Jaarverslag 2016 rijks mUsEUm Jaarverslag 2016

Rijks museum Jaarverslag 2016

Taco Dibbits, per 15 juli 2016 de nieuwe hoofddirecteur van het Rijksmuseum, in de Nachtwachtzaal bij de portretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit

pp. 2/3 In 1634 werden Marten Soolmans en Oopjen Coppit door Rembrandt ten voeten uit geportretteerd, een jaar na hun huwelijk. In 2016 verwierven Nederland en Frankrijk de beide portretten die afwisse- lend in het Rijksmuseum en het Louvre zullen worden getoond. Rembrandt van Rijn, Portret van Marten Soolmans (1631–1641) en Portret van Oopjen Coppit (1611–1689), gezamenlijke aankoop van de Staat der Nederlanden en de Republiek Frankrijk, collectie Rijksmuseum/collectie Musée du Louvre Inhoud

Begunstigers 7 Patronen 14 Schenkers en legatoren 21 Verslag van de directie 26 Bericht van de Raad van Toezicht 46 Publiek en media 56 Tentoonstellingen en presentaties 58 Bruiklenen 60 Aanwinsten 64 Conserveren en restaureren 92 Publicaties 108 Publicaties van medewerkers 112 Presentaties en lezingen door medewerkers 119 Externe activiteiten van medewerkers 132 organogram 141 Personeel 142 Financieel verslag 150

5 Opening van de beeldententoonstelling gewijd aan Giuseppe Penone – de Summer Garden Party, 10 juni 2016. De tentoonstelling werd mede mogelijk gemaakt door de deelnemers van de BankGiro Loterij en de Rijksclub

6 BEGUNSTIGERS Holland America Line, sponsor • Algemene bijdrage • Rijksmuseum at Sea Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap ING Bank, hoofdsponsor Royal Philips Electronics, founder • Partner tentoonstelling Catwalk BankGiro Loterij, hoofdsponsor • Creativiteitscampagne #hierteekenen ING Bank, hoofdsponsor • TEFAF in Maastricht en New York KPN, hoofdsponsor • Gratis openstelling Rembrandtportretten van Marten Soolmans & Oopjen Coppit AkzoNobel, sponsor • Aanstelling twee PhD-onderzoekers JCDecaux, partner • Levering Sikkens-verf voor muren van tentoonstellingen in Philipsvleugel JLL Partners • Rijksmuseum Fellowshipprogramma Albert Heijn, sponsor • Algemene bijdrage JT International Company B.V., partner • Beeldententoonstelling Guiseppe Penone in het | Ammodo Foundation at the Rijksmuseum • Tentoonstelling Hercules Segers KLM Dutch Royal Airlines, partner Andrew W. Mellon Foundation • Transport van kunstobjecten en medewerkers • Rijksmuseum Fellowshipprogramma Koninklijke Douwe Egberts B.V., sponsor Aramco, sponsor • Preferred supplier van koffie • Algemene bijdrage KPN, hoofdsponsor Baker & McKenzie Amsterdam N.V., sponsor • Draagt bij aan de technologische en • Aankopen 20ste-eeuwse fotografie communicatieve wensen van het Rijksmuseum, onder meer met producten en diensten in het BankGiro Loterij, hoofdsponsor museum, maar ook op het gebied van dataverkeer • Jaarlijkse bijdrage, ten behoeve van aankoop Jean- en -opslag, en mobiele en vaste telefonie Étienne Liotard, Hollands meisje aan het ontbijt, • Rijksmuseum App (ca. 1756) • ADE @ Rijksmuseum • Beeldententoonstelling Giuseppe Penone in het | at • Gratis openstelling Rembrandtportretten van the Rijksmuseum Marten Soolmans & Oopjen Coppit • Geoormerkte afdracht ten behoeve van de Rijksmuseumbus Mondriaan Fonds • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje Cisco, partner aan het ontbijt, (ca. 1756) • Infrastructuur voor spraak en data, en gratis WiFi in • Projectbijdrage haalbaarheidsstudie Artists’ Lives het Rijksmuseum Online (samenwerking Huygens Instituut en RKD- Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis) Dutch Culture. Centre for international cooperation • Publicaties Landenreeks: Mylan, sponsor – Kaneel & olifanten. Sri Lanka en Nederland sinds • Draagt bij aan Educatie 1600 | Cinnamon and Elephants. Sri Lanka and the • Ondersteuning Conservation Scientist Netherlands from 1600, Lodewijk Wagenaar; – De smalle brug. Japan en Nederland sinds 1600 | P.W. Janssen’s Friesche Stichting The Small Bridge. Japan and the Netherlands from • Zondagmiddagconcerten 1600, Jan de Hond en Menno Fitski Pon Holdings B.V., sponsor Eye Wish Opticiens, sponsor • Aankopen collectie 20ste-eeuwse beeldende kunst • Aanstelling junior conservator glas • Aanstelling PhD-onderzoeker glas Royal DSM • Rijksmuseum Fellowshipprogramma FedEx, sponsor • Algemene bijdrage Royal Philips Electronics, founder • Preferred supplier Fonds 21 • Junior restaurator Marten Soolmans & Oopjen Coppit • Hoofdbegunstiger Teekenschool Royal Talens, partner FrieslandCampina, sponsor • Preferred supplier • Algemene bijdrage • Leverancier producten voor de Teekenschool • Ontwikkeling Edamkaasje Het Melkmeisje • Creativiteitscampagne #hierteekenen • Libelle-zomerweek Heineken, sponsor • Preferred supplier van bier ThiemeMeulenhoff, partner • Producent van Amsterdam Originals • Educatieve programmering • ADE @ Rijksmuseum • Magazine Marten & Oopjen

7 The Tiffany & Co. Foundation op Naam oprichten of een gelabelde schenking • Aanstelling junior conservator Juwelen doen. Het Rijksmuseum Fonds beheert de gelden, en het bestuur van het Rijksmuseum Fonds ziet toe Turing Foundation op de besteding. Hieronder volgt het overzicht van • Tentoonstelling Hercules Segers alle Fondsen op Naam en gelabelde schenkingen, in volgorde van oprichtings-/schenkingsdatum. Vereniging Rembrandt • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje J.W. Edwin vom Rath Fonds aan het ontbijt, (ca. 1756) Aankoopfonds voor schilderijen, prenten of objecten in de categorie beeldhouwkunst en kunstnijverheid vfonds • Nacht van de Geschiedenis 2016 M.J. Drabbe Fonds Biedt middelen voor het verwerven van VSBfonds kunstvoorwerpen ten behoeve van de afdeling • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje aan Aziatische Kunst ontbijt, (ca. 1756) Paul Huf Fonds F.G. Waller-Fonds Het realiseren van aankopen voor de Nationale • Aankopen Rijksprentenkabinet Fotocollectie • Aankoop selectie moderne fotografieboeken uit de collectie van fotohistoricus Mirelle Thijsen RIJKSCLUB ir. Abe Bonnema Stichting Veluvine Molijn de Groot Fonds Adobe Laat jongeren uit Nunspeet op een inspirerende wijze AXA Art kennismaken met het nationaal cultureel erfgoed Axians Berenschot Goslings NieuwBeerta Fonds bouwens& Ten behoeve van het in stand houden en uitbreiden De Brauw Blackstone Westbroek van de collectie Japanse prenten, in het bijzonder De Nederlandsche Bank surimono, ten behoeve van het Rijksprentenkabinet Delta Lloyd DLA Piper Nederland N.V. Suman Fonds Eijffinger Het bevorderen van de toegankelijkheid van het Eijsink Afrekensystemen B.V. Rijksmuseum voor Engelstalige kinderen Finandi Group B.V. Gassan & Coster Diamonds Ebus Fonds Gielissen Interiors & Exhibitions Het verlenen van steun in de meest brede zin van Heussen Law het woord aan de collectie middeleeuwse kunst in Hogan Lovells International LLP het Rijksmuseum ICT Automatisering • Aankoop Dirck Pietersz. Crabeth, Geboorte van Intertrust Mozes, ca. 1550 Jackie Sleper • Aankoop Jan Swart van Groningen, Bruiloft te Kana, Janssen de Jong Groep ca. 1550 JLL • Aankoop Pieter Coecke van Aelst (I) (naar ontwerp LaDress van), Jezus in de Tuin van olijven, ca. 1530 Mandema & Partners • Aankoop Lambert van Noort (naar ontwerp van), MAS Dienstverleners B.V. naar een prent van Hans Liefrinck (I), Nebukadnezar OVG Real Estate eet gras onder de koeien, ca. 1560 Part of a Bigger Plan Quore Capital Gerhards Fonds Robeco Biedt middelen voor aankoop en behoud van Schouten & Nelissen Nederlandse schilderijen uit de 19de eeuw en de Spirit Hosting & Promotions Romantische School Teslin Capital Management B.V. Theodoor Gilissen Bankiers Bank ten Cate & Cie Fonds ToornendPartners Ten behoeve van aankopen, restauratie en onderzoek United Bank & Trust van en naar het textiel voor het interieur WeKnowPeople Winefields’ Auctioneers Scato Gockinga Fonds Ondersteunt de collectie scheepsmodellen in het Rijksmuseum RIJKSMUSEUM FONDS • Aankoop buste Rombout Verhulst, Luitenant- Het Rijksmuseum Fonds is een onafhankelijke admiraal Isaac Sweers (1622–1673), 1673–1674 stichting die in de meest brede zin van het woord steun verleent aan het Rijksmuseum. Elke Angelina Ognibeni – Jan van Hulsen schenking, klein of groot, aan het Rijksmuseum Ten behoeve van aankoop, restauratie, tentoonstelling Fonds is zeer welkom. Particulieren die specifieke en onderzoek van de verzameling Italiaanse verzamelgebieden, collecties of andere activiteiten tekeningen van het Rijksmuseum van het Rijksmuseum willen versterken, kunnen • Aankoop Anoniem, Portret van een jonge vrouw, door middel van een financiële bijdrage een Fonds ca. 1530

8 Frits en Phine Verhaaff Fonds Maria Adriana Aalders Fonds Aankoop en restauratie van, tentoonstellingen over Ten behoeve van de collectie vaderlandse geschiedenis en onderzoek naar middeleeuwse kunst en de collectie Nederlands cultureel erfgoed • Aankoop Dirck Pietersz. Crabeth, Geboorte van Mozes, ca. 1550 J.A.J. en M.A. Risseeuw Fonds (opgericht door • Aankoop Jan Swart van Groningen, Bruiloft te Kana, mevrouw M.A. Risseeuw) ca. 1550 Ten behoeve van aankoop, restauratie en tentoon­stel­ lingen van schilderijen en aquarellen uit de periode Manfred & Hanna Heiting Fonds van de Haagse School Ter bevordering van fotohistorisch onderzoek door aankomende conservatoren uit binnen- en buitenland Willy van der Mandele Fonds aan de hand van originelen uit de Nationale Ten behoeve van restauratie en onderzoek naar Fotocollectie in het Rijksmuseum schilderijen • Fellowships Dina Akhmadeeva, Kate Addleman- • Aankoop J.P. Hellot, The art of dying wool, silk and Frankel en Claartje Wesselink cotton, 1789 • Aankoop Anoniem, Neues Handbuch vor Künstler Johan Huizinga Fonds auf alle fast nur erdenkliche fälle eingerichtet, 1765 Ten behoeve van een optimale presentatie van het • Aankoop Zeidler (uitgever), Neu-entdeckte lacquir­ cultureel-historisch erfgoed van Nederland in het kunst, oder gründliche Anweisung, wie man nicht Rijksmuseum nur unterschiedliche bissher geheim gehaltene • Aankoop Jacob De Gheyn, Wapenhandelinghe, van kostbare Lacquen, 1707–1708 roers, musquetten ende spiessen: achtervolghende • Dendrochronologisch onderzoek de ordre van syn excellentie Maurits ... figvirlyck, / • Verbinding van onderzoekers aan het Rijksmuseum vutgebeelt door Jacob de Gheijn, 1607 middels een honorair twee- of driejarige periode. • Bijdrage tentoonstelling Goede Hoop. Zuid-Afrika en De focus wordt gelegd op de natuurwetenschap­ Nederland sinds 1600 pelijke bestudering van onze collectie vanuit een • Fellowships Lieke van Deinsen en Alexander duurzaamheidsperspectief Dencher Knecht-Drenth Fonds Receptuurboeken Fonds Ten behoeve van het aankopen van Nederlands Aankoop, restauratie, onderzoek en onderwijs ten gelieerde schilderijen uit de 20ste eeuw behoeve van receptuurboeken en handleidingen voor • Aankoop Bouke Ylstra, Abstracte compositie, 1956 de kunstenaar • Aankoop Bouke Ylstra, Rein Dool (twee tekeningen), 2002 Sem Presser Fonds • Aankoop Peter Struycken, Field, 1979 Mogelijk maken van een educatief project voor • Aankoop Jacob Bendien, Plastiek (Amorf figuur), jongeren waarbij het uitgangspunt is dat jaarlijks een ca. 1933 actueel aspect van de Nederlandse samenleving in • Aankoop J.F. (Eppo) Doeve, Roelie (Dame met kat), een serie foto’s wordt vastgelegd. Het project wordt datering onbekend verbonden en loopt parallel aan de jaarlijkse foto- opdracht ‘Document Nederland’ Migelien Gerritzen Fonds Ten behoeve van educatieve activiteiten voor de A.E. van Kampen Fonds afdeling Conservering & Restauratie in de meest brede Aankoop, restauratie, tentoonstellingen en onderzoek zin van het woord zilver • Fellowships Leila Sauvage en Roberto Padoan

Bas ten Haaf Fonds Staal aan Zee, Tata Steel IJmuiden B.V. Komt ten goede aan het optimaal toegankelijk maken Ten behoeve van de aanstelling van een conservator van het Rijksmuseum voor mindervalide en lichamelijk Indiase kunst, Anna Slaczka gehandicapte bezoekers Sylvia en Carel Willink Fonds Van der Vossen-Delbrück Fonds Ten behoeve van het bestuderen, restaureren, Ten behoeve van aankoop, restauratie en onderzoek verwerven en uitdragen van het werk van Carel Willink van kunsttheoretische en kunsttechnologische • Aanstelling projectmedewerker Rijksprenten­ bronnen kabinet, Caro Verbeek • Aankoop Abraham Bosse, Traité des pratiques geometrales et Perspectives, enseignées dans Bestuursfonds Hollandse Meesters l’Académie royale de la Peinture et Sculpture, 1665 Ten behoeve van educatieve programma’s, projecten • Aankoop Pietro Accolti, Lo inganno de gl’occhi, pros­ en middelen pet­tiva pratica. Trattato in acconcio della pittura, 1625 • Theatrale rondleiding Help! De muziek is zoek • Aankoop convoluut met 3 verschillende titels: • Verkiezing Geschiedenisleraar van het jaar 2016 Johann Daniel Preissler en Georg Martin Preissler, • Leerstoel Universiteit van Amsterdam (UvA) Anleitung zu Laub- und Blumen Rissen en Anleitung • Junior Fellowship Rijksmuseum 2016 zu Crteschen Schild, beide ca. 1730, Johann Justin Preissler, Allerhand neu erfundene Comperts Nicht Johanna Kast-Michel Fonds allein Ingenieurs, Architects, und Zeichern, 1743 Ondersteunt opleidingsmogelijkheden, onderzoek en uitvoering van projecten voor restauratoren Sara Geertruida Aalders-Huender Fonds Ten behoeve van de collectie kant

9 VandenBroek Foundation Louis Vuitton Ten behoeve van Canonproject Publiek & Educatie: ‘Jij Ten behoeve van educatieve programma’s, projecten & De Gouden Eeuw’ en middelen

Virtutis Opus Fonds Corrie Bleekemolen Juwelenfonds Ten behoeve van de aanstelling van conservator en Ten behoeve van de collectie juwelen van het restaurator voor het behoud van en wetenschappelijk Rijksmuseum onderzoek naar de collectie marinemodellen. • Aankoop Anoniem, Bootjescollier; collier van goud • Aanstelling conservator Jeroen van der Vliet en en goudsteen, 1701 en/of 1722 restaurator Davina Kuh Jacobi van Marle Fonds Flora Fonds Ten behoeve van restauratie, conservering en Ten behoeve van de digitalisering en ontsluiting van onderzoek binnen de discipline van werken op papier de kostuum- en modeprenten • Aanstelling wetenschappelijk medewerker • Aanstelling projectmedewerker Aziatisch ceramiek, onderzoek prenten ten behoeve van de Denise Campbell tentoonstelling Hercules Segers, Ad Stijnman • Aankoop diverse modeprenten • Aanstelling conservator en restaurator papier, Dionysia Christoforou Fonds 1975 Maakt werving mogelijk ten behoeve van de collectie Fonds de Zuidroute documentaire fotografie Ten behoeve van activiteiten en initiatieven die • Aankoop Laura Samsom-Rous en Hans Samsom, betrekking hebben op de geschiedenis of historische Tree of Forgetfulness, 2002–2003 objecten verbonden aan de periode van de VOC en/of • Aankoop selectie moderne fotografieboeken uit WIC de collectie van fotohistoricus Mirelle Thijsen • Restauratie Anoniem, Hollandse koopman met • Fotografie-opdracht Peter Hugo ten behoeve van slaven in heuvellandschap, 1700–1725 de tentoonstelling Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland sinds 1600 Familie Staal Fonds Ten behoeve van de ontwikkeling en uitvoering Dr. Anton C.R. Dreesmann Fonds van een rondleiding over de architectuur van het Ten behoeve van fundamenteel materiaaltechnisch Rijksmuseum en het ondersteunen van de Aziatische onderzoek naar schilderijen collectie • Fellowships Brooks Rich en Rachel Wise • Aanstelling conservator Chinese kunst, Ching-Ling Wang Irma Theodora Fonds Ten behoeve van het ondersteunen van projecten in Don Quixote Foundation de meest brede zin van het woord Ten behoeve van de jaarlijkse beeldententoonstelling • Aanstelling junior restaurator voor in de Rijksmuseumtuinen restauratieproject Marten & Oopjen, Susan Smelt • Beeldententoonstelling Giuseppe Penone in het | at the Rijksmuseum Familie M.B.T. de Groot Ten behoeve van de aankoop en publicatie over Bervoets Fonds de FK 23 Bantam Ten behoeve van een conservator Japanse prenten • Aanstelling conservator Japanse prenten, Marije H&H Fonds Jansen Ten behoeve van educatie • Bijdrage Teekenschool Vincent Mentzel Fonds Ten behoeve van het toegankelijk maken van het Fonds Delfts Aardewerk fotojournalistieke werk in de collectie van het Ten behoeve van het garanderen en overdragen van Rijksmuseum kennis van Nederlands en specifiek Delfts aardewerk in het Rijksmuseum Fonds Beukenhorst • Bestandscatalogus Delfts Aardewerk Ten behoeve van wetenschap en educatie in de meest brede zin van het woord Fonds De Haseth-Möller • Aflevering Klokhuis over de portretten van Ten behoeve van de bevordering van de 18de eeuw, Marten & Oopjen met name op het gebied van onderzoek en opleiding • Rijksmuseum & RKD Summer School • Bijdrage haalbaarheidsstudie project Artists’ Lives Online. Een digitale editie van kunstenaarslevens, Paul en Hanneke Van Den Hoek Fonds in samenwerking met RKD en Huygens Instituut/ Ten behoeve van de afdeling Conservering & KNAW Restauratie • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje aan het ontbijt, ca. 1756 Freek & Hella de Jonge Fonds • Bestandscatalogus 18de-eeuwse Ten behoeve van de theatrale presentatie van interieurschilderkunst de Gouden Eeuw

Linda H. Kaufman en George M. Kaufman Ernst Nijkerk Fonds Ten behoeve van Paris 1650–1900, Decorative Arts Ten behoeve van educatie, onderzoek en aankoop van in the Rijksmuseum door Reinier Baarsen de collectie zilver van het Rijksmuseum en in het bijzonder Amsterdams zilver

10 de Vink Family Willem Jan Hacquebord en Houkje Anna Brandsma Ten behoeve van het Media Lab in de Teekenschool Ten behoeve van de aankoop van het schilderij Schaatswedstrijd voor vrouwen op de Stadsgracht te Stichting Kramer-Lems Leeuwarden van Nicolaas Baur Ten behoeve van conservering, restauratie & onderzoek en educatie van diverse deelcollecties Gerard Krans Ten behoeve van de publicatie van de Landenreeks Charlotte en Joop van Caldenborgh • Jan de Hond en Menno Fitski, De smalle brug. Ten behoeve van de waterfontein Hide and See(k) Japan en Nederland sinds 1600 van Jeppe Hein • Lodewijk Wagenaar, Kaneel & olifanten. Sri Lanka en Nederland sinds 1600 Henri en Winnie Wientjes Ten behoeve van het ondersteunen van projecten in de Familie W. Cordia meest brede zin van het woord en de publicatie over Ten behoeve van het Rijksmuseum in de meest brede Ghana in de Landenreeks van het Rijksmuseum zin van het woord • Bijdrage tentoonstelling Goede Hoop. Zuid-Afrika Stichting Beau Lieu et Beaux Arts en Nederland sinds 1600 Ten behoeve van het Rijksmuseum in de meest brede zin van het woord Stefanie Georgina Alexa Nühn Fonds Ten behoeve van aankoop van (internationale) Willem F.C. Stevens Fonds documentaire fotografie Ten behoeve van educatieve activiteiten van • Aankoop Geert van Kesteren, Baghdad Calling, de afdeling Conservering & Restauratie van het 2006–2007 Rijksmuseum • Aankoop Geert van Kesteren, Why mister why, • Verbinding van onderzoekers aan het Rijksmuseum 2003–2004 middels een honorair twee- of driejarige periode The Bennink Foundation Decorative Art Fund Ten behoeve van het ondersteunen van projecten Ten behoeve van stimulering van de bestudering in de meest brede zin van het woord en presentatie van de decoratieve kunsten in het • Aanstelling promovendus Conservering & Rijksmuseum door verwervingen mogelijk te maken Restauratie, Selwin Hageraats van Europese ontwerp- en ornamenttekeningen uit de 16de t/m 19de eeuw Hannes Postma Fonds • Diverse ontwerptekeningen Ten behoeve van het conserveren en toegankelijk maken van werk (bij voorkeur op papier) van Hannes Ton en Judy van Heuzen-Dijksma Fonds Postma, zowel nationaal als internationaal Ten behoeve van de collectie zilver en ijsgezichten in de meest brede zin van het woord Jan & Trish de Bont Ten behoeve van een junior restaurator fotografie, Bert & Lammie Fonds Rosina Herrera Garrido Ten behoeve van de collectie prenten en tekeningen uit de 20ste eeuw in de meest brede zin van het woord Rijsterborgh Fonds • Aanstelling wetenschappelijk medewerker Ten behoeve van kunst uit de periode van de 17de Rijksprentenkabinet, Caro Verbeek eeuw in de meest brede zin van het woord • Tentoonstelling Het straatje van Vermeer ontdekt Elise Wessels Fonds (afwikkeling) Ten behoeve van de Japanse prentencollectie van het Rijksmuseum Otto van Noppen Fonds Ten behoeve van kunst uit het jaar 1900 in de meest Fonds Haute Couture brede zin van het woord Ten behoeve van onderzoek naar, aankoop en behoud • Aankoop Anoniem, Ontwerp voor de beschildering van de collectie kostuums en textiel in de meest brede van een bord, ca. 1875–1885 zin van het woord • Aankoop Anatole-Alexis Fournier, Ontwerp voor de • Begeleiding fotografie kostuums en grote textilia beschildering van een ‘vase Annecy’ te Sèvres, 1907 • Aankoop C.J.A. Hijner (uitgever), Catalogus van de Het Autobinck Fonds werken uitgegeven door Scheltema & Holkema’s Ten behoeve van aankoop van Koreaanse kunst boekhandel te Amsterdam en verzorgd door K. • Aankoop O Nam-un, Druiventakken, 1823 Groesbeek. 1882, januari, 1922, 1923

De Grimmerschors Elles Nansink Fonds Ten behoeve van de Familiegidsen Ten behoeve van het Rijksmuseum in de meest brede zin van het woord Familie M. van Poecke • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje Ten behoeve van het Rijksmuseum in de meest brede aan het ontbijt, ca. 1756 zin van het woord Familie Verbeek Fonds Familie Van Ogtrop Fonds Ten behoeve van Rijksmuseum in de meest brede zin Ten behoeve van onderzoek en analyse van de collectie van het woord Italiaanse kunst • Aanstelling restaurator schilderijen, Giulia de Vivo

11 Fonds Dirk Jan van Orden Prachtnacht Fonds Ten behoeve van kunst uit de periode van de 17de Ten behoeve van het mogelijk maken van de jaarlijkse eeuw in de meest brede zin van het woord, waaronder Prachtnacht in het Rijksmuseum voor kinderen die begrepen het geven van voorlichting over het belang niet in staat zijn om het museum te bezoeken tijdens van de 17de eeuw voor de Nederlandse samenleving reguliere openingstijden • Tentoonstelling Het straatje van Vermeer ontdekt • Organisatie Prachtnacht 2016 (afwikkeling) Nan van Andel Fonds Marjon Ornstein Fonds Ten behoeve van het Rijksmuseum in de meest brede Ten behoeve van het ondersteunen van projecten in zin van het woord de meest brede zin van het woord • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje aan het ontbijt, ca. 1756 aan het ontbijt, ca. 1756 Jessy & Betty Blumenthal Fonds Pot Family Foundation Ten behoeve van het Rijksmuseum in de meest brede Ten behoeve van de tentoonstelling Middeleeuwse zin van het woord microsculptuur • Begeleiding fotografie kostuums en grote textilia • Bijdrage tentoonstelling Small Wonders ten behoeve van de publicatie Mode & Kostuum door Bianca du Mortier Joost Meijers Fonds Ten behoeve van de collectie zilver in de meest LOBA Fonds brede zin van het woord Ten behoeve van projecten in de meest brede zin van het woord Fonds de Appel • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje Ten behoeve van het ondersteunen van projecten aan het ontbijt, ca. 1756 in de meest brede zin van het woord H.C.N. Munnig Schmidt Fonds Luca Fonds Ten behoeve van de maritieme collectie van het Ten behoeve van een project aangaande de Rijksmuseum restauratiegeschiedenis • Aanstelling restaurator Esther van Duijn voor het Familie Vermaat project ‘Restauratiegeschiedenis Rijksmuseum’ Aankoop Pronktafel met verde antico marmeren blad en verguld bronzen beslag, Rome, ca. 1701–1705 I.Q. van Regteren Altena Fonds Ten behoeve van aankopen van tekeningen en De heer H.B. van der Ven aquarellen op papier vervaardigd vóór 1899 door • Aankoop Johannes Mattheus van Kempen naar Hollandse en Vlaamse kunstenaars voor de collectie ontwerp van Gerardus Willem van Dokkum, van het Rijksprentenkabinet Jachthoorn met foedraal, 1849 • Aankoop Paulus Potter, De kudde, 1641 • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje aan het ontbijt, ca. 1756 E.H. en L.L. Ariëns Kappers Fonds Ten behoeve van het Rijksprentenkabinet voor Mevrouw drs. M.C.E. Aarts aankopen van prenten en tekeningen Ten behoeve van de Bibliotheek • Aankoop Antoine Rivalz, De Schilderkunst en Beeld­ houwkunst zoeken hun toevlucht bij Apollo, ca. 1725 De heer en mevrouw Abraham-Loewenstein Ten behoeve van de Picknickruimte van het Rijksstudio Fonds Rijksmuseum Ten behoeve van de ontwikkeling en bekendmaking van de collectie online, en specifiek de Rijksstudio Van Liemt-Gratama Fonds Award Ten behoeve van de maritieme collectie • Rijksstudio Award 2016 in de meest brede zin van het woord

Henry M. Holterman Fonds Stichting Victor Heiloo Ten behoeve van educatieve programma’s en projecten Ten behoeve van materiaaltechnisch onderzoek voor de jeugd naar het late werk van Matthijs Maris • Publicatie en distributie van magazine Marten & Oopjen voor groep 6 en 7 van het basisonderwijs Cevat Fonds Ten behoeve van restauratie, conservering Bert en Joos Mastenbroek Fonds en onderzoek van kunst uit de 17de eeuw Ten behoeve van projecten met betrekking tot het verwerven, restaureren en toegankelijk maken van De heer en mevrouw Van der Burg de collectie Ten behoeve van het digitaliseringsproject • Aanstelling Femke Coevert, Roos Kliphuis en Robert Jacob Gordon Laurien van der Werff ten behoeve van de conservering en restauratie van de Atlas Ottens Ambaum Haks Fonds Ten behoeve van het verwerven en beheren Familie van Heel Fonds van toegepaste kunst en kunstnijverheid uit Ten behoeve van educatie, onderzoek en aankopen op de 19de en 20ste eeuw het gebied van de collectie Fotografie • Aanstelling conservator fotografie, Saskia Asser

12 Rijksmuseum International Circle Nieuwe nalatenschappen Ten behoeve van diverse projecten in het Nalatenschap J.D. Driessen Rijksmuseum in de meest brede zin van het woord Nalatenschap E.M.T. de Kok-Kuypers • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje Nalatenschap A. Schouten aan het ontbijt, ca. 1756 Nalatenschap E. Smit • Bijdrage tentoonstelling Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland sinds 1600 Overige en anonieme schenkers

Overige schenkers

De heer en mevrouw Beuth-Asses De heer en mevrouw De Bruijn-Greve De heer J. Burggraaf De heer V.P.M. van der Hulst Mevrouw A. Kruize-Schuitemaker De heer M. van Linschoten De heer mr. Rien H. Meppelink De heer en mevrouw Nelissen-Hanssen De heer E. Veenendaal De heer W. Vehmeijer

Charitatieve bijdragen van bedrijven

AXA-IM • Ten behoeve van de restauratie van Ferdinand Bol, Portretten van drie regentessen van het leprozenhuis in Amsterdam, ca. 1668

Dasym • Ten behoeve van restaurator Metalen, Arie Pappot

Holtzbrinck Publishing Group • Bijdrage Familiegids 18de eeuw • Publicatie van Rijksmuseum in detail

JLL Partners • Fellowship Monique Rakhorst

Rhone Group LCC • Aanstelling restaurator ten behoeve van de restauratie van een achtdelig Japans kamerscherm, Lucienne van Valen

Royal DSM • Fellowship Silvia Settimi

SuitSupply Ten behoeve van het Rijksmuseum in de meest brede zin van het woord

Nalatenschappen

Nalatenschap B.J. Peiser • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje aan het ontbijt, ca. 1756

Nalatenschap M.A. Kos-Schaaper • Familiegids 18de eeuw • Aankoop Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje aan het ontbijt, ca. 1756

Nalatenschap J. Mijnsbergen • Bijdrage tentoonstelling Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland sinds 1600 • Zondagmiddagconcerten • Aankoop Aat Veldhoen, Groep van ca. 3000 Polaroids, 1969–2004

13 Patronen Mevrouw P.F. Boone De hoogwelgeboren heer F.E.P. Boreel De heer J.R. Borggreve Mevrouw K.M. van Aalst De heer E.P. Bos De heer en mevrouw Van Acker-de Jonge De heer F. Bosch en mevrouw L. Speerstra De heer W.M.M. Ackermans en mevrouw A.C. Erbe De heer S. Bosch De heer en mevrouw Albada Jelgersma-Paulson De heer P. Bosma De heer en mevrouw Albada Jelgersma-Toubes Osborne De heer M. Boswinkel De heer dr. H.A. Algra De heer drs. T.A.C. Bouman De heer R.Ph. van Amerongen en mevrouw J. Veenendaal Mevrouw mr. A.E.W. de Bouter De heer en mevrouw Ammerlaan-Beuken De heer en mevrouw Bradley-Muusse De heer C. Anker en mevrouw A.E.Y. Anker-de Graaf De heer R.J.B. Brandt De heer M. Antal De heer en mevrouw Bredenoord-Hulk De heer mr. M.W. Appeldoorn De heer Ph.E.T. Brenninkmeijer De heer R.D. Aronson De heer D. van den Broek De heer en mevrouw Aulbers-Steenbeek De heer en mevrouw Van den Broek-Crebolder De heer prof. dr. R. Baarsen De heer E.M. Broersma De heer en mevrouw Badon Ghijben-van Haersma Buma De heer en mevrouw Brouwer-Luijten De heer en mevrouw Baijings-McMillan Mevrouw J.F.W. Brouwers De heer en mevrouw Bakker-van der Drift Mevrouw drs. R. van der Brug De heer ir. G.C. Bakker en mevrouw A.M. Kerkhof De heer en mevrouw Bruijn-Mossoux De heer en mevrouw Bakkum De heer en mevrouw De Bruin-Heijn De heer en mevrouw Bannenberg-van der Stappen De heer B. Brummelhuis en mevrouw M. Arendsman De heer B.E. Barkmeijer Mevrouw F.B. Buijs-Tolsma De heer en mevrouw Barnhoorn-Vijn De heer dr. mr. D.R. Buis De heer en mevrouw Barth-Kemps De heer J.P. Burdorf De heer J.W. Baud De heer en mevrouw Van der Burg De heer prof. dr. J.R. Bausch De heer F.J. Burg De heer ing. Y.M. Baven De heer Buunk en mevrouw Simonis De heer en mevrouw Beaumont-Roodhart De heer P.M.G. Buwalda De heer en mevrouw Beckers-Kwist De heer T.S. ten Cate en mevrouw M.M.B. de Bourbon de Parme De heer en mevrouw Beckers-Testa De heer en mevrouw Cladder-van Haersolte De heer F.A.M. Beekman De heer en mevrouw Coebergh-Frings De heer en mevrouw Beekwilder-Hooghiemstra De heer en mevrouw Coelingh Bennink-de Boer De heer E. de Beer en mevrouw G. Prins Baron en baronesse Collot d’Escury-de Blocq van Scheltinga De heer en mevrouw A.F.B.M. Beerkens De heer P.C. Connolly De heer mr. H.J. Berends Mevrouw A.E.M. Coppens De heer drs. N.P. van den Berg De heer en mevrouw Coppes-Dassen De heer R. van de Berg De heer en mevrouw Cordia-Roeloffs De heer en mevrouw Bergen-van Nierop De heer J. Cornips en mevrouw T. Cremers De heer A.F.D. Berger Mevrouw M.H.N.G. Cornips en de heer D. Havenaar Mevrouw drs. N. Berghuis-Bos De heer P. Cornips en mevrouw E. Lampe De heer E.M. Besseling Mevrouw drs. M. Couperus Mevrouw mr. L.X.M. van Beuningen De heer en mevrouw Creyghton-Feith De heer en mevrouw Van Beuningen-Dietrich Mevrouw M. Cupac-Sopic De heer en mevrouw Van Beurden-Pörteners De heer en mevrouw Dam-Garritsen Mevrouw drs. L.M. Bevers-Reinders De heer prof. C.G. Dam De heer O.A.M. Bielars De heer en mevrouw Daniels-Jongeneelen De heer en mevrouw Bierens de Haan-IJzerman De heer drs. D. Das De heer R.J. Bierman De heer en mevrouw Dattatreya-Mual De heer L.D. de Bièvre De heer A.A. Baron van Dedem en De heer F.J.S. van Bijsterveld mevrouw N.E. Baronesse van Dedem-Mulder Mevrouw drs. A. Birnie De heer W.W. Deelman De heer R.R.S. Blijdorp en de heer G.H.H.W.T.R. Clarkson Reijnen De heer en mevrouw N.A. Deen De heer W.J. Blok Mevrouw S.A.H. van Delft-Vroom De heer en mevrouw Blok-Weverling Mevrouw G.J.M. Derksen De heer en mevrouw Bodon-Dam De heer L.M.J. Derksen De heer en mevrouw Boer De heer mr. F.T.M. Deurvorst De heer ir. K. de Boer De heer en mevrouw J. Dibbets De heer en mevrouw Van den Boer-Naebers De heer en mevrouw Dicker-de Bruijn Mevrouw mr. A.A.S. Boer-Telkamp Mevrouw M. Dietz N.P. Barones van Boetzelaer De heer J.Ph. van Dijk en mevrouw M.M.C. Annegarn De heer K. Boijenk De heer mr. J.N.A. Dijkman Mevrouw A.M.C. Bok De heer en mevrouw Dik-Foursoff De heer en mevrouw Boll-Kruseman De heer en mevrouw Disch-Jacobson Mevrouw E.M. van Bommel Mevrouw W.G. Ditmeijer De heer R. Bons en mevrouw W. Huvers De heer en mevrouw Dobber-Mourits De heer F.M.M. de Bont De heer ir. J.D. Doets Mevrouw I.E.F.M. Boom en de heer J. Vermeulen Mevrouw drs. E.G.P. Donker De heer en mevrouw Boomsma Jonkheer drs. H.J. van Doorn

14 De heer en mevrouw Van Doorne-Pörteners De heer W.A. de Gruijter De heer Th. W. Dorresteijn De heer L.M. Gualthérie van Weezel en De heer M.J. Draaisma en mevrouw M.B.N.M. Abeln mevrouw O.J.M. Lackamp De heer en mevrouw Drake De heer en mevrouw De Haan-Koelega Mevrouw mr. J.A.J.M. van der Drift De heer en mevrouw D.J. Haank Mevrouw M. Dröge-De Rooij De heer en mevrouw Habbema-de Jong De heer en mevrouw J.A.W. van Duijn De heer W. van Haersma Buma De heer drs. P. van Duinen De heer V. Halberstadt en mevrouw M. Trebukova De heer dr. F.J.L. van Dulm Mevrouw T.J. Halbertsma De heer drs. J. Dura Mevrouw P.M.P. Hallers-van den Broek De heer en mevrouw Ebbing-Meijer De heer mr. O. Hammerstein De heer en mevrouw Eddes-Witbreuk Mevrouw mr. G. Hamming-Hamburger Mevrouw E.M. Ederveen De heer en mevrouw Hanenkamp-ter Berg De heer drs. J.W. Ederveen De heer en mevrouw Hanrath De heer G. Eenens De heer P.J.H. van Harderwijk Mevrouw A.J.H. van Egmond Mevrouw L.F. Harff De heer M. Eijckelhoff De heer en mevrouw Den Hartog-Kaaij De heer J.M. Ekkel De heer mr. H. den Hartog De heer F.M. Elkhuizen De heer mr. R.R. Hazewinkel De heer R.J.P.M. Elshout en mevrouw A.M. Davina De heer B.A.M. van Hedel De heer en mevrouw Elstgeest-Michiels van Kessenich De heer en mevrouw Heerkens-van Riel De heer drs. P.M. Elte De heer en mevrouw Heerkens Thijssen-Schölvinck Mevrouw M. Elte-Kreps Mevrouw drs. K.M.R. Heij De heer en mevrouw mr. P.A.F.W. Elverding De heer S.M. van der Heijden De heer en mevrouw M.H.P.J. Emondts De heer en mevrouw Van der Heijden-Coppelmans De heer J. Endlich De heer en mevrouw Van den Heijkant-Bolman De heer M. Engelbertink De heer M.S.C. Hekman De heer B.N. van Erven Dorens De heren R.J. en J.J. Helbes De heer F. van Etten en mevrouw H. Darley Mevrouw A. van Helvert De heer J.F.H.M. van Exter De heer en mevrouw Hendrikse-de Vries Mevrouw drs. N.A.J. Fennema De heer drs. J. Hennephof De heer en mevrouw Fentener van Vlissingen De heer en mevrouw Hepkema-Berendse De heer en mevrouw Ferrier-van Det De heer en mevrouw Herrera-Lambo De heer W. Fijnaut De heer J. Herweijer en mevrouw B. Herweijer De heer M. Fleury De heer en mevrouw mr. J.M. Hessels De heer T.P. Flokstra De heer C.F. Hessing Mevrouw M.H. Fluitman De heer en mevrouw Hijmans van den Bergh-Loudon De heer en mevrouw Fokke-Heutink De heer J. Ph. van Hilten en mevrouw C.M.J. Heurman Mevrouw F.L.W. Foppen De heer prof. dr. ir. G.G. Hirs en De heer en mevrouw Van Fulpen-de Langen mevrouw Th.C.H.M. Hirs-Laumans Mevrouw H.T. von der Gablentz De heer en mevrouw Hirschler-van Schelt De heer F.H. Galestien De heer K. Hoen en mevrouw I. Besem De heer R.D. Geerlings De heer R.J. Hoevens De heer ir. G.A. Geerts De heer en mevrouw Van ’t Hof-van den Brink Mevrouw L.P. van Geest De heer L. Hofker en mevrouw I.D. Lasschuijt De heer M.J. van Geest Mevrouw G. van der Hofstede-Gunnarsdottir De heer W.J. van Geest Mevrouw J.C. Holscher De heer en mevrouw Van Geest-Sosef De heer en mevrouw Holtrop-Dop De heer en mevrouw Van Gelder De heer M.W.H. van Honk De heer P.E. de Gelder De heer J. van Hoof De heer E.E.N. Gelderman Mevrouw H.J.G. Hoogendijk-Bol De heer en mevrouw Gerretsen-Theobald De heer ir. G.W. van Hoogevest De heer Q.A.L.M. Gijsbers en mevrouw C.M.F. King De heer drs. W.J. Hoogsteder De heer mr. K.E. van Ginkel en Mevrouw G.R.T.M. Hoogveld de heer drs. H.D. Christophersen De heer ir. N.A.J. Hooijmaaijer De heer en mevrouw Glaser-Vis De heer K.A. Horn De heer en mevrouw De Goederen-van Litsenburg De heer J. Houben Mevrouw E. Goedman De heer en mevrouw Van Houten-Merkelbach De heer M.B.M. Goeman en mevrouw J.J. Koning De heer en mevrouw Ten Houten-Memelink Jonkheer en mevrouw Van der Goes-Doeksen De heer P.H.F.W. Houx De heer M.B.J. van Goethem De heer drs. M. Hovers De heer P.A. Goevaers De heer M.M. Huijbregts en de heer A. Talbi Mevrouw H.M.A. Gorter-van Gorp De heer en mevrouw Huisman-de Vriend De heer J. Goudsmit en mevrouw F.W. van der Waals De heer mr. R.J. Huizing De heer E. de Graaf Mevrouw M. Hulsinga-van Wessel De heer en mevrouw Greidanus-Krens De heer J.E. van Hulzen De heer en mevrouw Van Griensven-van Doorn Mevrouw C.L. Hume De heer B. Groen en mevrouw L.M. Bruins De heer en mevrouw Hunnekens-Segeren De heer W.A. Groen De heer en mevrouw Hutter-van Ogtrop Mevrouw F.E.M.A. de Groot van Embden De heer en mevrouw dr. P.L.C. Huvenne

