trwania czas Ponieważ przypadku. każdym w indywidualny sposób w klinicznej, odpowiedzi od zależności w dni, kolejnych 5 do 1 kontaktu z tymi substancjami, powinny unikać kontaktu z tym produktem leczniczym weterynaryjnym. Po zastosowaniu produktu nale skiej. Po przypadkowej samoiniekcji produktu należy niezwłocznie zwrócić się o skiej. należy pomoc Po niezwłocznie lekarską przypadkowej zwrócić oraz samoiniekcji przedstawić produktu lekarzowi ulotkę informacyjną lub opakowanie. Ciąża i laktacja: Chociaż badania na zwierzętach laboratoryjnych, którym nie podawano wykazały ceftiofur działania lub k etoprofen, obserwowania jakichkolwiek poważnych objawów lub innych objawów niewymienionych w ulotce informacyjnej, poinformuj o nich lekar nich o poinformuj informacyjnej, ulotce w niewymienionych objawów innych lub objawów poważnych jakichkolwiek obserwowania o też może stwarzać zagrożenie dla zdrowia ludzi, jeśli te szczepy przeniosą się na ludzi np. poprzez żywność. Z tego powodu pr powodu tego Z żywność. poprzez np. ludzi na się przeniosą szczepy te jeśli ludzi, zdrowia dla zagrożenie stwarzać może też o a przez okres 3 a – przez 5 okres dni ciągłej antybiotykoterapii. Leczenie przez jest odpowiednio istotne długi dla okres ograniczenia rozwoj Pasteurella multocida wrażliwe na ceftiofur i Pasteurella łagodzenie związanych z tym objawów klinicznych zapalenia lub gorączki. 5. PRZECIWWSKAZANIA: Nie stoso MLEKO Mannheimia haemolytica i

GDZIE JEST ZAKAŻENIE, TAM JEST ZAPALENIE u oddechowego bydła (bovine respiratory disease, u BRD) oddechowego wywołanego bydła przez (bovine bakterie respiratory klane lub polipropylenowe). Niektóre wielkości opakowań mogą nie być dostępne w obrocie. W celu uzyskania informacji na temat n wielkości opakowań mogą nie być dostępne w obrocie. Niektóre klane lub polipropylenowe). ków bakteriostatycznych sulfonamidów (makrolidów, i tetracyklin). Przedawkowanie sposób (objawy, postępowania przy udzielaniu n Stosować po dokonaniu przez lekarza weterynarii oceny bilansu korzyści/ryzyka wynikającego ze stosowania Interakcje produktu. z innymi leczniczymi produktami i inne interakcji: NLPZ rodzaje Niektóre mogą być w wysokim stopniu wiązane z białkami osocza i reakcje alergiczne na te substancje mogą mieć ciężki przebieg. Osoby o znanej nadwrażliwości oraz którym osoby, nie zaleca się mującego syntezę prostaglandyn, istnieje możliwość nietolerancji żołądkowej lub nerkowej u niektórych osobników. W przypadku za przypadku W osobników. niektórych u nerkowej lub żołądkowej nietolerancji możliwość istnieje prostaglandyn, syntezę mującego ować wyłącznie wtedy, gdy chorobie towarzyszą objawy kliniczne zapalenia lub gorączki. Produkt może być podawany przez okres od okres przez podawany być może Produkt gorączki. lub zapalenia kliniczne objawy towarzyszą chorobie gdy wtedy, wyłącznie ować ieniu zapalenia lub gorączki lekarz weterynarii powinien zastosować produkt zawierający wyłącznie ceftiofur, w celu zapewnieni ieniu zapalenia lub gorączki lekarz weterynarii powinien zawierający zastosować wyłącznie produkt ceftiofur, ktu. Produkt powoduje selekcję szczepów bakterii wytwarzających beta-laktamazy o rozszerzonym spektrum działania (ESBL), dlateg (ESBL), działania spektrum rozszerzonym o beta-laktamazy wytwarzających bakterii szczepów selekcję powoduje Produkt ktu. enie. Obrzęk twarzy, ust lub w oczu oddychaniu bądź są też cięższymi trudności objawami i wymagają natychmiastowej pomocy lekar enie. Obrzęk twarzy, POŁĄCZ TERAPIE I UTRZYMAJ WYDAJNOŚĆ Wyjątkowa kombinacja NLPZ i antybiotyku dla krów mlecznych Dla zwierzęcia: szybszy powrót do zdrowia, mniej bólu i poprawa dobrostanu. Dla lekarza: lepsza biodostępność, bardziej odpowiedzialna antybiotykoterapia. Dla farmera: wyleczenie i powrót do pełnej wydajności.