15 De heer mr. J.C. Jaakke De heer prof. dr. R. de Leeuw en de heer G. Janzen De heer P.H.C. de Jager en mevrouw F.H. Bicker Mevrouw J.F.R. van Leeuwen-Klein De heer en mevrouw Jakobs De heer en mevrouw Leeuwenberg-Steegh Mevrouw drs. A.L.L. Jankovich de Jeszenice De heer en mevrouw Legro-Stoel De heer mr. M. Jansen De heer en mevrouw Legro-Svenstam De heer E.P. Janssen De heer en mevrouw Leijdesdorff-Brummelhuis De heer mr. J.A.B. Janus en mevrouw L.C.R. Bos De heer en mevrouw Leons-Sajet De heer P.C.A. Jeekel Mevrouw M. Levie De heer E.J. de Jong en mevrouw S.L. Engels Mevrouw A.M.C. van der Linden De heer F. de Jong en mevrouw F.A. Dingemans De heer F.G.J. van der Linden De heer H.D. de Jong en mevrouw S.M. Hagen De heer J.W. van der Linden De heer P.A. de Jong De heer M. van Linschoten De heer S.J. de Jong De heer A.J.A.M. Lisman Mevrouw mr. E.H. de Jong-van Dooijeweert De heer en mevrouw Van Lith-Dumont De heer en mevrouw De Jonge-Bech Mevrouw K.A.M. de Loos Mevrouw mr. M.M. Jonk De heer mr. R.I. Loosen De heer R. Kahmann en mevrouw L. Kahmann-Hering De heer drs. R.P. Los De heer en mevrouw Kahn Mevrouw M.P. Loudon-de Bruijn De heer drs. K. Kaldenbach De hoogwelgeboren heer H.C. Loudon De heer M.T.A. van Kalleveen Mevrouw mr E.J. Louwe Kooijmans-van der Sluijs De heer mr. M.J.P. Kamp De heer A.A. Lugtigheid en mevrouw G.M.M. van Eeden Mevrouw W.G. Kamphof De heer H.J.M. Luykx De heer drs. J.H. Kamps Mevrouw W.H. Lyppens-Honnebier De heer J.L. Kappetein en mevrouw M. Verdurmen Mevrouw drs. B.N.M. van der Maarel Mevrouw drs. E. van Karnebeek De heer mr. E.J. van der Maas De heer J.D. van Karnebeek en De heer M.A. Maaten mevrouw J.M. van Karnebeek-Thijssen Mevrouw mr. A.C. Maats-Noordeloos De heer B.J.Th. Kastrop De heer R. Mandos De heer H.J. Keiser De heer en mevrouw Van Manen-van Baak Mevrouw J.M. Kerkvliet De heer J. Manheim Mevrouw N. van der Kleijn De heer R. Mans Mevrouw E.M.G.P. Klerk-Wassink De heer R.M. van der Mark De heer R.J. Klicks De heer A.N.T. van Marrewijk De heer J.H. Kloppenburg De heer B. Mastenbroek De heer en mevrouw Kobossen-Verschuren Mevrouw E.J.M. Mathol Mevrouw S.H.M. Kok De heer drs. W.A.F. Mathol De heer S.B. Koneijnenburg Mevrouw E.M. Meeng De heer J.S.C.M. de Koning De heer ir. R.M.J. van der Meer De heer prof. dr. R. Koole De heer J.W. Meeuwis en mevrouw C. Jansen Verplanke Mevrouw C.E.L. Koster Mevrouw H. van der Meij-Tcheng Mevrouw mr. drs. J.M. de Koster Mevrouw mr. E.J. Meijer De heer en mevrouw J.M.A. Koster Mevrouw M. Meijer en mevrouw M. Verbruggen De heer drs. W.H. Koster De heer mr. M.R. Meijer en mevrouw G. van Oudenallen De heer P.R.C. Kraan en mevrouw E.C. Beekman De heer en mevrouw Meijer-Bergmans De heer en mevrouw Kramer-Kappelle De heer en mevrouw J. Meijers-Benninga De heer A.W.M. Krans Mevrouw S.A.M. Meijers-Nève De heer R. Kras en mevrouw L. van Gelder De heer N. Meijles De heer en mevrouw Krijgsman De heer en mevrouw Melis-van Weeren De heer drs. M. Krijntjes De heer en mevrouw Mencke-Heller De heer dr. L.F.G. Krist Mevrouw E.M.H. Mesker Mevrouw J.M. Kristel De heer mr. A.C. Metzelaar Mevrouw D. Kroes De heer mr. M.F.M. van der Meulen De heer D.W. Kronemeijer en mevrouw D.W.C Robers Mevrouw C.S. de Meyere Mevrouw S.J. Kroon Mevrouw M.S. Meynen De heer A.J. Krooswijk De heer A.J.L. Michel De heer G.B.M. Krouwels Mevrouw M.C. Miedema en mevrouw M.E. Smiet Mevrouw mr. E. ter Kuile-Oosterveld De heer en mevrouw Miedema-Cramer Mevrouw N.J. Kunst De heer L. Mol De heer drs. J. Kwist De heer P.P.E.M. Mol Mevrouw D.J. van der Laan-Wallace De heer en mevrouw De Mol van Otterloo-Pott Hofstede De heer en mevrouw Laarman-Werrij De heer B.T. Molenaar en mevrouw S. Berg Mevrouw S.C.M. Ladenius De heer prof. dr. F.L. Moll Mevrouw drs. M. van ’t Lam De heer mr. T.H.B. de Monchy en mevrouw mr. E.M. Röben De heer en mevrouw Lambriex-Bloemink Mevrouw M.T. van Mondfrans De heer mr. M.L.B. van der Lande Mevrouw M.D. Montaraz Taus De heer H. Lange en mevrouw M. Lange-Schoemaker De heer prof. dr. G.A. Mook De heer M.J. Langeveld Mevrouw G.E. van Moppes Mevrouw Van Lanschot-van der Torren De heer en mevrouw Morsink-Kuin De heer F.J. Laumans De heer G.A. Mos De heer M.F. Leenaerts De heer E.M.M.J. Mourmans

16 Mevrouw C.M.L. Mulder De heer A.D. Pronk en mevrouw I. Stofmeel De heer dr. R.P. Mulder De heer en mevrouw Rachman-Kampstra De heer J.B. Mulders De heer en mevrouw Ragas-Breugem De heer M.M.M. Mulders De heer en mevrouw Rameckers-Keuter De heer F.W.H. Muller De heer en mevrouw Randazzo De heer E. Munnig Schmidt De heer J. Rauber De heer S.T. Nauta De heer en mevrouw Reefman-Coenen Mevrouw W. van Neck De heer drs. R.W.P. Reibestein De heer S.A. Neefjes en mevrouw C.H. Jonker De heer D.P. Reynoldson en de heer T.H. Lexmond De heer F.P.N. Nelissen De heer M.F. Riaskoff De heer en mevrouw De Nerée tot Babberich-Hennemann De heer ir. J. Ridder De heer G.J. Nielsen De heer en mevrouw A.G. van Riet-W.J. de Schipper Mevrouw drs. J. Niessen De heer D.E.W. van Riet Mevrouw A.D.S.M. Nijs De heer G.A.C. Rietbergen De heer P.J.F. Nohlmans en mevrouw E.M.A. Kwaks Mevrouw A.M. Rijke De heer en mevrouw J.W.B. Nolst Trenité De heer en mevrouw Van Rijs-van Berkel De heer en mevrouw Noordermeer-van Wieringen De heer en mevrouw Rijsterborgh-de Jong De heer mr. R.W.Th. Norbruis De heer en mevrouw Rinnooy Kan-van der Dussen De heer drs. A. Noudari De heer en mevrouw Rodriques Garcia De heer T. Nuijen De hoogwelgeboren vrouwe drs. A.E.M. Röell De heer en mevrouw Nysingh-Pladet De heer en mevrouw Rogaar-Burlage De heer mr. C.C. Oberman Mevrouw H.S. Rogaar-Schreuder De heer mr. A.R.T. Odle en mevrouw mr. J.L. Jonker Roelants De heer en mevrouw Rojas Gueorguieva-Maarsen Mevrouw K.F. Oei-Lenders De heer G.J. Roling De heer R. Oerlemans De heer A.F. van Romondt Mevrouw J.M.A. van Oirschot De heer en mevrouw Roodenburgh-de Weerd De heer H.M. Oldenboom De heer J.J.H. de Rooij De heer O.J.M. Olmer en mevrouw T.C. Vermeer De heer ir. W. de Rooij De heer en mevrouw Van Oordt Mevrouw M. Roos-Richters De heer E. van Oosten en mevrouw J.C. Harmsen De heer J.R. Rosen Jacobson De heer drs. F. Oosterberg De heer en mevrouw Van Rosmalen-de Koning Mevrouw M. Oosterhout De heer F.H. Rövekamp en de heer R.P. Broekema De heer C.P.G. van Oostrom De heer en mevrouw Rozendaal De heer en mevrouw Van Oranje-Nassau, van den Broek De heer P.J.P. Rubingh De heer mr. D.J. van Orden De heer en mevrouw Ruding-Hekking De heer en mevrouw Orobio de Castro-de Wit Mevrouw C.F.J. de Ruiter-de Groot De heer en mevrouw Van Os De heer C.D.C. Runge De heer en mevrouw Van Os-Roscam Abbing De heer dr. T. Rusche De heer prof. mr. T.R. Ottervanger De heer J.A.K. Rustveld De heer drs. C.J. Otto De heer F.C. de Ruyter de Wildt De heer en mevrouw Oudejans-Vergroesen De heer en mevrouw De Ruyter van Steveninck-Sybrandy De heer M.H. Oudendijk De heer van mevrouw Sanders-ten Holte De heer en mevrouw Van Ouwerkerk-Boezer De heer en mevrouw Schaap-Warmink De heer G.B. Overbosch De heer R.J. van Schaik De heer W.A. Paardekooper Mevrouw M. Scheele De heer en mevrouw Paauwe De heer T.H. Scheer en mevrouw S. Scheer-van Goch De heer en mevrouw Pals-Schilder De heer en mevrouw Schellekens-Franssen Mevrouw E. Pasman De heer en mevrouw Schellekens-Heersink De heer C. Paulus van Pauwvliet De heer E.A. Schilp De heer E.L. Paulus Mevrouw E. Schimmelpenninck-Hartman Mevrouw B.J. Peek De heer W.E. Schipper Mevrouw F. Peek-Pel Mevrouw mr. W.M.C. Schipper De heer en mevrouw Peeters Mevrouw G. Schlick De heer P.G. Pelt Mevrouw C.M. Schmidt Mevrouw A.P. Persson Mevrouw E.Th. Schneider-Wajer De heer J.P. Peterich De heer J.J. Schoeber De heer en mevrouw Piek-den Hartog De heer T.R. Scholte De heer A.D. Pieters De heer drs. H.M.C.M. Schölvinck De heer en mevrouw drs. W.M.J. Pijbes De heer en mevrouw Schouten-van Eys De heer P.H.J. Plugers De heer drs. J.A. Schoutsen Mevrouw A.L.E.J. Plugge De heer G. Schouw Mevrouw C.J. Polak De heer P. Schouwenaar en mevrouw G. Roters De heer en mevrouw Polak-Mainz Mevrouw M.J. Schreiner De heer en mevrouw Polak-Vernooij Mevrouw S. Schreuder Mevrouw J.M. de Pont-Ohr De heer en mevrouw Schreuders-van Meeteren De heer T.T.C.A. Poos en mevrouw J.S.M. Risseeuw De heer W.A. en de heer P. Schreurs-van der Vorst De heer en mevrouw Post Mevrouw A.E. Schrijver-Musters De heer en mevrouw Post-de Wilde De heer A.R. Schuitemaker De heer en mevrouw Pothof-van Til De heer en mevrouw Schukken-Koo De heer drs. T.G. Poulussen De heer drs. P.J. Schulting

17 De heer E. de Sévrèn Jacquet De heer en mevrouw Tuzgöl-Willigers De heer en mevrouw Shahsavari De heer H.F. Uittenbogaart De heer en mevrouw Sigmond De heer en mevrouw Van Urk-van der Hoeven De heer en mevrouw Sijbesma Mevrouw A. van der Valk De heer W. Sijthoff en mevrouw M. Vos De heer P.A. van der Valk De heer mr. C.M. Slangen De heer K.W. Valken De heer J.J.J. Sleper De heer en mevrouw Valkier Mevrouw J.E. Sleurink-Algra Mevrouw M.H.M. Vastenavond De heer ir. C.P. van der Slikke De heer E. Veenendaal De heer en mevrouw Slokkers-van Mierlo Mevrouw F. van der Veer De heer J. van Slooten De heer en mevrouw J. van der Veer Mevrouw mr. M.P.J. Smakman De heer ir. J.C.H. Veldhuizen De heer en mevrouw Smalbraak-Loudon De heer en mevrouw Veldink-Bijl Mevrouw M.E. Smallegange De heer en mevrouw Van der Ven-van Wijngaarden De heer J. Smeets Mevrouw A.P.J.M. Verbeek Mevrouw H.A.J.M. Smeyer-van der Ven en Mevrouw C.F.H. Verbeek mevrouw M.F.I.G. Demenint-van der Ven De heer en mevrouw Verbeek-de Reus De heer mr. D.J. Smit Mevrouw A.W.J. Verdonk De heer M.A.N. Smit De heer drs. G.W.L.M. Verhaak De heer en mevrouw Smit-Loor De heer en mevrouw Verhoef-van Spaendonck Mevrouw drs. K.G. Smit-Schulting De heer A. Verkade De heer D. Smith De heer O.A. Verkerk De heer A. Smits De heer A.C.M. Verlinde Mevrouw L.C.Q.M. Smits van Oyen Mevrouw A.J. Verlinde De heer en mevrouw J.H.M. Smulders De heer H.M. Vermeulen De heer drs. C.A.C. Spaans De heer en mevrouw Vermeulen-Meiners De heer M. Spijkers De heer Vernede en de heer Daamen De heer en mevrouw Spruijt-Schiphorst De heer en mevrouw Verstijnen-Aldenkamp De heer G.J.R. Staal De heer en mevrouw Verveld-Röder Mevrouw N. de Steenhuijsen Piters en de heer P. Vertregt Mevrouw Viguurs-van Gelder De heer en mevrouw Van Steijn-Ledegang De heer jhr. drs. D.M. de Villeneuve De heer J. Stephan Mevrouw mr. K. Visser De heer mr. W.F.C. Stevens Mevrouw M.Th.L.M. Visser De heer W.J.C. Stevens en mevrouw L.C.A. Stevens-Meewis Mevrouw I.L. de Vlaam De heer en mevrouw Stigter-Aerden De heer R.J. Vlek en mevrouw H. de Bordes De heer H.F. Stipdonk De heer en mevrouw Vlek-Peek De heer J. Stock en mevrouw L. Hendrikse Mevrouw mr. N.A. Vlieger-van Hooren De heer E.B. van der Stok en mevrouw S.L. Koole Mevrouw E. van Vlijmen Mevrouw W. Stolle-de Vries De heer M.R. Voerman De heer D.P. Stolp De heer en mevrouw Voerman-Luiting De heer E.J. Stolze Mevrouw M.A.J. Voigt Mevrouw S. Stoop en mevrouw A.M. de Ruijter-Schutte De heer R. Volkers De heer P.J. Stork en de heer M. van Erp De heer drs. J. de Vos Mevrouw drs. J.C.B. Straatman en de heer R. Bausch De heer L.B. Vos Mevrouw M.C.M. Strating-Schulte Fischedick Mevrouw G. de Vos van Steenwijk De heer R.E. Strating Mevrouw M.M. Voûte-de Gaay Fortman De heer en mevrouw Strik-Lenoir De heer W.B. Vreede De heer M.J. Struben en mevrouw A.A.C. Spoormans De heer drs. C.C. de Vries en de heer P. Titulaer De heer S. Stuijt en mevrouw L. van Deth De heer M.J.G. de Vries De heer D.C.P. Stutterheim De heer en mevrouw Vroom-Cramer De heer mr. F.D.E. Sulzer Mevrouw W.K. Wagenaar-Burgemeister Mevrouw E.H. Swaab en mevrouw I.W. Kluwers De heer R.J.W. Walvis De heer en mevrouw Swaak-Goldman Mevrouw M.E. Warmoltz De heer E.A. Sweens De heer en mevrouw Wassenaar De heer en mevrouw Tedder-Flinterman De heer A.G.J. van Wassenaer Mevrouw M.J. Terpstra De heer mr. D.C. van Wassenaer De heer mr. F.L.L.M. Terwindt De heer en mevrouw Wateler-Siebrands De heer drs. S.J. Tettero De heer en mevrouw Van Weede-van den Broek De heer en mevrouw Teulings-van Dijk De heer en mevrouw Van Weede-Heerkens Thijssen Mevrouw T.M. Teves De heer mr. J.A. van Weegen De heer drs. R.C.R.J. van Thiel De heer en mevrouw Van de Weerd-de Jong Mevrouw J.J. Tiemens De heer en mevrouw Van Weering-van Loon Mevrouw A.J.T. van Tilburg De heer A.P. van der Wees De heer mr. J.W. de Tombe en mevrouw mr. M. Diepenbach De heer E.H.A. Weijnen De heer M. Ton De heer en mevrouw Welzen-van den Bergh De heer en mevrouw Van Tongeren-Janssens De heer en mevrouw Wentzel-Bieze De heer drs. P. Toorenburgh Mevrouw G. Werner-Bäumer De heer T.P. Treumann De heer en mevrouw Wesseling De heer en mevrouw Van Trojen De heer E.J. Westerink Mevrouw M.W.T.A. Tsuff De heer W.C. Westra Hoekzema

18 De heer L.J.L. Wetemans De heer en mevrouw Wielinga-Huibregtsen Mevrouw A.T.R. Wielinga-Venker De heer A.M. Wiersema en mevrouw N. Wiersema-Horenberg De heer drs. E.M. Wiewel en mevrouw mr. E.S.M.C. Wiewel-Kroon De heer G.J. Wijers en mevrouw E.A. Sijmons Mevrouw N.J. van Wijk De heer en mevrouw Van Wijlen-Bobeldijk Mevrouw V.C.R. Williams De heer en mevrouw Wilms-van der Aa De heer en mevrouw Wilms-van Nek Mevrouw O. de Wilt De heer W. Winkel en mevrouw I. Munoz Triguero De heer en mevrouw Wintermans-van Straelen Jonkheer en mevrouw Witsen Elias-Kool De heer en mevrouw De Witt Wijnen-Jansen Schoonhoven De heer H.P.M. van Woensel De heer G. van Woerkom en mevrouw M. Waalkens Mevrouw dr. A.D. Wolff-Albers De heer ir. G.J. Woudenberg De heer en mevrouw Wulfse De heer en mevrouw Van der Wyck-van Tetering De heer en mevrouw A.R. Wynaendts De heer en mevrouw C. van Zadelhoff De heer L.C. van Zadelhoff De heer en mevrouw Zanders-van Dam De heer en mevrouw Zeylmaker-Burger Mevrouw A.D. Zonneveld-van Geest

19 De medewerkers van de afdeling Development bij het Patronenevenement, 18 februari 2016

pp. 22/23 Van 20 februari–22 mei 2016 toonde het Rijksmuseum onder de titel Catwalk een ruime keuze uit de eigen modecollectie, met stukken uit de periode 1625–1960. De tentoonstelling werd pp. 24/25 vormgegeven door fotograaf Erwin Olaf. Op de achterwand Tentoonstelling Hercules Segers (7 oktober 2016–8 januari 2017). is een door hem gemaakt portret van model Ymre Stiekema Video-installatie door Christian Borstlap. De tentoonstelling te zien. Catwalk werd mogelijk gemaakt dankzij Fonds Haute werd mede mogelijk gemaakt door van Marle Fonds/ Couture/Rijksmuseum Fonds, Jessy & Betty Blumenthal Fonds/ Rijksmuseum Fonds, Ammodo, Turing Foundation, Rijksmuseum Fonds en ING Douwe Egberts, FedEx, FrieslandCampina en Heineken

20 SCHENKERS EN LEGATOREN Bibliotheek De heer W. de Bie, Amsterdam Mevrouw Tanneke den Blaauwen Beeldende Kunst (nalatenschap Bram den Blaauwen), Uitgeest De heer J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Amsterdam Mevrouw Irma Boom, Amsterdam Mevrouw C.A. van Beeck Calkoen, Amsterdam De heer P. Le Brooy, Vancouver (Canada) De heer Jan Dees en de heer René van der Star, Mevrouw Henriëtte Dürrfeld, Kassel (Duitsland) Amsterdam De heer J.P. Filedt Kok, Amsterdam De heer G. Heijbroek, Nijmegen De heer Arjan Hamburger, Den Haag De heer W. Heijbroek, Rhenen De heer Kees Kaldenbach, Amsterdam De heer C.J.A. Jörg, Haren Galerie Maurits van de Laar, Den Haag De heer Sakaida Kakiemon XV, Arita De heer C.N. Leever-Hilarius, Haren Mevrouw W. Korff-Zweers, Wolfheze De heren Jacques van Mijnsbergen en Henk Peters Mevrouw E.H. Slothouwer-de Graaff (nalatenschap Galerie de Krijtkring), Hoorn Mevrouw E.N. Tavakoli De heer R.A.R. de Munck, Haarlem Anonieme schenker De heer A.J. Munting, Berg en Dal Het Nieuwe Instituut Rotterdam (collectie Gerrit Nijhuis) Geschiedenis De heer Segal, Amsterdam De heer W. de Bie, Den Haag Mevrouw Martita Slewe, Slewe Gallery, Amsterdam Mevrouw M.M. Boom, Leiden Legaat mevrouw J.B.E. Stokhuyzen De heer A. van Dis, Eefde De heer Daniel D. Teoli Jr., Wheeling (VS) De heer B.G.J. Elias, Amersfoort De heer Lucien M. van Valen, Amsterdam Erven van dr. A.N.J.Th. à Th. van der Hoop De heer en mevrouw R.J. Vorst, Prinsenbeek De heer D.R. Horst, Amsterdam Erven N.C.H. Kessler-Leemans Begunstigers objecten Mevrouw R. Mathijsen, Amsterdam Stichting Collectie P. & N. de Boer De heer H.P. Nooteboom, Leiden Broere Charitable Foundation Prins Willem de Eerste Herinneringsstichting Rose-Marie and Eijk de Mol van Otterloo Collection Stichting Sacha Tanja Penning Stichting Van Regteren Altena Anonieme schenkers Schroder Collection De Collectie Six Rijksprentenkabinet Triton Foundation Fotografie Stichting Familie van Weede De heer T.D.R.M. Anema, Amsterdam The Earl of Yarborough De heer J. Banning, Utrecht Anonieme bruikleengevers Erven L.H. van Berk Mevrouw M.M. Boom, Leiden De heer R. van Empel, Amsterdam De heer S.F. Joseph, Brussel De heer R.M. Maks Mevrouw H. van der Meij-Tcheng, Londen Mevrouw M.A. van Munster van Heuven-Sprenger van Eyk, Warnsveld De heer S. Plantureux, Parijs De heer F.T. Scholten, Amsterdam Mevrouw J.B.E. Stokhuyzen, Amsterdam De heer H.T. Rooseboom, Amsterdam De heer K. Wetselaar, Krommenie Mevrouw A.W. Willems, Nieuwegein Anonieme schenkers

Prenten De heer R. Engers, Amsterdam Mevrouw C.E. Gerritsen-Baarslag, Bussum De heer H.J. Herwig en mevrouw A.H. Herwig-Kempers, Aerdenhout ING Collectie De heer M. de Leeuw-de Monti, Berlijn De heer N. Teeuwisse, Berlijn De heer B.M. Wientjes, Ommen

Tekeningen De heer M. Anderson, Amsterdam De heer F. van den Broeck, Amsterdam Mevrouw I. Hellingman en de heer L. Baljon, Amsterdam Mevrouw C. Kiener, Parijs Mevrouw H. van der Meij-Tcheng, Londen Mevrouw P.L.M. Verhaak, Diemen De heer N. Viebahn, Worpswede Anonieme schenkers

21 22 23 24 25 VERSLAG VAN DE DIRECTIE

ALGEMEEN

2016 was het jaar waarin de huwelijksportretten door Rembrandt van Marten Soolmans en Oopjen Coppit door Frankrijk en Nederland gezamenlijk werden verworven. Op 2 juli werd hun komst gevierd met een gratis openstelling van het museum; ruim 12.000 mensen kwamen op die dag Marten & Oopjen begroeten. Tegelijkertijd was dit de dag van het afscheid van Wim Pijbes, die na acht jaar als hoofddirecteur het Rijksmuseum verliet. Voor zijn grote verdiensten voor het Rijksmuseum ontving de heer Pijbes bij zijn vertrek van minister Bussemaker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap een koninklijke onderscheiding: hij werd benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. De stad Amsterdam kende de heer Pijbes de Zilveren Medaille toe, die werd uitgereikt door burgemeester Van der Laan. Het jaar 2016 was tevens het vierde jaar op rij waarin het bezoekersaantal met 2.259.987 ruim boven de 2 miljoen uitkwam. Verheugend was ook dat het aantal kinderen dat het Rijksmuseum bezocht opnieuw steeg: van 319.042 in 2015 naar 361.320 in 2016 (van wie ruim 40 procent in schoolverband). De subsidieaanvraag voor 2017–2020 is ingediend. De begrippen ‘Open’ en ‘Verbinden’ blijven centraal staan. Het Rijksmuseum is het nationale museum van kunst en geschiedenis; het verbindt mensen, kunst en geschiedenis. Het opent zich op alle denkbare manieren: een open gebouw, een open en wereldwijd toegankelijke collectie, een open houding in de verhalen die het vertelt, een open blik op de geschiedenis van Nederland, open naar de samenleving van nu, open in het delen van kennis en kunde. Het Rijksmuseum hecht eraan om op deze plaats zijn dank te betuigen aan de Staat der Nederlanden (ministerie van OCW) en aan alle sponsors, schenkers, oprichters van Fondsen op Naam, Vrienden en begunstigers die veel van de activiteiten, aankopen en projecten in de afgelopen subsidieperiode (2013–2016) mede mogelijk hebben gemaakt.

ZICHTBAARHEID

Tentoonstellingen

De tentoonstellingen en presentaties van het Rijksmuseum in 2016 weerspiegelden de diversiteit van de Rijksmuseumcollectie en het streven van het museum om breed te programmeren, kennis te delen en diverse doelgroepen te bereiken.

Philipsvleugel In Catwalk werd een ruime keuze gepresenteerd uit de eigen modecollectie, lopend van 1625 tot 1960, in een bijzondere, door Erwin Olaf ontworpen inrichting. Tegelijkertijd waren alle versies van Meisje in kimono van George Hendrik Breitner te zien: in totaal veertien schilderijen die Breitner tussen 1893 en 1896 maakte en waarvan één tot nu toe onbekend was. In de zomer volgde een tentoonstelling van 170 Japanse prenten uit de collectie van Elise Wessels die de snelle modernisering van Japan in de eerste decennia van de twintigste eeuw laten zien. Naast de prenten waren ook kimono’s en lakwerk te zien – afkomstig uit de collectie van Jan Dees en René van der Star – en affiches uit de collectie van het National Museum of Modern Art in Tokyo. In de andere helft van de Philipsvleugel werd het eerste grote monografische overzicht geboden van Adriaen van de Velde (1636–1672), een van de beste landschapsschilders van de Gouden Eeuw. De laatste twee tentoonstellingen van 2016 waren eveneens gewijd aan 17de-eeuwse kunstenaars: Hercules ­Segers en Frans Post. Voor de tentoonstelling over Segers is uitgebreid kunsthistorisch en technisch onderzoek gedaan, hetgeen resulteerde in een zestal nieuwe toeschrijvingen, waardoor het aantal bekende schilderijen nu op achttien staat. Segers is een van de meest mysterieuze en experimentele kunstenaars uit de Gouden Eeuw. Op het gebied van de prentkunst was hij een pionier die geheel eigen technieken ontwikkelde. Naast de achttien schilderijen waren op de tentoonstelling 110 prenten te zien. In Frans Post. Dieren in Brazilië werden 34 diertekeningen van Post tentoongesteld die recentelijk waren ontdekt door, en in, het Noord-Hollands Archief in Haarlem. Van Post, die bekend is geworden door zijn schilderijen van Braziliaanse landschappen, waren tot nog toe geen dierstudies bekend. Door een samenwerking met het Naturalis Biodiversity Center in Leiden werden de door Post getekende dieren vergezeld door soortgenoten in opgezette vorm. In de fotogalerij van de Philipsvleugel waren drie fotopresentaties te zien, waarvan de eerste was gewijd aan Document Nederland 2016, dat als thema ‘het onderwijs’ had. In het kader van deze jaarlijkse foto-opdracht van het Rijksmuseum fotografeerde Carel van Hees een jaar lang alle typen onderwijs in Rotterdam. De tweede presentatie van het jaar was gewijd aan de foto’s die Reinjan Mulder in de jaren zeventig van de vorige eeuw maakte in het kader van zijn project ‘Objectief Nederland’: het op objectieve wijze vastleggen hoe Nederland eruitziet door op een groot aantal punten in het land steeds vier foto’s te nemen, in elke windrichting. De Duits-Oostenrijkse fotograaf Martin Gerlach (1846–1918) sloot de rij met een presentatie van foto’s uit zijn boek Festons und Decorative Gruppen uit 1897–1898, uitbundige en curieuze collages van planten, dieren en voorwerpen.

26 Hoofdgebouw De sluiting van Museum De Lakenhal in Leiden voor een renovatie gaf het Rijksmuseum de unieke kans om op de Eregalerij Het laatste oordeel (1526–27) van Lucas van Leyden te tonen. Het topstuk, dat in de afgelopen 450 jaar Leiden slechts twee keer voor korte periodes verliet, blijft naar verwachting twee jaar in het Rijksmuseum. Na de ‘Selfies’, zelfportretten uit de 17de tot en met 20ste eeuw, was het thema in de vijf prentenkabinetten in het hoofdgebouw ‘Prenten en consumenten’: hoe gingen consumenten door de eeuwen heen om met prenten? Te zien waren werken uit de 16de tot en met de 19de eeuw, van ingekleurde houtsneden en prenten (16de en vroege 17de eeuw) en knip- en-plakprenten (late 17de eeuw) tot opticaprenten, die diepte krijgen wanneer ze met een optische spiegel worden bekeken (18de eeuw) en werken waarin het proces van drukpers tot huiskamer is verbeeld (19de eeuw). Na de zomer werden de kabinetten opnieuw ingericht, met – parallel aan de tentoonstelling met tekeningen van Frans Post – diertekeningen uit eigen collectie, uit de 16de tot en met de 19de eeuw van onder anderen Hendrick Goltzius (1558–1617), Rembrandt (1606–1669), Paulus Potter (1625–1654), Rochus van Veen (1630–1693), Aert Schouman (1710–1792) en Willem Witsen (1860–1923). In de aan de 20ste eeuw gewijde zalen werden gedurende het jaar diverse aanwinsten gepresenteerd, veelal verworven met steun van Pon Holdings B.V., Baker McKenzie en Fondsen op Naam van het Rijksmuseum Fonds: kleurontwerpen, grafische ontwerpen en foto’s van ontwerper Piet Zwart (1885–1977), Happenings, foto’s van Cor Jaring (1936–2013) en zes ‘toevalstekeningen’ uit 1973–74 van herman de vries (1931). Een bijzondere aanwinst was het zogenaamde Postkantoorreliëf van Jan Schoonhoven uit 1958, een langdurig bruikleen uit de Collectie Koninklijke KPN. Jan Schoonhoven (1914–1994) maakte dit reliëf destijds voor het nieuwe postkantoor in Delft. Bij een verbouwing in 1994 werd het reliëf verwijderd. De Koninklijke KPN, hoofdsponsor van het Rijksmuseum, droeg het reliëf in 2015 over. Met steun van het Knecht-Drenth Fonds, een Fonds op Naam bij het Rijksmuseum Fonds, kon de 29-delige serie zeefdrukken Plons (1974) van Peter Struycken (1939) worden verworven. Ter ere van het 100-jarig bestaan van Gispen werd in samenwerking met Het Nieuwe Instituut een kleine presentatie ingericht van vroege ontwerpen, affiches en catalogi van de Nederlandse meubelfabrikant. In de zaal Middeleeuwen werd een kleine presentatie gewijd aan het schilderij Madonna met kind. Bij een restauratie van het doek zijn nieuwe feiten ontdekt waardoor het werk opnieuw kon worden toegeschreven aan Lucas van Leyden (1494–1533). In de wisselvitrine in de Special Collections was een aantal muziekinstrumenten te zien die werden gebruikt voor optredens in huiselijke kring. Het betrof een selectie van instrumenten uit de collecties van het Rijksmuseum en het Gemeentemuseum Den Haag, de twee belangrijkste verzamelingen van muziekinstrumenten in Nederland. Bij de vitrine waren opnames te horen van muziekstukken uitgevoerd door studenten Oude Muziek van de conservatoria van Amsterdam en Den Haag. Tot slot selecteerde Wim Pijbes bij wijze van afscheidstentoonstelling uit elk van de acht jaren dat hij hoofddirecteur was een bijzondere aanwinst: de portretten van Marten & Oopjen, de Bocht in de Herengracht van Berckheyde, de Japanse lakkist, de Somaskanda (bronzen beeldengroep van de god Shiva met zijn echtgenote en zoon), een portretfoto van Susan Sontag, de Mondriaanjurk van Yves St. Laurent, de klok van Maarten Baas en de fontein van Jeppe Hein in de tuin. Met een folder konden de bezoekers de route van deze ‘director’s choice’ lopen.

Aziatisch Paviljoen Ter gelegenheid van het 400-jarig bestaan van Arita-porselein voerden de Nederlandse ontwerpers Scholten & Baijings een project uit waarbij hedendaagse ontwerpers is gevraagd om nieuwe ontwerpen te maken van Arita-porselein. De resultaten waren te zien in het Aziatisch Paviljoen. Zestien ontwerpers uit Europa, Amerika en Japan maakten samen met tien porseleinbedrijven eigentijdse collecties van het fijnste Japanse porselein op basis van eeuwenoude kennis en traditionele gebruiken. In het Zuid-Japanse Arita ontstond begin 17de eeuw porselein toen in de bergen rond Arita porseleinsteen werd gevonden. De porseleinindustrie die rond 1616 op gang kwam bestaat tot op de dag van vandaag. De tweede wisselpresentatie in het Aziatisch Paviljoen was gewijd aan kimono’s uit de Okura-collectie. Zeven kimono’s, de kleurrijke kostuums van het No-theater – een gestileerde Japanse toneelvorm waarin zang, dans en muziek samenkomen en een van de oudste theatervormen van Japan – werden getoond ter gelegenheid van het 45-jarig bestaan van Hotel Okura in Amsterdam. De kimono’s laten de veranderingen van No door de eeuwen heen zien. De tentoonstelling werd georganiseerd in samenwerking met Hotel Okura en de gemeente Amsterdam.

Tuinen De beeldententoonstelling in de tuinen was gewijd aan de Italiaanse kunstenaar Giuseppe Penone, van wie 25 beelden werden getoond: een aantal vroegere iconische werken, maar ook nieuw werk zoals het Vene di pietra tra i rami (‘Steenaders tussen de takken’, 2015). Een wereldprimeur was het twaalf meter brede scherm dat uit twee ruggelings geplaatste kunstwerken bestaat die in het Atrium hingen: Spine d’accacia (‘Accaciadoorns’, 2016) en Pelle di grafite-fronte (‘Huid van grafiet’, 2016).

27 Teekenschool In de Teekenschool, het educatieve centrum van het Rijksmuseum, waren dit jaar opnieuw de winnende tekeningen van de Penselen, de Paletten en de Vlag en Wimpels te zien, de prijzen voor de mooiste kinderboekillustraties van 2016.

Schiphol Het Rijksmuseum op Schiphol bleef ook in 2016 gesloten in verband met een grootscheepse verbouwing van dit deel van de luchthaven. Naar verwachting wordt het nieuwe museum op Schiphol medio 2017 geopend met een presentatie van 17de-eeuwse schilderijen uit de Rijksmuseumcollectie.

New York In oktober was het Rijksmuseum aanwezig op de eerste beurs die de TEFAF in New York orga­ ni­­seerde. In de stand werd de tentoonstelling Hercules Segers onder de aandacht gebracht, die in samenwerking met het Metropolitan Museum of Art is gemaakt en vanaf februari 2017 in New York te zien is.

Digitaal

Rijksstudio blijft onverminderd populair. Via Rijksstudio wordt beeldmateriaal van de Rijksmuseumcollectie gratis beschikbaar gesteld aan iedereen om er zelf mee aan de slag te gaan. Eind 2016 waren er 310.000 Rijksstudio’s gemaakt met de meer dan 300.000 afbeeldingen van objecten die in Rijksstudio zijn opgenomen. Het bezoek aan de website nam in het afgelopen jaar niet toe. Wel volgen steeds meer mensen het Rijksmuseum via sociale media, zoals uit onderstaand overzicht blijkt.

2016 2015 Website Bezoeken 6.887.965 7.593.279 Unieke bezoekers 4.703.734 4.857.669

Facebook 315.914 249.878 Twitter 164.345 131.000 Instagram 111.000 34.201 Pinterest 7.300 3.656 YouTube 2.708 volgers / 1.025.000 views 2.012 volgers / 872.640 views LinkedIn 12.500 -

Evenementen en ontvangsten

Het aantal evenementen en ontvangsten in het Rijksmuseum was opnieuw groot: meer dan 500, van publieksevenementen en wetenschappelijke symposia tot bijzondere ontvangsten voor de sponsors. Een speciale ontvangst was de Prachtnacht die begin 2016 voor de derde maal werd georga­ zniseerd. Tijdens deze avond worden kinderen die door ziekte of handicap niet zo makkelijk een regulier bezoek kunnen brengen, met hun familie ontvangen door medewerkers van het museum, die tijdens deze ontvangst op vrijwillige basis werken. Medewerkers van het Rijksmuseum die als RijksRunners meededen aan de Marathon van Amsterdam, haalden geld op om deze ontvangst mede mogelijk te maken. De Prachtnacht wordt ook gesteund door het Prachtnacht Fonds, een Fonds op Naam bij het Rijksmuseum Fonds. Nieuw was in 2016 dat het Rijksmuseum participeerde in de programmering rondom de Dodenherdenking en Bevrijdingsdag op 4 en 5 mei. Er werden twee lezingen gegeven in het Auditorium die een zeer geïnteresseerd publiek trokken, zoals bleek uit de discussies die op de lezingen volgden. Ad van Liempt sprak over de zelfportretten van Cor van Teeseling, gemaakt in de gevangenis aan de Weteringschans en in bezit van het Rijksmuseum. Drie van de tekeningen waren tentoongesteld in de zalen 20ste eeuw. Harm Ede Botje en Paul Koedijk spraken over verzetsman Arie van Namen, medeoprichter van Vrij Nederland, naar aanleiding van de schenking door Vrij Nederland aan het Rijksmuseum van het papieren schaakspelletje uit de nalatenschap van Arie van Namen. Het Rijksmuseum deed voor de derde keer mee aan The Big Draw, een groot evenement waarin tekenen centraal staat. Het thema was ‘The STEAM Powered Big Draw’, waarbij wetenschap, kunst, technologie en wiskunde samenkwamen. Samen met het Naturalis Biodiversity Center in Leiden werd een Masterclass Teekenen met de meester georganiseerd, over het wetenschappelijk tekenen van dieren. Op onverwachte plekken waren opgezette dieren uit Naturalis te zien die bezoekers inspiratie boden bij het tekenen. De Picknickruimte werd een onderzoekslaboratorium waar mineralen, schelpen en schedels onder de loep konden worden genomen en getekend.

28 De campagne #hierteekenen, die tijdens The Big Draw van 2015 werd gelanceerd, is voort- gezet: doel van de campagne is om de bezoeker de schoonheid van kunst te laten ontdekken door te tekenen. Elke zaterdag is Teekendag in het Rijksmuseum en kunnen bezoekers een gratis schetsboekje halen. Door het jaar heen worden er Teekentours en openbare tekenlessen georganiseerd naast de reguliere programmering in de Teekenschool. De campagne #hierteekenen wordt mede mogelijk gemaakt door ING en Bruynzeel. De Maand van de Geschiedenis werd eind oktober traditiegetrouw op feestelijke wijze in het Rijksmuseum afgesloten met een Nacht van de Geschiedenis. Het thema was dit jaar: Grenzen. Sprekers waren onder anderen Beatrice de Graaf, James Kennedy en Geert Mak.

COLLECTIES – AANWINSTEN

Ruim 1.700 voorwerpen werden in 2016 aan de Rijksmuseumcollectie toegevoegd, waarvan 399 objecten uit schenkingen en legaten. In januari 2016 werd de verwerving van de portretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit door Rembrandt afgerond. Frankrijk en Nederland, die de portretten gezamenlijk kochten voor een bedrag van € 160 miljoen, tekenden een verdrag waarin werd afgesproken dat de portretten altijd bij elkaar blijven. De huwelijksportretten mogen alleen in het Louvre in Parijs en het Rijksmuseum in Amsterdam worden getoond. De musea hebben een samenwerkingsovereenkomst gesloten met nadere afspraken over het beheer en het rouleren van de schilderijen. De portretten werden voor het eerst gepresenteerd in het Louvre, waar koning Willem-Alexander en koningin Máxima ze tijdens hun staatsbezoek aan Frankrijk bekeken. Na drie maanden in Parijs kwamen Marten & Oopjen naar Amsterdam, waar zij op zaterdag 2 juli door ruim 12.000 bezoekers in het Rijksmuseum werden verwelkomd. Dit gebeurde tijdens een speciale gratis openstelling van het museum, die mede mogelijk werd gemaakt door hoofdsponsors ING en KPN. Begin oktober zijn de portretten naar het restauratieatelier van het Rijksmuseum verplaatst waar zij het komende jaar worden gerestaureerd, waarna zij in 2018 terugkeren naar het museum als middelpunt van een tentoonstelling. In de zomer kon op een veiling in Londen een bijzonder werk van Jean-Étienne Liotard worden verworven, een olieverfschilderij getiteld Hollands meisje aan het ontbijt. Liotard (Genève, 1702–1789) is vooral bekend door zijn pastels. Het Rijksmuseum heeft een van de beste verzamelingen van werken van Liotard, maar een schilderij ontbrak nog. De kunste­ naar was een van de eerste buitenlandse kunstenaars die de speciale kwaliteiten van de Nederlandse 17de-eeuwse schilderkunst waardeerde. Het ‘Hollands meisje’ is een goed voorbeeld van deze 18de-eeuwse herwaardering. De aankoop werd mogelijk gemaakt door de BankGiro Loterij, Vereniging Rembrandt mede dankzij haar Nationaal Fonds Kunstbezit, Mondriaan Fonds, VSBfonds, Rijksmuseum Fonds en een groot aantal particuliere schenkers.

COLLECTIES – BEHOUD & BEHEER

Registratie en digitalisering Per 1 januari 2017 is de registratiegraad van de collectie ruim 98 procent, met uitzondering van de collectie werken op papier. Middels het langjarige registratie- en digitaliseringsproject Prentenkabinet Online is de collectie werken op papier van het Rijksprentenkabinet inmiddels voor bijna 48 procent geregistreerd. Het project is in 2007 gestart met 10 fte die jaarlijks 30.000 objecten verwerkten. De goede financiële resultaten van de afgelopen jaren maken het mogelijk om het project te versnellen. Momenteel werken ruim 20 fte aan Prentenkabinet Online. In 2016 werden 82.072 objecten geregistreerd, waarvan 1.730 aanwinsten. Inmiddels zijn meer dan 585.000 voorwerpen digitaal toegankelijk voor het publiek, waarvan ongeveer 300.000 met beeld. In het verslagjaar zijn 33.626 voorwerpen gedigitaliseerd, waarvan 21.648 voor Prentenkabinet Online.

Conservering en restauratie Er werden in 2016 2.517 objecten geconserveerd en/of gerestaureerd: • Beeldhouwkunst: 5; • Ceramiek, glas en steen: 38; • Metalen: 254; • Meubelen: 20; • Muziekinstrumenten: 20; • Papier: 2.045; • (Scheeps)modellen: 15; • Schilderijen: 4; • Schilderijlijsten: 6; • Textiel: 110.