VIRBAC Sp. z o.o., ul. Puławska 314, 02-819 Warszawa tel. 22 855 40 42, fax 22 855 07 34

www.virbac.pl Shaping the future of animal health z produktem takiego objawu jak z wysypka produktem skórna, się o pomoc należy lekarską zwrócić oraz przedstawić lekarzowi niniejsze ostrzeż dzenia ogniska choroby w stadzie. Równoczesne stosowanie leków moczopędnych lub zwiększających krzepliwość krwi powinno być uza leżnione od oceny bilansu korzyści/ryzyka wynikającego ze stosowania produktu dokonanej przez lekarza weterynarii. Unikać wstrz ykiwania dotętniczego i dożylnego. Zaleca się stosowanie igły o rozmiarze 14. Specjalne środki ostrożności dla osób podających kontakcie ze skórą. Nadwrażliwość na penicyliny może prowadzić do krzyżowych reakcji na cefalosporyny i odwrotnie. Sporadycznie teratogennego czy lub poronnego szkodliwego nie wpływu badano na bezpieczeństwa rozród, stosowania u produktu ciężarnych krów. produktu z lekami nefrotoksycznymi. Bakteriobójcze właściwości beta-laktamów są znoszone przez równoczesne stosowanie antybioty zgodności, tego produktu leczniczego weterynaryjnego nie wolno mieszać z innymi produktami leczniczymi weterynaryjnymi. 13. SPE CJALNE ŚRODKI olki sz OSTROŻNOŚCI DOTYCZĄCE USUWANIA NIEZUŻYTEGO PRODUKTU ZMIANY TEKSTU ULOTKI: 17.12.2015. Wielkości opakowań: 1 × 50 ml, 100 ml i 250 (fi LECZNICZEGO LUB WETERYNARYJNEGO POCHODZĄCYCH LUB OSTATNIEJ Z NIEGO ZATWIERDZENIA ODPADÓW, (dotyczy to bardzo ciężkich przypadków, w których bakteriologicznego). leczenie Po bez musi ustąp rozpoznania zostać rozpoczęte ciężkich (dotyczy przypadków, to bardzo może stosowanie, powodować częstości w wzrost występowania tym oporntakże stosowanie ości odbiegające W na możliwości od powinien miarę leki produkt zaleceń być przeciwdrobnoustrojowe. zawartych stosowany w w o ChPLW, oparciu wyniki badań wrażliwości bak środki ostrożności dotyczące stosowania u zwierząt: W przypadku wystąpienia reakcji alergicznej należy przerwać podawanie produ podawanie przerwać należy alergicznej reakcji wystąpienia przypadku W zwierząt: u stosowania dotyczące ostrożności środki su po przechowywaniu produktu w niskiej temperaturze. W celu zapewnienia prawidłowego dawkowania masę ciała zwierzęcia należy u stalić jak najdo- postaci zawiesiny może wymagać dłuższego cza su po przechowywaniu produktu Przywrócenie zawiesiny. ząsać butelkę przez 20 sekund celem otrzymania jednorodnej wstr PODANIA: Przed podaniem energicznie 9. ZALECENIA DLA PRAWIDŁOWEGO 3 – 5 dni ciągłej antybiotykoterapii. W przypadku nielicznych zwierząt może zaistnieć konieczność czwartego lub piątego podania tego produktu. ceftiofur w celu zapewnienia przez okres olek 250 olek ml 50 więcej Można ml niż zale cać i 18 stosowanie 100 razy. igły ml aspiracyjnej, nie aby olki należy uniknąć odpowiednio wkłuwać przebijania do igły korka kładniej, liczby więcej a zbyt 10. aby leczonych niż do dużą OKRES zapobiec z wierząt. 