29 Op 19 september 2016 ontvingen hoofddirecteur Taco Dibbits en Thomas Hendriks, hoofdredacteur van Quest, leerlingen van het Agnieten College uit Wezep. Zij waren de eerste vmbo-leerlingen die met de Rijksmuseumbus naar het Rijksmuseum kwamen. In samenwerking met het populairwetenschappelijke tijdschrift Quest is voorbereidend lesmateriaal ontwikkeld voor de rondleiding ‘Toppers van de Gouden Eeuw’. De leerlingen die met de Rijksmuseumbus reizen ontvangen voor de terugreis een speciale Rijksmuseum-editie van de Quest

30 De jaarlijkse beeldententoonstelling in de tuinen van het museum was gewijd aan de Italiaanse kunstenaar Giuseppe Penone (Garessio, 1947). Op de foto Albero Folgorato (2012). De tentoonstelling werd mede mogelijk gemaakt door de deelnemers van de BankGiro Loterij en de Rijksclub

31 In het kader van Prentenkabinet Online werden 4.974 werken op papier behandeld. Voor bruikleenverkeer werden 756 voorwerpen gereedgemaakt. Conserveringen en restauraties worden altijd gedocumenteerd.

Bruiklenen In 2016 werden 756 voorwerpen uitgeleend aan 110 tentoonstellingen in binnen- en buitenland. Het Rijksmuseum was betrokken bij het initiatief van de Museumvereniging om de collectie­ mobiliteit te bevorderen door tussen museale instellingen zo veel mogelijk drempels weg te nemen of lager te maken. Het Rijksmuseum onderschrijft de uit dit traject voortgekomen uit­ gangspunten zoals opgenomen in ‘Slimmer Lenen: Uitgangspunten bruikleenverkeer binnen Nederland’.

CollectieCentrum Nederland In 2016 zijn opnieuw belangrijke vorderingen gemaakt op weg naar het CollectieCentrum Nederland (CC NL), het nieuwe gezamenlijke depot van het Rijksmuseum, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), het Nederlands Openluchtmuseum en Paleis Het Loo. Via een Europese aanbesteding is het Delftse architectenbureau cepezed gekozen als architect van het CC NL. Deze keuze werd eind mei bekendgemaakt, tegelijk met de keuze van Amersfoort-Vathorst als locatie van het CC NL. Enkele maanden later werd het Voorlopig Ontwerp van het CC NL goedgekeurd. De vier partners hebben een samenwerkingsovereenkomst getekend en met de gemeente Amersfoort is overeenstemming bereikt over de koop van de grond. Het Rijksmuseum fungeert gedurende de bouw als opdrachtgever namens de vier partners en wordt na oplevering de eigenaar van het gebouw. De voorbereidingen voor de verhuizing van de collecties naar het CC NL zijn begonnen. Binnen het Rijksmuseum ging daarvoor het project VOILA van start: Voorbereiding Objecten Inpakken Lelystad Amersfoort. VOILA zorgt ervoor dat elk object in de aanloop naar de verhuizing is geregistreerd, geconserveerd en gefotografeerd.

Erfgoedinspectie De vragenlijst voor de Erfgoedmonitor van de Erfgoedinspectie is afgelopen jaar ingeleverd. Met deze monitor worden iedere twee jaar vaste indicatoren gemeten zodat inzicht wordt verkregen in de toestand van het erfgoed. Het gaat om zaken als de personele bezetting en de financiële en facilitaire middelen (zijn die voldoende voor het beheer van de collectie?), en om de registratiegraad en -kwaliteit alsmede de zichtbaarheid, conditie en beveiliging van de collectie. Uit de Monitor Erfgoedinspectie 2015–2016 blijkt dat het Rijksmuseum goed voldoet aan de (wettelijke) eisen en dat het museum de collectietaken goed uitvoert.

Herkomstonderzoek Het herkomstonderzoek naar de collectie-Mannheimer (ruim 1.600 records) is afgerond. Alle herkomsten zullen in het collectiemanagementsysteem Adlib worden ingevoerd en verschijnen automatisch op de eigen website bij ieder object. De eerste versie van de eindrapportage van dit deelonderzoek wordt momenteel afgerond. Verder zijn in het verslagjaar de inventarisatie en het onderzoek van de interne bronnen voor de tekeningen verworven tussen 1940–1948 afgerond. Daarnaast is contact opgenomen met verschillende grote prentenkabinetten in het buitenland om te bezien welke bronnen essentieel zijn voor het onderzoek. Na afronding van de Mannheimer-rapportage kan worden begonnen met het externe herkomstonderzoek voor de resterende 10.400 tekeningen, nu de selectie van objecten en de selectie van bronnen duidelijk is. Tot slot is in 2016 veel aandacht besteed aan het verwervingsformulier en herkomstonderzoek bij verwervingen. Het herkomstteam heeft veelvuldig onderzoek naar (potentiële) verwervingen gedaan of de conservatoren van het Rijksmuseum bij dit onderzoek ondersteund. Vanaf 2017 richten de herkomstonderzoekers zich uitsluitend op objecten verworven in de periode 1933–2012.

Nazorg Er zijn onderhoudswerkzaamheden verricht aan de vitrines die het noodzakelijk maakten om delen van de opstellingen gedurende enige weken voor het publiek te sluiten.

COLLECTIES – WETENSCHAP

Onderzoek

Het onderzoek in het Rijksmuseum is net zo divers als de collectie, van schilderij tot marine­ model, en gebeurt veelal in samenwerking met andere musea of met universiteiten. In tegen­ stelling tot bijvoorbeeld universitair onderzoek is het altijd objectgericht. Speerpunten zijn interdisciplinair onderzoek en materiaaltechnisch onderzoek. Dit laatste speelt niet alleen binnen de conserveringswetenschap maar ook binnen de kunstgeschiedenis een steeds grotere rol. Het geniet tevens de bijzondere interesse van het museumpubliek.

32 NICAS Het NICAS (Netherlands Institute for Conservation, Art and Science) is een samenwerkingsproject van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), de Universiteit van Amsterdam (UvA), de Technische Universiteit Delft en het Rijksmuseum. Het NICAS is een innovatief onderzoeksinstituut waarin kunstgeschiedenis, conservering en natuurwetenschappen samenkomen. Het NICAS, dat zijn basis heeft in het Ateliergebouw, heeft geen eigen personeel: de onderzoekers en overige medewerkers die de onderzoeksprojecten uitvoeren zijn in dienst van de betrokken partners. Een Scientific Working Group is ingesteld om het instituut binnen het brede (inter)nationale veld te verankeren. Het Rijksmuseum participeerde in 2016, samen met universiteiten en andere musea, in negen projecten die door materiaaltechnisch onderzoek beogen een beter inzicht te krijgen in de herkomst van objecten (hoe, wanneer en waar zijn de objecten gemaakt?) en in het verval van materialen, om op basis van die kennis betere conserveringsmethoden te ontwikkelen.

Onderzoeksprojecten Ter voorbereiding van tentoonstellingen en publicaties wordt kunsthistorisch en materiaal­ technisch onderzoek gedaan, onder andere voor bestandscatalogi 17de-eeuwse schilderijen (deel 2), Italiaanse schilderijen en Delfts aardewerk. Daarnaast lopen twee promotieonderzoeken: naar glasinstabiliteit of glasziekte en naar schilderijlijsten. In 2016 is het onderzoek naar de restauratie­ geschiedenis van schilderijen uit de Rijksmuseumcollectie voortgezet en is begonnen met het onderzoek van Rembrandts portretten van Marten & Oopjen ter voorbereiding van de restauratie. Het Rijksmuseum participeert in een groot aantal onderzoeksprojecten die samen met andere instellingen worden uitgevoerd. Hierover wordt in de paragraaf ‘Samenwerking’ gerapporteerd (zie pp. 36–37).

Opleiding

Op het gebied van opleiding ontwikkelde het museum in samenwerking met universiteiten een curriculum gericht op talentontwikkeling, van scholier (Rijksmuseum Junior Fellowship, zie hieronder bij ‘Educatie’) tot hoogleraar. Het Rijksmuseum heeft jaarlijks diverse stageplaatsen voor studenten van (universitaire) opleidingen in binnen- en buitenland (in 2016: 18), onder meer in het kader van de masteropleiding conservator die het Rijksmuseum met de UvA en de Vrije Universiteit (VU) in 2003 oprichtte, en de restauratorenopleiding die het Rijksmuseum samen met de UvA en de RCE verzorgt. In 2016 ging de Honors Masteropleiding ‘Kunst van de Nederlanden’ in samenwerking met de UvA van start. In het tweede jaar van het Rijksmuseum Fellowship Programme rondden acht fellows hun onderzoek af. De onderwerpen reflecteren de breedte van de Rijksmuseumcollectie en de grote diversiteit van mogelijke onderzoeksonderwerpen binnen het Rijksmuseum: naast materiaaltechnisch onderzoek is onderzoek gedaan naar vroegmoderne Europese prentkunst, de constructie van de culturele identiteit in de vroeg-18de-eeuwse republiek, pastelschilders werkzaam in Nederland in de 18de en 19de eeuw, en commerciële portretfotografie in Rusland begin 20ste eeuw. Het programma wordt mogelijk gemaakt door externe partijen zoals de Amerikaanse Mellon Foundation en een aantal Fondsen op Naam van het Rijksmuseum Fonds. Doel van het programma is om een nieuwe generatie objectgerichte onderzoekers, conservatoren, restauratoren en natuurwetenschappers op te leiden die het Nederlands erfgoed voor volgende generaties kunnen veiligstellen en levend kunnen houden.

Kennis delen

In het voorjaar van 2016 startte de nieuwe afdeling Research Services, waarin de medewerkers van Bibliotheek, Collectie-informatie en Studiezaal zijn samengebracht. Daarmee zijn de kennis­ bronnen over de collectie in één afdeling ondergebracht, om te komen tot een internationaal, wetenschappelijk­ en toegankelijk kenniscentrum. Dit kenniscentrum is zowel fysiek (de lees- en studiezaal)­ als digitaal. Het Rijksmuseum wil hoogwaardige dienstverlening bieden op het gebied van collectie-informatie aan het publiek en een omgeving bieden die kennisuitwisseling en kennisgeneratie stimuleert (een broedplek voor onderzoekers en jong talent), en daarnaast kennis genereren van en informatie over de collecties, zelf en samen met anderen. Symposia zijn een belangrijk middel om kennis te delen en het Rijksmuseum organiseert ze daarom geregeld, al dan niet in samenwerking met andere instellingen. In het verslagjaar waren er symposia bij de tentoonstellingen Catwalk (‘Fashion in Museums’), Frans Post en Hercules Segers, een op educatie gericht symposium over mobiele applicaties in musea en een conferentie over ‘metaalzepen’ (een reactie in verven die leidt tot aantasting van schilderijen). Ter gelegenheid van de nieuwe boekenreeks Rijksmuseum Studies in History en de lancering van de website schrijverskabinet.nl werd een symposium rond het thema literaire canonvorming in de vroeg­ moderne tijd gehouden. Het Rijksmuseum was ook de locatie van een door minister Bussemaker geopend symposium waarbij gedurende twee dagen de resultaten van verschillende onderzoeks­ projecten binnen Science4Arts werden gepresenteerd, een door NWO gefinancierd programma. Het NIKI (Nederlands Interuniversitair Kunsthistorisch Instituut te Florence) hield zijn jubileum­ symposium in het Rijksmuseum. 33 Publicaties

Van het wetenschappelijk onderzoek wordt verslag gedaan in het eigen peer-reviewed tijdschrift The Rijksmuseum Bulletin, bestandscatalogi, boeken en symposia. In de in 2015 gestarte Landenreeks verschenen de volgende delen: • Dof goud. Ghana en Nederland sinds 1593 door Gijs van der Ham, senior conservator Geschiedenis (herdruk in nieuwe vormgeving); • De smalle brug. Japan en Nederland sinds 1600 door Jan de Hond, conservator Geschiedenis en Menno Fitski, conservator Aziatische kunst; • Kaneel & olifanten. Sri Lanka en Nederland sinds 1600, door Lodewijk Wagenaar, conservator van het Amsterdam Museum. Eerder verschenen delen over China en Indonesië. De Landenreeks heeft het gedeelde verleden van negen verschillende landen met Nederland tot onderwerp, waarbij de Rijksmuseumcollectie steeds de leidraad vormt. De boeken in de Landenreeks werden geselecteerd als Best Verzorgde Boeken 2015. De geschiedenis van Marten & Oopjen was onderwerp van het boek Marten en Oopjen. Twee monumentale portretten van Rembrandt door Jonathan Bikker (conservator Schilderijen). De portretten waren verder onderwerp van een speciaal magazine voor de groepen 6 en 7 van het primair onderwijs (zie ook hieronder bij ‘Educatie’). Er waren publicaties bij de tentoonstellingen Breitner: Meisje in kimono, Japan Modern (prenten uit de collectie van Elise Wessels), Giuseppe Penone in het | at the Rijksmuseum, Frans Post, en Hercules Segers (een tweedelige wetenschappelijke catalogus). Bij de presentatie van foto’s van Document Nederland verscheen een bijlage bij Vrij Nederland. Tot slot verscheen de tentoonstellingscatalogus bij Small Wonders, een tentoonstelling van kleinsculptuur georganiseerd in samenwerking met The Art Gallery of Ontario en The Metropolitan Museum of Art/The Cloisters, die vanaf 17 juni 2017 in de Philipsvleugel te zien is.

In de reeks Rijksmuseum Studies in Photography verschenen twee delen: • Around the World in 87 Photographs. Dolph Kessler’s Grand Tour, 1908 door Mickey Hoyle; • Arnold Genthe. Pioneer of Dance Photography door Nicky van Banning. In deze uitgaven worden de resultaten gepubliceerd van het werk van de jonge onderzoekers die met een beurs van het Manfred & Hanna Heiting Fonds in het Rijksmuseum onderzoek doen naar de fotocollectie. Ook de publicatie van de boeken wordt mogelijk gemaakt door het fonds van Manfred en Hanna Heiting. De reeks collectieboeken werd uitgebreid met een deel over de kostuumcollectie: Mode & Kostuum door Bianca du Mortier, conservator Kostuums. Tot slot verschenen in 2016 het Rijksmuseum Kookboek door Jonah Freud en Rijksmuseum in detail (een verzameling van de ‘inzoomers’ waarmee op zaal gedetailleerde informatie over voorwerpen wordt gegeven). Conservator Fotografie Hans Rooseboom was een van de auteurs van het extern uitgegeven Nederland in kleur. 1907–1935, een boekje over de eerste kleurenfoto’s. Conservatoren, restauratoren en medewerkers publiceerden in diverse nationale en inter­ nationale tijdschriften en publicaties meer dan 250 artikelen. Zij verzorgden voorts ruim 400 lezingen en voordrachten, in het Rijksmuseum en daarbuiten (zie resp. pp. 117-129 en 110-116).

EDUCATIE

Het educatieve aanbod was in 2016 opnieuw breed om tegemoet te komen aan de wensen en behoeftes van de verschillende doelgroepen. Evaluaties en onderzoek laten zien dat de waardering voor de educatieve programmering hoog is. Bij de tentoonstellingen werden uiteenlopende producten aangeboden, zodat iedereen iets van zijn gading kon vinden: tekstboekjes, multimedia- en audiotours, rondleidingen, lezingen, masterclasses en stadswandelingen. De komst van Rembrandts portretten van Marten & Oopjen was ook op educatief gebied een hoogtepunt. Samen met onderwijspartner ThiemeMeulenhoff werd een speciaal magazine gemaakt dat in een oplage van 400.000 gratis is verspreid aan alle leerlingen en docenten van groepen 6 en 7 van het primair onderwijs. Het magazine werd mogelijk gemaakt door het Henry M. Holterman Fonds, een Fonds op Naam bij het Rijksmuseum Fonds. Voor volwassenen waren er diverse rondleidingen, waaronder de Teekentour en rondleidingen die inspeelden op bijzondere momenten (Valentijnsdag, Gay Pride). In de Teekenschool, het educatieve centrum van het Rijksmuseum, werden wekelijks workshops modeltekenen en portret­ fotografie gegeven. In de avonden werden cursussen op het gebied van fotograferen en tekenen aangeboden die alle waren volgeboekt. Nieuw in 2016 waren de masterclasses die vijfmaal gratis en met groot succes werden aangeboden in het Auditorium (driemaal ‘Maak je eigen corsage’ bij de tentoonstelling Catwalk en tweemaal een masterclass tekenen tijdens The Big Draw). Het aanbod voor families met kinderen bestond uit rondleidingen, waaronder een speciale rondleiding voor peuters en kleuters. Bij de tentoonstelling Frans Post werd een op kinderen gerichte multimediatour met Freek Vonk gemaakt. In de Teekenschool werden verschillende teken- en fotografieworkshops en -cursussen aangeboden. Met de publicatie van de Familiegids 1700–1800 is de serie van vier Familiegidsen het afgelopen jaar voltooid. Er is onderzoek gedaan

34 naar de behoeften van kinderen en families om het aanbod nog beter toe te snijden op de vraag. De multimediatour stond centraal in het symposium Mobiele applicaties in het museum, waaraan ruim 210 professionals deelnamen. Een vernieuwde versie wordt onderdeel van de nieuwe RijksApp die momenteel wordt ontwikkeld. Met het team van rondleiders, acteurs en workshopdocenten is ook in 2016 op diverse manieren gewerkt aan verdere verbetering van de kwaliteit. De medewerking aan het promotieonderzoek ‘Rondleiden is een vak’ (een samenwerking met het Van Gogh Museum en het Stedelijk Museum) is voortgezet. Het Rijksmuseum is een van de acht musea die deelnemen aan het Amsterdamse project Musea in Gebaren, dat het mogelijk heeft gemaakt om een rondleiding in gebarentaal aan te bieden. Voor het Rijksmuseum is dat overigens niet de eerste keer: tijdens de tentoonstelling Hendrick Avercamp in 2009/2010 werden al met veel succes rondleidingen in gebarentaal gegeven. Voor de tentoonstelling Goede Hoop (februari–mei 2017) zijn drie Zuid-Afrikaanse rondleiders opgeleid.

Aantal deelnemers aan educatieve activiteiten 2016 Rondleidingen 63.296 Rondleidingen families en kinderen 8.474 RijksRijkslezingen, RijksHalfuurtje, Masterclasses 3.691 Workshops en cursussen Teekenschool volwassenen 2.016 Workshops en cursussen Teekenschool families/kinderen 4.296

Onderwijs

Het bezoek vanuit het onderwijs is in 2016 opnieuw fors gestegen: met 19 procent tot 152.511 leerlingen uit primair en voortgezet onderwijs en (voorbereidend) middelbaar beroepsonderwijs. De Museumpleinbus (die leerlingen ook naar het Van Gogh Museum en het Stedelijk Museum brengt) en de Rijksmuseumbus zijn van groot belang om het schoolbezoek te bevorderen. Sinds september 2016 is de Rijksmuseumbus ook beschikbaar voor leerlingen van het vmbo. Door dit initiatief en door samenwerking met Quest en YouTubers wordt geprobeerd meer vmbo’ers het Rijksmuseum te laten bezoeken. De Rijksmuseumbus wordt gefinancierd uit de opbrengsten van geoormerkte loten van de BankGiro Loterij, dat wil zeggen loten waarvan de afdracht specifiek is bestemd voor het Rijksmuseum. Hieronder volgt een overzicht van de belangrijkste onderwijsprogramma’s van het Rijksmuseum.

Primair onderwijs • ‘Help! De muziek is zoek’, een theatrale rondleiding voor groepen 1–3. • ‘Proef de Gouden Eeuw’, een rondleiding over de 17de eeuw, in varianten voor groepen 3–4, 5–6 en 7–8. • ‘Middeleeuwse krabbels & krullen’, een workshop in de Teekenschool over beeldtaal van de middeleeuwen, in varianten voor groepen 5, 6 en 7–8. • ‘Goede daden, slechte daden’, een workshop waarin leerlingen filosoferen over goede en slechte daden, in varianten voor groepen 5, 6 en 7–8. • ‘Ontdekkers en reizigers’, een workshop over ontdekkingsreizen van Nederlanders, in varianten voor groepen 5, 6 en 7–8. • ‘Jij & De Gouden Eeuw’, het eerste lesstofvervangende programma over de 17de eeuw, een combinatie van voorbereidende lessen in de klas en een bezoek aan het museum en de Teekenschool, voor groepen 6–8. • ‘Quiz je Rijks’, een kijkspel over de 17de eeuw, voor groepen 7–8. De programma’s worden ook aangeboden voor het speciaal onderwijs.

Voortgezet onderwijs • ‘Toppers van de Gouden Eeuw’, een rondleiding langs topstukken uit de Gouden Eeuw over Nederlandse kunst en geschiedenis, in varianten beschikbaar voor vmbo, mbo, havo en vwo. • ‘Examenrondleidingen Kunst respectievelijk Geschiedenis’, rondleidingen die aansluiten op de lesstof en het eindexamen, voor havo en vwo. • ‘Jij & De Gouden Eeuw’, een verdiepend programma over de 17de eeuw, voor de eerste drie klassen van vmbo, havo en vwo. • ‘Citroen van toen’, een combinatie van een rondleiding en een workshop schilderen in de Teekenschool, voor vmbo, havo en vwo. • ‘Dutch Design in de Gouden Eeuw’, een multimedia workshop in de Teekenschool over ontwerpen, voor vmbo, havo en vwo.

NT2 • ‘Proef de Gouden Eeuw’, rondleiding voor cursisten NT2.

Pabo • ‘Jij & De Gouden Eeuw’.

35 In de laatste twee maanden van 2016 volgden 3.264 leerlingen uit alle niveaus van het voortgezet onderwijs een speciaal programma over het Rampjaar 1672. Zij zagen in Theater Bellevue een rockopera over de gebroeders De Witt om vervolgens tijdens een rondleiding te reflecteren op de thematiek van de voorstelling. Het programma De Witt of Oranje is ontwikkeld in samenwerking met theatergroep Tafel van Vijf. Het lesmateriaal waarmee docenten het museumbezoek en de verschillende programma’s in de klas voorbereiden, wordt sinds de tweede helft van 2016 uitsluitend digitaal aangeboden via Rijksstudio of de partners ThiemeMeulenhoff en Quest. Aan de grote vraag van leraren naar filmpjes wordt tegemoetgekomen met een aantal filmpjes die samen met NTR worden gemaakt en vanaf voorjaar 2017 via diverse kanalen worden aangeboden (schooltelevisie, website Rijksmuseum, YouTube). Talentontwikkeling blijft belangrijk voor het Rijksmuseum (zie ook de paragraaf ‘Collecties – Wetenschap’ hierboven). Het museum begint hiermee in het voortgezet onderwijs met het Rijksmuseum Junior Fellowship, dat in 2016 voor de tweede keer werd georganiseerd. Het winnende profielwerkstuk had de ontstaansgeschiedenis van het Rijksmuseum tot onderwerp (‘Van kunstgalerij tot kunstkathedraal’) en werd gekozen uit 31 inzendingen. Staatssecretaris van OCW Dekker reikte de prijs, een studiebeurs van € 1.500, uit aan de winnaars Anouk van Amsterdam en Jonas van Kappel. Dankzij de samenwerking met ThiemeMeulenhoff is de Rijksmuseumcollectie direct in de klas aanwezig. Behalve de gezamenlijk ontwikkelde digitale ‘inzoomers’ binnen de onderwijsomgeving ‘Schooltas’ (gebruikt door ongeveer 200.000 leerlingen), is in 2016 Blanco ontwikkeld, een nieuwe geschiedenismethode waarvoor de Rijksmuseumcollectie het vertrekpunt is. In 2017 wordt het product getest. Voor het eerst gaf het Rijksmuseum in 2016 met ThiemeMeulenhoff een lerarenfeest, met groot succes: het feest werd bijgewoond door duizend leerkrachten en minister Bussemaker. NTR is de samenwerkingspartner voor de verkiezing van beste geschiedenisleraar van het jaar, die in 2016 voor de derde keer werd gehouden. Uit de aanmeldingen selecteerde een vakjury twintig leraren van wie een les op hun school werd bijgewoond. Daarna bleven tien finalisten over uit wie de jury Liesbeth Dirks, docent geschiedenis aan het Schoonhovens College, als winnaar koos. De fotowedstrijd Document Nederland Junior had als thema ‘Mijn leven op school’. Uit bijna honderd inzendingen werden tien deelnemers gekozen, vijf door een professionele jury en vijf door het publiek via scholieren.com. De genomineerde leerlingen volgden twee masterclasses, die werden gegeven door onder anderen Carel van Hees, de fotograaf van Document Nederland 2016. Tijdens de opening van Document Nederland werd de winnaar, Majorie de Boer, bekendgemaakt. Het Rijksmuseum wil ook voor het onderwijs een kennisinstituut zijn en organiseert daarom voor leraren uit het primair en voortgezet onderwijs studiedagen ter inspiratie en verdieping. Met ThiemeMeulenhoff werd de studiedag ‘Koloniaal verleden in de klas’ georganiseerd voor leraren van maatschappijvakken. Voor basisschoolleraren werd ‘De kunst van het filosoferen’ georganiseerd en voor het voortgezet onderwijs ‘De kunst van het onderzoek’, beide samen met het Van Gogh Museum en het Stedelijk Museum. Tot slot werd dit jaar onderzocht of Fellowships en Summer Schools onderdeel zouden moeten vormen van de afdeling Publiek & Educatie. Deze vraag werd positief beantwoord en met ingang van 1 januari 2017 vallen fellows en Summer Schools als ‘Academische Programma’s’ onder de afdeling Publiek & Educatie.

SAMENWERKING

Het Rijksmuseum heeft vele samenwerkingsverbanden, zowel binnen het museale veld als daarbuiten. Een aantal samenwerkingspartners is al genoemd in de voorgaande paragrafen. Met de instellingen aan het Museumplein werkt het Rijksmuseum op verschillende gebieden samen. De drie musea – Van Gogh Museum, Rijksmuseum en Stedelijk Museum – hebben een gezamenlijke meldkamer en laten gedrieën de Museumpleinbus rijden die vervoer verzorgt voor scholen die een bezoek willen brengen aan een of meer van de musea aan het Museumplein (zie de paragraaf ‘Educatie’ voor andere gezamenlijke activiteiten op educatief gebied). De grote culturele instellingen rondom het Museumplein (de drie musea en het Concertgebouw[orkest]) overleggen regelmatig op directieniveau. In het Ateliergebouw werken de RCE, de UvA en het Rijksmuseum samen aan opleiding, onderzoek en praktijk op het gebied van conservering en restauratie. Met het Nederlands Openluchtmuseum (NOM) is het Rijksmuseum verantwoordelijk voor het maken van een gezamenlijke presentatie van de Canon van Nederland. Het NOM is leidend en pen­ voerder, en ontvangt subsidie voor het realiseren van de presentatie. Het Rijksmuseum levert voorwerpen en kennis. Het NOM presenteerde in 2016 de plannen voor de Canonpresentatie, waarvan het doel meerledig is: het publiek kennis laten maken met het begrip canon, de vijftig canonvensters concreet maken en een thuisbasis bieden vanwaar de Canon landelijk kan worden verspreid, en tot slot het maken van een memorabele tentoonstelling. De presentatie is vanaf september 2017 te zien. Het Rijksmuseum is nauw betrokken bij de Museumvereniging en stelt waar mogelijk en nodig kennis ter beschikking aan de vereniging. De zakelijk directeur is vicevoorzitter van de vereniging.

36 Medewerkers van het Rijksmuseum waren in 2016 met name betrokken bij de voorbereiding van de nieuwe huisvestingssituatie en de wijze waarop de hoogte van de subsidie voor het collectiebeheer onder de nieuwe Erfgoedwet wordt bepaald. Op het gebied van Aziatische ceramiek vormt het Rijksmuseum een samenwerkingsverband met de Princessehof in Leeuwarden, het Groninger Museum en het Gemeentemuseum Den Haag. Op diverse terreinen wordt samengewerkt met Museum De Lakenhal in Leiden, onder meer door werken van het Leidse museum in het Rijksmuseum zichtbaar te houden voor publiek tijdens de verbouwing van De Lakenhal (zo is Het laatste oordeel van Lucas van Leyden te gast in de Eregalerij). Het Rijksmuseum sloot in 2016 een samenwerkingsovereenkomst met het Textielmuseum. Zwaartepunten in de samenwerking zijn het gezamenlijk ontwikkelen en delen van kennis en het vergroten van de mobiliteit en zichtbaarheid van de collecties van beide musea. Het Rijksmuseum is een van de deelnemers van Modemuze, een online platform voor mode- en kostuumcollecties dat afgelopen jaar is gelanceerd. Daarnaast is Modemuze gericht op kennisdeling voor zowel profes­ sionals als liefhebbers en studenten. Naast het Rijksmuseum participeren Amsterdam Museum, Centraal Museum, Fries Museum, Gemeentemuseum Den Haag, Museum Rotterdam en Paleis Het Loo. Het Rijksmuseum neemt deel aan verschillende initiatieven om museumbezoek voor specifieke groepen mogelijk te maken. Sinds 2008 participeert het museum in de Museum Plus Bus, die bewoners van zorginstellingen die speciale begeleiding nodig hebben naar een van de deelnemende musea brengt. Samen met het Van Gogh Museum en het Stedelijk Museum laat het Rijksmuseum de bovengenoemde Museumpleinbus rijden. Het Rijksmuseum participeert in het Europese samenwerkingsverband NANORESTART, dat tot doel heeft om nanomaterialen te ontwikkelen ten behoeve van de conservering van kunstwerken. Het Rijksmuseum neemt aan drie deelprojecten deel: ‘New Tools for Cleaning’, ‘Surface Strengthening and Consolidation’ en ‘Dissemination and Knowledge Transferring to Stakeholders’. In 2016 zijn met twee Amerikaanse musea afspraken gemaakt om gezamenlijk onderzoek te gaan doen. De samenwerking met het Metropolitan Museum of Art in New York richt zich op onderzoek naar klimaatcondities waarbij kan worden aangesloten op het al langer lopende project Climate4Wood, dat de invloed van ruimere klimaateisen op houten panelen onderzoekt. Indien uit deze onderzoeken zou blijken dat het mogelijk is flexibeler om te gaan met de klimaateisen, zou dit positief kunnen zijn voor de duurzaamheid van musea. Met het Getty Museum in Los Angeles wordt samengewerkt op het gebied van kunsthistorisch en materiaaltechnisch onderzoek, de verwerking van (grote hoeveelheden) digitale onderzoeksdata en het ontsluiten van deze informatie.

Het Rijksmuseum is deelnemer aan een aantal onderzoeksprojecten die door NWO of anderszins extern worden gefinancierd. Enkele van deze projecten zijn (sommige zijn meerjarig en werden vorig jaar al gemeld): • ‘See-Through Museum Project’, gefinancierd door NWO in het kader van de Samenwerking China – Joint Scientific Thematic Research Programme (JSTP): een samenwerking tussen verschillende instituten uit Nederland en China, in Nederland onder andere Naturalis en het Rijksmuseum. Doel is te onderzoeken hoe het gebruik van 3D-visualisatie, 3D-printen en ‘augmented reality’ het waarnemen en bestuderen van cultureel erfgoed kan verbeteren. • ‘Vervaardiging van Aziatische beelden’: vier beelden uit de Rijksmuseumcollectie worden met behulp van verschillende specialistische technieken onderzocht, in samenwerking met instituten in Italië en Duitsland. Doel is beter inzicht te krijgen in de wijze waarop de beelden zijn gemaakt. • ‘Onderzoek beschermlaag zilver’, in samenwerking met het Metropolitan Museum of Art: onderzoek naar de ontwikkeling van een nieuw type beschermlaag voor zilver. • ‘Ultramarijnziekte’, in samenwerking met AkzoNobel, UvA en RCE: de oorzaak van de degradatie van het blauwe pigment ultramarijn in verflagen wordt onderzocht. Voor dit onderzoek wordt een breed scala aan high-tech analytische technieken ingezet. • ‘ReVisualising Late Rembrandt: Developing and Applying New Imaging Techniques’, een door NWO en NSF gefinancierd Science4Arts-project, in samenwerking met TU Delft, Mauritshuis, Universiteit Antwerpen, National Gallery of Art in Washington, RKD, RCE en IPANEMA/ Synchrotron Soleil: ontwikkelen en toepassen van nieuwe beeldtechnieken in het onderzoek naar schilderijen van de late Rembrandt. • ‘PAinT’, een door NWO gefinancierd Science4Arts-project van de UvA, in samenwerking met het Rijksmuseum, Mauritshuis, Van Gogh Museum, Frans Hals Museum, Gemeentemuseum Den Haag, Museum Boijmans van Beuningen en IPANEMA/Synchrotron Soleil: onderzoeken van de chemische en fysische processen die veranderingen in olieverfschilderijen veroorzaken. • ‘Historische transparante afwerklagen’, in samenwerking met RCE en UvA: meer inzicht krijgen in het oorspronkelijke uiterlijk van meubelen voor wat betreft de transparante afwerkingen. Met een onderzoeksprotocol wordt vastgesteld of meubelen nog een oorspronkelijke afwerking hebben en vervolgens wordt de samenstelling hiervan met behulp van pyrolyse- gaschromatografie-massaspectrometrie geanalyseerd. • ‘Climate4Wood’, een door NWO gefinancierd Science4Arts-project, in samenwerking met TU Eindhoven, TU Delft en RCE: onderzoek naar de invloed van wisselingen in museumklimaat op gedecoreerde houten panelen van meubelen en schilderijen.

Het Rijksmuseum is partner van de Bijenkorf voor het project ‘Room on the Roof’: een atelier voor kunstenaars in het torentje op het gebouw van de Bijenkorf aan het Damrak. 37 De tentoonstelling Document Nederland: Carel van Hees fotografeert het onderwijs Ontwerp tentoonstelling door Irma Boom 38 39 Development

Het afgelopen jaar werd de relatie met een aantal (hoofd)sponsors verlengd. Met hoofdsponsor ING wordt de succesvolle samenwerking voortgezet tot en met 2021. Binnen de samenwerking blijft de bijzondere aandacht voor de ‘eerste-keerbezoeker’ centraal staan. Ook blijft ING het Rijksmuseum op Schiphol en de aanwezigheid op de TEFAF steunen. De tweede hoofdsponsor waarmee de samenwerking is verlengd, is KPN. Het telecombedrijf levert ook de komende drie jaar een belangrijke bijdrage op het gebied van telefonie, dataverkeer en -opslag. Heineken en JTI verlengden hun sponsorschap eveneens. Nieuwe sponsors zijn Canson, FedEx, FrieslandCampina, JCDecaux, Mylan en Royal Talens. De BankGiro Loterij steunde het Rijksmuseum opnieuw met een substantiële bijdrage voor de aankoop van bijzondere werken. Uit de opbrengst van geoormerkte loten (die worden gekocht door spelers die specifiek meedoen om het Rijksmuseum te steunen) wordt de Rijksmuseumbus betaald. Deze wordt ingezet om schoolklassen naar het Rijksmuseum te brengen en daarmee de ambitie waar te maken om alle kinderen van Nederland een bezoek te laten brengen aan De Nachtwacht. Als medeondertekenaar van een opiniestuk in het Financieele Dagblad van 4 juni vroeg het Rijksmuseum aandacht voor mogelijke negatieve gevolgen van wetswijzigingen op het gebied van loterijen voor de goede doelen die nu substantiële bijdragen ontvangen van onder andere de BankGiro Loterij. Diverse tentoonstellingen werden mede mogelijk gemaakt door sponsors, fondsen en begunstigers: • Catwalk door Fonds Haute Couture en Jessy & Betty Blumenthal Fonds (Fondsen op Naam bij het Rijksmuseum Fonds) en ING; • Beeldententoonstelling Giuseppe Penone in het | at the Rijksmuseum door BankGiro Loterij, Don Quixote Foundation en Rijksclub; • Frans Post door ING en Stichting Zabawas; • Hercules Segers door van Marle Fonds, Stichting Ammodo, Turing Foundation, Douwe Egberts, FedEx, FrieslandCampina en Heineken; Philips ontwikkelde de speciale verlichting. Mevrouw Elise Wessels schonk een belangrijk deel van haar collectie Japanse prenten aan het Rijksmuseum. Een aantal van de prenten was onderdeel van de tentoonstelling Japan Modern. Verschillende nieuwe Fondsen op Naam (minimaal € 50.000) werden opgericht onder de hoede van het Rijksmuseum Fonds, de steunstichting van het museum. Het totale aantal Fondsen op Naam en gelabelde schenkingen nam toe tot 137. Het aantal Vrienden was eind 2016 ruim 9.500, van wie ruim 860 Patronen (€ 1.000 per jaar). De International Circle (ten minste € 5.000 per jaar) heeft 50 leden. Aan de Rijksclub nemen 30 bedrijven deel die € 5.000 per jaar betalen.

ONDERNEMERSCHAP

Het verslagjaar was het vierde jaar na de opening van het vernieuwde museum en het eerste zonder exceptioneel evenement, zoals de opening in 2013, de opening van de vernieuwde tentoonstellingsvleugel in 2014 en de blockbuster Late Rembrandt in 2015. De financiële resultaten van dit eerste ‘normale’ jaar waren goed, doordat het bezoekersaantal in lijn met de voorgaande jaren ruim boven 2 miljoen uitkwam en het werven van externe gelden eveneens succesvol kon worden voortgezet. Voor de nieuwe subsidieperiode zal het echter zaak worden om een goed evenwicht te vinden tussen de beschikbare middelen en de ambities, die onverminderd hoog blijven. Doordat de activiteitensubsidie voor de jaren 2017–2020 lager is dan in de voorgaande subsidieperiode, zal dit extra aandacht en inspanningen vergen met mogelijk gevolgen voor de omvang van de activiteiten, al is de verwachting vooralsnog dat dit beperkt blijft. In 2016 maakten de eigen inkomsten 62 procent uit van de totale inkomsten. De publieks­ inkomsten van het museum (met name opbrengsten uit de verkoop van toegangskaarten en winkels) droegen 37 procent van de baten bij en de inkomsten uit development 20 procent. Gezien het belang van de sponsorinkomsten en bijdragen uit private middelen blijft het Rijksmuseum hierop sterk inzetten. Om de resultaten van de webverkoop te verbeteren is in 2016 de webshop ingrijpend gewijzigd. Het Rijksmuseum ontving ook indirecte opbrengsten, met name uit de horeca. Voor deze activiteiten is het Rijksmuseum een samenwerking aangegaan met een professionele partij, de Vermaat Groep. Inmiddels exploiteert deze groep in het Rijksmuseum een restaurant (RIJKS ®, dat eind 2016 een Michelinster kreeg), een groot café in het Atrium, een klein café in de Philipsvleugel en diverse koffiepunten in het gebouw en de tuinen. De samenwerking met Athenaeum Boekhandel is na drie jaar geëvalueerd. De ambitie om dé kunstboekenwinkel in Amsterdam te worden is helaas niet gerealiseerd: men blijkt niet naar het museum te komen om zijn (kunst)boeken te kopen. Desondanks is besloten om de samenwerking voort te zetten, ook omdat het Rijksmuseum eraan hecht aan de geïnteresseerde bezoeker een breed aanbod van kunstboeken aan te bieden. In nauw overleg met Athenaeum wordt gekeken hoe de resultaten verder kunnen worden verbeterd. Een volgende stap in het acteren als ondernemer vloeit voort uit de wijziging in de huis­ vestings­situatie die op 1 januari 2017 is ingegaan. Sinds deze datum zijn de rijksgesubsidieerde­ musea zelf verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van de gebouwen die zij in gebruik hebben. In 2016 zijn de voorbereidingen voor deze nieuwe situatie afgerond. Gekozen

40 is voor een model waarin de eigen afdeling Gebouwbeheer een regiefunctie vervult en de onderhoudswerkzaamheden grotendeels door externe partijen worden uitgevoerd. Via een Europese aanbesteding op basis van de gedetailleerde meerjarenonderhoudsplannen die per gebouw zijn opgesteld, zijn de benodigde onderhoudscontracten afgesloten. De verzekering voor brand, inventaris en dergelijke is uitgebreid om te voldoen aan de bepalingen in de nieuwe huurovereenkomsten die vanaf 1 januari 2017 van kracht zijn. Onderdeel van de overeenkomst is een risico-allocatie waarin is bepaald welke risico’s voor rekening van de verhuurder blijven en welke voor rekening van de huurder komen. Met de Belastingdienst is een vaststellingsovereenkomst gesloten waarin afspraken zijn vastgelegd over het bepalen van het fiscale resultaat in de jaren tot en met 2019. Hiermee is een discussie, die enige jaren heeft geduurd, voorlopig afgerond. Onderwerp van de discussie was de vraag of het Rijksmuseum – zoals de Belastingdienst stelt – vennootschapsbelastingplichtig is voor zijn museale activiteiten. Het Rijksmuseum is van mening dat dit niet het geval is. In de overeenkomst is vastgelegd dat Belastingdienst en Rijksmuseum over dit onderwerp van mening verschillen. Het Rijksmuseum wil meer aandacht besteden aan duurzaamheid en in dat kader zijn BREEAM- score verbeteren. Uit een eind 2015 uitgevoerde scan kwam een score van ** (Good). Dit wil het museum brengen naar *** (Very Good). BREEAM is de Building Research Establishment Environ­ mental Assessment. Met deze methode wordt de duurzaamheidsprestatie van een bestaand gebouw gemeten. Het organiseren van tentoonstellingen is een belangrijk onderdeel van de activiteiten van het Rijksmuseum. Met tentoonstellingen wordt kennis over de collectie en over kunst en geschiedenis verdiept en gedeeld met het publiek. Tentoonstellingen verlevendigen het museum en ze voeden het maatschappelijk debat. Ze zijn ook belangrijk om mensen te bewegen tot een (herhaal)bezoek en daarmee voor het genereren van inkomsten. Binnen de organisatie zijn vele afdelingen betrokken bij de productie van tentoonstellingen en het is derhalve belangrijk dat dit goed wordt georganiseerd. In 2016 is een wijziging doorgevoerd om de ontwikkeling en productie van tentoonstellingen te verbeteren.

TERUGBLIK OP 2013–2016

De afgelopen vier jaren waren het begin van een nieuwe fase voor het Rijksmuseum. Op 13 april 2013 werd het museum na de grootste renovatie in zijn geschiedenis heropend, met een geheel ver- nieuwde opstelling. Eind 2014 werd de Philipsvleugel, de nieuwe tentoonstellingsvleugel, geopend en begin 2015 vestigde het museum met Late Rembrandt een record: de tentoonstelling werd bezocht door 520.000 bezoekers, het hoogste aantal ooit voor een tentoonstelling in het Rijksmuseum. In de loop van 2017 wordt de tien miljoenste bezoeker sinds de opening in 2013 verwacht. De voornemens uit het beleidsplan voor de subsidieperiode zijn grotendeels uitgevoerd en de kwantitatieve doelstellingen zijn veelal overtroffen, zoals het bezoekersaantal en het bezoek van schoolgroepen. In de Philipsvleugel worden jaarlijks zes tot tien tentoonstellingen gehouden. Daarnaast zijn er in het hoofdgebouw op verschillende plekken wisselende presen­ taties (prentenkabinetten, 20ste eeuw, Aziatisch Paviljoen). De registratiegraad van de collectie is gestegen tot ruim 98 procent, met uitzondering van de werken op papier, waarvan de registratiegraad echter door het registratie- en digitaliseringsproject Prentenkabinet Online inmiddels is toegenomen van 27 procent eind 2012 tot ruim 48 procent eind 2016. Grote stappen zijn gezet om samen met het Nederlands Openluchtmuseum, Paleis Het Loo en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te komen tot een gezamenlijk duurzaam collectiecentrum, het CollectieCentrum Nederland, waarmee de zorg voor de collecties optimaal wordt gewaarborgd. De businesscase is gemaakt, het ontwerp van architectenbureau cepezed is gekozen en de partners hebben een samenwerkingsovereenkomst afgesloten. Aan de plannen op educatief gebied is uitvoering gegeven. Voor de diverse doelgroepen die het museum onderscheidt, is een breed scala van producten ontwikkeld. Het onderwijs­ programma is in het bijzonder succesvol, met een jaarlijks stijgend bezoek van leerlingen uit primair en voortgezet onderwijs. Op het gebied van talentontwikkeling heeft het Rijksmuseum inmiddels een curriculum dat loopt vanaf de talentvolle middelbare scholier (het Rijksmuseum Junior Fellowship, een prijs voor het beste profielwerkstuk van leerlingen in de hoogste klassen van het vwo) tot de gespecialiseerde hoogleraar. Het Rijksmuseum biedt stageplaatsen aan bachelor- en masterstudenten van universiteiten uit binnen- en buitenland en organiseert Summer Schools in samenwerking met het RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis respectievelijk de UvA en het Bard Graduate Center. Voor jonge onderzoekers zijn diverse plekken beschikbaar binnen het Rijksmuseum Fellowship Programme. Voor afgestudeerden zijn er verschillende posities als junior conservator waarin zij gedurende twee jaren ervaring kunnen opdoen. Met deze structuur voor de talentontwikkeling van objectgerichte (natuur)wetenschappelijk onderzoekers, conservatoren en restauratoren wordt voorzien in de behoefte aan een nieuwe generatie wetenschappelijk geschoolde museum- en erfgoedprofessionals bij musea in Nederland en daarbuiten. Het wetenschappelijk onderzoek in het Rijksmuseum steunt op twee pijlers: (kunst)historisch onderzoek en materiaaltechnisch onderzoek. Het onderzoek is altijd objectgericht en gerelateerd aan de collectie. Vanzelfsprekend deelt het Rijksmuseum de resultaten van het onderzoek: via

41 de website, bestands- en tentoonstellingscatalogi, collectieboeken en de vele bijdragen van conservatoren en restauratoren aan wetenschappelijke tijdschriften. Met het oprichten van een nieuwe afdeling Research Services wordt de rol in het ondersteunen van onderzoek versterkt, met name waar het gaat om digitale collectie-informatie en onderzoeksdata, de basis van vernieuwend onderzoek binnen de geesteswetenschappen (e-humanities). Door de onderzoeks- en collectiedata, de bibliotheek en de documentatie op een geïntegreerde manier te ontsluiten en aan te bieden, wordt de ondersteuning van vernieuwend interdisciplinair onderzoek mogelijk. In 2015 is het NICAS (Netherlands Institute for Conservation, Art and Science) van start gegaan. Met dit samenwerkingsverband van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), de Universiteit van Amsterdam (UvA), de Technische Universiteit Delft en het Rijksmuseum is een innovatief onderzoeksinstituut gecreëerd waarin kunstgeschiedenis, conservering en natuurwetenschappers samenkomen. Het NICAS heeft zijn basis in het Ateliergebouw, het onderzoeks- en opleidingscentrum voor conservering en restauratie van het Rijksmuseum, RCE en UvA.

GOVERNANCE CODE CULTUUR

Stichting Het Rijksmuseum heeft een model waarbij het bestuurlijke proces in handen ligt van een directie, waarop toezicht wordt gehouden door een Raad van Toezicht. Bij de verzelfstandiging van de rijksgesubsidieerde musea in de jaren negentig van de vorige eeuw is gekozen voor dit model. Sindsdien is het periodiek heroverwogen, onder meer wanneer sprake was van een statutenwijziging. Telkenmale was de conclusie dat dit model – met een professioneel bestuur en een scheiding tussen de uitvoering van de bestuurlijke taken en het toezicht daarop – het beste is voor een organisatie met de omvang van het Rijksmuseum. Het Rijksmuseum onderschrijft de negen principes van de Governance Code Cultuur. Aan de toepassingen wordt uitvoering gegeven door het Rijksmuseum. De Reglementen van de Raad van Toezicht en de directie en de Profielschets van de Raad van Toezicht zijn op enkele punten aangevuld zodat alle relevante toepassingen expliciet in de reglementen worden vermeld. In de paragraaf ‘Hoe voldoet het Rijksmuseum aan de Principes en Praktijkaanbevelingen van de Governance Code Cultuur?’ (p. 43) wordt in detail aangegeven hoe de principes en aanbevelingen worden toegepast.

Raad van Toezicht De Raad van Toezicht heeft een tweeledige taak. De Raad houdt enerzijds toezicht op het beleid van de directie en op de algemene gang van zaken in de Stichting en de met haar verbonden organisatie, en staat anderzijds de directie met advies terzijde. Bij de vervulling van zijn taak richt de Raad zich naar het belang van de Stichting en de met haar verbonden organisatie, rekening houdend met het feit dat de organisatie een instelling is met een bijzondere maatschappelijke verantwoordelijkheid. De verantwoordelijkheden, bevoegdheden en taken van de Raad van Toezicht zijn vastgelegd in een Reglement van de Raad van Toezicht. Hierin zijn ook regels opgenomen over (het vermijden van iedere vorm van) belangenverstrengeling. De Raad van Toezicht heeft op dit moment één vaste commissie, de Financiële Commissie. Deze bestaat uit ten minste twee leden van de Raad van Toezicht, van wie één de Commis­ ­sie voorzit. De zakelijk directeur en de controller van het Rijksmuseum nemen deel aan de vergaderingen van de Commissie en de Commissie wordt ondersteund door de directie­ secretaris. De Commissie heeft tot taak de besluitvorming van de Raad van Toezicht ten aanzien van het toezicht op het financiële beleid voor te bereiden. Zij ontvangt daartoe alle financiële stukken die aan de Raad van Toezicht worden voorgelegd, zodat zij die kan beoordelen en de bespreking ervan in de Raad van Toezicht kan voorbereiden. Het gaat daarbij onder meer om de volgende onderwerpen: begroting, tussentijdse cijfers, jaarstukken, treasury, fiscaliteit en pensioenzaken. De Raad van Toezicht blijft als geheel verantwoordelijk voor besluiten die zijn voorbereid door de Financiële Commissie. De bevoegdheden van de Financiële Commissie zijn vastgelegd in een apart Reglement Financiële Commissie. De Financiële Commissie kan slechts die bevoegdheden uitoefenen die de Raad van Toezicht uitdrukkelijk aan haar heeft toegekend of gedelegeerd, en kan nimmer bevoegdheden uitoefenen die verder strekken dan de bevoegdheden die de Raad van Toezicht als geheel kan uitoefenen. De Raad van Toezicht heeft maximaal zeven leden die gezamenlijk beschikken over de kennis, deskundigheid en ervaring die volgens de Profielschets in de Raad vertegenwoordigd zouden moeten zijn. Voor de samenstelling van de Raad in 2016 wordt verwezen naar de paragraaf ‘Samenstelling Raad van Toezicht’ (p. 52), waarin tevens nadere informatie over relevante (neven) functies van de leden is opgenomen en het rooster van aftreden. De Profielschets van de Raad is eveneens opgenomen in dit jaarverslag (pp. 54–55). In het Bericht van de Raad van Toezicht (pp. 47–51) wordt inzicht gegeven in de wijze waarop de Raad in 2016 uitvoering gaf aan zijn taken.

Directie De directeuren van het Rijksmuseum zijn de statutaire bestuurders van de Stichting. Zij zetten de strategische lijnen uit en hebben de dagelijkse leiding van de organisatie. Belangrijke besluiten (zoals over strategie, jaarplannen, begroting, jaarrekening, financiering, risicobeheersing) worden besproken met, en ter goedkeuring voorgelegd aan, de Raad van Toezicht. De

42 verantwoordelijkheden en bevoegdheden van de directie zijn vastgelegd in de statuten en een directiereglement. De directie van het Rijksmuseum opereert als een team met gedeelde verantwoordelijkheden onder voorzitterschap van de hoofddirecteur. De directie is als geheel verantwoordelijk voor de totale bedrijfsvoering van het Rijksmuseum. In 2016 vervulde Wim Pijbes (1961; benoemd in 2008) de functie van hoofddirecteur tot zijn vertrek bij het Rijksmuseum per 15 juli 2016. Directeur Collecties Taco Dibbits (1968; benoemd in 2008) is vanaf 15 juli 2016 hoofddirecteur. Hij combineert de portefeuille van hoofddirecteur met die van directeur Collecties. Erik van Ginkel (1966; benoemd in 2011) was in 2016 zakelijk directeur.

Overleg De directie legt geregeld verantwoording af aan de Raad van Toezicht over het door haar gevoerde beleid. De directie vergadert minimaal viermaal per jaar met de Raad van Toezicht volgens een tevoren vastgesteld vergaderschema en houdt de Raad van Toezicht tussentijds op de hoogte van belangrijke ontwikkelingen. De hoofddirecteur heeft regelmatig overleg met de voorzitter van de Raad van Toezicht. Ieder kwartaal stelt de directie een financiële rapportage op waaruit blijkt hoe de financiële resultaten zich ontwikkelen ten opzichte van de begroting. Middels kwartaalberichten wordt de Raad geïnformeerd over de activiteiten van het museum op het gebied van de collectie, tentoonstellingen, publicaties, wetenschappelijk onderzoek, alsmede over het sociale en personeelsbeleid en andere van belang zijnde aangelegenheden (ICT, gebouwbeheer, commerciële activiteiten). Sinds 2016 informeert de directie de Raad ieder kwartaal over de voortgang van het project CollectieCentrum Nederland, de bouw van een nieuw collectiecentrum in Amersfoort voor het Nederlands Openluchtmuseum, Paleis Het Loo, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Rijksmuseum. Het Rijksmuseum is bouwheer van het CC NL en wordt na de oplevering van het gebouw de eigenaar van het pand.

Beloningsbeleid Het Rijksmuseum valt onder de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT). In de jaarrekening zijn de gegevens opgenomen die op grond van de WNT moeten worden gerapporteerd. De leden van de Raad van Toezicht ontvangen geen bezoldiging voor het lidmaatschap. Kosten die ten behoeve van het uitoefenen van de functie zijn gemaakt, kunnen op declaratiebasis worden vergoed.

HOE VOLDOET HET RIJKSMUSEUM AAN DE PRINCIPES EN PRAKTIJKAANBEVELINGEN VAN DE GOVERNANCE CODE CULTUUR?

Principe 1: Het bestuur* is verantwoordelijk voor het in acht nemen van de Governance Code Cultuur.

• Het Rijksmuseum is bekend met de Governance Code Cultuur (hierna: de Code). De hoofddirecteur en directiesecretaris waren gesprekspartner bij het tot stand komen van de Code. • De manier waarop het Rijksmuseum de principes toepast, sluit aan bij de doelstelling, aard en omvang van de organisatie. De Code is besproken in een vergadering van de Raad van Toezicht en directie. Wanneer het Rijksmuseum afwijkt van een principe of praktijkaanbeveling, wordt daarvan in het jaarverslag melding gemaakt. • In het jaarverslag wordt gemeld dat het Rijksmuseum de Code toepast en worden eventuele wijzigingen op het gebied van de governance gemeld. • De jaarverslagen met de informatie over de toepassing van de Code staan op de website.

Principe 2: Het bestuur kiest het besturingsmodel van de organisatie bewust.

• Bij de verzelfstandiging van de rijksgesubsidieerde musea in de jaren negentig van de vorige eeuw is zorgvuldig onderzocht welk besturingsmodel het beste zou passen bij de verzelfstandigde musea (zie Verzelfstandiging Rijksmusea c.a. Achtergronden en documenten, een publicatie van het (toenmalige) ministerie van VWC, Rijswijk 1 juli 2014, in het bijzonder hoofdstuk 2 ‘Rechtsvorm’). • Het Rijksmuseum is bij zijn verzelfstandiging in 1995 ondergebracht in een Stichting met een Raad-van-Toezichtmodel. De directie vormt het bestuur van de Stichting, de directeuren zijn statutaire bestuurders. • Sindsdien is – onder meer bij wijzigingen van de statuten – diverse malen stilgestaan bij de vraag of dit besturingsmodel nog steeds het beste en meest passende was. Het antwoord was steeds bevestigend. • De statuten waren op het moment van publicatie van de Code (2014) in lijn met de Code en hoefden derhalve niet te worden gewijzigd. De Reglementen van de Raad van Toezicht en de

43 directie zijn in 2015 aangepast op de enkele punten waarop zij nog niet (helemaal) voldeden aan de Code. • Waar dit relevant is, wordt expliciet vermeld dat de directie c.q. de directeuren het bestuur c.q. de bestuurders van Stichting Het Rijksmuseum zijn.

Principe 3: Het bestuur is verantwoordelijk voor de organisatie. Het bestuur is in- en extern duidelijk over de taken, bevoegdheden en werkwijze.

• In 2015 is het Directiereglement aangepast aan de Governance Code Cultuur, zodat het voldeed aan de aanbevelingen van de Code. • Het Rijksmuseum hanteert een risicomatrix die periodiek wordt geactualiseerd en besproken met de Financiële Commissie en de Raad van Toezicht. In de jaarrekening wordt verslag gedaan van het systeem van risicobeheersing en -controle. • De directie vergadert in principe wekelijks aan de hand van een agenda. Van deze vergaderingen worden verslagen gemaakt. Nieuws uit de vergaderingen wordt intern gepubliceerd op het Intranet. • De hoofddirecteur is de bestuurder die het overleg met de Ondernemingsraad voert. Er zijn in principe zes Overlegvergaderingen per jaar met de Ondernemingsraad. Wanneer daartoe aanleiding is, wordt tussentijds overlegd. • Medewerkers kunnen onregelmatigheden melden. In het verslagjaar is een ‘Regeling melden vermoeden misstand of onregelmatigheid’ opgesteld, waarmee wordt geborgd dat medewerkers onregelmatigheden kunnen melden zonder risico voor hun positie. • De directie vergadert in principe viermaal per jaar met de Raad van Toezicht. Wanneer daartoe aanleiding is, wordt vaker vergaderd. De afspraken over inhoud, frequentie en informatievoorziening van de Raad van Toezicht zijn vastgelegd in het Directiereglement en het Reglement Raad van Toezicht.

Principe 4: De Raad van Toezicht stelt rechtspositie en bezoldiging van het bestuur zorgvuldig vast en is hierover zo open mogelijk.

• Het Rijksmuseum valt onder de Wet normering topinkomens (WNT) en meldt de belonings- informatie van de bestuurders derhalve in het jaarverslag. • De Raad van Toezicht houdt bij het vaststellen en aanpassen van de bezoldiging rekening met de maximumbeloning conform de WNT.

Principe 5: De Raad van Toezicht legt zijn taken, verantwoordelijkheden en werkwijze vast en handelt daarnaar.

• Sinds 2011 heeft de Raad van Toezicht een Reglement waarin de taken, verantwoordelijk- heden en werkwijze zijn vastgelegd. Het Reglement is in 2015 aangepast om te voldoen aan de praktijkaanbevelingen van dit principe. • In het jaarverslag wordt een Bericht van de Raad van Toezicht opgenomen waarin de Raad van Toezicht rapporteert hoe hij invulling heeft gegeven aan zijn taken en verantwoordelijkheden. • De Raad van Toezicht vergadert minimaal viermaal per jaar met de directie. Wanneer daartoe aanleiding is, wordt vaker vergaderd. • Minimaal eenmaal per jaar vergadert de Raad van Toezicht zonder de directie. Tijdens deze ver- gadering wordt in ieder geval gesproken over het eigen functioneren en de relatie met de directie. • Er is buiten de vergaderingen frequent contact tussen de Raad van Toezicht en de directie c.q. directeuren. De Raad van Toezicht hecht er ook aan om een goed contact te onderhouden met de organisatie. Iedere Overlegvergadering met de Ondernemingsraad wordt in principe bijgewoond door een lid van de Raad van Toezicht. Binnen de Raad van Toezicht is één lid aangewezen om te fungeren als aanspreekpunt voor de Ondernemingsraad. • De voorzitter en vicevoorzitter van de Raad van Toezicht voeren jaarlijks gesprekken met de individuele directeuren over hun functioneren. • De Raad van Toezicht heeft een Financiële Commissie. De Financiële Commissie heeft tot taak de besluitvorming van de Raad van Toezicht ten aanzien van (het toezicht op) het financiële beleid voor te bereiden.

Principe 6: De Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor zijn samenstelling: hij waarborgt deskundigheid, diversiteit en onafhankelijkheid.

• De Raad van Toezicht bestaat uit minimaal vijf en maximaal zeven leden. • In zijn Profielschets heeft de Raad van Toezicht beschreven welke eisen worden gesteld aan de samenstelling van de Raad zodat hij zijn werk naar behoren kan doen en zodat hij voldoet aan de eisen van de Code. Aan de leden worden algemene eisen gesteld waaraan alle leden moeten voldoen. Daarnaast zijn er specifieke eisen op het gebied van kennis en deskundigheid

44 die aan de individuele leden worden gesteld. De Profielschets wordt opgenomen in het jaarverslag. • Herbenoemingen van leden zijn geen automatisme. Bij iedere herbenoeming wordt een afweging gemaakt, mede op basis van de Profielschets, en wordt het traject gevolgd dat ook voor benoemingen geldt, dat wil zeggen dat de hoofddirecteur en de Ondernemingsraad worden gehoord over de herbenoeming. • De vacature die zich in 2016 in de Raad van Toezicht voordeed, is niet openbaar gemaakt. Dit wordt nader toegelicht in het Bericht van de Raad van Toezicht (p. 50). • De – statutair vastgelegde – maximale zittingstermijn van de leden van de Raad van Toezicht is acht jaar. Er is een rooster van aftreden dat wordt opgenomen in het jaarverslag.

Principe 7: De Raad van Toezicht geeft tevoren aan welke inzet van de leden wordt verwacht en welke eventuele vergoeding daartegenover staat.

• Kandidaat-leden worden tevoren geïnformeerd over de inzet die van hen wordt verwacht. Van leden wordt verwacht dat zij in principe alle vergaderingen bijwonen, tenzij er zwaarwegende redenen zijn die dit niet mogelijk maken. In de vergaderingen wordt aan dit punt geregeld aandacht besteed. In zijn jaarlijkse Bericht doet de Raad van Toezicht melding van de aanwezigheid bij vergaderingen. • Leden van de Raad van Toezicht ontvangen geen beloning voor het lidmaatschap. Kosten die voor het lidmaatschap worden gemaakt, kunnen worden gedeclareerd. In de praktijk wordt dit vrijwel niet gedaan. In het jaarverslag wordt vermeld dat de leden geen vergoeding ontvangen. • De voorzitter vervult de taken zoals omschreven in de Code. • De (voorzitter van de) Raad van Toezicht wordt ondersteund door de directiesecretaris. • Voormalige directeuren kunnen geen lid worden van de Raad van Toezicht.

Principe 8: Toezichthouders en bestuurders vermijden elke vorm van belangenverstrengeling. De Raad van Toezicht ziet hierop toe.

• De Raad van Toezicht vergewist zich van de onafhankelijkheid van zijn leden. Dit gebeurt in ieder geval bij (her)benoeming. • Nevenfuncties van de leden van de Raad van Toezicht en de directie worden in het jaarverslag vermeld. • De Reglementen van de Raad van Toezicht en de directie bevatten bepalingen over hoe wordt omgegaan met (mogelijke) belangenverstrengeling die in lijn liggen met de praktijkaan­ ­ bevelingen van dit principe. • In het verslagjaar deden zich geen besluiten voor waarbij sprake was van tegenstrijdige belangen. Wel is gesproken over een mogelijke (schijn van) belangenverstrengeling; zie hierover het Bericht van de Raad van Toezicht. • Het Rijksmuseum verstrekt aan de leden van de Raad van Toezicht en de directie geen persoonlijke leningen, garanties e.d.

Principe 9: Het bestuur is verantwoordelijk voor financieel beleid en risicobeheer door sluitende interne procedures en externe controle.

• De directie legt in de vier reguliere vergaderingen met de Raad van Toezicht een financiële (kwartaal)rapportage voor. In deze rapportage wordt inzicht gegeven in de ontwikkeling van de financiële resultaten, de vooruitzichten voor het resterende jaar en de belangrijkste risico’s. • De directie ontvangt en bespreekt in principe maandelijks een financiële rapportage. • Op basis van een evaluatie van de relatie met de accountants en met een positieve aanbeveling van de Financiële Commissie heeft de Raad van Toezicht in 2016 KPMG herbenoemd tot accountant. • De accountant is aanwezig bij de vergaderingen met de Financiële Commissie respectievelijk de Raad van Toezicht waarop de jaarrekening wordt besproken. Tijdens deze vergaderingen wordt ook het Accountantsrapport besproken. • Eenmaal per jaar spreekt de Financiële Commissie met de accountant in afwezigheid van de directie. • Adviesopdrachten aan de accountant behoeven de voorafgaande goedkeuring van de Financiële Commissie.

* Waar ‘bestuur’ staat, kan worden gelezen ‘directie’ en omgekeerd: de directie c.q. de directeuren zijn het bestuur c.q. de bestuurders van Stichting Het Rijksmuseum.

45 Bericht van de Raad van Toezicht

Het verslagjaar stond in het teken van de komst van de portretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit door Rembrandt en het vertrek van hoofddirecteur Wim Pijbes. In januari werd de gezamenlijke aankoop van de Rembrandt-portretten door Frankrijk en Nederland afgerond. Begin maart 2016 maakte de heer Pijbes bekend dat hij het Rijksmuseum na acht jaar ging verlaten. De Raad van Toezicht is de heer Pijbes grote dank verschuldigd voor de wijze waarop hij het museum naar de opening in 2013 heeft geleid en voor de daaropvolgende succesvolle jaren. De Raad was verheugd over de benoeming van de heer Pijbes tot Officier in de Orde van Oranje–Nassau, waarmee zijn grote verdiensten voor het nationale museum van Nederland op passende wijze werden erkend.

Overleg met directie

De Raad voerde in het verslagjaar regelmatig overleg met de directie. Naast de vier reguliere kwartaalvergaderingen werd een extra vergadering gehouden over de aanvraag voor de subsidieperiode 2017–2020. Bij deze vergaderingen was de Raad steeds vrijwel voltallig aanwezig. Wanneer een lid niet aanwezig kan zijn, is het gebruikelijk dat hij/zij opmerkingen en zienswijze over agendapunten en vergaderstukken voorafgaand aan de vergadering doorgeeft aan de voorzitter. Buiten de vergaderingen hadden de voorzitter en individuele leden van de Raad regelmatig contact met de directieleden. Middels periodieke rapportages van de directie wordt de Raad uitgebreid geïnformeerd over de activiteiten op het gebied van collectievorming en -beheer, tentoonstellingen, publicaties, wetenschappelijk onderzoek, relatiebeheer in de ruimste zin van het woord (onder meer subsidiegevers, sponsors, schenkers, Vrienden, International Circle), het sociale beleid en het personeelsbeleid. Deze rapportages worden in de vergaderingen besproken. Bijzondere aandacht was er afgelopen jaar voor het wetenschappelijk beleid, dat is besproken aan de hand van een notitie van de directie (‘Rijksmuseum: bron van kennis’). Met betrekking tot aankopen voor de collectie zijn nadere afspraken gemaakt over de betrokkenheid van de Raad. Het voornemen om periodiek themabijeenkomsten te houden om beter in de gelegenheid te zijn onderwerpen diepgaander en zonder de druk van een af te werken agenda te bespreken, is ook in 2016 uitgevoerd. Hoofd Geschiedenis Martine Gosselink gaf de Raad een toelichting op het terminologie­ project. Sinds 2010 heeft het Rijksmuseum termen die worden ervaren als ouderwets en mogelijk kwetsend (zoals kaffer en neger), vervangen door meer neutrale termen of door benamingen die door de betrokkenen zelf worden verkozen (bijvoorbeeld Inuit in plaats van Eskimo). De Raad betuigde zijn instemming met het project. De Raad bracht een bezoek aan Prentenkabinet Online om zich te laten informeren over de voortgang van dit registratie- en digitaliseringsproject. Doel van Prentenkabinet Online is om in 2021 de gehele collectie van werken op papier (700.000 tekeningen, prenten en foto’s) te hebben geregistreerd en gedigitaliseerd zodat de werken voor iedereen toegankelijk zijn. De Raad kreeg een rondleiding over de tentoonstelling Hercules Segers waarbij conservatoren en onderzoekers (Huigen Leeflang, Pieter Roelofs, Rob Erdmann en Arie Wallert) verslag deden van de resultaten van het onderzoek dat voor de tentoonstelling is verricht en dat heeft geleid tot een uitbreiding van het aan Segers toegeschreven oeuvre met zes werken. De Raad en de directie voerden aan het einde van het verslagjaar een informeel overleg waarbij van gedachten is gewisseld over de managementstructuur van het Rijksmuseum na de benoeming van de nieuwe hoofddirecteur. Afgesproken is om het overleg over dit onderwerp in 2017 te vervolgen.

Rijksmuseum Fonds

Sinds enkele jaren spreekt de Raad jaarlijks met het Rijksmuseum Fonds over onderwerpen van gemeenschappelijk belang. Stichting Het Rijksmuseum Fonds is een onafhankelijke stichting die in de meest brede zin van het woord steun verleent aan het Rijksmuseum. In het verslagjaar is gesproken met een afvaardiging van het bestuur van het Rijksmuseum Fonds, bestaande uit de heren Bernard Wientjes (voorzitter) en mevrouw Aleid Kruize (penningmeester). Het Fondsbestuur gaf een toelichting op de samenstelling van het bestuur, de resultaten van de fondsenwervende activiteiten, en het beleggingsbeleid. Verder werd gezamenlijk teruggekeken op de verwerving van de Rembrandtportretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit.

46 Huisvesting en CollectieCentrum Nederland

Belangrijke agendapunten tijdens de reguliere vergaderingen met de directie waren de voorbereidingen op het nieuwe huisvestingsstelsel dat vanaf 2017 ingaat en het CollectieCentrum Nederland (CC NL), het gezamenlijke nieuwe depot van het Nederlands Openluchtmuseum, Paleis Het Loo, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Rijksmuseum. Met ingang van 2017 wordt het Rijksmuseum zelf verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van de gebouwen. De Raad sprak met de directie over de risico’s die deze nieuwe rol met zich meebrengt en heeft zich ervan vergewist dat het museum zich goed heeft voorbereid op de nieuwe situatie. Zo is er een afdeling Gebouwbeheer opgericht waarmee de benodigde deskundigheid intern wordt verankerd en zijn per gebouw meerjarenonderhoudsplannen gemaakt. Er is een risicoanalyse opgesteld, inclusief maatregelen om de geconstateerde risico’s te mitigeren. Bij het CC NL ging de aandacht in het bijzonder uit naar de rol van het Rijksmuseum als toekomstige eigenaar van het gebouw en naar de wijze van financiering van de bouw van het depot, de risico’s die met deze activiteit samenhangen en de maatregelen die worden getroffen om de risico’s te mitigeren. De samenwerkingsovereenkomst tussen de vier partners in het CC NL en de overeenkomst van het Rijksmuseum met de gemeente Amersfoort over de aankoop van de bouwgrond zijn besproken, waarna de Raad goedkeuring gaf om de overeenkomsten aan te gaan. Voor de koopovereenkomst van de grond is daarbij als voorwaarde gesteld dat zekerheid bestaat over de financiering van het CC NL middels een lening via schatkistbankieren bij het ministerie van Financiën, met garantstelling door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap; deze zekerheid is in de eerste maanden van 2017 verkregen. De Raad nodigt voor het agendapunt CC NL periodiek de projectcontroller van CC NL uit, de heer Piet Scholten. In het verslagjaar overlegde de Raad tweemaal met de heer Scholten.

Subsidieperiode 2017–2020

In het verslagjaar, het laatste van de subsidieperiode 2013–2016, is de subsidieaanvraag voor de komende vier jaar ingediend. De aanvraag betrof zowel de subsidie op basis van de Erfgoedwet als de subsidie in het kader van de culturele basisinfrastructuur (BIS). Met de inwerkingtreding van de Erfgoedwet wordt de subsidie voor collectiebeheer en huisvesting langjarig toegekend. De subsidie in het kader van de BIS wordt verleend voor een periode van vier jaar en is bestemd voor de (publieks)activiteiten van het museum. De Raad voor Cultuur geeft advies over de aanvraag voor de BIS. Het – positieve – advies van de Raad voor Cultuur is besproken met de directie, evenals het subsidiebesluit van de minister van OCW dat in september werd ontvangen. Aan het Rijksmuseum is voor de jaren 2017–2020 een activiteitensubsidie toegekend conform het advies van de Raad voor Cultuur, hetgeen betekent dat het Rijksmuseum een lagere subsidie ontvangt dan in de voorgaande periode. De Raad nam met instemming kennis van het voornemen van de directie om in de komende jaren, naast de overige activiteiten, specifiek aandacht te geven aan de rol van het Rijksmuseum in de regio, aan diversiteit en aan duurzaamheid. In het lopende jaar zullen Raad en directie uitgebreid spreken over deze punten.

Financiën

De jaarrekening over 2015 werd besproken in aanwezigheid van de externe accountant. Op advies van de Financiële Commissie en na evaluatie van de relatie met de accountant heeft de Raad besloten om KPMG Accountants N.V. opnieuw te benoemen als accountant van Stichting Het Rijksmuseum. In iedere kwartaalvergadering werd met de directie overlegd over de financiële gang van zaken. Bij de bespreking van de begroting voor 2017 is gesproken over de ontwikkeling van het bezoekersaantal en de noodzaak om de ambities af te stemmen op de inkomsten. Het verslagjaar werd daarbij gezien als representatief, omdat dit het eerste jaar sinds de opening in 2013 was zonder uitzonderlijke gebeurtenis (in 2014 ging de tentoonstellingsvleugel open en in 2015 werd de grote tentoonstelling Late Rembrandt gehouden). Een belangrijk gespreksonderwerp in het verslagjaar was risicobeheersing. Behalve aparte risicoanalyses voor het nieuwe huisvestingsstelsel en het CC NL, is de risicomatrix voor het gehele museum besproken. In deze matrix zijn de risico’s op diverse gebieden in kaart gebracht, zoals collectie, financiën, exploitatie, organisatie, ICT en externe risico’s. Voor ieder risico is bepaald wat de kans is dat het risico zich voordoet, wat de impact is en welke maatregelen worden genomen om de kans te verkleinen dat het risico zich voordoet c.q. om de gevolgen daarvan te mitigeren.

47 Wim Pijbes werd bij zijn afscheid als hoofddirecteur van het Rijksmuseum dubbel onderscheiden. Hij werd benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. Uit handen van minister Jet Bussemaker van OCW ontving hij deze koninklijke onderscheiding. Burgemeester Eberhard van der Laan van Amsterdam reikte hem de Zilveren Medaille uit voor zijn buitengewone verdiensten voor de hoofdstad

48 Van links naar rechts: James Cuno (President en CEO J. Paul Getty Trust), Jet Bussemaker (minister van OCW), Robert van Langh (hoofd Conservering & Restauratie Rijksmuseum en Chair NICAS) Foto Ryan Miller/Capture Imaging

Het Rijksmuseum tekende in maart 2016 in het kader van het Netherlands Institute for Conservation, Art and Science (NICAS) en in bijzijn van minister van OCW Jet Bussemaker twee overeenkomsten met Amerikaanse musea ter stimulering van innovatief wetenschappelijk onderzoek naar conservering en restauratie van kunstwerken. Het betreft een overeenkomst met The Metropolitan Museum of Art (New York) en The J. Paul Getty Trust (Los Angeles) voor een periode van vijf jaar

49 Governance Code Cultuur

Het Rijksmuseum onderschrijft de negen principes van de Governance Code Cultuur voor goed bestuur en toezicht. In 2016 is eenmaal besloten om geen uitvoering te geven aan een praktijkaanbeveling. De vacature die ontstond door het terugtreden van de heer Paul Huvenne is niet extern bekendgemaakt. Het profiel van de functie was dermate specifiek (directeur van een [inter­ nationale] museale instelling, Nederlands sprekend) dat een externe bekendmaking geen toegevoegde waarde zou hebben. De Raad heeft gesproken over een mogelijke (schijn van) belangenverstrengeling van de heer Goedkoop die in de eerste maanden van 2017 een televisieserie over Zuid-Afrika presenteert terwijl het Rijksmuseum in dezelfde periode een tentoonstelling over de geschiedenis van de relaties tussen Zuid-Afrika en Nederland organiseert (Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600). De conclusie was dat er geen sprake was van belangenverstrengeling omdat de makers van de televisieserie en de tentoonstelling gescheiden en naar eigen inzicht opereren. Afgesproken is dat de heer Goedkoop niet aanwezig zou zijn bij eventuele beraadslagingen over de tentoonstelling in de vergaderingen van de Raad. Van dergelijke beraadslagingen is overigens geen sprake geweest. In maart voerden de voorzitter en de vicevoorzitter van de Raad de jaarlijkse functione­ ringsgesprekken met de directeuren. Vier leden van de Raad – de heren Goedkoop en De Hoop Scheffer, mevrouw Kersten en mevrouw Oudeman – woonden ieder een Overlegvergadering met de Ondernemingsraad bij.

Onderling overleg

De Raad vergaderde viermaal zonder de directie. De meeste van deze vergaderingen waren gewijd aan de invulling van de vacature die ontstond met het terugtreden van de heer Pijbes als hoofddirecteur. De Raad stelde uit eigen gelederen een Benoemingscommissie in die in overleg met een extern bureau het benoemingstraject heeft begeleid. Het traject resulteerde in de benoeming van de heer Taco Dibbits tot hoofddirecteur. De heer Dibbits is vanaf 2002 verbonden aan het Rijksmuseum, sinds 2008 als directeur Collecties. Bij zijn keuze liet de Raad zich leiden door het vertrouwen dat de heer Dibbits de beste kandidaat is om in de komende periode leiding te geven aan de verdere ontwikkeling van het Rijksmuseum. Een van de vergaderingen zonder directie was gewijd aan het eigen functioneren en aan de relatie met de directie, waarbij met name is gesproken over een betere invulling van de adviserende rol die de Raad heeft.

Financiële Commissie

De Financiële Commissie vergaderde viermaal, waarbij de belangrijkste gespreksonderwerpen werden gevormd door de financiële resultaten, de begroting 2017, de fiscaliteit, de benoeming van de accountant, het CollectieCentrum Nederland (één vergadering was alleen aan dit onderwerp gewijd) en het nieuwe huisvestingsstelsel. Mevrouw Karen Keeman, hoofd Facilitair Bedrijf, gaf de Financiële Commissie een toelichting over de wijze waarop het Rijksmuseum zich heeft voorbereid op het nieuwe huisvestingsstelsel. De vergadering van de Financiële Commissie waarin de jaarrekening 2015 werd besproken, werd bijgewoond door de externe accountant. De discussie met de Belastingdienst over de vraag of het Rijksmuseum voor zijn museale activiteiten belastingplichtig is voor de vennootschapsbelasting, is in 2016 afgerond met het sluiten van een vaststellingsovereenkomst waarin voor de jaren 2012 tot en met 2019 afspraken zijn gemaakt over het bepalen van het resultaat voor de vennootschapsbelasting. Dit laat onverlet dat het Rijksmuseum ten principale van mening blijft dat het niet belasting­ plichtig is voor zijn museale activiteiten, hetgeen is opgenomen in de overeenkomst. Er is een apart reglement opgesteld voor de Financiële Commissie dat in 2017 ter goed­ keuring wordt voorgelegd aan de Raad van Toezicht.

Samenstelling

De heer Paul Huvenne trad in het verslagjaar terug uit de Raad. Daarmee ontstond een vacature in de Raad voor een lid met specifieke kennis van taak en functioneren van een groot museum. Met ingang van 1 oktober 2016 is Sir John Leighton, Director-General van de National Galleries of Scotland, in de Raad benoemd. Met deze benoeming wordt voldaan aan de Profielschets die bepaalt dat in de Raad een directeur van een (internationale) museale instelling zitting heeft. In het verslagjaar traden de heren De Hoop Scheffer en mevrouw Oudeman volgens rooster af. Beiden zijn voor een nieuwe termijn herbenoemd.

50 De (her)benoemingen zijn getoetst aan de Profielschets en de relevante bepalingen van de Governance Code Cultuur zijn in acht genomen, met uitzondering van de aanbeveling om vacatures in de Raad extern bekend te maken (zoals bovenstaand in de paragraaf ‘Governance Code Cultuur’ al aangegeven). In het geval van de vacature voor een directeur van een (internationaal) museum was de Raad van mening dat een externe bekendmaking geen wezenlijke bijdrage aan het proces zou zijn omdat men een goed beeld had van mogelijke kandidaten. De Raad is de heer Huvenne veel dank verschuldigd voor zijn bijdragen en de deskundige en betrokken wijze waarop hij het lidmaatschap van de Raad heeft vervuld.

Goedkeuring jaarrekening en bestemming exploitatieresultaat 2016

De door de directie opgestelde jaarrekening over het boekjaar 2016 is gecontroleerd door KPMG Accountants N.V. De verklaring van de accountant is opgenomen bij de overige gegevens. De directie heeft de jaarrekening ter goedkeuring voorgelegd aan de Raad van Toezicht. De Raad keurde mede op grond van de controleverklaring en het bijbehorende accountantsverslag de jaarrekening goed, waarna deze door de directie van de Stichting is vastgesteld. Met goedkeuring van de Raad heeft de directie besloten het exploitatiesaldo verminderd met de toevoeging aan het bestemmingsfonds OCW toe te voegen aan de algemene reserve en de diverse bestemmingsreserves en -fondsen (zie p. 177, Bestemming van het exploitatiesaldo).

Dank

Op deze plek wil de Raad van Toezicht tot slot graag de medewerkers van het Rijksmuseum memoreren die met grote inzet en deskundigheid 2016 tot opnieuw een succesvol jaar hebben gemaakt. De Raad is de medewerkers daarvoor erkentelijk en dankt hen voor hun inspanningen.

Amsterdam, 29 maart 2017

Raad van Toezicht Dhr. prof. mr. J.G. de Hoop Scheffer, voorzitter Dhr. A. Benali Dhr. dr. H. Goedkoop Mw. mr. drs. H.H. Kersten Sir John Leighton Mw. mr. M.J. Oudeman Dhr. drs. C.F.H.H. Vogelzang

51 SAMENSTELLING RAAD VAN TOEZICHT

De heer prof. mr. J.G. de Hoop Scheffer (1948), voorzitter Hoogleraar ‘International Relations and the Practice of Diplomacy’, Universiteit Leiden, Faculty of Governance and Global Affairs (Den Haag) Nevenfuncties Lid Board of Directors Air France-KLM; voorzitter Adviesraad Internationale Vraagstukken; bestuurslid J.H.W. Pasman Stichting; voorzitter Raad van Toezicht Stichting Diabetesonderzoek Nederland; voorzitter Kapittel voor de Civiele Orden

De heer A. Benali (1975) Schrijver en programmamaker

De heer dr. H. Goedkoop (1963) Historicus en schrijver; presentator van historische televisieprogramma’s (Andere Tijden) Nevenfuncties Lid bestuur Stichting Tastbaar Verleden

De heer dr. P.L.C.J. Huvenne (1949) – tot 1 oktober 2016 Kunsthistoricus en museumdeskundige Ere-Administrateur-generaal Koninklijk Museum van Schone Kunsten Antwerpen en Emeritus Universiteit Antwerpen Nevenfuncties Leeropdracht aan de KU Leuven en de KULAK; bestuurder Centrum Rubenianum, (Antwerpen), Kunsthistorisch Instituut Antwerpen, Rückersgenootschap, Zuidpooltheater, Arcobaleno en Alliance française d’Anvers; vennoot Huvengi BVBA

Mevrouw mr. drs. H.H. Kersten (1965) Partner Stibbe Nevenfuncties Lid bestuur Stichting Donateurs Koninklijk Concertgebouworkest; lid Raad van Advies UvA – Faculteit Economie en Bedrijfskunde; lid Raad van Commissarissen STMicroelectronics N.V.; lid Raad van Advies Instituut van Internal Auditors

Sir John Leighton (1959) – vanaf 1 oktober 2016 Director-General National Galleries of Scotland Nevenfuncties Lid bestuur De Pont, museum voor hedendaagse kunst; fellow Royal Society Edinburgh; voorzitter Raad van Specialisten Hermitage Amsterdam; lid Strategic Development Board Hunterian Museum and Art Gallery, Glasgow; Board Member Museums Galleries Scotland

Mevrouw mr. M.J. Oudeman (1958), vicevoorzitter Voorzitter College van Bestuur Universiteit Utrecht Nevenfuncties Lid Raad van Commissarissen SHV Holdings N.V.; Board Member Statoil ASA; Board Member Solvay SA; lid Raad van Commissarissen Concertgebouw N.V.; voorzitter Ronald McDonald Kinderfonds

De heer drs. C.F.H.H. Vogelzang (1962) Lid Raad van Bestuur ABN AMRO N.V. (tot februari 2017) Nevenfuncties Lid bestuur Nederlandse Vereniging van Banken; lid Raad van Commissarissen Hespri B.V.; penningmeester Raad van Toezicht Prins Bernhard Cultuurfonds

Rooster van aftreden GEBOORTEJAAR BENOEMD HERBENOEMD MAXIMALE ZITTINGS- DUUR TOT Dhr. Benali 1975 2010 2017 2018 Dhr. Goedkoop 1963 2013 2017 2021 Dhr. De Hoop Scheffer 1948 2009 2016 2017 Mw. Kersten 1965 2015 - 2023 Dhr. Leighton 1959 2016 - 2024 Mw. Oudeman 1958 2012 2016 2020 Dhr. Vogelzang 1962 2015 - 2023

52 Van boven naar beneden, van links naar rechts De heer J.G. de Hoop Scheffer De heer A. Benali De heer H. Goedkoop De heer P.L.C.J. Huvenne Mevrouw H.H. Kersten Sir John Leighton Mevrouw M.J. Oudeman De heer C.F.H.H. Vogelzang

53 Profielschets Raad van Toezicht Stichting Het Rijksmuseum, Amsterdam 16 december 2015

Deze profielschets is opgesteld op basis van de statuten van de Stichting Het Rijksmuseum (‘de Stichting’) en de relevante bepalingen uit de Governance Code Cultuur.

Stichting Het Rijksmuseum

De Stichting heeft als statutaire doelstelling het in stand houden van het Rijksmuseum als museum van kunst en geschiedenis. In het Rijksmuseum krijgen kunst en geschiedenis betekenis voor een breed samengesteld nationaal en internationaal publiek. Als het museum van Nederland biedt het Rijksmuseum een representatief overzicht van de Nederlandse kunst en geschiedenis vanaf de middeleeuwen en belangrijke aspecten van Europese en Aziatische kunst.

De Stichting tracht haar doel onder meer te bereiken door: • het bewaren, beheren, conserveren, restaureren en bewerken van voorwerpen van kunst en geschiedenis; • het wetenschappelijk onderzoeken, verzamelen en toegankelijk maken van voorwerpen van kunst en geschiedenis; • voorwerpen van kunst en geschiedenis te presenteren en tentoonstellingen te organiseren.

Het Rijksmuseum beheert een collectie van ruim 1 miljoen (kunst)objecten van en over Nederland vanaf de middeleeuwen tot en met de 20ste eeuw. Voorafgaand aan de start van de grootscheepse renovatie ontving het Rijksmuseum jaarlijks ruim een miljoen bezoekers. Na de opening van het vernieuwde museum in 2013 ligt het jaarlijkse bezoekersaantal boven de 2 miljoen. Er werken ongeveer 675 mensen bij het Rijksmuseum. Het Rijksmuseum is door de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap op grond van de Erfgoedwet belast met de zorg voor het beheer van museale cultuurgoederen van de Staat. Voor de uitvoering van deze wettelijke taak wordt een financiële vergoeding verstrekt die bestaat uit een component voor huisvestingslasten en een component voor de kosten voor het collectiebeheer. Voor de overige museale activiteiten (onder andere publieksprogrammering) ontvangt het Rijksmuseum een vierjaarlijkse subsidie van de Staat. Het Rijk is eigenaar van de gebouwen.