10 fi ilość KARENCJI: podaniu Do razy, razy. olkę Tkanki zbyt fi szklaną jadalne: niskiej w 8 dawki. opak owaniu dni . Użytkownik zewnętrznym Mleko: powinien zero dobrać godzin. wielkość 11. fi SPECJALNE ŚRODKI OSTROŻNOŚCI PODCZAS Nie PRZECHOWYWANIA: zamrażać. Przechowywać fi w celu ochrony przed światłem. Przechowywać w miejscu niewidocznym i niedostępnym dla dzieci. Nie używać tego produktu lecznicz ego weterynaryjnego ważności po (EXP ):”. upływie 12. terminu SPECJALNE ważności OSTRZEŻENIA: podanego Specjalne na ostrzeżenia etykiecie dla lub każdego pudełku z tekturowym, po docelowych upływie gatunków „Terminu zwierząt: Unikać stosowania produktu u we.1 mg ceftiofuru/kg mc./dobę i 3 mg ketoprofenu/kg mc./dobę w injekcjach domięśniowych, tj. 1 ml/50 kg mc. Produkt można stos można Produkt mc. kg ml/50 1 tj. domięśniowych, injekcjach w mc./dobę ketoprofenu/kg mg 3 i mc./dobę ceftiofuru/kg mg we.1 1. NAZWA 1. I NAZWA ADRES PODMIOTU ODPOWIEDZIALNEGO ORAZ WYTWÓRCY ODPOWIEDZIALNEGO ZA Podmiot ZWOLNIENIE odpowie dzialny SERII, i JEŚLI odpowiedzialny wytwórca JEST za INNY: zwolnienie serii: VIRBAC avenue 1ère – 2065m – L.I.D. 06516 FRANCJA. Carros, 2. PROD UKTU NAZWA LECZNICZEGO WETERYNARYJNEGO: chlorowodorku) 50,0 mg; Ketoprofen 150,0 mg. Zawiesina 50,0 4. o mg; WSKAZANIA kolorze Ketoprofen LECZNICZE: białym Leczenie do chlorowodorku) syndrom różowawego. u kur (włączając nioski produkujące jaja przeznaczone do spożycia przez ludzi), z powodu ryzyka szerzenia się oporności strojów drobnou na antybiotyki stosowane u ludzi. Nie stosować w przypadkach stwierdzonej oporności na inne laksja), niezależne cefalosporyny od podanej dawki. h W oceniano u badaniach stosowanie bydła terenowyc produktu w lub wieku od 1 miesiąca do 12 ki antybioty bezpieczeństwa lat terapii. i zagrożenia U nie b stwierdzono owrzodzenia beta-laktamowe. lub krwawienia w żołądku, jelitach lub gdy Nie istnieje zaburzenie krzepnięcia krwi. 6. DZIAŁANIA podawać NIEPOŻĄDANE: Sporadyc znie mogą nadwrażliwości skórne,wystąpić (np. reakcje reakcje anafi innych niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ) równocześnie z tym produktem lub w ciągu 24 godzin od jego podania. Stosowanie produktu jest przeciwwskazane u zwierząt z chorobami serca, wątroby lub nerek, jeśli ha działania istnie je powodu z NLPZ, wszystkich możliwość przypadku w jak Podobnie wystąpienia mięśniowej. tkanki podskórneji/lub tkanki przebarwienia wowane

Curacef_ZWet207x290_17032016.indd 1 2016-03-18 18:44:00