Omvang en samenstelling

De Raad van Toezicht (‘de Raad’) heeft minimaal vijf en maximaal zeven leden. De Raad heeft tot taak toezicht te houden op het beleid van de directie en op de algemene gang van zaken in de Stichting en de met haar verbonden organisatie. De Raad staat de directie met advies terzijde. Voorkomen moet worden dat de Raad een eenzijdige samenstelling krijgt, ondanks mogelijke individuele geschiktheid van elk der leden. In zijn samenstelling waarborgt de Raad diversiteit, met aandacht voor leeftijd, etnische achtergrond en geslacht. Bij de samenstelling wordt rekening gehouden met een zo groot mogelijke spreiding, zowel geografisch en maatschappelijk als wat deskundigheden betreft. De Raad is in staat de taken die aan hem krachtens de wet, de statuten, de Governance Code Cultuur en overige regelgeving zijn toegekend, verantwoord te vervullen. Deskundigheid en ervaring op financieel, economisch en commercieel terrein moeten gespreid aanwezig zijn. Voorts is deskundigheid ten aanzien van een efficiënte bedrijfsvoering en het realiseren van eigen inkomsten belangrijk. Ten minste één persoon in de Raad dient te beschikken over kennis en ervaring op het terrein van sociale verhoudingen. Daarnaast zal ten minste één lid (ook inhoudelijk) verstand moeten hebben van de specifieke soort van activiteiten van de Stichting, in casu van taak en functioneren van een groot museum.

Benoeming

De leden worden benoemd door de Raad.

Onafhankelijkheid, deskundigheid en functioneren

Het naar behoren functioneren van de Raad hangt nauw samen met de objectiviteit en onafhankelijkheid van de leden. De Raad is zo samengesteld dat de leden onafhankelijk van elkaar, van de directie en van deelbelangen kunnen functioneren als goede toezichthouders en adviseurs. Bij benoeming dient de Raad zich ervan te vergewissen dat daaraan geen

54 tegenstelling of verstrengeling van belangen in de weg staan. In de Raad hebben geen voor­ malige directieleden zitting. De leden van de Raad hebben een brede blik en een open oog voor maatschappelijke ontwikkelingen. Ten minste één lid brengt een visie in die mede vanuit een andere culturele achtergrond wordt gevormd. Leden van de Raad worden geacht in staat te zijn en over voldoende tijd te beschikken om het beleid van de directie en de algemene gang van zaken binnen de Stichting tijdig en op adequate wijze te controleren. Zij kunnen de directie in de voorbereiding en uitvoering van het beleid met advies bijstaan en een stimulerende rol spelen. Bij ontstentenis van de directie zijn de leden in staat om maatregelen te nemen om in de leiding van de Stichting te voorzien.

Bij het samenstellen van de Raad dient invulling te worden gegeven aan de wens dat de Raad beschikt over deskundigheid op de volgende gebieden (in willekeurige volgorde): • culturele sector; • bestuur en politiek op landelijk niveau; • management en organisatie; • sociale verhoudingen; • financiën en economie; • commercie en marketing; • juridische expertise.

De Raad hecht eraan dat een van zijn leden een directeur is van een (internationale) museale instelling en dat een van zijn leden voldoet aan de kwalificatie ‘leading intellectual’. Het voorzitterschap is niet bij voorbaat aan een van de genoemde categorieën verbonden, met dien verstande dat een directeur van een museale instelling geen voorzitter van de Raad kan zijn.

55 Publiek en media

BEZOEKERSOVERZICHT Betalende bezoekers Volwassenen 825.290 Volwassenen in groepsverband 373.398 Houders Museumkaarten 433.521 Gereduceerd individueel 95.649

Subtotaal 1.727.858

Gratis bezoekers Kinderen 187.882 Kinderen in groepsverband 22.310 Schoolverband en museumles 151.128 Avondontvangsten 77.055 Sponsors 4.623 Overigen 89.131

Subtotaal 532.129

Totaal 2.259.987

KENGETALLEN 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 Bezoek – Rijksmuseum 2.259.987 2.345.666 2.474.352 2.246.122 894.058 1.010.402 896.393 876.453 975.977 – Rijksmuseum Schiphol* 50.000 220.237 120.000 208.923 150.000 103.457 164.970 Digitaal bezoek – Website: unieke bezoekers 6.887.965 4.857.669 4.047.387 4.321.876 2.033.951 1.477.880 1.100.000 1.471.795 1.463.760 – Website: bezoeken** 4.703.734 7.593.279 5.853.613 6.091.312 2.861.948 2.096.069 1.451.249 1.979.030 1.920.469 – Rijksstudio’s 310.000 232.000 190.000 120.000 27.000 (stand per 31 december) – Facebook 315.914 249.878 239.356 169.125 72.444 – Twitter 164.345 131.000 69.215 28.606 12.898 – Instagram 111.000 34.201 3.885 – Pinterest 7.300 3.656 2.402 – YouTube 2.708 volgers / 2.012 volgers / 1.505 volgers / 1.025.211 views 872.640 views 513.396 views

Uitgaande bruiklenen 756 616 643 247*** 382*** 1.114 848 666 1.438

Publieksinkomsten 33.400.000 41.969.000 34.412.000 29.781.000 13.196.000 13.404.000 12.102.000 11.492.000 12.245.000

Overige inkomsten 9.594.000 10.708.000 8.760.000 7.610.000 12.661.000 4.266.000 4.022.000 4.848.000 3.108.000

Exploitatiesubsidie 33.941.000 35.460.000 34.651.000 34.447.000 27.787.000 27.877.000 27.212.000 27.626.000 27.311.000 (inclusief huisvesting)

Gemiddeld aantal 607 592 543 481 392 346 336 357 335 medewerkers (fte’s)

* Het museum was in 2016 gesloten in verband met een verbouwing op de luchthaven. ** Een unieke bezoeker kan de website meermalen bezocht hebben (bezoeken). *** In verband met de inrichting van het nieuwe Rijksmuseum gold gedurende een deel van het jaar een bruikleenstop.

Website Top-10 landen die website bezoeken Top-10 zoektermen Nederland (61,7%) Rembrandt Verenigde Staten (7,0%) Vermeer Verenigd Koninkrijk (3,9%) Nachtwacht Duitsland (3,2%) Vermeer, The Love Letter België (3%) Van Gogh Frankrijk (2,3%) Bloemen Italië (1,7%) Stilleven Brazilië (1,4%) Jan Steen China (1,4%) Landschap Spanje (1,3%) Gouden Eeuw

56 Publiek en media

BEZOEKERSOVERZICHT Betalende bezoekers Volwassenen 825.290 Volwassenen in groepsverband 373.398 Houders Museumkaarten 433.521 Gereduceerd individueel 95.649

Subtotaal 1.727.858

Gratis bezoekers Kinderen 187.882 Kinderen in groepsverband 22.310 Schoolverband en museumles 151.128 Avondontvangsten 77.055 Sponsors 4.623 Overigen 89.131

Subtotaal 532.129

Totaal 2.259.987

KENGETALLEN 2016 2015 2014 2013 2012 2011 2010 2009 2008 Bezoek – Rijksmuseum 2.259.987 2.345.666 2.474.352 2.246.122 894.058 1.010.402 896.393 876.453 975.977 – Rijksmuseum Schiphol* 50.000 220.237 120.000 208.923 150.000 103.457 164.970 Digitaal bezoek – Website: unieke bezoekers 6.887.965 4.857.669 4.047.387 4.321.876 2.033.951 1.477.880 1.100.000 1.471.795 1.463.760 – Website: bezoeken** 4.703.734 7.593.279 5.853.613 6.091.312 2.861.948 2.096.069 1.451.249 1.979.030 1.920.469 – Rijksstudio’s 310.000 232.000 190.000 120.000 27.000 (stand per 31 december) – Facebook 315.914 249.878 239.356 169.125 72.444 Taco Dibbits en burgemeester Lucas Bolsius van Amersfoort voor Gezicht op – Twitter 164.345 131.000 69.215 28.606 12.898 Amersfoort van Matthias Withoos uit 1672, ter gelegenheid van het tekenen – Instagram 111.000 34.201 3.885 van de intentieovereenkomst tot aankoop van grond voor het nieuw te Pinterest 7.300 3.656 2.402 bouwen CollectieCentrum Nederland. In dit nieuwe collectiegebouw worden de – rijkscollecties van het Nederlands Openluchtmuseum, Paleis Het Loo, de Rijksdienst – YouTube 2.708 volgers / 2.012 volgers / 1.505 volgers / voor het Cultureel Erfgoed en het Rijksmuseum ondergebracht 1.025.211 views 872.640 views 513.396 views

Uitgaande bruiklenen 756 616 643 247*** 382*** 1.114 848 666 1.438

Publieksinkomsten 33.400.000 41.969.000 34.412.000 29.781.000 13.196.000 13.404.000 12.102.000 11.492.000 12.245.000

Overige inkomsten 9.594.000 10.708.000 8.760.000 7.610.000 12.661.000 4.266.000 4.022.000 4.848.000 3.108.000

Exploitatiesubsidie 33.941.000 35.460.000 34.651.000 34.447.000 27.787.000 27.877.000 27.212.000 27.626.000 27.311.000 (inclusief huisvesting)

Gemiddeld aantal 607 592 543 481 392 346 336 357 335 medewerkers (fte’s)

* Het museum was in 2016 gesloten in verband met een verbouwing op de luchthaven. ** Een unieke bezoeker kan de website meermalen bezocht hebben (bezoeken). *** In verband met de inrichting van het nieuwe Rijksmuseum gold gedurende een deel van het jaar een bruikleenstop.

Website Top-10 landen die website bezoeken Top-10 zoektermen Nederland (61,7%) Rembrandt Verenigde Staten (7,0%) Vermeer Verenigd Koninkrijk (3,9%) Nachtwacht Duitsland (3,2%) Vermeer, The Love Letter België (3%) Van Gogh Frankrijk (2,3%) Bloemen Italië (1,7%) Stilleven Brazilië (1,4%) Jan Steen China (1,4%) Landschap Spanje (1,3%) Gouden Eeuw

57 TENTOONSTELLINGEN EN PRESENTATIES 11 april 2016 – 5 september 2016 Prentenkabinetten (Prent en Consument) – 18de eeuw Conservator Hanneke van Dijk RIJKSMUSEUM 11 april 2016 – 5 september 2016 12 juni 2015 – 6 januari 2016 Prentenkabinetten (Prent en Consument) – 19de eeuw In bloei Conservator Erik Hinterding Conservatoren Bianca du Mortier, Birthe Weijkamp, Marlies Dekkers 16 april 2016 – 29 augustus 2016 Wissel 20ste eeuw 29 juni 2015 – 31 mei 2016 Conservatoren Mattie Boom, Ludo van Halem, Adriaen de Vries. Nieuw in het Rijksmuseum Alied Ottevanger, Harm Stevens Conservator Frits Scholten 22 april 2016 – 16 oktober 2016 7 oktober 2015 – 18 april 2016 Arita. Porselein van nu Wissel Aziatisch Paviljoen Conservatoren Menno Fitski, Scholten & Baijings Conservator Menno Fitski 24 juni 2016 – 25 september 2016 4 november 2015 – 29 maart 2016 Wim Pijbes’ keuze. Gevoel voor schoonheid en besef van tijd Prentenkabinetten (Selfies) – 17de eeuw vroeg Conservator Wim Pijbes Conservator Marijn Schapelhouman 2 juli 2016 – 2 oktober 2016 4 november 2015 – 5 april 2016 Marten & Oopjen Prentenkabinetten (Selfies) – 17de eeuw laat Conservator Gregor Weber Conservator Erik Hinterding Vanaf 23 augustus 2016 4 november 2015 – 22 maart 2016 Lucas van Leyden Altaarstuk Prentenkabinetten (Selfies) – 18de eeuw Conservator Matthias Ubl i.s.m. Lakenhal Conservator Robert-Jan te Rijdt 3 september 2016 – 5 december 2016 4 november 2015 – 22 maart 2016 Wissel 20ste eeuw Prentenkabinetten (Selfies) – 19de eeuw Conservatoren Mattie Boom, Ludo van Halem, Conservator Marijn Schapelhouman Alied Ottevanger, Harm Stevens

4 november 2015 – 22 maart 2016 15 september 2016 – 8 januari 2017 Prentenkabinetten (Selfies) – 20ste eeuw Prentenkabinetten (Dieren) – Middeleeuwen–19de eeuw Conservator Alied Ottevanger Conservator Marleen Ram Deze presentatie is samengesteld in herinnering aan Jacqueline de Raad (1961-2015), conservator laat 19de- 21 oktober 2016 – 12 december 2016 en 20ste-eeuwse prenten en tekeningen (2008-2015). Kimono’s uit de Okura-collectie Conservator Menno Fitski 27 november 2015 – 20 april 2016 Anish Kapoor & Rembrandt 10 december 2016 – 2 april 2017 Conservator Taco Dibbits Wissel 20ste eeuw Conservatoren Mattie Boom, Ludo van Halem, Alied Ottevanger, 16 december 2015 – 29 maart 2016 Harm Stevens Lucas van Leyden? Restauratie en toeschrijving Conservator Matthias Ubl 14 december 2016 – 17 april 2017 Wissel Aziatisch Paviljoen 18 december 2015 – 11 april 2016 Conservator Menno Fitski Wissel 20ste eeuw Conservatoren Mattie Boom, Ludo van Halem, Alied Ottevanger, Harm Stevens RIJKSMUSEUM PHILIPSVLEUGEL

15 januari 2016 – 18 juni 2017 6 oktober 2015 – 17 januari 2016 Huismuziek Bord met het wapen van Amsterdam Conservator Giovanni Paolo di Stefano Conservator Menno Fitski

11 april 2016 – 5 september 2016 17 oktober 2015 – 17 januari 2016 Prentenkabinetten (Prent en Consument) – Middeleeuwen Azië in Amsterdam. Luxe in de Gouden Eeuw Conservator Jeroen Luyckx Conservatoren Jan van Campen, Femke Diercks, Karina Corrigan (i.s.m. Peabody Essex Museum, Salem, Verenigde Staten) 11 april 2016 – 5 september 2016 Prentenkabinetten (Prent en Consument) – 17de eeuw 20 februari 2016 – 22 mei 2016 vroeg Catwalk. Mode in het Rijksmuseum Conservator Francisca Vullers Bianca du Mortier, Suzan Meijer, Erwin Olaf

11 april 2016 – 5 september 2016 20 februari 2016 – 22 mei 2016 Prentenkabinetten (Prent en Consument) – 17de eeuw laat Breitner: Meisje in kimono Conservator Joyce Zelen Conservatoren Jenny Reynaerts, Suzanne Veldink

58 24 maart 2016 – 12 juni 2016 DULWICH PICTURE GALLERY, LONDON, UK Document Nederland: Carel van Hees fotografeert het onderwijs 12 oktober 2016 – 15 januari 2017 Conservatoren Martine Gosselink, Mattie Boom, Adriaen van de Velde Saskia Asser, Carel van Hees Conservatoren Marijn Schapelhouman, Bart Cornelis 24 juni 2016 – 11 september 2016 Japan Modern Conservator Marije Jansen TEFAF, MAASTRICHT

24 juni 2016 – 25 september 2016 11 maart 2016 – 20 maart 2016 Adriaen van de Velde. Meester van het Catwalk Hollandse landschap Conservator Erwin Olaf Conservatoren Marijn Schapelhouman, Bart Cornelis TEFAF, NEW YORK, USA 24 juni 2016 – 25 september 2016 Objectief Nederland 21 oktober 2016 – 26 oktober 2016 Conservator Harm Stevens Hercules Segers Conservatoren Huigen Leeflang, Pieter Roelofs 7 oktober 2016 – 8 januari 2017 Martin Gerlach Conservator Hans Rooseboom TIMMERHUIS, ROTTERDAM

7 oktober 2016 – 8 januari 2017 25 augustus 2016 – 6 oktober 2016 Hercules Segers Document Nederland: Carel van Hees Conservatoren Huigen Leeflang, Pieter Roelofs fotografeert het onderwijs Conservatoren Martine Gosselink, Mattie Boom 7 oktober 2016 – 8 januari 2017 Frans Post. Dieren in Brazilië Conservatoren Jane Turner, Eveline Sint ART GALLERY OF ONTARIO, TORONTO, Nicolaas, Marleen Ram (i.s.m. Noord-Hollands CANADA Archief, Haarlem en Naturalis Biodiversity Center, Leiden) 29 oktober 2016 – 22 januari 2017 Small Wonders Conservator Lisa Ellis (AGO) RIJKSMUSEUM TEEKENSCHOOL

22 september 2015 – 21 maart 2016 Penselen, de mooiste kinderboekillustraties Conservator Frederique van Reij (i.s.m. CPNB)

24 maart 2016 – 21 september 2016 Document Nederland Junior Conservatoren Annemiek Spronk, Saskia Asser

22 september 2016 – 19 februari 1917 Penselen, de mooiste kinderboekillustraties Conservator Inge Willemsen (i.s.m. CPNB)

RIJKSMUSEUMTUINEN

10 juni 2016 – 2 oktober 2016 Giuseppe Penone in het | at the Rijksmuseum Gastconservator Alfred Pacquement

MUSEUM HET PRINSENHOF, DELFT

24 maart 2016 – 15 juli 2016 Het straatje van Vermeer Conservator Gregor Weber

59 Bruiklenen

In 2016 werden in totaal 756 objecten in bruikleen afgestaan. De objecten maakten deel uit van 110 tentoonstellingen in binnen- en buitenland. Dit jaar ging het om 279 prenten en een prentalbum, 148 tekeningen en een schetsboek, 41 foto’s, 2 affiches, 151 schilderijen, 5 interieuronderdelen, 5 zilveren voorwerpen, 8 penningen, 9 textilia, 10 boeken, 12 stuks meubilair, 18 ceramiek, 19 beeld- houwwerken, 32 wapens en toebehoren, 2 tegeltableaus, 3 kisten, 3 schotels, een bedelnap, een blaasbalg, een gebedsnoot, een korbeel, een lakdoos, een pruik en een huisaltaar.

Tentoonstellingen • Aken, Suermondt-Ludwig-Museum: More beautiful than Nature. The Still Lifes of Balthasar van der Ast – I • Alkmaar, Stedelijk Museum Alkmaar: Caesar van Everdingen – I • Alkmaar, Stedelijk Museum Alkmaar: G.W. van Blaaderen • Amersfoort, Kunsthal KAdE: De loop der dingen • Amersfoort, Museum Flehite: Rik Wouters Museum Flehite • Amersfoort, Museum Flehite: Soft power. Arte Brasil • Amstelveen, Cobra Museum: Constant: Ruimte+Kleur • Amsterdam, Museum Het Rembrandthuis: In de ban van Hercules Segers. Rembrandt en de modernen • Amsterdam, Museum Het Rembrandthuis: Tekenen naar naaktmodellen in Rembrandts tijd • Amsterdam, Museum Van Loon: Chronologische overzichtstentoonstelling Museum Van Loon • Amsterdam, Museum Van Loon: Mode bij Van Loon. Het modegevoel van een aristocratische familie in de internationale society • Amsterdam, Stadsarchief Amsterdam: Amsterdam 1900 – Stad van foto’s • Amsterdam, Stedelijk Museum: Amsterdamse School 1910-1930. Expressieve meubelen in een kleurrijk interieur • Amsterdam, Van Gogh Museum: Daubigny, Monet, Van Gogh – III • Amsterdam, Van Gogh Museum: Private pleziertjes: prostitutie in prenten • Amsterdam, Van Gogh Museum: Splendeurs et misères des courtisanes – II • Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh: In perspectief • Apeldoorn, Paleis Het Loo Nationaal Museum: Anna Paulowna. Een kleurrijke Romanov aan het Nederlandse hof • Arnhem, Museum Arnhem: Dick Ket • Arnhem, Museum Arnhem: Peter Alma: pionier van moderne sociale kunst

• Baltimore (Maryland), The Walters Art Museum: A Feast for the Senses: Art and Experience in Medieval Europe – I • Boedapest, Hungarian National Gallery: Amedeo Modigliani. A retrospective – I • Bonn, Kunst- und Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland: The Rhine. A European River Biography • Brugge, Groeningemuseum: De kunst van het recht. Drie eeuwen gerechtigheid in beeld • Brugge, Stedelijke Musea Brugge: Vrouwen op den besem en derghelijck ghespook. Bruegel en de hekserij in de Lage Landen 1450–1700 – II • Bunnik, Museum Oud Amelisweerd: Lodewijk Napoleon – Tragisch heerser

• Cassel, Musée de Flandre: L’Odyssée des Animaux • Cherbourg-Octeville, Musée Thomas Henry: Félix Buhot, peintre d’atmosphères

• Delft, Museum Het Prinsenhof: Het straatje van Vermeer – II • Den Haag, De Mesdag Collectie: De tuin van Daubigny • Den Haag, De Mesdag Collectie: Een dialoog: fotografie en de landschapsschilderkunst in de negentiende eeuw • Den Haag, Gemeentemuseum Den Haag: Jan Toorop. een retrospectief • Den Haag, Gemeentemuseum Den Haag: Retrospectief Karel Appel • Den Haag, Haags Historisch Museum: Gezichten van de Gouden Eeuw. De portretkunst van Jan Anthonisz. van Ravesteyn • Doorwerth, Museum Veluwezoom: Johannes Warnardus Bilders • Dordrecht, Dordrechts Museum: Langdurig bruikleen Schalcken • Dordrecht, Dordrechts Museum: Schalcken. Kunstenaar van het verleiden • Dordrecht, Dordrechts Museum: Van de stad en voor de stad • Dordrecht, Het Dordts Patriciërshuis: Cornelis en Hendrik Kuipers • Dresden, Staatliche Kunstsammlungen Dresden: Paradise on Earth. Flemish Landscape Paintings from Bruegel to Rubens • Düsseldorf, Museum Kunstpalast: Behind the Curtain: Concealment and Relevation since the Renaissance

• Écouen, Musée national de la Renaissance: Masséot Abaquesne, master of Renaissance earthenware

60 • Edinburgh, Scottish National Gallery: Daubigny, Monet, Van Gogh – II • Eindhoven, Van Abbemuseum: De jaren 80. Begin van het nu? • Enkhuizen, Zuiderzeemuseum: Wild van water • Enschede, Rijksmuseum Twenthe: Beauty Rules. Gerard de Lairesse en de maakbare schoonheid

• Frankfurt am Main, Städelsches Kunstinstitut: Jean-Antoine Watteau – I • Frankfurt am Main, Städtische Galerie Liebieghaus: Holy Night: the Christmas Season and Its Imagery • Fukushima, Fukushima Prefectural Art Museum: Vermeer and the Painters of the Dutch Golden Age – III

• Gotha, Herzogliches Museum Gotha: More beautiful than Nature. The Still Lifes of Balthasar van der Ast – II

• Haarlem, Teylers Museum: In de wolken • Haarlem, Teylers Museum: Jan Weissenbruch • Hamburg, Bucerius Kunst Forum: A World Upside Down. Hieronymus Bosch’s Century • Hamburg, Bucerius Kunst Forum: Venice. City of Artists • Helsinki, Ateneum Art Museum: Amedeo Modigliani. A retrospective – II • ’s-Hertogenbosch, Noordbrabants Museum: Jheronimus Bosch. Visioenen van een genie • Hoorn NH, Westfries Museum: Jan Albertsz Rotius (1624–1666)

• Kansas City (Michigan), Nelson-Atkins Museum of Art: Rank and Status in the Age of Rembrandt and Vermeer – II • Katwijk ZH, Katwijks Museum: B.J. Blommers • Kleef, Stiftung B.C. Koekkoek-Haus Kleve: Cornelis Lieste • Kopenhagen, Statens Museum for Kunst: INTIMACIES

• Leeuwarden, Fries Museum: Alma-Tadema: Houses of Life, art and Imagination – I • Leeuwarden, Keramiekmuseum Princessehof: Erotiek in de keramiek • Leiden, Japanmuseum SieboldHuis: Arita 2016 Sieboldhuis • Leiden, Japanmuseum SieboldHuis: Kunisada • Leiden, Museum Volkenkunde: Boeddha-tentoonstelling – I • Leuven, Museum Leuven: Hendrick de Clerck • Leuven, Museum Leuven: Op zoek naar Utopia • Leuven, Universiteitsbibliotheek KU Leuven: Utopia and More • Londen, Dulwich Picture Gallery: Adriaen van de Velde (1636–1672) – II

• Madrid, Museo Nacional del Prado: El Bosco/Bosch • Madrid, Museo Thyssen-Bornemisza: Caravaggio and the North • Marseille, Musee des civilisations de l’Europe & de la Méditerranée: Café In • Mechelen, Hof van Busleyden: Zot Geweld/Dwaze Maagd • Middelburg, Zeeuws Museum: Johannes Goedaert • München, Museum Villa Stuck: Jan Toorop (1858–1929)

• New York, The Frick Collection: Anthony van Dyck as a Portraitist • New York, The Morgan Library and Museum: Rembrandt’s First Masterpiece

• Parijs, Fondation Custodia: Capturer la lumière. L’oeuvre sur papier de Jozef Van Ruyssevelt (1941–1985) • Parijs, Musée Jacquemart-André: Le peintre Rembrandt van Rijn

• Roermond, Cuypershuis: Design Derby: Nederland – België (1815–2015) – III • Rotterdam, Belasting & Douane Museum: Opstand • Rotterdam, Kunsthal: Fatale Kunst – Sara de Swart, muze der Tachtigers • Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen: Fra Bartolommeo. Het streven naar grootsheid • Rotterdam, Museum Boijmans Van Beuningen: Gispen Specials • Rotterdam, Nederlands Fotomuseum: De jacht met de camera

• San Sebastián, Museo San Telmo: 1516–2016. Peaces Treaties • Schoonhoven, Nederlands Zilvermuseum Schoonhoven: Gekroonde hoofden 2016 • Singapore, Asian Civilisations Museum: Port Cities: Hybrid Cultures and Art in Southeast Asia, 1500–1900 • Singapore, Peranakan Museum: Nyonya Beadwork and Embroidery: Craft and Heritage

• Tel Aviv, Tel Aviv Museum of Art: Forgeries • Tokyo, Mori Arts Center Gallery: Vermeer and the Painters of the Dutch Golden Age – II • Tokyo, National Museum of Western Art: Lucas Cranach the Elder. A Renaissance Master and his Legacy – I

61 • Tokyo, Tokyo Metropolitan Art Museum: Boticelli and his time • Toronto (Ontario), Art Gallery of Ontario: Small Wonders, Netherlandish Boxwood Carvings – I • Trier, Stadtmuseum Simeonstift Trier: Nero. Keizer, kunstenaar en tiran

• Utrecht, Centraal Museum: Haar! • Utrecht, Centraal Museum: Trots van de stad. De Utrechtse Domtoren • Utrecht, Museum Catharijneconvent: Franciscus van Assisi • Utrecht, Museum voor hedendaagse aboriginal kunst: Mapping Australia

• Vlieland, Museum Tromp’s Huys: Engelsche Furie

• Washington D.C., National Gallery of Art: From Drawings to Paintings in the Age of Rembrandt – I • Welshpool, Western Australian Museum: Travellers and Traders in the Indian Ocean World • Wuppertal, Von der Heydt-Museum: Degas and Rodin. The Race of the Giants towards the Modern

• Zürich, Swiss National Museum: The Renaissance. The Emergence of Europe

62 Het 16de-eeuwse meesterwerk het Laatste Oordeel (1526–1527) van Lucas van Leyden is twee jaar lang te gast in de Eregalerij van het Rijksmuseum. Het drieluik is in bruikleen gegeven door Museum De Lakenhal in Leiden, dat wordt gerenoveerd

63 aanwinsten Panhuys, Maja van Buste van de heer M.P. Voûte met sokkel. Rome, 1927. Marmer, 180 x 75 x 55 cm. Schenking van een particulier. Behoudens anders vermeld zijn de voorwerpen door BK-2016-15 aankoop verworven Rizzo, Antonio Beeldende Kunst Tondo met Madonna en kind. Venetië, ca. 1465. Marmer, 86 cm. Overdracht van beheer van de Rijksdienst voor het Aziatische Kunst Cultureel Erfgoed. BK-2016-101

China, ca. 1743–1745 Schardt, Johan Gregor van der Fiche met het wapen van de familie Reverhorst. China, 9 terracotta beeldhouwersmodellen. Italië, ca. 1560–1570. ca. 1743–1745. Gegraveerd parelmoer, 4 x 2,3 cm. Schenking Terracotta. BK-2016-44-1 t/m 9 van de heer C.J.A. Jörg, Haren. AK-RAK-2016-5 Stracké, Frans O Nam-un Doornroosje. Arnhem, 1867. Carrara marmer, 70 x 57 x 39 cm. Druiventakken. Korea, 1823. Inkt op papier, BK-2016-2 154,3 x 402,6 x 80 cm. Aankoop uit het Autobinck Fonds/ Rijksmuseum Fonds. AK-RAK-2016-4 Verhulst, Rombout Luitenant-admiraal Isaac Sweers. Den Haag, 1673–1674. Sakaida Kakiemon XV Terracotta, gemodelleerd en gesaust, op originele houten Dekselvaas met eikentakken. Arita, 2016. Porselein met sokkel, 53 cm. Aankoop met steun van Scato Gockinga emailkleuren, 56,5 x 33 cm. Schenking van de heer Sakaida Fonds/Rijksmuseum Fonds. BK-2016 -102-1 Kakiemon XV, Arita. AK-RAK-2016-3-1 Langdurige bruikleen Sakaida Kakiemon XV Xavery, Jan Baptist Set van vijf kommen met chrysanten. Arita, 2016. Porselein Twee putti en een lam. Den Haag, 1740. Carrara marmer, met emailkleuren, 13,2 x 9,7 x 7 cm. Schenking van de heer 117 x 103 cm. Bruikleen van Museum De Lakenhal. Sakaida Kakiemon XV, Arita. AK-RAK-2016-3-2 BK-C-2016-2

Seihô, Takeuchi Waterpot voor de theeceremonie (mizusashi). Japan, Edele metalen ca. 1920. Onderglazuur blauw, 30 cm. Aankoop met een bijdrage uit het legaat B.J. Peiser. AK-RAK-2016-1 Anoniem Snuifdoos van goud met gezichten op de Oude en Nieuwe Shosai, Shirayama Beurs te Amsterdam in foedraal. Hanau, ca. 1845. 14 karaat Lakdoos met Pauw-myoo. Tokyo, 1890–1900. Lak op hout, geel goud, leer, zijde en fluweel, 5 x 10 x 7 cm. Schenking 16,7 x 15,7 x 31,3 cm. Schenking van de heer Jan Dees en de van de heer W. Heijbroek, Rhenen en de heer G. Heijbroek, heer René van der Star, Amsterdam. AK-RAK-2015-4 Nijmegen. BK-2016-16

Tensen, Ogyu Anoniem Een paar kamerschermen ‘De Bamboerivier’. Tokyo, Kan. Antwerpen, 1798–1809. Zilver, 37,4 x 17,4 x 12,2 cm. ca. 1915–ca. 1940. Inkt en kleuren op zijde, 169,5 x 376 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. Schenking van de heer Jan Dees en de heer René van der BK-2016-117 [2015] Star, Amsterdam. AK-RAK-2016-2-1/2 Anoniem Langdurige bruiklenen Sauskom. Bremen, ca. 1899–1949. Zilver, hoorn, China, 960–1900 12 x 20,4 x 11,7 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, 5 Chinese en Japanse voorwerpen. China, 960–1900. Uit het Amsterdam. BK-2016 -118 [2015] legaat Barbara Harrisson. Bruikleen van de Vereniging van Vrienden der Aziatische Kunst. AK-MAK-1737 t/m 1741 Anoniem Confituurvork. Dordrecht, 1795. Zilver, 1 x 11,8 x 1,3 cm. Japan, ca. 1905–2012 Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. 15 lakwerk dozen. Japan, ca. 1905–2012. Lak op hout, BK-2016 -124 [2015] 4,5 x 23 x 26 cm. Bruikleen van de heer Jan Dees en de heer René van der Star, Amsterdam. AK-C-2016-1 t/m 15 Anoniem Suikerstrooier. Den Haag, 1819. Zilver, 14,6 x 5,6 cm. Zuid- en Zuidoost-Azië, ca. 1900–1950 Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. 129 textielweefsels. India en Zuidoost-Azië, ca. 1900–1950. BK-2016 -125 [2015] Uit de collectie van de heer Jan Dees en de heer René van der Star, Amsterdam. Bruikleen van de Vereniging van Kempen, Johannes Mattheus van, naar Gerardus Willem Vrienden der Aziatische Kunst. AK-MAK-1742-1 t/m 129 van Dokkum Jachthoorn met foedraal. Utrecht, 1849. Zilver, 49,3 x 4 x 16,7 cm. Aankoop met fondsen geschonken door Beeldhouwkunst een particulier. BK-2016-11

Bendien, Jacob Vermeulen, Andries; Louis Métayer; Pierre Daniel Plastiek (Amorf figuur). Amsterdam, ca. 1933. Gegoten Bellanger; Philippe Métayer; Louis Fabritius Dubourg messing, 14,5 x 37,4 cm. Aankoop uit het Knecht-Drenth Repetitiehorloge met drie kasten (Esther voor Ahasveros). Fonds/Rijksmuseum Fonds. BK-2016-36 1734. Goud, email, glas, roggeleer en verguld koper,

64 5,8 x 5 cm. Schenking van mevrouw E.H. Slothouwer- Lobmeyr, J. en L. de Graaff. BK-2016 -100 Vingerkom. Wenen, 1900. Kristal, 6,6 x 9,8 x 12 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. BK-2016 -119 [2015] Langdurige bruikleen Brechtel, Hans Coenrad Sottsass, Ettore Bokaal van Elizabeth van Bohemen (voormalige titel: Bokaal Vaas Niobe. Milaan, 1986. Glas, 40,2 x 28 cm. Schenking van met deksel van de Winterkoningin). Den Haag, 1641. Verguld de heer J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Amsterdam. zilver; gedreven, 79 x 29,1 cm. Bruikleen van Museum De BK-2016 -112 [2015] Lakenhal. BK-C-2016-3

Ceramiek Gebrandschilderd glas Anoniem Naar ontwerp van Coecke van Aelst, Pieter (I) Vormstuk kaketoe. Karlsruhe, ca. 1911–1922. Ceramiek, Jezus in de Tuin van olijven. Antwerpen, ca. 1530. 42,1 x 27 x 17,5 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Gebrandschilderd glas, 28,8 cm. Aankoop uit het Ebus Amsterdam. BK-2016 -114 [2015] Fonds/Rijksmuseum Fonds. BK-2016-99-1 Mendini, Alessandro Naar ontwerp van Noort, Lambert van; naar een prent Witte vaas. Milaan, 1993. Keramiek, 59,6 x 17,5 x 10,3 cm. van Hans Liefrinck (I) Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. Nebukadnezar eet gras onder de koeien. Antwerpen, BK-2016 -108 [2015] ca. 1560. Gebrandschilderd glas, 25,3 cm. Aankoop uit het Ebus Fonds/Rijksmuseum Fonds. BK-2016-99-2 Monogrammist A.I. Het Laatste Avondmaal, naar een prent van H. Cock. Delft, Crabeth, Dirck Pietersz. 1663. Aardewerk met tinglazuur, beschildering in blauw, Geboorte van Mozes. Antwerpen, ca. 1550. Gebrandschilderd 21,5 x 36 cm. BK-2016-17 glas, 37,2 x 21,5 cm. Aankoop met steun van het Frits en Phine Verhaaff Fonds/Rijksmuseum Fonds en het Ebus Fonds/Rijksmuseum Fonds. BK-2016-54-1 Kostuums en accessoires

Swart van Groningen, Jan Anoniem Bruiloft te Kana. Antwerpen, ca. 1550. Gebrandschilderd Avond- of dansjapon. Parijs, ca. 1927–ca. 1928. Katoen, glas, glas, 38 x 21 cm. Aankoop met steun van het Frits en Phine 103 x 123 x 36 cm. Schenking van mevrouw W. Korff-Zweers, Verhaaff Fonds/Rijksmuseum Fonds en het Ebus Fonds/ Wolfheze. BK-2016-1 Rijksmuseum Fonds. BK-2016-54-2

Linnendamast Glas Lebeau, Chris; E.J.F. van Dissel & Zonen Anoniem Servet met motief Straalbreking. Eindhoven, 1932. Linnen, Zes Art Nouveau-glazen. Bohemen, ca. 1900. Glas, 20,3 x 8 cm. 21 x 21 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. Amsterdam. BK-2016 -126 [2015] BK-2016 -133 t/m 138 [2015] Struyken, Peter Anoniem Servet van damast; Grid 2001. Den Haag, 2001. Linnen, Koelvaas op voet. Ierland/Engeland, ca. 1820. Kristal, 77 x 77 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, 46 x 46 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. BK-2016 -120 [2015] Amsterdam. BK-2016 -115 [2015]

Anoniem Meubelen Drinkglas. Onbekend, ca. 1900. Glas, 19,8 x 7 x 7 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. Anoniem BK-2016 -116 [2015] Tafel. Rome, ca. 1701–ca. 1705. Palissanderhout met verguld bronzen beslag, blad van verde antico marmer, Bazel, Karel Petrus Cornelis de 63 x 130 x 98 cm. Schenking van de familie Vermaat/ Vaas servies GG. Leerdam, 1869–1923. Glas, 12,3 x 5,9 x 5,9 cm. Rijksmuseum Fonds. BK-2016-25 Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. BK-2016-123 [2015] Bakema, Jacob Berend; Arbeiders Coöperatie Bouwbedrijf Een partnerbureau en een ladenkast. Rotterdam, 1948. Copier, Andries Dirk; Leerdam, N.V. Glasfabriek Geverfd eikenhout, 140 x 75 x 76 cm. Aankoop met steun Gele bolvaas met tincraquelé (voormalige titel: Bolvaas van Pon Holdings B.V. BK-2016-35-1/2 met geel tincraquelé). Leerdam, 1930. Handgevormd glas, 30,4 x 36,5 cm. Aankoop met steun van Pon Holdings B.V. Gispen, Willem Hendrik BK-2016-3 Fauteuil no. 304 (voormalige titel: Gispen fauteuil no. 304). Rotterdam, 1933. Metaal, bakeliet, papiertouw, bamboe, Hoffmann, Josef; Wiener Werkstätte 61 x 70 x 47 cm. BK-2016-53 Schaal op voet. Wenen, ca. 1920. Glas, 13 x 21,6 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. Medini, Alessandro BK-2016 -111 [2015] Kast Ollo. Italië, 1989. Hout, ceramiek, 250 x 47 x 45 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Amsterdam. BK-2016 -122 [2015] 65 Jean-Étienne Liotard, Hollands meisje aan het ontbijt, ca. 1756. Olieverf op doek, 46,8 x 39 cm. Inv.nr. SK-A-5039; aankoop met steun van de BankGiro Loterij, Vereniging Rembrandt mede dankzij haar Nationaal Fonds Kunstbezit, Mondriaan Fonds, VSBfonds, Rijksmuseum Fonds en een groot aantal particuliere schenkers

66 Een Nederlandse particulier heeft ter gelegenheid van het afscheid van directeur Wim Pijbes de aankoop van een zeldzame zilveren jachthoorn mogelijk gemaakt. De hoorn werd vervaardigd in opdracht van koning Willem II als prijs voor de winnaar van paardenraces die op 21 juni 1849 werden verreden op de renbanen van de koninklijke domeinen in Apeldoorn. Maker van de hoorn is zilversmid Johannes Mattheus van Kempen, grondlegger van de beroemde firma ‘Koninklijke Nederlandse Fabriek van gouden en zilveren werken J.M. van Kempen & Zonen’ te Voorschoten

67 Bijouteriedoosje (Maquette Nigritella Nigra). Italië, 1993. Anoniem Metaal, email, 12,2 x 14,6 x 7,9 cm. Schenking van de heer Naaidoos-piano. Oostenrijk of Duitsland, ca. 1820. J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Amsterdam. Populierenhout, sparrenhout, been, ivoor, metaal, BK-2016 -110 [2015] textiel en glas, 18,5 x 56,5 x 38,5 cm. Bruikleen van het Ladenkast Nigritella Nigra. Italië, 1993. Hout, verf, Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-22 [2015] 250 x 47 x 45 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Amsterdam. BK-2016 -127 [2015] Axsen, Ahlert Gerhard Huisorgel. Amsterdam, 1797. Mahonie, eikenhout, Rietveld, Gerrit Thomas; Meubelmakerij Rietveld; Gerard ebbenhout, ivoor, metaal, 260 x 165 x 69 cm. Bruikleen van van de Groenekan het Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-4 [2015] Kindertafelstoel voor de familie Van Boven. Utrecht, 1919–1923. Leer en gebeitst hout, 90 x 45 x 42,5 cm. Boekhout, Thomas Coenrat Aankoop met steun van Pon Holdings B.V. BK-2016-89 Hobo. Amsterdam, ca. 1700. Ebbenhout en zilver, 60 cm. Bruikleen van het Gemeentemuseum Den Haag. Sottsass, Ettore BK-2016-98-20 [2015] Lamp Treetops. Milaan, 1981. Metaal, verf, 210 x 64 x 25 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Cousineau père et fils Amsterdam. BK-2016 -128 [2015] Harp. Parijs, ca. 1780. Esdoornhout, sparrenhout, metaal, Lamp Treetops. Milaan, 1981. Metaal, verf, 210 x 64 x 25 cm. darm, 170 x 114 cm. Bruikleen van het Gemeentemuseum Schenking van de heer J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Den Haag. BK-2016-98-5 [2015] Amsterdam. BK-2016 -139 [2015] Bijzettafel Rosa, giallo e bianco (Bharata serie). Milaan, Cuypers, Johannes Theodorus 1988. Hout, verf, 40 x 42 x 42 cm. Schenking van de heer Viool. Den Haag, 1791. Sparren-, esdoorn- en ebbenhout, J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Amsterdam. metaal en darm, 60 x 20 cm. Bruikleen van het BK-2016 -129 [2015] Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-7 [2015] Bijzettafel Rosso, grigio e nero (Bharata serie). Milaan, Viool. Den Haag, 1812. Sparren-, esdoorn- en ebbenhout, 1988. Hout, verf, 40 x 50 cm. Schenking van de heer metaal en darm, 60 x 20 cm. Bruikleen van het J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Amsterdam. Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-8 [2015] BK-2016 -130 [2015] Altviool. Den Haag, 1806. Sparren-, esdoorn- en Bijzettafel Bianco, rosse en nero (Bharata serie). Milaan, ebbenhout, metaal en darm, 70 x 25 cm. Bruikleen van het 1988. Hout, verf, 40 x 40 x 40 cm. Schenking van de heer Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-9 [2015] J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Amsterdam. Cello. Den Haag, 1793. Sparren-, esdoorn- en ebbenhout, BK-2016 -131 [2015] metaal en darm, 120 x 45 cm. Bruikleen van het Bijzettafel Gopuram (Bharata serie). Milaan, 1988. Hout, Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-10 [2015] verf, 40 x 40 x 40 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Amsterdam. Graf, Conrad BK-2016 -132 [2015] Piramide-piano. Wenen, ca. 1829. Mahonie-, walnoot- en sparrenhout, parelmoer, metaal, textiel, 300 x 116 x 60,5 cm. Langdurige bruikleen Bruikleen van het Gemeentemuseum Den Haag. Anoniem BK-2016-98-11 [2015] Armstoel met bloemtapisserie. Nederland, ca. 1660–ca. 1675. Notenhout, bekleed met tapisserie, 111,5 x 60,5 x 65,5 cm. Haka, Richard Bruikleen van de Collectie Six, Amsterdam. BK-C-2016-7 Dwarsfluit. Amsterdam, ca. 1680. Buxushout en messing, 70 cm. Bruikleen van de Ehrenfeld Foundation. BK-C-2016-6 Muziekinstrumenten Jacobs, Hendrik Langdurige bruiklenen Basgamba. Amsterdam, ca. 1680. Sparrenhout, esdoorn- Anoniem hout, darm, zilver, 122,5 x 40 x 70 cm. Bruikleen van het Dwarsfluit. Duitsland, ca. 1750. Ivoor en zilver, 67 cm. Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-1 [2015] Bruikleen van het Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-6 [2015] Maggini, Giovanni Paolo Viool. Brescia, 1610. Sparren-, esdoorn- en ebbenhout, Anoniem metaal en darm, 61 x 21,5 x 3,5 cm. Bruikleen van het Doedelzak. Europa, ca. 1750. Palmhout, olmenhout, leer en Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-13 [2015] hoorn. Bruikleen van het Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-16 [2015] Rombouts, Pieter Viola da gamba. Amsterdam, 1726. Sparren-, esdoorn- en Anoniem ebbenhout, metaal en darm, 117 x 38 x 13,5 cm. Bruikleen Mandoline. Italië, ca. 1700. Sparren-, ebben- en van het Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-14 [2015] palissanderhout, ivoor en darm, 57 x 26 cm. Bruikleen van Viola da gamba. Amsterdam, 1708. Sparren-, esdoorn- en het Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-17 [2015] ebbenhout, metaal en darm, 125 x 41 x 14 cm . Bruikleen van het Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-15 [2015] Anoniem Gitaar. Italië, 1600–1699. Diverse houtsoorten, been, Ruckers, Andreas (I) parelmoer, ivoor, schildpad, darm en papier, 78 x 21 x 11 cm. Klavecimbel. Antwerpen, 1627. Populieren-, sparren- en Bruikleen van het Gemeentemuseum Den Haag. eikenhout, been, ivoor, papier, metaal, 92 x 69,7 x 125,5 cm. BK-2016-98-21 [2015] Bruikleen van het Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-2 [2015]

68 Sellas, Matteo Walraven, Isaac Archilute. Venetië, 1637. Sparrenhout, ebbenhout, ivoor, Drie kinderen spelend met een vogelnestje. 1718. Olieverf 113 x 34 x 16 cm. Bruikleen van het Gemeentemuseum Den op koper, 35 x 31 cm. Aankoop met gedeeltelijke schenking Haag. BK-2016-98-3 [2015] van Clara van Beeck Calkoen, Amsterdam. SK-A-5035

Steinway & Sons Walraven, Isaac Vleugel. New York (stad), 1853–1901. Satijnhout, Drie kinderen ruziënd om een vogelnestje. 1720. Olieverf sparrenhout, metaal, parelmoer en ivoor, 188 x 160 cm. op koper, 35 x 31 cm. Aankoop met gedeeltelijke schenking Bruikleen van het Pianola Museum. BK-C-2016-5 van Clara van Beeck Calkoen, Amsterdam. SK-A-5036

Terton, Engelbert Langdurige bruiklenen Sopraanblokfluit. Amsterdam, ca. 1700. Buxushout en zilver, Bol, Ferdinand 36 cm. Bruikleen van het Gemeentemuseum Den Haag. Portret van Elisabeth Dell. Ca. 1653. Olieverf op doek, BK-2016-98-19 [2015] 105 x 82,5 cm. Bruikleen van The Schroder Collection. SK-C-1766 Welte & Söhne, M. Zelfportret. Ca. 1653. Olieverf op doek, 105 x 82,5 cm. Pianolavoorzetapparaat. Freiburg, 1927. Hout, metaal Bruikleen van The Schroder Collection. SK-C-1767 en papier, 104 x 122 x 52 cm. Bruikleen van het Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-12 [2015] Constant La ville noyée (Verdronken stad). 1956. Olieverf op linnen, Wörle, Georg 146,5 x 112,7 cm. Bruikleen van de heer en mevrouw Pochette. Augsburg, 1671. Hout en darm, 45 cm. Bruikleen De Heus, Barneveld. SK-C-1776 van het Gemeentemuseum Den Haag. BK-2016-98-18 [2015] Engebrechtsz., Cornelis Drieluik met de bewening van Christus met stichters en Onedele metalen heiligen, met op de buitenluiken de heiligen Apollonia, Gertrudis van Nijvel, Agatha en Agnes. 1508–1510. Olieverf Anoniem op paneel, middenpaneel met lijst 139 x 133 cm, luik met Vaas. Stockholm, 1908. Brons, 17,5 x 12,3 x 5 cm. Schenking lijst 139 x 66,3 cm. Bruikleen van Museum De Lakenhal. van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. BK-2016- 113 [2015] SK-C-1772

Anoniem Fargue, Paulus Constantijn la Steckmedaille. Nederland, ca. 1814. Metaal, 0,7 x 5 cm. De vergaderzaal van het genootschap Kunst Wordt Door Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. Arbeid Verkregen. 1774. Olieverf op doek, 72 x 87,5 cm. BK-2016 -121 [2015] Bruikleen van Museum De Lakenhal. SK-C-1775

Bakker, Aldo; Jan Matthesius Goyen, Jan van Soja-schenkkan. Amersfoort, 2010. Koper, zilver, Zeil- en roeiboten in een riviermonding. 1640. Olieverf op 7,4 x 23 x 7,6 cm. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, paneel, 77 x 116 cm. Bruikleen van Museum De Lakenhal. Amsterdam. BK-2016 -109 [2015] SK-C-1780

Kamerlingh Onnes, Menso Schilderijen Portret van Jenny Kamerlingh Onnes. 1888. Olieverf op doek, 200 x 148,5 cm. Bruikleen van Museum De Lakenhal. Liotard, Jean-Étienne SK-C-1774 Hollands meisje aan het ontbijt (A Dutch girl at breakfast). Ca. 1756. Olieverf op doek, 46,8 x 39 cm. Aankoop met Leyden, Lucas van steun van de BankGiro Loterij, de Vereniging Rembrandt Het Laatste Oordeel, met op de buitenluiken de H. Petrus en mede dankzij haar Nationaal Fonds Kunstbezit, Mondriaan H. Paulus. 1526–1527. Olieverf op paneel, 269,5 x 184,8 cm Fonds, VSBfonds, Fonds De Haseth-Möller/Rijksmuseum (middenpaneel); 264 x 76 cm (zijluiken). Bruikleen van Fonds, LOBA Fonds/Rijksmuseum Fonds, Nan van Andel Museum De Lakenhal. SK-C-1770 Fonds/Rijksmuseum Fonds, Marjon Ornstein Fonds/ Rijksmuseum Fonds, Elles Nansink Fonds/Rijksmuseum Lievens, Jan Fonds, Rijksmuseum International Circle, giften uit Pilatus wast zijn handen in onschuld. Ca. 1626. Olieverf op nalatenschappen en anonieme schenkers. SK-A-5039 paneel, 83,8 x 106 cm. Bruikleen van Museum De Lakenhal. SK-C-1779 Rembrandt Harmensz. van Rijn Portret van Marten Soolmans (voormalige titel: Portret van Meester van de Legende van de Heilige Magdalena; Maerten Soolmans). 1634. Olieverf op doek, 207,5 x 132 cm. Anoniem Gezamenlijke aankoop van de Staat der Nederlanden en Tweeluik met Maria met kind en de stichter Willem van de Republiek Frankrijk, collectie Rijksmuseum/collectie Bibaut. 1475–1480; 1525–1530. Olieverf op paneel, Musée du Louvre. SK-A-5033 30,4 x 20,7 cm. Bruikleen van een particulier. SK-C-1777

Rembrandt Harmensz. van Rijn Rembrandt Harmensz. van Rijn Portret van Oopjen Coppit. 1634. Olieverf op doek, Historiestuk met zelfportret van de schilder. Nederland, 207,5 x 132 cm. Gezamenlijke aankoop van de Staat 1626. Olieverf op paneel, 90,1 x 121,3 cm. Bruikleen van der Nederlanden en de Republiek Frankrijk, collectie Museum De Lakenhal. SK-C-1778 Rijksmuseum/collectie Musée du Louvre. SK-C-1768

69 Sluijters, Jan Samsom-Rous, Laura Weg door het bos. 1910. Olieverf op doek, 50 x 64 cm. Serie van 33 foto’s die de route van de tot slaaf gemaakte Bruikleen van Coelingh Bennink Research B.V., Werkhoven. Afrikanen volgt van Benin in Afrika naar Paramaribo en SK-C-1769 Marrondorpen in Suriname. Aankoop met steun van het Fonds 1975/Rijksmuseum Fonds. NG-2016-53-1 t/m Verster, Floris NG-2016-53-33 Bloemen en bladeren. 1888. Olieverf op doek, 213 x 153,2 cm. Bruikleen van Museum De Lakenhal. SK-C-1773 Kostuums

Sieraden Leeuw, Iris de; Luuks Laboratorium Vijf speespakken gemaakt door Iris de Leeuw en Luuks Anoniem Laboratorium, met twaalf foto’s van Iris de Leeuw in een Bootjescollier; collier van goud en goudsteen. Dordrecht, speespak tijdens happenings. NG-2016-57-1 t/m 1701 en/of 1722. Draadwerk van goud en gefacetteerde NG-2016-57-17 goudsteen of aventurienglas, 36 cm, 21 gr. Aankoop uit het André en Corrie Bleekemolen Juwelenfonds/Rijksmuseum Fonds. BK-2016-5 Munten, penningen en draagtekens

Weckström, Björn Anoniem Een collier, een ring en een armband. Helsinki, 1972–1974. Verlangen naar vrede door de Nederlanden in 1671. Zilver, gekleurde lak en expoxy, 41,5 x 7 x 6,5 cm. Schenking Nederland, 1671. Koper, geslagen, 3,5 cm. NG-2016-14 van mevrouw E.N. Tavakoli. BK-2016-37-1 t/m 3 Anoniem Erkenning van verdiensten door de regering van GESCHIEDENIS Nederlands-Indië. Nederland, 1870. Brons, geslagen, 3,9 cm. NG-2016-17

Documenten Anoniem Bank for International Settlements 1930–1980. Bazel, 1980. Diverse vervaardigers Zilver, geslagen, 4,2 cm. Schenking van de erven Groep van 95 werken op papier gerelateerd aan de Provo- N.C.H. Kessler-Leemans. NG-2016-22 beweging. Merendeels jaren ’60. Affiches, pamfletten, ontwerpen, tekeningen etc. Aankoop met steun van Pon A.G. Holdings B.V. NG-2016-52-1 t/m NG-2016-52-13-36 Herinneringspenning bezoek aan ’s Rijks Munt; muntcommissie 1945. Nederland, 1949. Brons, geslagen, Grootveld, Robert Jasper 4,7 cm. Schenking van de erven N.C.H. Kessler-Leemans. Klaas komt toch. Amsterdam, 1962–1964. Multiplex, hout, NG-2016-20 papier, verf, lak, metaal en krijt (?), 70 x 50 cm. Schenking van mevrouw R. Mathijsen, Amsterdam. NG-2016-7 Achterhagen, W. Expeditie tegen de Baliërs op Lombok. Utrecht, 1894. Brons, Huges, Hugo Bart geslagen, 6,3 cm. NG-2015-27 Homo Sapiens Correctus. Amsterdam, 1962–1965. Gedrukt en getekend, 200 x 40 cm. Schenking van Agtenhage, W. de heer W. de Bie, Den Haag. NG-2016-6 200 Jaar drukkerij Johan Enschede; afscheid G.A. Kessler. Nederland, 1903–1977. Zilver, geslagen en gegraveerd, 6 cm. Schenking van de erven N.C.H. Kessler-Leemans. Fotografie NG-2016-23

Mulder, Reinjan Barre, Désiré-Albert Veertien extra foto’s bij Reinjan Mulders fotoserie ‘Objectief Sint-Helenamedaille. Parijs, 1857. Brons, geslagen, 6 x 3,2 cm. beeld van Nederland’, afdrukken uit 2016 van negatieven uit Schenking van een particulier. NG-2016-66 1974. Bijgevoegd een brief van het ministerie van CRM. NG-2016-64-1 t/m NG-2016-64-15 Bolle, Leendert Erepenning van het Staatsbedrijf der PTT, toegekend in 1942 Samsom, Hans aan Marinus W. Bos in doos. Nederland, 1940–1942. Zilver, Chef Superieur De-Gbeffa op zijn troon met zijn gevolg. geslagen in doos van hout, 7,5 cm. NG-2016-12 Benin, 1966. Ontwikkelgelatinezilverdruk op barietpapier, 40 x 50 cm. Aankoop met steun van het Fonds 1975/ Dupuis, Toon; Johannes Cornelis Wienecke Rijksmuseum Fonds. NG-2016-54 Aftreden van Gerard Philips als directeur van de Philips Herman Ritfeld (1924–2014) op het voetbalveld van Gloeilampenfabriek. Utrecht, 1922. Brons, geslagen, 5,3 cm. Tutubuka. Nieuw-Aurora, 1969. Ontwikkelgelatinezilverdruk NG-2015-25 op barietpapier, 40 x 50 cm. Aankoop met steun van het Fonds 1975/Rijksmuseum Fonds. NG-2016-55 Hellegers, Guus Kapitein Lobë en Marina in het Marrondorp Tutubuka. Sacha Tanja Penning. Steggerda, 2005. Brons, gegoten en Nieuw-Aurora, 1969. Ontwikkelgelatinezilverdruk op gepolijst, 8,1 x 8,2 cm. Schenking van de Stichting Sacha barietpapier, 40 x 50 cm. Aankoop met steun van het Tanja Penning. NG-2016-5 Fonds 1975/Rijksmuseum Fonds. NG-2016-56 Hoef, Chris van der Eerste passagiersvlucht van Nederland naar Nederlands-

70 Indië, 1927. Nederland, 1927. Brons, gegoten, 11,3 cm. Langdurige bruiklenen NG-2016-19 Hoef, Chris van der Opening wekelijkse luchtdienst Nederland-Indië. Nederland, Kutterink, Marinus 1931. Brons, geslagen, 6,5 cm. Bruikleen uit de J. de Wilde- Opening luchtdienst Amsterdam-Paramaribo in 1949. collectie. NG-C-2016-2 Nederland, 1949. Brons, geslagen, 6 cm. NG-2016-18 Eerste postvlucht van Nederland naar Nederlands-Indië. Saarplebisciet. Nederland, 1935. Brons, geslagen, 6 cm. Nederland, 1927. Brons, gegoten, 11,6 cm. Bruikleen uit de NG-2016-26 J. de Wilde-collectie. NG-C-2016-3

Letterie, Frank Wienecke, Johannes Cornelis 600 jaar Nassau en de Nederlanden. Nederland, 2003. Opheffing Nederlandsche Overzee Trustmaatschappij 1919; Brons, geslagen, 6 cm. Schenking van een particuliere in doos. 1919. Goud, geslagen, 6,5 cm. Bruikleen uit de J. de instelling. NG-2016-51 Wilde-collectie. NG-C-2016-1

Makkink, H. Eerste steenlegging van het Vredepaleis. Voorschoten, 1907. Papier Brons, geslagen, 5 cm. NG-2015-28 Anoniem; Andries Beeckman Pallandt, Charlotte van Zestien gekleurde tekeningen van Aziatische en Afrikaanse Erasmus. Nederland, 1973. Gegoten brons, 13 cm. figuren. Deze groep uit ca. 1700 naar de oorspronkelijke Overdracht van beheer van het Frans Hals Museum. reeks door Andries Beeckman. Aankoop met steun van het NG-2016-68 Johan Huizinga Fonds/Rijksmuseum Fonds. NG-2016-37-1 t/m 37-16. Pander, Pier Luitenant-generaal A. Kool. Nederland, 1909. Brons, Anoniem; Jacob de Gheyn (II) geslagen, 9 cm. NG-2016-16 Wapenhandelinghe, van roers, musquetten ende spiessen: achtervolghende de ordre van syn excellentie Maurits ... Passe, Simon van de figvirlyck, / vutgebeelt door Jacob de Gheijn. Den Haag, Portretpenning Frederik V, keurvorst van de Palts, zijn 1607. Gegraveerd titelblad en 117 ingekleurde gravures in vrouw Elisabeth Stuart en hun zoon prins Frederik Hendrik. band van perkament, 260 x 360 mm. Aankoop met steun Londen, ca. 1616. Zilver, gegoten, 6,3 x 5,1 cm. Aankoop van het Johan Huizinga Fonds/Rijksmuseum Fonds en het uit het F.G. Waller-Fonds. NG-2016-58 F.G. Waller-Fonds. NG-2016-65

Schepp, Jet Diverse vervaardigers Willem van Oranje als Vader des Vaderlands en Pater Album met 68 prentbriefkaarten ‘Als aandenken aan Familias. Nederland, 2012. Brons, gegoten in doos van Suriname’. Paramaribo, 1900–1910. Gebonden album met zwart karton, 7.3 x 7 cm. Schenking van de Prins Willem ingestoken prentbriefkaarten, 31,4 x 24,6 x 2,8 cm. de Eerste herinneringsstichting. NG-2016-21 NG-2016-50

Scholtus, D. Brandes, Jan Watersnood 1916. Nederland, 1919. Brons, geslagen, 6 cm. Evangelisch Lutersche Kerk binnen de stad Batavia in Oost- NG-2016-15 Indië. Batavia, ca. 1785. Pen en waterverf, 538 mm x 518 mm. NG-2016-38 Vathorst, Theo van de Onthulling reliëf Willem van Oranje aan het Leidse Deckwitz, Franz Academiegebouw. Nederland, 2009. Brons, gegoten in doos Psychedelische tekening. Amsterdam, 1966. Gekleurd van zwart karton, 6,7 cm. Schenking van de Prins Willem waskrijt, 44 x 56 cm. NG-2016-63 de Eerste Herinneringsstichting. NG-2016-25 Jaring, Cor; Ed van der Elsken; Koen Wessing; Gerrit-Jan Veen, Gerrit van der Wolffensperger; Christoph Hahn; Rob Stolk; De Parel van Luchtkarteringsexpeditie naar Nederlands Nieuw-Guinea de Jordaan 1935–1937. Nederland, 1938. Brons, gegoten, 7,8 cm. 10 maart ’66. Amsterdam, 1966. Gestencild papier, 30 x 21 cm. NG-2016-11 Schenking van mevrouw M.M. Boom, Leiden. NG-2016-3

Werner, F.J. Wouters, Douwe Opening Beurs van Berlage. Amsterdam, 1903. Zilver, Krüger klaagt aan. Utrecht, ca. 1941. Druk, 202 x 140 mm. geslagen, 6 cm. NG-2015-23 Schenking van de heer D.R. Horst, Amsterdam. NG-2016-24

Wienecke, Johannes Cornelis Vijftigjarig bestaan van de Maatschappij tot Exploitatie van Varia Staatsspoorwegen. Utrecht, 1913. Brons, geslagen, 6,5 cm. NG-2015-24 Anoniem Vijftigjarig bestaan van de Nederlandsch-Indische Gouden doosje met initialen LHE en RHE. Suriname, ca. Spoorwegmaatschappij. Utrecht, 1913. Brons, geslagen, 1845. Goud, 2,7 x 1,8 cm. Schenking van de heer B.G.J. Elias, 7,5 cm. NG-2015-26 Amersfoort. NG-2016-2

Zegveld, J.Ph. van Anoniem Eerbetoon van Oud-Engelandvaarders aan koningin Ivoren figuur waarschijnlijk voorstellende de maha mudaliyar, Wilhelmina. Nederland, 1948. Brons, geslagen, 6 cm. hoofd van de Porta in Sri Lanka. Kandy, ca. 1750–1800. Ivoor, NG-2016-13 sporen van verf en vergulding, 22 cm. NG-2016-10

71 Diverse vervaardigers Anoniem Groep van negen voorwerpen gerelateerd aan de eerste Villa Cat. Verenigde Staten, ca. 1910. Holland-Indië-vlucht in 1924. Schenking van de erven van Ontwikkelgelatinezilverdruk. RP-F-2015-25-2 dr. A.N.J.Th. à Th. van der Hoop. NG-2016-8-1 t/m 9 Anoniem Bekkers & Zoon, Wed. J. Spoorwegemplacement station Gare de L’Est, Parijs. Parijs, Collectebus met portretten van Paul Kruger en Marthinus 1929. Ontwikkelgelatinezilverdruk. RP-F-2015-26 Steyn. Dordrecht, ca. 1900. Collectebus van onedel metaal, groen gelakt, met twee goudkleurig gedrukte Anoniem afbeeldingen, 16,2 x 14,2 x 11 cm. Schenking van de heer 2 albumbladen met elk 6 foto’s van de autorace A. van Dis, Eefde. NG-2016-4 tussen Parijs en Madrid. Ca. 1895–1905. Daglichtgelatinezilverdrukken. RP-F-2015-160-1 t/m 2 Teljeur, Arnoldus; Jan Willem Pieneman Slag bij Waterloo. Voorschoten, 1865. Brons, hout, glas, Anoniem 25 x 4 cm. Schenking van de heer H.P. Nooteboom, Leiden. Zeegezicht bij Les Sablettes. Zuid-Frankrijk, 1923. NG-2016-1 Autochrome. RP-F-2016-1

Anoniem RIJKSPRENTENKABINET Demonstratie van het maken van een röntgenfoto. Ca. 1910. Ontwikkelgelatinezilverdruk. RP-F-2016-2

Documenten en objecten Anoniem Dak in een onbekende stad. Ca. 1900. De Hooge Brug en C.A. Mees Daglichtgelatinezilverdruk. RP-F-2016-3 Wendingen. Maandblad voor bouwen en sieren, jaargang 1 t/m 12, inclusief 6 cassettes. Amsterdam, 1918–1931. Anoniem Aankoop met steun van Pon Holdings B.V. RP-D-2015-11-1 Snapshot van vier mensen die van een duikplank t/m 116 (cassettes: RP-D-2015-11-117 t/m 122) in een meer springen (met solarisatie). Ca. 1900. Ontwikkelgelatinezilverdruk. RP-F-2016-4 Laarhoven, Jochem van Korte film over een selectie uit de groep RP-F-2015-119 Anoniem t/m 149. In of voor 2016. Schenking van een particulier. Journalisten op een trap, alsmede de wetenschapper en RP-D-2016-11 politicus Achille Jubinal (zittend). Frankrijk, ca. 1860–1865. Albuminedruk. RP-F-2016-6 Marc Prosman Architecten B.V. Kast van hout en messing. 2014. Schenking van een Anoniem particulier. RP-D-2016-8 Onbekende man buiten zittend op een stoel. Ca. 1860–1870. Albuminedruk. RP-F-2016-7 Toorop, Jan 2 brieven van Jan Toorop aan William Degouve de Nuncques. Anoniem Katwijk aan Zee, ca. oktober 1890–1892. Handschrift met Groep foto’s van vlinders. 1889. Albuminedrukken. schildering. Aankoop uit het Otto van Noppen Fonds/ RP-F-2016-9-1 t/m 4 Rijksmuseum Fonds. RP-D-2016-1-1 t/m 2 [2015] Anoniem Franse militair met fotocamera. Ca. 1870. Albuminedruk. Fotografie RP-F-2016-11

Anoniem Anoniem Fotocollectie Buitenland in Platenkamer Kunsthistorisch Portret van de Duc de Luynes. Ca. 1850. Lithografie. Instituut UvA. 1850–1970. RP-F-2015-13 [2015] Schenking van de heer S. Plantureux, Parijs. RP-F-2016-14

Anoniem Anoniem Overzicht van onbekend tentoonstellingscomplex. Lichtdruk. Nederlands paviljoen in Chicago. Verenigde Staten, 1933. Schenking van de heer B.G.J. Elias, Amersfoort. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de heer RP-F-2015-50 [2015] S. Plantureux, Parijs. RP-F-2016-15-1

Anoniem Anoniem Schloss Rheinstein, no. 580. Lichtdruk. Schenking van de Albumblad met vijf foto’s. Nederland, ca. 1935. Schenking heer B.G.J. Elias, Amersfoort. RP-F-2015-51 [2015] van de heer S. Plantureux, Parijs. RP-F-2016-15-2

Anoniem Anoniem Omslag ‘Crystal Palace’ met 12 chromolitho’s[?]. Ca. 1851. Rue de Rivoli. Parijs, ca. 1860–1880. Albuminedruk. Chromolithografie. Schenking van de heer B.G.J. Elias, RP-F-2016-29 Amersfoort. RP-P-2015-97 [2015] Anoniem Anoniem Unter dem Prebischthore. Duitsland, ca. 1855. Zoutdruk of Traverse City. Verenigde Staten, ca. 1910. Cyanotypie op albuminedruk. RP-F-2016-32-1 karton. RP-F-2015-25-1

72 Anoniem Anoniem Auf dem grossen Winterberge. Duitsland, ca. 1855. Zoutdruk Église St. Pierre à Vaise. Lyon, ca. 1870–1880. Albuminedruk. of albuminedruk. RP-F-2016-32-2 Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-67

Anoniem Anoniem Eglise St. Etienne du Mont. Parijs, ca. 1855–1860. Séminaire Place des minisieurs. Frankrijk, ca. 1870–1880. Albuminedruk. RP-F-2016-33-1 Albuminedruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-68 Anoniem Place de la Concorde. Parijs, ca. 1855–1860. Albuminedruk. Anoniem RP-F-2016-33-2 Reclamefoto voor Joshua Gregg’s Carpet and Furniture Warehouse, New York City. Verenigde Staten, 1888. Anoniem Albuminedruk. RP-F-2016-61 Naakt. Ca. 1870. Albuminedruk. RP-F-2016-36 Anoniem Anoniem Executie in Bangkok. Bangkok, ca. 1880–1900. Haven Tandjong-Priok. Tandjong Priok, 1912–1920. Albuminedruk op karton. RP-F-2016-63-1 Ontwikkelgelatinezilverdrukken en albuminedrukken. Schenking van mevrouw A.W. Willems, Nieuwegein. Anoniem RP-F-2016-48 Gezicht op Takaboko, Nagasaki. Bangkok, ca. 1880–1900. Albuminedruk op karton. RP-F-2016-63-2 Anoniem Groep cartes-de-visite. Parijs, ca. 1865. Albuminedrukken. Anoniem RP-F-2016-49-1 t/m 32 Kathedraal van Chartres. Chartres, ca. 1850–1860. Gealbuminiseerde zoutdruk op papier op karton. Anoniem RP-F-2016-64 Groep stereofoto’s van het theater in Parijs. Parijs, ca. 1867. Albuminedrukken. RP-F-2016-51-1 t/m 21 Anoniem Fotoatelier. Engeland, ca. 1860–1870. Albuminedruk op Anoniem fotopapier op karton. RP-F-2016-65 Groep stereofoto’s van Parijs. Parijs, ca. 1860. Albuminedrukken. RP-F-2016-52-1 t/m 15 Anoniem Kast. Verenigde Staten, ca. 1880–1900. Albuminedruk. Anoniem RP-F-2016-66 Palazzo Palladio. Ca. 1870. Albuminedruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-7 Anoniem Portret van twee vrouwen (Countess Jermyn en Miss Anson), Anoniem met randversiering in blauw. Engeland, 1858. Albuminedruk Paard en wagen op straat. Parijs, ca. 1880–1890. op karton. RP-F-2016-67 Albuminedruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-8 Anoniem Bruidspaar en gezelschap. Engeland, ca. 1860–1880. Anoniem Albuminedruk. RP-F-2016-69 Lissabon Vue de la promenade de S. Pedro e Alcantera. Lissabon, 1870–1890. Albuminedruk. Schenking van Anoniem de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-35 Notice Biographique. Brussel, 1873. Albuminedruk. Schenking van de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016-99 Anoniem Panoramafoto’s in Lissabon. Lissabon, ca. 1870–1890. Anoniem Albuminedrukken. Schenking van de heer R.M. Maks. Portret van de beeldhouwer Frits van Hall. Nederland, RP-F-2016-55-39 t/m 44 1930–1940. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de heer F.T. Scholten, Amsterdam. RP-F-2016 -132 Anoniem Panorama op Palais de Cintra. Portugal. Albuminedruk. Anoniem Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-47 Protheses voor benen en kuiten. Frankrijk, ca. 1870–1880. RP-F-2016 -143 Anoniem Auer, Natuurzelfdrukken. Ca. 1855. Zoutdrukken. Schenking Anoniem van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-56-2 t/m 16 Un inconnu, graf voor onbekende soldaat ten tijde van Eerste Wereldoorlog. 1914–1918. Anoniem Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de heer 3 fotoalbums van een reis naar Japan. 1925. Fotoalbums S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016-95 met linnen omslag. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-57 t/m 59 Anoniem Perfis Artisticos. Lissabon, 1881. Albuminedruk. Schenking Anoniem van de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016 -103 De overstroming van St. Etienne, oever van de Furan, ‘parti détruite’. Ca. 1860. Albuminedruk. Schenking van de heer Anoniem R.M. Maks. RP-F-2016-55-66 Stapelkast in het Rietveld Schröder Huis. Utrecht, ca. 1928– 1935. Ontwikkelgelatinezilverdruk. RP-F-2016 -128

73 Anoniem Bilordeaux, Adolphe Wastafel in het Rietveld Schröder Huis. Utrecht, ca. 1928– Reliëf aan de Arc de Triomphe te Parijs. 1850–1860. 1935. Ontwikkelgelatinezilverdruk. RP-F-2016 -129 Zoutdruk op opzetkarton. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-2 Diverse vervaardigers Tunisie livret-guide hiver 1898–1899. 1898. Schenking van Bisson Frères de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016 -105 Paviljoen Richelieu van Het Louvre. Parijs, ca. 1860. Fotolithografie. RP-F-2016-10 Diverse vervaardigers Note sur les sépultures de Jean et Jacques Mercier, Bourges Bisson Frères 1869 door Octave Roger. Bourges, 1869. Albuminedruk. Muntverzameling. 1861. Albuminedruk. Schenking van de Schenking van de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016 -106 heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-3

Diverse vervaardigers Bisson Frères (mogelijk) Groep foto’s van o.a. Henri Berssenbrugge, Albert Greiner, Grille (tuinhek)/hekwerk van Thomasini voor de Duc de Gabriel Moulin en Willem Witsen, afkomstig uit het Willem Luynes. Ca. 1860. Albuminedruk. Schenking van de heer Witsenhuis: portretten, interieurs en kunstreproducties. R.M. Maks. RP-F-2016-55-4 Amsterdam, ca. 1860–1915. Diverse technieken. RP-F-W-1866 t/m 2231 Braun, Adolphe 2 landschappen. Ca. 1865. Albuminedruk inclusief drukrand. Anema, Taco Derk Roels Mari Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-62 t/m 63 Groepsportretten van Nederlandse besturen. Nederland, 2011–2014. Inkjetdruk. Schenking afkomstig uit de collectie Cahn, Henny van de fotograaf. RP-F-2015 -113-1 t/m 71 Reclamefolder N.V. Nederlandsche Huistelefoon Mij.. Nederland, ca. 1935. Gedrukt in blauw, zwart en rood. Anthony Aankoop met steun van Pon Holdings B.V. RP-F-2016-77 The Happy Cottagers, ca. 1855–1865. Ingekleurde albuminedruk. RP-F-2016-31 Camacho, João Francisco 2 gezichten op Hospicio da Princeza Dona Maria Amelia. Banning, Jan Madeira, 1843–1898. Albuminedrukken met afgeronde hoeken. 8 foto’s uit de serie ‘Dicksioni’ (Het gezicht van de armoede. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-45 t/m 46 Tien jaar uit het bestaan van Afrikaans dorp). Dicksioni, 2005–2015. Schenking van de heer J. Banning, Utrecht. Caters, Pierre de RP-F-2016-92-1 t/m 8 Vliegtuig in de lucht. Europa, 1909. Daglichtgelatinezilverdruk. RP-F-2016-12 Barzilay, Frédéric Naaktstudies. Ca. 1950–1960. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Cave, Henry William Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-20 t/m 28 Picturesque Ceylon. Ceylon, 1893. Woodburygravure. Schenking van de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016 -102 Bauduin, Antoon Groep foto’s gemaakt en gekocht in Japan. Japan, Cavilla, Antonio ca. 1863–1870. Albuminedrukken. Schenking afkomstig 2 portretten van een Noord-Afrikaanse man. Noord-Afrika, uit de Bauduin-collectie van mevrouw M.A. van Munster ca. 1880. RP-F-2016 -146-1 t/m 2 van Heuven-Sprenger van Eyk, Warnsveld. RP-F-2016-76-1 t/m 121 Cooper, Thomas Joshua Emerging, Submerging, Emerging, Antrim County, Noord- Bélégou, Jean-Claude Ierland. Noord-Ierland, 1986. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Les Paradis Perdus. Juli 2002. Schenking van een Schenking van een particulier. RP-F-2015 -137 particulier. RP-F-2015 -121 Dannic, Philippe Belitski, Ludwig Dynamo, Belle-ile-en-mer. 2011. Inkjetdruk. Schenking van Glaswerk. 1854. Albuminedruk. RP-F-2016-62 een particulier. RP-F-2015 -147

Benque et Cie Dannic, Philippe Paris-Artiste, 18 october 1883 jrg 1, no. 1, tijdschrift met L’etrage. 2014. Inkjetdruk. Schenking van een particulier. opgeplakte foto van Alfred Grévin, karikaturist, beeld- RP-F-2015 -149 houwer en oprichter van het wassenbeeldmuseum. Frankrijk, 1882–1883. Woodburytypie. Schenking van De Jongh Frères de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016-97 Album de la Cour Pontificale. Parijs. Lichtdruk. Schenking van de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016-98 Berk, Lambertus Hendrik van Groep van 19 stereoglasnegatieven, 3 glasnegatieven en Delmaet & Durandelle 3 glasdia’s. Ca. 1910. Schenking van de erven L.H. van Berk. IJzeren constructie. Ca. 1865. Albuminedruk van RP-F-2015 -115 t/m 117 glasnegatief. RP-F-2015 -159

Berka, Ladislav Emil Delmaet & Durandelle Siësta in het park, Praag. Ca. 1935. Bouwfragmenten. Ca. 1870–1890. Getoonde Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van albuminedrukken. Schenking van de heer R.M. Maks. de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-34 RP-F-2016-55-9 t/m 10

74 Demeyere, Jan Firma J. Geiser Steeg in Amsterdam. Ca. 1915. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Abbaye de Maredsous. België, ca. 1880–1890. Lichtdruk Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-48 en collotype. Schenking van de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016 -101 Demeyere, Jan Stilleven met schedel. Ca. 1915. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Fontana, Franco Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-49 Seascape Mar Ligure. 2005. Kleurenfotografie. Schenking van een particulier. RP-F-2015 -122 Disdéri, André-Adolphe-Eugène Schip in de haven van Algiers. Algiers, ca. 1855–1860. Fortier Albuminedruk. RP-F-2016-5 Église de la Madeleine. Ca. 1850. Zoutdruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-38 Dubois de Nehaut, Louis-Pierre-Théophile Revue de la garde au Bois de Boulogne. Europa, 1857. Franck, François Marie Louis Zoutdruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-6 Portret van Alfred Émilien O’Hara, Comte de Nieuwerkerke. Ca. 1855–1860. Albuminedruk. RP-F-2016-8 Durandelle, Louis-Emile (toegeschreven aan) Ruïne van het Palais des Tuileries na het neerslaan van de Freed, Leonard Parijse Commune, 1871. Albuminedruk van glasnegatief. New York, kinderen bij de watersproeier. New York, 1963. RP-F-2015 -158 Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-29 E.H. Doos met 6 stereofoto’s over het huwelijksleven (‘Le Frith, Francis (toegeschreven aan) Mariage; Enfin, seuls!’). Ca. 1870–1890. Albuminedrukken. Reis door Engeland, Wales en de Alpen, Oostenrijk, RP-F-2016-34-1 t/m 7 Athene, Palestina en volkstypen. 1860–1895. Fotoalbum met albuminedrukken en aquarellen. Schenking van E.L. de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-60 Groep mensen in Paleistuin. Parijs, ca. 1860. Tissue (ingekleurd). RP-F-2015-23 Frith, Francis (toegeschreven aan) Fotoalbum van rijke hereboer in de Betuwe. 1905–1929. E.L. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-61 Pavillon d’Henri IV St Germain. Parijs, ca. 1860. Tissue (ingekleurd). RP-F-2015-24 Gedney, Bill Bill Cornet Under Car, Kentucky. Verenigde Staten, 1972. Elliott, James Aankoop met steun van Baker McKenzie. RP-F-2016-89 Joan of Arc taken Prisoner (English History Series). Ca. 1858. Ingekleurde albuminedruk. RP-F-2016-30 Gedney, Bill Big Rock, Kentucky. Verenigde Staten, 1964. Aankoop Elsken, Ed van der met steun van Baker McKenzie. RP-F-2016-90 Très vintage. Amsterdam, 1956. Collage met ontwikkelgelatinezilverdrukken. RP-F-2016-70 Gloeden, Wilhelm von Portret van een naakte jongen. Sicilië, ca. 1900. Papier. Empel, Ruud van Schenking van J.W.M. Ambaum, Amsterdam. World#1. Amsterdam, 2005. Ilfoflex. Schenking van RP-F-2016 -156 [2015] de heer R. van Empel, Amsterdam. RP-F-2016-71 Girault de Prangey, Philibert Jos. Empel, Ruud van Athènes (…) de Minerve, Poliade Colonnes. Athene, 1842. World#13. Amsterdam, 2005. Zilverkleurbleekdruk. Daguerreotypie op verzilverde koperplaat. RP-F-2016 -155 Schenking van de heer R. van Empel, Amsterdam. RP-F-2016-72 Griffin, Kevin Wave #22. 2015. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Empel, Ruud van Schenking van een particulier. RP-F-2015 -139 Untitled#2. Amsterdam, 2004. Zilverkleurbleekdruk. Schenking van de heer R. van Empel, Amsterdam. Hall-Edwards, John RP-F-2016-73 Reclamefoto voor banden van Midland Tyre (Non Collapsible Tyre Co. Ltd.). Groot-Brittannië, 1897. Röntgenfoto; lichtdruk Empel, Ruud van op fotopapier op papier op karton. Schenking van de heer Reflexion. Amsterdam, 2010. Zilverkleurbleekdruk. S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016 -108 Schenking van de heer R. van Empel, Amsterdam. RP-F-2016-74 Heeger, Ernst 3 foto’s van insectenvleugels. Ca. 1854–1856. Zoutdruk. Fendius, Robert Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-56-1 Portret van de acteur Hans Mühlhofer met schedel. Duitsland, 1900–1932. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Hellebrekers, Fons Schenking van de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016-96 Naaktstudie torso. 1911–1994. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-31 Firma J. Geiser Alger et ses environs. Algiers, ca. 1890. Autotypie. Schenking Hellebrekers, Fons van de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016 -100 Vier naaktstudies in passe-partout. 1911–1994.

75 Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de Aankoop uit het Stefanie Georgina Alexa Nühn Fonds/ heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-32 Rijksmuseum Fonds. RP-F-2016-25

Hooper, Chip Kilburn, Benjamin West Rock Garden. 2000. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Geënsceneerde stereofoto van twee mannen bij een Schenking van een particulier. RP-F-2015 -128 fotograaf. 1897. Albuminedruk. RP-F-2016-28

Hooper, Chip Klein, William Surf, Tasman Sea New Zealand. 2005. The Queen of Clubs. Verenigde Staten, 1954–1955. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van een particulier. Aankoop met steun van Baker McKenzie. RP-F-2016-88 RP-F-2015 -129 Linders, Jannes Hooper, Chip Seascape North Sea. Inkjetdruk (kleur). Schenking van Surf, #1082. 2003. Ontwikkelgelatinezilverdruk. een particulier. RP-F-2015 -124 Schenking van een particulier. RP-F-2015 -130 Linders, Jannes Hooper, Chip De petroleumhaven Rotterdam. 1989–1990. Schenking Winter, Sonoma Coast, Pacific Ocean. 2009. van een particulier. RP-F-2015 -125 Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van een particulier. RP-F-2015 -131 Llewelyn, Mary Dillwyn Voorstellingen op bladen versierd met uitgeknipte Hrubý, Karel Otto (mogelijk) bladornamenten. 1820–1882. Zoutdruk van papieren Scène in buitenwijk met kinderen en waslijn (Periferie, negatief en uitgeknipte bladornamenten in houtgravure. Vorort). 1947. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-50 t/m 52 de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-54 Mandel, Julien Hughes, Nicholas Naakt. 1882–1935. Schenking van de heer R.M. Maks. Nummer 10 (Edges). 2005. C-print. Schenking van een RP-F-2016-55-36 particulier. RP-F-2015 -134 Martinelli, Rudolf Jin Ming, DoDo Man met donkere bril. Ca. 1885. Daglichtcollodiumzilverdruk. Free element - Plate XIV. 2001. Ontwikkelgelatinezilverdruk. RP-F-2016-13 Schenking van een particulier. RP-F-2015 -120 Marville, Charles Jong, Anja de Le départ. 1851–1853. Zoutdruk. Schenking van de 52 0 20’N 03 0 26 O. 2008–2009. Pigmentdruk. Schenking heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-1 van een particulier. RP-F-2015 -136 Marville, Charles Jong, Piet de Fontaine de la Place de la Concorde. 1882–1935. Zoutdruk. Groep foto’s in portfolio’s en albums. 1895–1926. Legaat Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-37 van mevrouw J.B.E. Stokhuyzen, Amsterdam. RP-F-2016-17 t/m 22 McCaw, Chris Sunburned GSP #710 (Pacific Ocean). 2013. Joucet, G. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van een particulier. Façade van de St. Maurice, Vienne. Ca. 1860–1880. RP-F-2015 -140 Albuminedruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-69 Mentzel, Vincent Samuel Zeegezicht Domburg # 1 met vier voorstudies. 2013. Inkjetdruk. Kertész, André Schenking van een particulier. RP-F-2015 -144-1 t/m 5 Zonder titel, 1904–1985. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-33 Metzker, Ray K. Valencia, Spanje (61 M-38). Valencia, 1961. Kesteren, Geert van Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van een particulier. 25 cell phone-foto’s uit de serie ‘Baghdad Calling’. Bagdad, RP-F-2015 -138 2006–2007. Hahnemühle photo rag ultra smooth / 305 gsm, 100% cotton, white hp designjet z3100 44” photo Meyerowitz, Joel printer. Aankoop uit het Stefanie Georgina Alexa Nühn Texas. Verenigde Staten, 1968. Aankoop met steun Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-F-2016-23-1 t/m 25 van Baker McKenzie. RP-F-2016-91

Kesteren, Geert van Min, Byung-hun Eigen foto’s uit de serie ‘Baghdad Calling’. Bagdad, 2003– RT158BHM. 2011. Ontwikkelgelatinezilverdruk. 2004. Hahnemühle photo rag ultra smooth / 305 gsm, Schenking van een particulier. RP-F-2015 -119 100% cotton, white hp designjet z3100 44” photo printer. Aankoop uit het Stefanie Georgina Alexa Nühn Fonds/ Muzet, Veuve Rijksmuseum Fonds. RP-F-2016-24 L’ Isle Barbe. 1863. Albuminedruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-70 Kesteren, Geert van Eigen foto’s uit de serie ‘Why mister why’. Bagdad, 2003– Nègre, Charles 2004. Hahnemühle photo rag ultra smooth / 305 gsm, Pont Louis-Philippe. Parijs, ca. 1855. Albuminedrukken 100% cotton, white hp designjet z3100 44” photo printer. van glasnegatief. RP-F-2015 -156 t/m 157

76 Nobuo, Asada Rue, Warren de la A place where the sea is #5. 2013. Schenking van een De maan (Lunar Photographs). Verenigd Koninkrijk, particulier. RP-F-2015 -145 t/m 146 ca. 1857–1862. Albuminedruk. RP-F-2016-35

Ohio Penitentiary Sarolidi, G. Elektrische stoel en portretten van 23 daarop geëxecuteerde Plan de Canal de Suez. Port Said, ca. 1863–1870. misdadigers. Ohio, ca. 1905. Albuminedruk. RP-F-2016-68 Albuminedruk. Schenking afkomstig uit de Bauduin- collectie van mevrouw M.A. van Munster van Heuven- Ongania, Ferdinand Sprenger van Eyk, Warnsveld. RP-F-2016-76-77 Calli e Canali. Venetië, 1869. Drukwerk. Schenking van de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016 -107 Sassen, Viviane Zee bij Milos. 2013. C-print. Schenking van een particulier. Orkin, Ruth RP-F-2015 -148 Robert Capa. Parijs, 1952. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-5 Schuitema, Paul Aanwijzingen voor het onderhoud van VBP 8 vleesch- Perry, Mike en kaassnijmachine. Nederland, 1929. Drukwerk. Aankoop Abereidy no. 1. 2004. 2009. C-print. Schenking van een met steun van Pon Holdings B.V. RP-F-2016-78-1 particulier. RP-F-2015 -141 Schuitema, Paul Plaut, Henri Inlegvel met aanwijzingen voor het onderhoud van VBP 8 3 stereofoto’s met handgeschreven aanwijzing voor vleesch- en kaassnijmachine. Nederland, 1929. Drukwerk. de drukker (‘Certifié conform aux tirages’). Ca. 1864. Aankoop met steun van Pon Holdings B.V. RP-F-2016-78-2 Albuminedrukken. RP-F-2016-27-1 t/m 3 Schuitema, Paul Quinet, Achille Reclamefolder Van Berkel’s Patent voor de V.B.P.8. Groep stereofoto’s met handgeschreven aanwijzing voor Nederland, ca. 1928. Drukwerk in rood en zwart. Aankoop de drukker (‘Certifié conform aux tirages’). Ca. 1860–1880. met steun van Pon Holdings B.V. RP-F-2016-79 Albuminedrukken. RP-F-2016-26-1 t/m 23 Schuitema, Paul Quinet, Achille Reclamefolder voor de VBP broodsnijmachine. Nederland, Gezicht op het Hotel de Ville. Parijs, ca. 1875. Albuminedruk. ca. 1928. Drukwerk in rood en zwart. Aankoop met steun Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-64 van Pon Holdings B.V. RP-F-2016-80

Ractliffe, Jo Schuitema, Paul Blach Sea (Diana). 2004. Pigmentdruk op katoenpapier. Bedrijfsfotoboek De Vries Robbé & Co Gorinchem Holland. Schenking van een particulier. RP-F-2015 -143 Nederland, ca. 1928. Drukwerk in rood, zwart, geel en blauw. Aankoop met steun van Pon Holdings B.V. Raedecker, Michael RP-F-2016-81 Untitled. 2015. Cyanotypie. Schenking van mevrouw H. van der Meij, Amsterdam. RP-F-2016-16 Shibata, Toshio Shimogo Town, Fukushima Prefecture. 1990. Reichmann, Vilém Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van een particulier. Amputace, uit de serie Metamorfose. 1963. RP-F-2015 -135 Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-55 Solomon, Rosalind Mother, Daughter and Maid, Johannesburg, South Africa, Roelse, Hendrik Hermanus 1988. 1990 (afdruk). Ontwikkelgelatinezilverdruk. Portret van een meisje (Henriëtte). Middelburg, juni 1857. Aankoop met steun van Baker McKenzie. RP-F-2015 -153 Ingelijste daguerreotypie. RP-F-2016 -130 Stadler Photographing Company Rostaing, Léon en Marcel; Percie du Sert, Fleury Circle Brand koffie. Verenigde Staten, ca. 1920. Groep microfoto’s van papiervezels, uit Rostaing, Léon en RP-F-2016-59-1 Marcel; Percie du Sert, Fleury, ‘Précis Historique, descriptif, analytique, photomicrographique des végétaux propres à la Stadler Photographing Company fabrication de la cellulose et du papier’. Parijs (H. Everling), ‘Ka-Ro-Ma Brand’ koffie. Verenigde Staten, ca. 1920. 1900. Lichtdrukken. Schenking van de heer H.T. Rooseboom, RP-F-2016-59-2 Amsterdam. RP-F-2016 -109-1 t/m 49 Stadler Photographing Company Rousseau, François Chéri Thee. Verenigde Staten, ca. 1920. RP-F-2016-59-3 Straatgezicht in St. Etienne. Ca. 1865–1875. Albuminedruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-65 Stadler Photographing Company Gezicht op het pand van de firma Dwinell-Wright Company Rudolph, Charlotte (‘Coffee and Spices’). Verenigde Staten, ca. 1920. The dancer Mary Wigman performing ‘Seraphisches Lied RP-F-2016-59-4 und ‘Traumgestalt’. Ca. 1928. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-18 t/m 19 Stewart, Iain Brood. 2007–2008. C-print. Schenking van een particulier. RP-F-2015 -126

77 Stewart, Iain Wallowitch, Edward Merge. 2007–2009. C-print. Schenking van een particulier. Keenan rokend met lasso. Philadelphia, 1953. RP-F-2015 -127 Ontwikkelgelatinezilverdruk. Aankoop met steun van Baker McKenzie. RP-F-2016-54 Stiehm, Johann Friedrich Die Rheinlande, no. 153 Frankfurt a. Main. Dannecker’s Wetselaar, Karel Ariadne. Ca. 1875. Albuminedruk. Schenking van de heer Stillevens en landschappen. Krommenie, 2011–2015. B.G.J. Elias, Amersfoort. RP-F-2015-52 [2015] Ontwikkelgelatinezilverdrukken. Schenking van de heer K. Wetselaar, Krommenie. RP-F-2016-93-1 t/m 16 Stomps, Niels Clouds. Schenking van een particulier. RP-F-2015-123 Williams, Sophus Dannecker’s Ariadne. 1880. Schenking van de heer Sudek, Josef B.G.J. Elias, Amersfoort. RP-F-2015-53 [2015] Milena Vildová. Praag, ca. 1930–1940. Aankoop met steun van Baker McKenzie. RP-F-2016-75 Wilson, George Washington Groep van 18 stereofoto’s. Aberdeen, ca. 1860–1865. Syoin, Kajii Albuminedrukken op karton. Schenking van mevrouw Zonder titel (NAMI). 2004. Chromogene drukken M.M. Boom, Leiden. RP-F-2016 -110 t/m 127 (lambdaprints). Schenking van een particulier. RP-F-2015 -132 t/m 133 Windig, Ad (toegeschreven aan) De beeldhouwer Frits van Hall in zijn atelier in Teding van Berkhout, jonkheer Hendrik (1879–1969) Sloterdijk. Amsterdam, oktober 1941–april 1942. 2 portretten van vrouwelijke bedienden. Ca. 1889–1969. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de heer Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van de heer F.T. Scholten, Amsterdam. RP-F-2016 -131 B.G.J. Elias, Amersfoort. RP-F-2015-54-1 t/m 2 [2015] Zinnemann, Fred Thompson, Stephen Wall Street. New York, 1932. Ontwikkelgelatinezilverdruk. Venice and the poets. Londen, 1870. Albuminedruk. Aankoop met steun van Baker McKenzie. RP-F-2016-60 Schenking van de heer S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016 -104 Zwart, Piet Til, Simon van Reclamedrukwerk, o.a. voor de firma Vickers-House. From and To/ Elongated View. 2012. Nederland, 1925. Drukwerk in rood en zwart. Aankoop met Ontwikkelgelatinezilverdruk. Schenking van een particulier. steun van Pon Holdings B.V. RP-F-2016-82 t/m 87 RP-F-2015 142

Torbechet, Allain et Cie., De Prenten Groep cartes-de-visite ‘Histoire monétaire de la France’. Parijs, ca. 1870. Albuminedrukken. RP-F-2016-50-1 t/m 6 De met * gemerkte werken zijn verworven met steun van het F.G. Waller-Fonds Underwood and Underwood Het lijk van een Duits soldaat in uniform. Mei 1919. Nederlanden, 16de eeuw Daglichtgelatinezilverdruk. Schenking van de heer *Anoniem S.F. Joseph, Brussel. RP-F-2016-94 Christophorus met het Christuskind. Ca. 1570–1600. Gravure gemonteerd in venster op albumblad. RP-P-2016 -687-1 United States Information Service Chinese leider Chiang Kai-Shek kondigt Japanse *Anoniem capitulatie aan, 1945. China, ca. 1960–1975 (afdruk). De Emmausgangers in een landschap. Ca. 1560–1580. Ets, Ontwikkelgelatinezilverdruk. RP-F-2015-27 deels gekleurd in rood en geel, gemonteerd in venster op albumblad. RP-P-2016 -687-3 Uzzle, Burk Zonder titel. 1970–1979. Ontwikkelgelatinezilverdruk. *Collaert, Adriaen Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-30 Prentalbum met twee reeksen gravures. Ca. 1580–1590. Gravures gehoogd met goud en zilver gemonteerd op Veldhoen, Aat 19de-eeuws papier in band van leer met goudstempel. Groep van ca. 3000 Polaroids. Nederland, 1969–2004. RP-P-2016 -737-3 Polaroid. RP-F-2016 -147 *Galle, Philips (toegeschreven aan) Vignes, Louis Prentalbum met 7 prenten, voorstellende de zeven Views of Jebel Musa, Sinai. 1864. Albuminedrukken. bloedstortingen van Christus. Zuidelijke Nederlanden, Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-11 t/m 17 ca. 1580. Gravures gebonden in 18de-eeuwse gemarmerde kartonnen band met leren rug. RP-P-2016 -737-1 Walery, Satnislv Ostrorog Modefoto’s. Ca. 1920–1929. Ontwikkelgelatinezilverdrukken. *Suavius, Lambertus Schenking van de heer R.M. Maks. RP-F-2016-55-53-1 t/m 12 De rechtvaardige vorst (Allegorie op goed bestuur). Ca. 1560–1570. Gravure. RP-P-2016-687-5 Wallowitch, Edward Meisje in Philadelphia. Philadelphia, ca. 1946. *Wierix, Johannes Ontwikkelgelatinezilverdruk. Aankoop met steun Allegorie op de vergankelijkheid van het menselijk leven. van Baker McKenzie. RP-F-2016-53 Ca. 1580–1590. Gravure. RP-P-2016 -304-12

78 Nederlanden, 17de eeuw *Brückner, Hugo *Basse, Willem (toegeschreven aan) De kleine tekenaar. 1865. Ets op chine collé. RP-P-2016 -304-2 Het laatste oordeel. Ca. 1640–1660. Ets. RP-P-2017 -1027 *Falbe, Joachim Martin Bye, Marcus de Portret van de schilder Johann Harper. 1750–1752. Ets. Titelblad met luipaard. 1657–1677. Ets. Schenking van RP-P-2016 -304-3 de heer B.M. Wientjes, Ommen. RP-P-2016- 581-1 *Gräncher, Samuel *Galle, Cornelis (II) Onbekende jongen en profil. Ca. 1780–1795. Gravure Prentalbum met 19 devotionele prenten op perkament. en potlood in geëtste omlijsting. RP-P-2016 -687-10 Ca. 1640–1678. Gravures op perkament gemonteerd op papier in band van leer met goudstempel. RP-P-2016 -737-2 *Haldenwang, Christian Landschap met een ontwerp voor een monument voor *Vaillant, Wallerant Friedrich von Schiller. 1807. Kleurenaquatint. Marteldood van Petrus aan het kruis (S. Petrus Apostolus RP-P-2017 -858-6 Crucifixus). Na 1658. Mezzotint. RP-P-2017-858-4 *Hartwagner, Michael Nederlanden, 18de eeuw Schilder in zijn atelier. 1700–1799. Ets. RP-P-2017 -858-7 *Anoniem De Nieuwe verkeerde Werrelt. Ca. 1725. Houtsnede. *Merz, Jacob RP-P-2016-38-3 Portret van de beeldhouwer Antonio Canova. Ca. 1805. Ets; proefdruk. RP-P-2016 -304-8 *Anoniem T Kint lert de doctoren. Ca. 1790. Houtsnede. RP-P-2016-38-4 *Mietzsch, Christian Gottlieb Graflegging van Christus. 1772. Ets. RP-P-2016- 304-9 Librairie Associée Amsterdam La Feuille sans Titre, no. 142. 22 juni 1777. Boekdruk en *Ramboux, Johann Anton gravure. Aankoop uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. De gebroeders Konrad en Franz Eberhard, schilder en RP-P-2016-7 beeldhouwer. 1822. Lithografie. RP-P-2015-60

*Morellon La Cave, François *Schmoll, Georg Friedrich Portret van de Italiaanse componist Antonio Vivaldi en de Peter im Baumgarten en profil. Ca. 1774–1785. Gravure. titelpagina van ‘La Stravaganza’. Amsterdam, 1725. RP-P-2016 -687-8 Gravure. RP-P-2016 -1496-1 t/m 2 Engeland Nederland, 20ste eeuw Anoniem Boezem, Marinus Ladies magazine. Februari 1803. Ingekleurde gravure. Étude Gothique. Zeeland, 1980. Zeefdruk. Schenking Aankoop uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. ING Collectie. RP-P-2016 -977-3 RP-P-2016-8-81

Crouwel, Wim Anoniem Affiche Vormgevers. 1968. Offsetdruk. Aankoop met steun 4 modeprenten uit ‘Gallery of Fashion’. 1800–1899. van Pon Holdings B.V. RP-P-2015-59 Ingekleurde etsen en aquatint. Aankoop uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-149 t/m 152 Leck, Bart van der Verpakkingszakje en sierzegel Metz & Co. Blaricum, 1952. Anoniem Offset op papier. Schenking van de heer M. de Leeuw- 2 modeprenten met avondkleding. Ca. 1810. Ingekleurde de Monti, Berlijn. RP-P-2016 -2106-1 t/m 2 gravures. Aankoop uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-160 t/m 161 Duitsland *Anoniem *Barry, James Christus als kind met rijksappel en banier met nieuw­ De ontdekking van Adam en Eva na de zondeval. jaarswens. 1400–1499. Houtsnede, met de hand gekleurd. Ca. 1792–1795. Ets met sporen van aquatint. RP-P-2016-5 RP-P-2017 -858-2 Mutlow *Anoniem 2 modeprenten uit ‘Magazine of Female Fashions of London Schilder blaast op de hoorn die Fama hem aanreikt. Ca. 1750. and Paris’. 1798–1806. Ingekleurde gravures. Aankoop uit Ets. RP-P-2017-858-5 het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-28 t/m 29 Anoniem 3 modeprenten uit ‘Journal des Luxus und der Moden’. 1788. *Norton, Christopher Etsen. Aankoop uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. 3 prenten met Etruskische grafkamers. Ca. 1762–1770. RP-P-2016-8-23 t/m 25 Gravures; proefdrukken. RP-P-2016-30-1 t/m 3

*Altzenbach, Gerhard (mogelijk) Phillips, R. Diß ist die rechte undt Wahre Abcontrafeitung deß 51 modeprenten uit ‘Magazine of Female Fashions of Unschüldigen Kindtgens Silber Kasten / So beij den Minnen London and Paris’. 1798–1806. Ingekleurde gravures. brüderen In Collen sampt dem Heijligthumb zu sehen. Aankoop uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. Ca. 1600–1699. Collage van een ets. RP-P-2016 -654 RP-P-2016-8-30 t/m 80

79 *Ryland, William Wynne Baquoy, Pierre Charles Portret van George III van Engeland. 1742–1783. Ets à la Gallerie des Modes et Costumes Français, 1785, aaa. 285: La poupée gedrukt in zwart en twee kleuren rood. belle et élegante Suzanne […]. 1785. Met de hand gekleurde RP-P-2017 -858-8 gravure. Aankoop uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-11 *Smith, John Raphael Felicia, portret van de actrice Miss Lefèvre. 1796–1803. Berey, Claude Auguste Mezzotint, waterverf en gouache. RP-P-2016-304-11 Madame Lucie de Tourville de Cotantin, Marquise de Gouville. Ca. 1690–1695. Met de hand gekleurde gravure. Aankoop Frankrijk uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-5 Anoniem Marie Anne légitimée de france, fille de Louis Le Grand *Bléry, Eugène (Marie Anne, dochter van Lodewijk XIV). Ca. 1685. Met de Kastanjetakken (Les Branches de chêne). Ca. 1837. hand gekleurde gravure. Aankoop uit het Flora Fonds/ Ets op chine collé. RP-P-2016-304-1 Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-2 Bonnart, Nicolas Anoniem Veuve en petit Deuil (Weduwe in lichte rouw). Ca. 1676. Met 5 modeprenten, o.a. uit ‘Gallerie des Modes et Costumes de hand gekleurde gravure. Aankoop uit het Flora Fonds/ Français’. 1785–1788. Etsen. Aankoop uit het Flora Fonds/ Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-1 Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-16, RP-P-2016-8-19 t/m 22 Bonnart, Robert (manier van) Dame met fontangekapsel, waaier in de linkerhand. Anoniem 1685–1690. Met de hand gekleurde gravure. Aankoop uit 66 modeprenten uit ‘Journal des Dames et des modes’. het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-4 1800–1899. Ingekleurde gravures. Aankoop uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-83 t/m Bonnart, Robert RP-P-2016-8-148 2 prenten met damesmode. Ca. 1685–1690. Met de hand gekleurde gravures. Aankoop uit het Flora Fonds/ Anoniem Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-6 t/m 7 Verschillende uitknippoppen met bijbehorende onderdelen. 1825–1875. Ingekleurde gravures. Aankoop uit het Chatelain Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-153 t/m 158, 2 modeprenten uit ‘Habillemens de Paris’. 1785–1790. Etsen. RP-P-2016 -159-1 t/m 10 Aankoop uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-26 t/m 27 Anoniem 2 modeprenten uit ‘Journal des Demoiselles’, nrs. 5099 en *Cogniet, Léon 5113. Juni en augustus 1912. Ingekleurde gravures. Aankoop Theodore Géricault. Ca. 1817–1820. Lithografie op chine collé uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-162 gemonteerd op opzetvel. RP-P-2016 -860 t/m 163 Duhamel, A.B. Anoniem 2 modeprenten uit ‘Magasin des Modes Nouvelles Françaises 2 modeprenten uit ‘La Mode Nationale’ en ‘Gazette du Bon et Anglaises’. Najaar 1787. Etsen. Aankoop uit het Flora Ton’. Ca. 1908–1912. Gemengde technieken. Aankoop uit het Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-17 t/m 18 Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-164 t/m 165 Dupin, Nicolas Anoniem 3 modeprenten uit Gallerie des Modes et Costumes Français. Nrs. 30-31, 33 van modetijdschrift ‘Art Goût Beauté’. 1779–1785. Met de hand gekleurde gravures. Aankoop uit Voorjaar 1923. Gemengde technieken. Aankoop uit het het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-8, Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-166 t/m 168 RP-P-2016-8-12, RP-P-2016-8-82

*Anoniem *Fortier, Claude François El mondo al reves. Ca. 1650. Ets. RP-P-2016-38-2 Gezicht in het regenwoud op de oevers van de Rio Bonito in Brazilië met jagende indianen. 1822. Ets en gravure. *Anoniem, mogelijk School van Fontainebleau RP-P-2016 -304-4 De nacht. Ca. 1550–1570. Gravure. RP-P-2016 -687-2 Gaillard, Louise Diverse vervaardigers Les Mariées selon la Coutume uit de serie ‘La naissance A Meme la Pierre. 1982. Kleurenlithografieën. Schenking de l’amour’. 1775–1785. Ets. Aankoop uit het Flora Fonds/ van de heer R. Engers, Amsterdam. RP-P-2015-50 Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-15

*Allou, Adelaïde *Hennequin, Philippe Auguste Serie van 12 ornamentprenten met vazen uit ‘Cinquieme Familie treurend bij het lichaam van een gesneuvelde krijger Suite de Vases’. 1771. Etsen. RP-P-2016-36-3-1 t/m 12 (De dood van Patrocles). Ca. 1825. Lithografie. RP-P-2016-36-2 Arnoult, Nicolas Femme de Qualité en habit d’hyver (Dame in Hutin, Charles François winterkostuum). 1687. Met de hand gekleurde gravure. Tarquinius en Lucretia. 1763. Ets. Schenking van de heer Aankoop uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. N. Teeuwisse, Berlijn. RP-P-2016 -225 RP-P-2016-8-3

80 Janinet *Monogrammist PB (graveur) 4 modeprenten uit ‘Gallerie des Modes et Costumes Prentalbum met scènes uit het Nieuwe Testament in Français’. 1782. Met de hand gekleurde gravures. Aankoop cartouches, Ca. 1570–1630. Gravures, metaalsneden. uit het Flora Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-8-9 t/m RP-P-2016-31 10, RP-P-2016-8-13 t/m 14 Japan *Lejuge, George Diverse vervaardigers Het testament van de arme vrouw. Ca. 1640–1646. Gravure. 8 prenten met acteurs. Japan, ca. 1770–1890. RP-P-2016 -687-9 Kleurenhoutsnede. Schenking van de heer H.J. Herwig en mevrouw A.H. Herwig-Kempers, Aerdenhout. Manessier, Alfred RP-P-2017 -2554-1 t/m 8. Blue et noir. 1981. Lithografie. Schenking ING Collectie. RP-P-2016 -977-1 Eisen, Keisai De pleisterplaats Kanaya (titel op object: Kanaya shuku). *Masquelier, Louis Joseph Japan, ca. 1830. Lijnblok met kleurblokken. Legaat van Oude vrouw met gesloten ogen. Ca. 1790–1800. Droge naald mevrouw C.E. Gerritsen-Baarslag, Bussum. en roulette. RP-P-2016 -304-7 RP-P-2017 -2862-1

*Pierre, Jean Baptiste Marie Kunisada (II), Utagawa Vluchtende vrouw (Fugiendo). 1759. Ets. RP-P-2016 -304-10 De maan gereflecteerd in de rijstvelden van Shinano (titel op object: Shinshû tagoto no tsuki). Japan, 1861. Lijnblok *Reverdy, Georges met kleurblokken. Legaat van mevrouw C.E. Gerritsen- Het laatste oordeel. Ca. 1550–1561. Gravure. RP-P-2016 -687-4 Baarslag, Bussum. RP-P-2017-2862-2 Het bewonderen van de pruimenbloesem (titel op object: Rivalz, Antoine Ume yûran). Japan, ca. 1850. Lijnblok met kleurblokken. De Schilderkunst en Beeldhouwkunst zoeken hun toevlucht Legaat van mevrouw C.E. Gerritsen-Baarslag, Bussum. bij Apollo. Ca. 1725. Ets. Aankoop uit het E.H. en L.L. Ariëns RP-P-2017 -2862-3 Kappers Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-P-2016-337

*Saint-Aubin, Augustin de Tekeningen Twee afdrukken van een portret van Charles Nicolas Cochin en profil. 1771. Gravures; proefdruk en een latere staat. Lijsten RP-P-2016 -687-6 t/m 7 Anoniem 2 lijsten bij 2 tekeningen van Jean Grandjean. Aankoop uit Vieira da Silva, Maria Elena het Fonds Beukenhorst/Rijksmuseum Fonds. RP-L-532 t/m Carnaval. Ca. 1972. Lithografie. Schenking ING Collectie. 533 [2015] RP-P-2016 -977-2 Nederlanden 16de eeuw Italië Mander, Karel van (I) *Barbari, Jacopo de’ Pieter Hogerbeets met schetsen voor het ontwerp van de Victorie neergevleid temidden van oorlogstrofeeën. omlijsting. Haarlem, 1599. Zwart krijt, pen in bruin, penseel Ca. 1498–1502. Gravure. RP-P-2016 -1495 in paars-bruin, contouren gedeeltelijk doorgegriffeld, op een proefdruk van een gravure. Aankoop met steun van *Barbari, Jacopo de’ het F.G. Waller-Fonds en de Vereniging Rembrandt. Heilige Hieronymus in zijn studeervertrek. 1450–1519. RP-T-2016-97 Gravure. RP-P-2017 -858-1 Nederlanden 17de eeuw *Bellotto, Bernardo Beresteyn, Claes van Gezicht op de oude markt van Dresden vanaf de Seegasse. Duinlandschap met kromgegroeide bomen. Haarlem, ca. 1752. Ets. RP-P-2016-36-1 1670. Penseelpunt in zwart en penseel in grijs. Aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt, het VSBfonds en *Bertelli, Cristofano de Stichting Nationaal Fonds Kunstbezit. RP-T-2016-96 Levenstrap. Ca. 1560. Ets. RP-P-2017 -889-1 Eeckhout, Gerbrand van den (toegeschreven aan) *Bresciano, Prospero (toegeschreven aan) Ontwerp voor de titelprent van een boek met minneliedjes. Paus Sixtus V, knielend in gebed. 1589. Ets. Amsterdam, 1639. Pen en penseel in bruin met RP-P-2017-858-3 doorgegriffelde contouren. RP-T-2016-18

*Dupérac, Etienne Potter, Paulus Se bene il mondo qui tutto al contrario. Ca. 1560. Ets. De kudde. Nederland, 1641. Pen in bruine inkt, gewassen RP-P-2016-38-1 in zwart en grijs, doorgegriffeld. Aankoop uit het I.Q. van Regteren Altena Fonds/Rijksmuseum Fonds, met gedeel­ *Giani, Felice telijke schenking van mevrouw I. Hellingman en de heer Allegorie op de architectuur. 1797. Ets en aquatint in L. Baljon, Amsterdam. RP-T-2015-47 [2015] roodbruin. RP-P-2016 -304-5 Quellinus, Erasmus (I) *Marchesini, Alessandro Ontwerp voor een preekstoel. Antwerpen, ca. 1635–1639. David met het hoofd van Goliath. Ca. 1690–1720. Ets. Grafiet, pen in bruin en penseel in bruin. Aankoop uit het RP-P-2016 -304-6 Decorative Art Fund/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2017-6

81 Toeput, Lodewijk Andriessen, Jurriaan Studieblad met berglandschap en gebouwen. Treviso, In het bos. Amsterdam, ca. 1800. Pen en penseel in grijze ca. 1601–1604. Pen in bruin. Schenking van particulieren. inkt. Aankoop met steun van de Stichting Nationaal Fonds RP-T-2016-31 Kunstbezit, de Vereniging Rembrandt en het VSBfonds. RP-T-2016-34-3 [2015] Nederlanden 18de eeuw Anoniem Voogd, Hendrik (toegeschreven aan) 3 ontwerpen voor voetstukken. Antwerpen, ca. 1780. Ruïnes van het amfitheater bij Albano, Italië. Ca. 1800–1820. Rood krijt, pen in bruine inkt, penseel in grijs, latere Zwart krijt en penseel in kleuren. Schenking van een kaderlijnen in grafiet. Aankoop uit het Decorative Art Fund/ particulier. RP-T-2016-28 Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-33-1 t/m 3 Nederland, 20ste eeuw Anoniem Daniëls, René Ontwerp voor wandlampen. Antwerpen, ca. 1765–1780. Zonder titel. Eindhoven, 1977. Gouache en inkt. Schenking Grafiet en pen in bruine inkt. Aankoop uit het Decorative van mevrouw H. van der Meij-Tcheng. RP-T-2016-107 Art Fund/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-33-4 Drijver, Jan den Anoniem 6 interieurontwerpen van Woninginrichting De Stijl te Den Lezenaar. Ca. 1750–1770. Pen en penseel in grijs. Aankoop Haag. Ca. 1933. Potlood en aquarel. Aankoop met steun van uit het legaat mevrouw M.M. Haas-Kooijman. Pon Holdings B.V. RP-T-2015-43-1 t/m 6 RP-T-2017-3-20 Kruyder, Herman Anoniem De beschermer van de ongewenst zwangere. 1920–1929. 3 ontwerpen voor koorgestoelten. 1769. Grafiet, pen in Potlood, penseel in inkt, pen en krijt. RP-T-2016-6 zwart en penseel in grijs. Aankoop uit het Decorative Art Fund/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2017-4-1 t/m 3 Struycken, Peter Field. 1979. Potlood. Aankoop uit het Knecht-Drenth Fonds/ Buys, Cornelis Rijksmuseum Fonds. RP-T-2015-48 5 ontwerptekeningen voor illustraties bij de vijf bedrijven Ontwerp Efficientiegebouw Emmaplein Amsterdam. van Voltaires ‘Le Fanatisme, ou le Prophete, Tragedie’. Den Haag, ca. 1970. Plexiglas. Schenking van de heer Amsterdam, ca. 1780. Pen in bruin, grijs gewassen. J.W.M. Ambaum en de heer F. Haks, Amsterdam. RP-T-2016 -103-1 t/m 5 RP-T-2016 -111 [2015] Ontwerp PTT gebouw Amsterdam. Den Haag, ca. 1970. Nijmegen, Dionys van Karton. Schenking van de heer J.W.M. Ambaum en de heer Portret van ‘Juf Baelde’, mogelijk Maria Bisdom. Ca. 1715– F. Haks, Amsterdam. RP-T-2016 -112 [2015] 1798. Zwart krijt. Legaat van een particulier. RP-T-2016-1 Vervelde, Arie Nederland, 19de eeuw Liberti. Amsterdam, ca. 1980–1990. Potlood en penseel. Andriessen, Anthony (toegeschreven aan) Schenking van de heer M. Anderson, Amsterdam. Vrouw en kind op pad. Amsterdam, ca. 1800. Pen en RP-T-2016-3 penseel in grijze inkt. Aankoop met steun van de Stichting Nationaal Fonds Kunstbezit, de Vereniging Rembrandt en Vervelde, Arie het VSBfonds. RP-T-2016-34-2 [2015] La Nuit. Peach Tree. 6. Amsterdam, ca. 1980–1989. Gouache en krijt op plastic op papier. Schenking bij het afscheid van Andriessen, Anthony (toegeschreven aan) Els Verhaak. RP-T-2016-37 Boerenstel met drie schapen. Amsterdam, ca. 1800. Pen en penseel in kleuren. Aankoop met steun van de Stichting Nederland, 21ste eeuw Nationaal Fonds Kunstbezit, de Vereniging Rembrandt en Broeck, Frank van den het VSBfonds. RP-T-2016-34-4 [2015] Tekening uit de reeks ‘Een eindeloos helaas’. Amsterdam, 4 oktober 2014–9 december 2015. Grafiet. Schenking van Andriessen, Christiaan de heer F. van den Broeck, Jacqueline de Raad indachtig, Friedrich August Hoffmann. Amsterdam, 1805–1808. maart 2015, conservator 20ste-eeuwse tekeningen en Penseelpunt in bruin, penseel in roze, grijs en geel over in prenten. RP-T-2016-5 zwart krijt. Aankoop met steun van de Stichting Nationaal Fonds Kunstbezit, de Vereniging Rembrandt en het Duitsland VSBfonds. RP-T-2016-30 [2015] Anoniem Ontwerp voor een gedeelte van de rand van een schotel, Andriessen, Christiaan met een jager met hond en rennende dieren te midden van Kinderen bij een vreugdevuur op St. Maarten. Amsterdam, gebladerte. Ca. 1550–1600. Pen in bruine inkt. Aankoop uit 1805–1808. Penseel in kleuren. Aankoop met steun van het Decorative Art Fund/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-20 de Stichting Nationaal Fonds Kunstbezit, de Vereniging Rembrandt en het VSBfonds. RP-T-2016-35 [2015] Anoniem Ontwerp voor de kastwand van de hofapotheek te Ansbach. Andriessen, Jurriaan 1734. Grafiet, pen in bruine inkt, latere notities in grafiet. Het huwelijksaanzoek. Amsterdam, ca. 1800. Zwart en Aankoop uit het Decorative Art Fund/Rijksmuseum Fonds. wit krijt, penseel in zwart met kaderlijn in zwarte inkt. RP-T-2016-27 Aankoop met steun van de Stichting Nationaal Fonds Kunstbezit, de Vereniging Rembrandt en het VSBfonds. Anoniem RP-T-2016-34-1 [2015] 11 ontwerpen voor o.a. meubelen en gebruiksvoorwerpen. Ca. 1740–1850. Diverse technieken. Aankoop uit het legaat

82 mevrouw M.M. Haas-Kooijman. RP-T-2017-3-1 t/m 2, RP-T- Fournier, Anatole-Alexis 2017-3-11, RP-T-2017-3-14 t/m 19, RP-T-2017-3-21 t/m 22 Ontwerp voor de beschildering van een ‘vase Annecy’ te Sèvres. 1907. Grafiet en aquarel. Aankoop uit het Otto van Anoniem Noppen Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-32-2 3 ontwerpen voor vazen en kannen. Ca. 1743. Pen in zwarte inkt en penseel in grijs. Aankoop uit het Decorative Art Fournier, Anatole-Alexis Fund/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-29-1 t/m 3 Ontwerp voor de beschildering van een vaas ‘Elfes et Iris’. 1874–1926. Grafiet en aquarel. Schenking van mevrouw Schübler, Johann Jakob C. Kiener, Parijs. RP-T-2016-32-3 Ontwerp voor een schrijfmeubel. Neurenberg, ca. 1715–1724. Pen in zwart en penseel in grijs. Bruikleen van de heer La Rue, Louis Félix de H.B. van der Ven, Den Haag. RP-T-2017-5 Kandelaar in de vorm van een naakte vrouw. Parijs, ca. 1765– 1775. Pen in zwarte inkt en penseel in bruin. Aankoop uit het Stöttrup, Andreas Decorative Art Fund/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-99-7 2 ontwerpen voor wandarmen. Hamburg, ca. 1780. Grafiet, pen in zwart en penseel in geel en grijs. Aankoop uit het Liotard, Jean-Étienne legaat mevrouw M.M. Haas-Kooijman. RP-T-2017-3-12 t/m 13 Portret van Joachim Rendorp. 1757. Pastel op perkament. Bruikleen van jhr. L.G. Boreel, Wassenaar. RP-T-2016-11-1 Frankrijk Anoniem Liotard, Jean-Étienne 14 ontwerptekeningen. Parijs, ca. 1650–1850. Diverse Portret van Hillegonda Schuyt. 1757. Pastel op perkament. technieken. Aankoop uit het Decorative Art Fund/ Bruikleen van jhr. L.G. Boreel, Wassenaar. RP-T-2016-11-2 Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-99-1 t/m 6, RP-T-2016-99-8 t/m 9, RP-T-2016-99-11 t/m 15, RP-T-2016 -105 Lucas, François Ontwerp voor het inlegwerk van de kolf van een geweer. Anoniem Parijs, ca. 1790–1800. Grafiet, pen in zwarte inkt en penseel 3 ontwerpen voor ledikanten. Parijs, ca. 1790. Grafiet, pen in in grijs gehoogd in wit. Aankoop uit het Decorative Art zwarte inkt, penseel in kleuren. Aankoop uit het Decorative Fund/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-8 Art Fund/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016 -104-1 t/m 3 Millet, Eugène Louis Anoniem 3 ontwerpen voor de beschildering van de rand van een Ontwerp voor de wand van een vertrek. Ca. 1770–1780. schotel of de wand van een eierdop, beker of kop. Bordeaux, Grafiet, pen in zwarte inkt en penseel in kleuren. Aankoop ca. 1875–1890. Pen in zwart-bruine inkt, penseel in grijs en uit het Decorative Art Fund/Rijksmuseum Fonds, ter gouache op lichtbruin papier. Schenking van mevrouw beschik­­­king gesteld door mevrouw L.H. Kaufman. C. Kiener, Parijs. RP-T-2016 -108-1 t/m 3 RP-T-2016-26 Percier, Charles (toegeschreven aan) Anoniem Vijf symmetrische ornamentele composities. Parijs, ca. Ontwerp voor de beschildering van een bord. Ca. 1875–1885. 1800–1810. Grafiet en pen in zwarte inkt. Aankoop uit het Aquarel, gouache en goud. Aankoop uit het Otto van Decorative Art Fund/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-99-10 Noppen Fonds/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-32-1 Percier, Charles (toegeschreven aan) Anoniem Presentatietekening van een commode door de Parijse 8 ontwerptekeningen. Parijs, 1750–1820. Diverse technieken. meubelmaker Jacob-Desmalter. Parijs, ca. 1810. Penseel in Aankoop uit het legaat mevrouw M.M. Haas-Kooijman. kleuren. Aankoop uit het Decorative Art Fund/Rijksmuseum RP-T-2017-3-3 t/m 6, RP-T-2017-3-10, RP-T-2017-3-23 t/m 25 Fonds. RP-T-2016-102

Baijer, J.L. Th. Rudolphi, Frédéric-Jules 2 ontwerpen voor schrijfmeubelen. Parijs, ca. 1760–1765. Ontwerp voor een vaas met oren in de vorm van jongetjes Grafiet, pen in zwart en penseel in diverse kleuren. die linten met vruchtentrossen vasthouden. Parijs, ca. 1850– Aankoop uit het legaat mevrouw M.M. Haas-Kooijman. 1870. Grafiet, aquarel en goud. Aankoop uit het Decorative RP-T-2017-3-7 t/m 8 Art Fund/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-21-1

Baijer, J.L. Th. (toegeschreven aan) Rudolphi, Frédéric-Jules Twee secretaires. Parijs, ca. 1760–1765. Grafiet en pen Ontwerp voor een geëmailleerde coupe met een met in zwart. Aankoop uit het legaat mevrouw M.M. Haas- ramskoppen versierde nodus. Parijs, ca. 1850–1870. Pen in Kooijman. RP-T-2017-3-9 zwarte inkt en penseel in grijs en geel. Aankoop uit het Decorative Art Fund/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-21-2 Bruel, Alexandre-Jean Ontwerp voor een wand in een grote koepelzaal. Parijs, Rudolphi, Frédéric-Jules 1898. Grafiet, pen in zwarte inkt, aquarel, gehoogd in wit, Ontwerp voor een hoge kan met Adam en Eva. Parijs, goud, op papier, geplakt op met blauw papier beplakt ca. 1850–1870. Grafiet, pen in bruine inkt en penseel in karton. In vergulde houten lijst met bladzilver en pâte, blauw en bruin. Aankoop uit het Decorative Art Fund/ 1898. Aankoop uit het Decorative Art Fund/Rijksmuseum Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-21-3 Fonds. RP-T-2016-98 (lijst: RP-L-530) Italië Fournier, Anatole-Alexis Anoniem 8 ontwerpen voor vaasdecoraties. Sèvres, 1897. Diverse Portret van een jonge vrouw. Ca. 1530. Pen in bruine inkt technieken. Aankoop uit het Decorative Art Fund/ en gravure. Aankoop met steun van de heer en mevrouw Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-19-1 t/m 8 Van Hulsen-Ognibeni/Rijksmuseum Fonds. RP-T-2016-24

83 Anoniem ([16], 140 p., 67 planches gravées dont 1 double montée Ontwerp voor een kan met onder de tuit een naakte sur onglets, 1 présentant 2 pièces mobiles) : ill. ; 18 cm. liggende man en op het lichaam twee naakte jongetjes. 2016/0592. Aankoop uit het Van der Vossen-Delbrück Fonds. Ca. 1650–1670. Grafiet en pen in bruine inkt. Bruikleen van de heer H.B. van der Ven, Den Haag. RP-T-2016-38 Waare oeffening der planten, waar in de rechte aart, natuire, en verborgene eigenschappen der boomen, heesteren, Anoniem kruiden, ende bloemen ... / Beschreeven door Abrahamus Ontwerp voor wandtafel. Rome, ca. 1700–1725. Grafiet Munting. T’ Amsterdam : voor Jan Rieuwertsz., 1672. 652 en pen in bruin. Aankoop uit het Decorative Art Fund/ p. : ill. ; 21 cm. 2016/5785. Schenking van de heer Alfred J. Rijksmuseum Fonds. RP-T-2017-11 Munting.

Albertolli, Giocondo (toegeschreven aan) Paradossi per pratticare la prospettiva senza saperla : Ontwerp voor dekselschaal. Milaan, ca. 1785–1800. Grafiet, fiori, per facilitare l’intelligenza, frutti, per non operare alla pen in zwart en penseel in grijs. Schenking van de heer cieca. Cognitioni necessarie à pittori, scultori, architetti, ed N. Viebahn, Worpswede. RP-T-2017-2 à qualunque si diletta di disegno / dat’ in luce da Giulio Troili da Spinlamberto, detto Paradosso. In Bologna : per Penone, Giuseppe Gioseffo Longhi, 1683. [8], 120, [4], 64 p. : 68 ill. ; 32 cm. Untitled (nr. 7129). 1999. Oost-Indische inkt en sepia. 2016/4197 Schenking van een particulier, ter gelegenheid van Penones beeldententoonstelling in de tuin, en het afscheid De arte graphica = The art of painting / by C. A. Du Fresnoy van Wim Pijbes en de aanstelling van Taco Dibbits als ; with remarks ; transl. into English, together with an hoofddirecteur van het Rijksmuseum. RP-T-2016-25 original pref. containing a parallel betwixt painting and poetry, by Mr. Dryden ; as also A short account of the most Oostenrijk eminent painters, both ancient and modern, continu’d Hoffmann, Josef; Wiener Werkstätte down to the present times, according to the order of their Ontwerptekening voor glazen. Wenen, 1928. Papier. succession, by another hand [Richard Graham]. London : Schenking van de heer J.W.M. Ambaum, Amsterdam. printed by J. Heptinstall, 1695. LXIV, 355, I p. ; 21 cm. Extra RP-T-2016-110 [2015] engraved title-page drawn by Henry Cooke and executed by Simon Gribelin. 2016/0987

Research Services (Bibliotheek) Kunst-Büchlein, oder gründlicher Gebrauch von Etz Arbeit : in und ausserhalb Feuers aus Alchymischen und natürlichen Verwervingen/Overdrachten Documentatie Grunde, Nehmlich Härten weichen, Schmeltzen, Scheiden, Abtreiben, Probieren, Löten, Etzen, Abformen, Abgiessen Fotodocumentatie van de heer J. Leeuwenberg, overgedragen [et]c. Wie auch Jede Farbe zu bereiten, erhalten, bessern aan het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (RKD) und wiederbringen: Als Zum Mahlen, Schreiben, Illuminiren, Vergülden, Stücken, Edelgesteinen : Nebst bey gefügten Documentatie m.b.t. het Rijksmuseum, legaat van mevrouw Register. Frankfurt und Leipzig : Verlegts Johann Caspar J.B.E. Stokhuyzen, Amsterdam Meyer, 1701. 203 p. ; 14 cm. 2016/2148

Documentatie m.b.t. de terracotta beeldhouwersmodellen Der selbst-lehrenden Laccir- u. Fürniss-Künste Anderer Theil : van Johan Gregor van der Schardt (BK-2013-9 en BK-2016- Darinnen auf das beste und deutlichste angewiesen werden 44), schenking van de heer P. Le Brooy, Vancouver, Canada I. Die schöne Illuminir-Kunst, wie solche von sich selbsten zu begreiffen. II. Von Kupffer-Stechen und ungemeinen Ertz-Künsten. III. Von schöner Glas-Mahlerey, vom Gips- Selectie van bijzondere aanwinsten bibliotheek Giessen, ungemeinen Fürnissen und Form-Künsten. IV. Von Türckischem Papier-Machen und unterschiedlichen Wax- Schön newes Modelbuch, von 500. schönen ausserwehlten Künsten. V. Von schönen Farb-Künsten, und ungemeinen Kunstlichen, so wol Italiänischen, Frantzösischen, Nieder­ Leder- und Pergament-Arbeiten, und andern Dingen mehr ländischen, Engelländischen, als Teutschen, Mödeln, allen ; Ein Werck, so vielen Kunst-Liebenden sehr nutzlich und Näterin, Seydenstickern, ... zu nutz. Gedruckt zu Franckfurt anständig ; Mit grosser Müh und Fleiß von vielen Jahren am Mayn : durch Sigismundum Latomum, 1612. 75 woodcut zusammen getragen, und jetzt auf vieler Begehren zum plates ; 12 x 15 cm. 2016/3355 Druck verfertiget / Durch einen sonderbaren Liebhaber natürlicher Künst und Wissenschaften. Nürnberg : Joh. Lo inganno de gl’occhi / prospettiva pratica di Pietro Accolti Christoph Lochner : 1707. 392 p. ; 17 cm. 2016/4042a. ... Trattato in acconcio della pittura. Firenze : Appresso Aankoop uit het Willy van der Mandele Fonds. Pietro Cecconcelli, 1625. 6 pl., 152 p., 1 l. : ill. ; 31 cm. 2016/1891. Aankoop uit het Van der Vossen-Delbrück Fonds. Neu-entdeckte Lacqvir-Kunst oder Gründliche Anweisung, Wie man nicht nur unterschiedliche bissher geheim Maniere universelle de Mr. Desargues, pour pratiquer la gehaltene kostbare Lacquen, Insonderheit den so genannten perspective par petit-pied, comme le geometral : ensemble Eisen- und raren weissen Lacque ohne grosse Mühe les places et proportions des fortes & foibles touches, teintes und Unkosten verfertigen, Sondern auch den biss ietzo ou couleurs / par Abraham Bosse. A Paris : De l’imprimerie unbekanten Gummi Copal leichtlich und bald aufflösen de Pierre Des-Hayes, MDCXLVIII [1648]. [16], 168, [2] p., 173– könne : Nebst einem Anhange unterschiedlicher curieuser 184 columns, 169–176, 193–342 p., [163] plates (1 folded) : und nützlicher Kunst-Stücke / heraus gegeben von einem ill., port. (engravings) ; 22 cm. 2016/4196 Curiosorum Experimentorum Amatore. Leipzig : Zufinden bey Andreas Zeidlern, 1708. 144 p. ; 17 cm. Bildet 2. Theil Traité des pratiques géométrales et perspectives, enseignées zu: Grund-mässige und sehr deutliche Anweisung, zu der dans l’Académie royale de la peinture et sculpture / par Schönen Laccir- und Schildkrotten-Arbeit ... 2016/4042b. Abraham Bosse. A Paris : chez l’auteur, 1665. 2 dl. (1 bd.) Aankoop uit het Willy van der Mandele Fonds.

84 Der wohl-erfahrne Seiffen-Sieder und Kertzen- oder Das aufs neue wohl zu bereitete Dinten-Faß, : erste Liechter-Zieher : Welcher In diesem neu-heraus-gegebenen Fortseßung oder: Anweisung, wie man gute schwarße, Tractätlein gründlich und ausführlich lehret und anzeiget buntfärbige, auch andere curieuse Dinten auff mancherley unterschiedliche bewährte und wohl-eintragende Weise zubereiten; auch wie man Gold, Silber und andern Wissenschafften: Als Erstlichen: Auff vielerley Arten, sowohl Metallen aus der Feder auff Pappier, Pergament und andere gute Hauss- und Wasch- als andere erdenckliche Seiffen Dinge schreiben solle : nebst verschiedenen zur Schreiberey zu sieden und zu bereiten. 2. Krafft- und Stärck-Mehl gehörigen, nöthigen und nüßlichen Stücken / Tobias Eisler. auff das beste zu machen. 3. Den Flachs wie die schönste Franckfurth und Leipzig : Crossen, 1733. vol. 2. vierter Seiden zuzurichten. 4. Die Leinwand in kurtzer Zeit auff das Abdruck. 48 p. ; 18 cm. 2016/7113 schönste zu bleichen. 5. Das Wachs Schnee-weiss, gut und beständig zu bleichen. 6. Sonderbahre ungemeine schön- The flower-garden display’d : in above four hundred curious hell- und lang-brennende Wachs- und Unschlit-Kertzen representations of the most beautiful flowers ; Regularly zu giessen. 7. Alten in der Farb verblichenen Sammet, dispos’d in the respective months of their blossom, seidenen Zeug, Tücher und Gewand ihre verlohrne Farbe curiously engrav’d on copper-plates from the designs of wieder zu recht zu richten. 8. Allerhand fette Flecken aus Mr. Furber, and others, and coloured to the life. With the den Kleidern zu bringen ; Ein Werck aus langwieriger description and history of each plant, and the method of Praxis mit Mühe und Fleiss zusam[m]en gebracht, und their culture ; whether in stoves, green-houses, hot beds, nunmehro allen Liebhabern zum besten heraus gegeben glass-cases, open borders, or against walls. Very useful, / von einem sonderbaren Liebhaber der Oeconomischen not only for the curious in gardening, but the prints likewise Wissenschafften. Regensburg : Sebastian Bruggmayer, for painters, carvers, Japaners, &c. also for the ladies, as 1708. [7] leaves, 128 p. ; 17 cm. 2016/4042c. Aankoop uit patterns for working, and painting in water-colours, or het Willy van der Mandele Fonds. furniture for the closet. The second edition. To which is added, A flower-garden for gentlemen and ladies ; Being Der wohl-erfahrne Seiffen-Sieder und Kertzen- oder the art of raising flowers without any trouble, to blow in Liechter-Zieher : Welcher In diesem neu-heraus-gegebenen full perfection in the depth of winter, in a bed-chamber, Tractätlein gründlich und ausführlich lehret und anzeiget closet, or dining-room. Also, the method of raising salleting, unterschiedliche bewährte und wohl-eintragende cucumbers, melons, &c. at any time in the year. As it is now Wissenschafften: Als Erstlichen: Auff vielerley Arten, sowohl practised by Sir Thomas More, Bart. London : J. Brindley, gute Hauss- und Wasch- als andere erdenckliche Seiffen at the King’s Arms, New-bond-street ; and C. Corbett, zu sieden und zu bereiten. 2. Krafft- und Stärck-Mehl at Addison’s Head, without Temple-Bar, Printed for R. auff das beste zu machen. 3. Den Flachs wie die schönste Montagu, at the Corner of Great Queen-street, near Drury- Seiden zuzurichten. 4. Die Leinwand in kurtzer Zeit auff das Lane ; MDCCXXXIV [1734]. [6], 139, [1] pages, [13] leaves of schönste zu bleichen. 5. Das Wachs Schnee-weiss, gut und plates : ill. ; 27 cm. 2016/0981. Schenking van de heer beständig zu bleichen. 6. Sonderbahre ungemeine schön- Sam Segal. hell- und lang-brennende Wachs- und Unschlit-Kertzen zu giessen. 7. Alten in der Farb verblichenen Sammet, Traité de la crûë des meubles au-dessus de leur prisée : seidenen Zeug, Tücher und Gewand ihre verlohrne Farbe dans lequel on explique son origine, & celle du parisis des wieder zu recht zu richten. 8. Allerhand fette Flecken aus meubles; les païs où la crüë a lieu, leurs différens usages sur den Kleidern zu bringen ; Ein Werck aus langwieriger sa quotité, quels meubles y sont sujets, quelles personnes Praxis mit Mühe und Fleiss zusam[m]en gebracht, und en doivent tenir compte, & plusieurs autres questions qui nunmehro allen Liebhabern zum besten heraus gegeben naissent de cette matiere / par M. Boucher d’Argis, avocat / von einem sonderbaren Liebhaber der Oeconomischen au Parlement. A Paris, au Palais : Chez Bernard Brunet fils, Wissenschafften. Regensburg : Sebastian Bruggmayer, Grande Salle, à l’Envie, 1741. xij, 408 p. ; 18 cm. 2016/0424 1708. [7] leaves, 128 p. ; 17 cm. 2016/4042c Allerhand neu erfundene Comperts / Nicht allein Discours touchant le point de vue : dans lequel il est prouvé Ingenieurs, Architectis, und Zeichnern; sondern auch Bild- que les choses qu’on voit distinctement, ne sont vues que hauern, Kupfferstechern Holz- und Form-schneidern, auch d’un oeil / par Sebastien Le Clerc. A Paris : Chez André andern Künstlern, in mancherley Fällen zum Vorspiel als Cailleau, 1719. [12], 86 p. : ill. ; 16 cm. 2016/0648 nutzlichen Gebrauch inventirt gezeichnet und in Kupffer gebracht von Johann Justin Preissler (1698-1771). Nürnb: Anleitung zu Laub- und Blumen-Rissen / Johann Daniel bey ihme [Johann Justin Preissler] zu finden, A 1743. Preissler (1686–1737) inv., Georg Martin Preisler (1700– Erste Ausgabe. 6 leaves of plates (5 Blätter Bildtafeln, 1754) sc. et exc. [S.l.], [ca. 1730]. 18 leaves : Ill. ; 25 cm. 1 ungezähltes Blatt Bildtafel) ; 25 cm. 2016/6222c. 2016/6222a. Aankoop uit het Van der Vossen-Delbrück Fonds. Aankoop uit het Van der Vossen-Delbrück Fonds.

Anleitung zu Croteschen Schild und andern Verzierungen Les regles du dessin et du lavis : pour les plans particuliers wie solche leicht und accorat nachzuzeichnen / inventiert u. des ouvrages & des bâtimens, & pour leurs coupes, profils, gezeichnet von Johann Daniel Preislern (1686–1737). [S.l.], elévations & façades, tant de l’architecture militaire que [ca. 1730]. 14 leaves ; Ill. ; 25 cm. 2016/6222b. Aankoop uit civile / par. M. Buchotte. A Paris : Chez L. Cellot ... successeur het Van der Vossen-Delbrück Fonds. de Ch.-Ant. Jombert, 1754. Nouv. éd., revue, corr. et augm. xv, 214 p., 24 folded leaves of plates : ill. ; 21 cm. 2016/2343 Nouveau livre d’Academie : pour aprendre a déssiner / par Mr. B***. À Paris : Chez Vaneck, rue Saint Jacques vis-a-vis Nouveaux principes de la perspective linéaire : traduction les Mathurins, [1730]. [1], 26 leaves : chiefly ill. ; 15 x 22 cm. de deux ouvrages, de l’un Anglois, du docteur Brook Taylor, 26 gravures sur cuivre dont 25 signees d’un “B”, soit: un l’autre Latin, de M. Patrice Murdoch, avec un essai sur le titre gravé dans un cartouche de feuillage de style rocaille mêlange des couleurs par Newton. Amsterdam : Lyon : et entouré dans chaque angle par quatre stylisés et 25 [s.n.] ; Jean-Marie Bruyset, 1759. LIV, 127 p., 6 bl. ill. ; 21 cm. planches numerotées 2–16. Une 27e planche du meme 2016/0581 style mais non signee a été brochée à la suite. 2016/2323

85 Catalogus van een uytmuntend kabinet schilderyen, Secrets concernant les arts et métiers : ouvrage utile, voortreffelyke teekeningen, miniaturen en waterverwen, non-seulement aux artistes, mais encore à ceux que les konstprenten ... verzamelt, door een voornaam lief hebber emploient. Paris : Moutard, 1790. 4 vol. ; 18 cm. ... het welke verkogt zal worden, op Maandag den 26 2016/4785–4788 October 1761 ... ten huize van Arnoldus Dankmeyer ... door de makelaar Hendrik de Leth .... . Te Amsterdam : by Hendrik de The works of Sir Joshua Reynolds ... : containing his Leth, 1761. 85 p. ; 20 cm. Bound with: Catalogue raisonné des Discourses, Idlers, A journey to Flanders and Holland, and tableaux, procelaines, bijoux et autres effets du kabinet de his commentary on Du Fresnoy’s Art of painting, printed Feu M. Gaillard de Gagny ... / par Pierre Remy. VEIL/36402a-b from his revised copies (with his last corrections and additions) ... to which is prefixed An account of the life L’art de convertir le cuivre rouge ou cuivre de rosette, en and writings of the author / by Edmond Malone. London : laiton ou cuivre jaune : au moyen de la Pierre Calaminaire Printed for T. Cadell, Jun. and W. Davies, in the Strand, 1797. : de le fondre en tables : de le battre sous le martinet et 2 vol. : portraits ; 29 cm. 2016/0599 de le tirer à la filiere / par M. Galon. Series: Descriptions des arts et metiers. [S.l.] : [s.n.], 1764. 78 p., [12] leaves of Sheffield silver engraved trade catalogue. [Sheffield : plates : XVIII ill. ; 45 cm. Alternative title: De la fonte et de 1800?] 52 unnumbered plates : only ill. ; 37 cm. 2016/0673 l’affinage du cuivre et du potin, à Ville-Dieu-les-Poëles en Normandie. 2016/2850 Algemeen handboek voor kunstenaars, chemisten, fabrikanten en handwerkslieden. Dordrecht : A. Blussé en Neues Handbuch vor Künstler auf alle fast nur erdenkliche zoon, 1802. 155 p. ; 22 cm. 2016/4118 Fälle eingerichtet / aus dem Französischen übersetzet. Bamberg ; bey Tobias Göbhardt, 1765. 2 vol. : ill. ; 18 cm. Der Fleckausbringer : oder: Vollkommener Unterricht Flecken 2016/4359–4360. Aankoop uit het Willy van der Mandele aus Seide, Tuch, Wolle, Sammet und Leinen zu bringen ... und Fonds. überhaupt alle nur immer der Beschmutzung unterworfene Gegenstände zu reinigen. Wien : bey Anton Pichler, 1803. The chair-maker’s guide : being upwards of two hundred 128, viii p. ; 17 cm. 2016/6655 new and genteel designs, both decorative and plain, of all the most approved patterns for Gothic, Chinese, ribbon and Surinaamsche mengelpoëzy / van Paul François Roos other chairs, couches, settees, burjairs, French, dressing and (1751–1805); [engraved title and vignet by Rein Vinkeles]. corner stools ... / by Robert Manwaring, cabinet-maker, and Amsterdam : H. Gartman en P.J. Uylenbroek, 1804. VIII, 318 others ; the whole neatly engraved on seventy-five copper p. ; 24 cm. 2016/6967 plates. London : Printed for Robert Sayer, 1766. [2] p., 75 leaves of plates : ill. ; 23 cm. 2016/0547 Nuova raccolta rappresentante i costumi religiosi, civili e militari degli antichi Egiziani, Etruschi, Greci e Romani : L’art du peintre, doreur, vernisseur : ouvrage utile aux tratti dagli antichi monumenti, per uso de professori delle artistes & aux amateurs qui veulent entreprendre de belle arti / disegnata ea incisa in rame Domenico Pronti. peindre, dorer & vernir toutes sortes de sujets en bâtimens, Roma : Il Sud Incisore, [1805?]. 49 leaves of plates : mainly meubles, bijoux, equipages, &c. ... / par le Sieur Watin, ill. ; 21 x 27 cm. 2016/3375 peintre, doreur, vernisseur, & marchand de couleurs, dorures & vernis. A Paris : Chez Grangé, imprimeur-Libraire, An introduction to perspective, adapted to the capacities au Cabinet Littéraire, Pont Notre-Dame, Chez Durand, of youth, in a series of pleasing and familiar dialogues, Neveu, rue Galande, à la Sagesse. Chez l’auteur, carré between the author’s children : accompanied with de la Porte Saint-Martin, à la renommée des couleurs & illustrative plates, appropriate diagrams, and a sufficiency vernis, M. DCC. LXXIII. [i.e. 1773] Seconde éd. revue, corrigée of practical geometry ; to which is added, A compendium of & considérablement augmentée. xxvij, 360, 4 p. ; 20 cm. genuine instruction in the art of drawing and painting : the 2016/2490 whole comprising a body of information, adapted equally to the simplicity of youth, and to mental maturity ... / by L’art du peintre, doreur, vernisseur : ouvrage utile aux Mr. Hayter. London : Printed for the Author ... and sold by artistes & aux amateurs qui veulent entreprendre Black, Parry, and Co. ... Josiah Taylor ... Edward Orme ... and de peindre, dorer & vernir toutes sortes de sujets, en C.J. Barrington ..., 1813. viii, 168 p., [1], XIV leaves of plates bâtitimens, meubles, bijoux, équipages, &c. / par le (some folded) : ill. ; 22 cm. 2016/0655 Sr. Watin, peintre, doreur, vernisseur, & marchand de couleurs, dorures & vernis, à Paris. A Liege : Chez D. de Recueil de dessins d’orfévrerie a l’usage des marchands et Boubers, imprimeur-libraire, près du Pons des Arches, à fabricans orfèvrer : contenant tout ce qui a rapport au service la Vierge Marie, 1778. Nouvelle édition, revue, corrigée & de la table, de l’eglise, etc., avec le poids le plus approxi­ considérablement augmentée. xxvij, [1], 356, 4 p. ; 21 cm. matif de chacune des pieces, pour servir de guide dans la 2016/2337 fabrication / dessiné et gravé par Aldre. Lefranc. A Paris : chez l’auteur, [1815?]. 61 pl. : mainly ill. ; 29 cm. 2016/0623 Principes abrégés de peinture / par M. Mich. Fr. Dutens. Tours : de l’Imprimerie d’Auguste Vauquer, 1779. 116 p. ; Trattato della pittura di Lionardo da Vinci, tratto da un 18 cm. 2016/5589 codice della Biblioteca vaticana / Pubblicazione curata da Guglielmo Manzi (cfr. la dedica e l’introduzione), Catalogue raisonné d’un recueil d’estampes d’après les plus con note di Giovan Gherardo De Rossi e disegni eseguiti da beaux tableaux qui soient en Angleterre : les planches sont G. Francesco De Rossi. Roma : nella Stamperia De Romanis, dans la possession de Jean Boydell, et ont été gravée par 1817. 43, [1], 511, [1] p. ; 29 cm + 1 fasc. ([4] p., xxii c. : in lui, & les meilleurs artistes de Londres. A Londres : chez le gran parte ill. ; 33 cm). Tit. del fasc. allegato: Disegni che proprietaire, graveur, & marchand d’estampes, Cheapside, illustrano l’opera del Trattato della pittura di Lionardo da 1779–1783. 2 vol. (VI, [4], 199 p.) ; 27 cm. 2016/0948 Vinci, tratti fedelmente dagli originali del codice Vaticano. 2016/1428–1429

86 Cours élementaire et progressif de paysage / dessiné et Proeve der werkdadige doorzigtkunde, om voor zich de lithographié par H. Boisseau. Paris : Chaillou-Potrelle, zamenstellingen te regelen en naar de natuur te teekenen / [1820?]. 48 pl. ; 32 x 49 cm. 2016/3487 naar het Fransch [J.-P. Thénot], door C. Kram[m]. Utrecht : gedrukt en te bekomen bij N. van der Monde, 1830. IV, De teekenkunst in hare bevalligheid, naar hare vaste 106 p. : ill. ; 23 cm. Contains 47 lithographed plates by gronden en regelen voorgesteld in een aantal van voor­ Theodoor Soeterik. 2016/3373 werpen, naar het leven genomen; geschetst en opgemaakt ten nutte van min- en meer- gevorderden in de kunst : een An introduction to perspective, practical geometry, drawing teekenboekjen zoo als nog niet is uitgegeven, bevattende: and painting : a new and perfect explanation of the mixture landschappen, watergezichten, zeegezichten, stille waters, of colours, with full and practical directions for miniature, scheepen, havens en reeden. Amsterdam : W. van Vliet, crayons, and oil painting; in a series of pleasing and 1820. (38 engravings on) 19 leaves of plates ; 20 cm. familiar dialogues between the author’s children and in 2016/3356 epistolary instruction to pupils / properly adapted for the instruction of females, and equally for all professional Perspective linéaire / par G.E. Allais. Rome : De Romanis, students by Charles Hayter. London : Samuel Bagster, 15, 1820. vi, 42 p., 5 leaves of plates : ill. ; 34 cm. 2016/4198 Paternoster Row, 1832. Fifth edition. xxvi, [2], 259, [1] p., [26] leaves of plates (some folded) : ill. (engravings) ; 24 Essai sur le dessin et la peinture, relativement à cm. 2016/0655 l’enseignement : nouveau précis de perspective, avec des planches / par C. Farcy. Paris : De l’Imprimerie de A. Bobée, Manuel complet du bijoutier, du joaillier, de l’orfèvre, du 1820. 2. éd. rev. et augm. 88 p., [8] folded leaves of plates : graveur sur métaux et du changeur ... Tome 1 / par M. Julia illustrations ; 21 cm. 2016/0522 de Fontenelle. Manuels-Roret. Paris : Roret, 1832. 432 p. : tab. ; 15 cm. 2016/0699 Memoir on the origin, progress, and improvement of glass manufactures : including an account of the patent crystallo Manuel complet du bijoutier, du joaillier, de l’orfèvre, du ceramie, or, glass incrustations / Apsley Pellatt. London : graveur sur métaux et du changeur, .. Tome 2 / par M. Julia B. Holdsworth, 1821. ii, 36, 6 p., 8 leaves of plates ; 23 cm. de Fontenelle. Manuels-Roret. Paris : Roret, 1832. 312 p., VII 2016/0617 leaves of plates : ill. 15 cm. 2016/0702

Praktische Anleitung zur Perspektiv : mit Anwendung auf Geheimnisse oder die gründlichste Belehrung über die Baukunst / von Johann Maria v. Quaglio (1772-1813). das Vergolden und Versilbern im Feuer. Nebst richtiger München : Im Verlage der lithographischen Kunst-Anstalt Unterweisung zur Bereitung der Bronze, der Goldfirnisse, an der Feyertags-Schule, 1823. 2. Aufl. 36 p. : XXX plates ; und des Bossirwachses, zur Erlernung des Löthens, 53 cm. 2016/3488 Verzinnens und der Lackirkunst ... / von C.J. Wilh. Geyert. Guben : Eduard Meyer, 1833. 2. Ausg. 78 p. ; 18 cm. Modèles de Menuiserie : choisis parmi ce que Paris offre de 2016/2151 plus nouveau, de plus remarquable et de meilleur goût : accompagnés de détails et développemens qui doivent en Vollständiges Handbuch für Juweliere, Gold-, Silber- faciliter l’exécution : suivis d’un abrégé de l’art du menuisier, und Schmuckarbeiter : enthaltend: eine ausführliche et d’un traité des escaliers / M. Bury, architecte, auteur et Beschreibung der physischen und chemischen Charaktere dessinateur de l’ouvrage. Paris : Ainé, 1825. 24 p., 73 leaves der edlen Metalle, die neuesten französischen ... Methoden of plates : ill. ; 46 cm. 2015/5741 der Feinmachung, Scheidung und Probirkunst; ferner eine umfassende Beschreibung der Verfertigung und Anwendung Uitvoerig onderwijs in de perspectiva of doorzichtkunde, der Emaillen, der Mosaik, der alten und neuen Vergoldung voor alle liefhebbers dezer aangenaame en nuttige ... und überhaupt Alles, was sich auf die Theorie und Praxis wetenschap en inzonderheid voor degenen, die dezelve obengenannter Künstler bezieht / nach den besten und noodzakelijk dienen te oeffenen : naar eene zeer gemak­ neuesten ... Schriften ... bearbeitet und herausgegeben von kelijke en verstaanbaare methode opgesteld, en in 60 August Bürck. Ilmenau : B.Fr. Voigt, 1834. XX, 561 p. : ill. ; 19 konst-platen afgehandeld / door Casper Philips Jacobsz. cm. Series: Neuer Schauplatz der Künste und Handwerke ; Amsterdam : S. de Grebber, 1827. 2e dr. [14], XVI, 127, [1] p., Bd. 63. 2016/6647 LX bl. pl. : ill. ; 19 cm. 2016/3358 L’industrie : exposition de 1834 / par Stéphane Flachat. Modèles de meubles et de décorations intérieures : pour Paris : L. Tenré, [1834]. [2], 160 p., [38] k. tabl. : ill. ; 26 cm. l’ameublement, tels que tables, secrétaires, commodes, 2016/1312 bureaux, miroirs, jardiniéres, fauteuils, chaises, lits, alcoves, draperies de croisées, etc. / dessinés par M. Santi ; et gravés Die Kunst durchsichtiges Porzellan und weißes Steingut par Mme. Soyer ; recueil de soixante-douze planches mit durchsichtiger Glasur anzufertigen : nebst einer représentant deux cents objets à l’usage des tapissiers, gründlichen Anleitung zur Erbauung der einfachsten ebénistes, fabricans de bronze, etc. Paris : Bance ainé, und vortheilhaftesten Massenmühlen, Schlemmerei, 1828. 3 p., 74 leaves of plates : ill. ; 43 cm. Modèles de Massenkochöfen, Brennöfen und Abrehmaschinen sowie décorations pour l’ameublement. 2016/0693 einer ausführlichen Abhandlung über die Laboration der Mineralfarben für Porzellan-, Steingut- und Glasmalerei, Manuel du fabricant d’étoffes imprimées, et du fabricant mit der nöthigen Anweisung zur Erbauung der zum de papiers peints : contenant les procédés les plus Einschmelzen angewandten Holz- und Kohlemuffeln / nach nuveaux [sic] pour imprimer les étoffes de coton, de lin, praktischer Erfahrung bearbeitet von Ludwig Friedrich de laine et de soie, et pour colorer la surface de toutes Schumann. Weimar : Bernh. Friedr. Voigt, 1835. ix, 288 sortes de papiers / L. Séb. Le Normand. Manuels Roret. p., 9 leaves of plates : “mit 9 lithographirten Tafeln und Paris : Librairie encyclopédique de Roret, 1830. IX-[1]-342 1 Portrait”; 18 cm. Frontispice depicts Johann Friedrich p., 2 leaves of plates (dépl.) : ill. ; 15 cm. 2016/0557 Boettiger (1682–1719). 2016/7114

87 The cabinet-maker’s guide, or, Rules and instructions in Every man his own printer, or, Lithography made easy : the art of varnishing, dying, staining, japanning, polishing, being an essay upon lithography in all its branches, lackering, and beautifying wood, ivory, tortoiseshell & metal showing more particularly the advantages of the “Patent : with observations on their management and application Autographic Press.” London : Waterlow and Sons, 1859. / by G.A. Siddons. London : Sherwood, Gilbert, and Piper, 2nd ed. 50 p., [1], 9 leaves of plates : ill. ; 28 cm. 1837. 5th ed., considerably augmented by the addition of 2016/0620 serveral new articles, receipts, &c. xvi, 223 p., 4 leaves of plates ; 16 cm. 2016/0524 Aquarelles / Delacroix. [S.l] : [s.n.], [1860?]. 10 unnumbered plates : ill. only ; 31 cm. 10 color aquatints (“fac-similé par Traité de perspective pratique, pour dessiner d’après Himely”). 2016/0665 nature... / par [Jean-Pierre] Thénot. Paris : l’auteur, 1838. Seconde édition. 136 p., 24 pl. ; ill. ; 24 cm. 2016/2363 The painter, gilder, and varnisher’s companion : containing rules and regulations in every thing relating to the arts of Imitative art; or, The means of representing the pictorial painting, gilding, varnishing, and glass-staining : numerous appearances of objects, as governed by aerial and linear useful and valuable receipts; tests for the detection of perspective: : being a manual of details, for the amateur adulteration in oils, colours, &c., and a statement of the sketcher and the man of business, with a chapter on finish diseases and accidents to which painters, gilders, and / by Frank Howard. London : Darton and Clark, Holborn varnishers are particularly liable; with the simplest and Hill, [1840]. viii, 117, [3] p., XII leaves of plates : ill. ; 19 cm. best methods of prevention and remedy. Philadelphia 2016/0580 : H.C. Baird, 1861. 8th ed. to which are added complete instructions in graining, marbling, sign-writing, and gilding Applied chemistry; in manufactures, arts, and domestic on glass. 216 p. : ill. ; 18 cm. 2016/4784 economy / ed. by Edward Andrew Parnell. London : Taylor and Walton, 1844. 2 vol. : ill. ; 22 cm. First edition. Nouveau manuel complet du dessinateur et de l’imprimeur 2016/0659 lithographe. Nouvelle édition, entièrement refondue mise au courant de l’industrie actuelle, et augmentée de plusieurs Peinture sur porcelaine, sur verre et cristaux : procédés procédés nouveau concernant la lithographie mécanique, la de la manufacture royale de Sèvres, suivie de la peinture Chromolithographie, la Lithophotographie, la Zincographie orientale, ou l’art de peindre sur papier, mousseline, velours, et traitant des papiers de sureté / par M. Knecht. Series: bois, etc., et de décalquer sur verre / Desloges. Paris : Manuels-Roret ; 271. Paris : Roret, 1867. xx, 403 p. : 15 cm + Desloges, [1847?]. Troisième éd., augmentée. 31, [5] p. : ill. ; atlas of 7 p., 14 plates (one chromolithograph “imprimé sur 17 cm. Variant title: Peinture orientale, ou l’Art de peindre les machines a vapeur systeme Dupuy, Passage du Desir, 3, sur papier, mousseline, velours, bois, porcelaine, verre et Paris »). 2016/0703–0704 cristaux, et de décalquer sur verre. 2016/5591 Les couleurs en photographie : solution du problème / The dyer’s instructer : comprising practical instructions in par Louis Ducos Du Hauron. Paris : A. Marion, 1869. 57 p. ; the art of dyeing silk, cotton, wool, and worsted and woollen 23 cm. 2016/3289 goods ... containing nearly 800 receipts ; to which is added a treatise on the art of padding ... / by David Smith. London The history of paper hangings : with a review of other : Simpkin & Marshall, 1850. xii, 352 p. ; 18 cm. 2016/0602 modes of mural decoration ; read before the Architectural and Archaeological Society of Liverpool, February the 10th, The cabinet makers’ sketch book : a series of original details 1875 / by George H. Morton. Liverpool [Lancashire] : for modern furniture / by P. Thomson. Glasgow ; William G.H. Morton, 1875. 45 p. ; 22 cm. 2016/0615 Mackenzie, [1852–1853]. 1 vol. (different page numbers) : mainly ill. ; 39 cm. 2016/0689 Les couleurs reproduites en photographie : historique, théorie et pratique / par Eug. Dumoulin. Series: Actualités Chimie des couleurs pour la peinture à l’eau et a l’huile, scientifiques. Paris : Gauthier-Villars, 1876. 63 p. ; 19 cm. comprenant l’historique, la synonymie, les propriétés 2016/2992 physiques et chimiques, la préparation, les variétés, les falsifications, l’action toxique et l’emploi des couleurs Practisch handboek der ververij en drukkerij in haren anciennes et nouvelles / par J. Lefort. Paris : Masson, geheelen omvang, bevattende voorschriften ter 1855. v, 344 p. ; 19 cm. 2016/0508 voorbereiding van de katoen voor het drukken en verven; tot het verven en drukken van katoen, wol en zijde in Dictionnaire général des tissus anciens et modernes : verschillende tinten en kleuren; tot het bereiden der ouvrage oú sont indiquées et classées tous les espèces vereischte praeparaten, zoowel bijten als verfstoffen / door de tissus connues jusqu’a ce jour soit en France, soit à Anton Spirk. Leiden : Noothoven van Goor, 1876. 197 p. : l’étranger, notamment dans l’Inde, la Chine, etc. : avec “met eene plaat”, 23 cm. 2016/2992 l’explication abrégée des moyens de fabrication et l’entente des matières, nature et apprêt, applicable à chaque Tissu en Katechismus der Photographie : oder Anleitung zur particulier / par Jean Bezon. Lyon : Imprimerie et lith. de Erzeugung photographischer Bilder / von Julius Schnauß. Th. Lépagnez, 1856–1863. 8 vol. : LVIV, 318; 384; 384; 384; Leipzig : Verlagsbuchhandlung von J.J. Weber, 1876. Dritte, 383; 383; 384; 438 p. 2016/4030–4040 vermehrte und verbesserte Auflage. x, 176 p. : mit 30 in den Text gedruckten Abbildungen ; 18 cm. 2016/6658 On colour and on the necessity for a general diffusion of taste among all classes : with remarks on laying out Art industry : furniture, upholstery, and house-decoration, dressed or geometrical gardens : examples of good and illustrative of the arts of the carpenter, joiner, cabinet- bad taste illustrated by woodcuts and coloured plates in maker, painter, decorator, and upholsterer / ed. by G.W. contrast / by J. Gardner Wilkinson. London : John Murray, Yapp. London : J.S. Virtue & Co., [1879]. vi, 76 p., [320] plates 1858. xvi, 408 p. : 8 colored leaves of plates, ill., tab. ; : ill. ; 38 cm. 2016/0682 23 cm. 2016/0608

88 The furniture trade catalogue : containing designs for every Photo pêle-mêle pour tous, par tous : revue photographique description of modern furniture, of the styles in general illustrée. Paris : [Impr. G. Richard, 1903–1907]. v. : ill. ; 31–33 demand : with copious descriptive index and price list. cm. Holdings: 1re ann., no. 1 (4 juillet 1903) – 2e ann., no. 79 London : Wyman & Sons, “Furniture Gazette” Office, 1882. (31 Déc. 1904). 2016/6227 3rd ed. 27 p., 165 leaves : ill. ; 32 cm. 2016/0618 Anatomie artistique du corps humain / planches par le Staffiermaler als Maler, Vergolder, Versilberer, Bronzierer, Dr Fau ; texte avec figures par Édouard Cuyer. Paris : J.- Lackierer und Tapezierer : praktisches Hand- und Hilfsbuch B. Baillière et fils, 1908. 5e édition. 208 p. : ill. ; 23 cm. / Jean Félix Watin. Neuer Schauplatz der Künste und 2016/2864 Handwerke; 207. Weimar : Bernhard Friedrich Voigt, 1882. 3. Aufl. in vollständiger Neubearbeitung / hrsg. von R. Paris vu en ballon et ses environs / André Schelcher & Tormin. xx, 334 pages ; 22 cm. Alternative titel: M. Watins A. Omer-Decugis ; préface de Georges Cain. Paris : Hachette Staffiermaler. Translation of: L’art du peintre, doreur et & Cie, [1909]. 6 preliminary leaves, 30 plates, 2 leaves : ill. ; vernisseur. Includes bibliographical references. 2016/3614 29 x 37 cm. 2016/0789

The draper’s dictionary : a manual of textile fabrics : their Farbenphotographie : eine Sammlung von Aufnahmen history and applications / by S. William Beck. London : The in natürlichen Farben / hrsg. von Fritz Schmidt. Leipzig : Warehousemen & Drapers’ Journal Office, [1882]. 377 p. ; E.A. Seemann, [1912–1913]. 12 Hefte : 60 Tafeln ; 35 cm. 19 cm. 2016/0526 2016/6636

Handbuch der Metalldekorierung oder das Dekorieren und Catalogus van de werken uitgegeven door Scheltema & Verfeinern der Metallwaren, des Glases, Porzellans und der Holkema’s boekhandel te Amsterdam en verzorgd door Gewebe im Feuer, sowie auf chemischem und galvanischem K. Groesbeek, 1882, januari, 1922 / samengest. en gedrukt Wege / Emil Tscheuschner. Weimar : Voigt, 1883. 5. Aufl. door C.J.A. Hijner. [Hilversum : C.J.A. Hijner], 1922–1923 [i.e. / in vollst. Neubearb. hrsg. von E. Tscheuschner. XX, 222 1923]. 95 p., [77] bl. pl. : ill. ; 32 cm. 2016/6223. Aankoop uit S. : ill. ; 23 cm. Series: Neuer Schauplatz der Künste und het Otto van Noppen Fonds. Handwerke ; 133. 2016/6645 Les arts de la maison : choix des œuvres les plus expressives Polychromatic decoration / by Charles Leslie. Boston, Dana de la décoration contemporaine / publ. sous la direction Estes and Charles E. Lauriat, 1884. 40 plates ; 25 x 30 cm. de Christian Zervos. Paris : Éditions Albert Morancé, 1923– 2016/0670 1926. v. ; 29 cm. Holdings: 1923, no. 3 (Automne) – 1924, nr. 3 (Automne). 2016/0968 Manuel pratique de lithographie sur zinc / par Léon Monrocq, imprimeur. Series: Bibliothèque technique. Paris : Monrocq Nederlandsch Brazilië onder het bewind van Johan Maurits frères, 1891. 3. éd., rev. et augm. 126 p. ; 18 cm. 2016/0506 Grave van Nassau, 1637–1644 : historisch, geographisch, ethnographisch / Caspar Barlaeus ; naar de Latijnsche Facts about processes, pigments, and vehicles : a manual uitgave van 1647 voor het eerst in het Nederlandsch for art students / by A.P. Laurie. London ; New York : bewerkt door S.P. L’Honoré Naber. ‘s-Gravenhage : Martinus Macmillan, 1895. x, 131 p. : ill. ; 19 cm. 2016/0652 Nijhoff, 1923. XVI, 442 p., [67] plates : illustrations, maps, portraits, facsimiles ; 47 cm. Numbered and signed De muurschilderingen van Der Kinderen in het trappen­ copy (108 of 160). Translation of: Rervm per octennivm huis van het gebouw der Algemeene Maatschappij van in Brasilia et alibi nuper gestarum, sub præfectura Levensverzekering en Lijfrente te Amsterdam / Jan Veth. illustrissimi comitis I. Mavritii ... historia. - Amstelodami, ex Amsterdam : Drukkerij Holland, 1900. ill. ; 22 cm. With 10 typ. J. Blaev, 1647. 2016/3310 text drawings by Derkinderen representing his murals for the General Life Insurance Building at Amsterdam Almanach d’architecture moderne : documents, (architect H.P. Berlage). Copy sent by Derkinderen to J. théorie, pronostics, histoire, petites histoires, dates, Blom at Utrecht, with an accompanying handwritten propos standarts, apologie et idéalisation du standart, and signed letter (recto/verso) by Derkinderen, dated organisation, industrialisation du bâtiment, 172 clichés, September 8, 2004, discussing the price of the carton 200 pages / la rédaction de cet almanach est faite par Le of ‘De Wijze Les’ (on page 19 of this booklet) which Corbusier (1887–1965). Exposition internationale des arts apparently Blom wanted to buy on behalf of the décoratifs et industriels modernes (1925 : Paris, France). Museum in Utrecht. With the letterhead of Derkinderen’s Series: Collection de “L’Esprit nouveau”. Paris : G. Crès et studio De Zonnebloem, te Laren). 2016/2698 cie, [1925]. 199 p. : ill. (incl. plans) ; 25 cm. 2016/6928

Die Gestalt des Menschen und ihre Schönheit : Vorlagen zum Internationale revue I 10 / [hoofdred. Arthur Müller Studium des nackten menschlichen Körpers / hrsg. von den Lehning]. Amsterdam : De Tijdstroom, 1927–1929. v. ; 30 Kunstmaleren Otto Schmidt und Ernst Schneider. Berlin cm. 2013/3537. Aankoop met steun van Pon Holdings B.V. : Singer, [1907]. 191 p. : mostly Ill. : 36 cm. 12 Lieferungen XXIIe Salon international d’art photographique de Paris, gebunden zu einem Band. 2016/3752 1927 / Société française de photographie. Paris : Braun, 1927. 1 vol. (non paginé) : ill. ; 32 cm. 2016/0768 Scumbling & colour glazing : a practical handbook for Metropolis / door de Persafdeeling der UFA ; Holl. tekst- house painters, coach painters and others : illustrated by bewerking Max de Haas. [Berlin : BUKWA], [1927]. [32] p. : 48 examples executed in paint / by Andrew Millar. Series: ill. ; 25 cm. 2016/4317 Decorator series of practical books ; no. 6. London : The Trade Papers Publishing Co., Ltd. ; 1909. iii, 86, [1], iv–xv Paper hanging : a practical manual for the use of pages : mounted color samples ; 19 cm. With 48 examples instructors, students and craftsmen / by W.H. Cantrill and of paint on 12 pages, 4 per page. 2016/0567 W.G. Sutherland. Manchester : Sutherland, [1927]. vii, 132 pages : ill. ; 16 cm. 2016/4789

89 Indonesië vrij! : onuitgesproken, aan de rechtbank Ligna. [Prague?] : [Ligna] ; [ca.1960]. 34 p. : ill.; 30 cm. overgelegde, rede, ter verdediging van de “Perhimpoenan 2016/6940 Indonesia” naar aanleiding van het proces tegen de Indonesische studenten / door Mohammad Hatta ; met een Provo / Federatie van Anarchisten in Amsterdam. voorwoord van Edo Fimmen. Den Haag : “Perhimpoenan Amsterdam : Federatie van Anarchisten in Amsterdam, Indonesia”, 1928. 87 p. ; 25 cm. 2016/0227 1965–1967. v. : Ill. ; 30 cm. ISSN: 1570–6036. Holdings note: Nr. 1 (12 jul. 1965)–nr. 15 (mrt. 1967). 2016/5071. Aankoop Reclamebrochure voor weegschaal Model Z. / met steun van Pon Holdings B.V. Maatschappij “Van Berkel’s Patent”. Rotterdam : Mij. “Van Berkel’s Patent”, [1928]. 1 vouwblad (4 p.) : ill. ; 21 Alice-D-day : the Dutch underground rises. Utrecht, [1967?]. cm. Photomontage and typography by Paul Schuitema. v. : ill. ; 44 cm. Holdings note: nr. 1 (?). 2016/5121. Aankoop 2016/1653 met steun van Pon Holdings B.V.

Model Z : een kleine snelweger met een duidelijke Jan Cremer krant. Amsterdam : Loeb, 1967–1999. v. : Ill. ; 43 wijzerplaat / Maatschappij “Van Berkel’s Patent”. cm. Holdings note: Nr. 1 (1967)–5 (1983) ; 7(1988)–10(1999). Rotterdam : Mij. “Van Berkel’s Patent”, [1928]. 1 vouwblad 2016/5130. Aankoop met steun van Pon Holdings B.V. (4 p.) : ill. ; 21 cm. Photomontage and typography by Paul Schuitema. 2016/1658 Moksha : een psychedelisch bulletin. Amsterdam, 1968. v. : ill. ; 18–28 cm. Holdings note: Nr. 1 (1968) – 11 (1969). Eenige punten ter verklaring der moderne schilderkunst: 2016/5010. Aankoop met steun van Pon Holdings B.V. voorgelezen op 13 october 1929 in het sted: museum te Amsterdam ter gelegenheid der tentoonstelling van Suck : first European sexpaper. London : BCM/Joy, 1969 Parijsche schilderkunst (esac.) / [Théo van Doesburg]. (no. 1, Oct.) – 1973 (no. 8) ; 1972 (Special issue). v. ; 44 cm. Parijs ; Leiden : “De Stijl”, 1929. [4] p. ; 25 cm. 2016/0021 2016/5123. Aankoop met steun van Pon Holdings B.V.

“Edelsteen” straatlantaarns en masten. Breukelen : N.V. Chili, september 1973 / Koen Wessing. Amsterdam : De Industrieele Maatschappij v/h J.W. Bronwasser, [1930?]. 29 Bezige Bij, 1973. [48] p. : only ill. ; 25 cm. ISBN: 9023451570. ongenummerde pagina’s, 14 p. : hoofdzakelijk illustraties ; 2016/1431 29 cm. 2016/0679 Linguaggio è guerra = Language is war / Fabio Mauri ; a XXVIe Salon international d’art photographique de Paris cura di Filiberto Menna. Series: Ideologia / [Marani] ; 1. 1931 / Société française de photographie. Paris : Braun et Roma : Marani, 1975. 1 v. ; ill. : 24 cm. 2016/0774 Cie, 1931. XI p., 48 leaves of plates : ill. ; 32 cm. 2016/0770 Hommage aan Albin Brunovský / [tekst] Ivan Panenka, Metz en Co : meubelen behagelijk sierlijk duurzaam prijs. [etsen] Dušan Kállay ; vert. uit het Slowaaks door A. van Amsterdam : Metz, [1933/34?]. 24 p. : ill. ; 27 cm. 2016/4323 Dijk-Pražáková / Ivan Panenka. Baarn : Arethusa Pers Herber Blokland, 1985. [24] p. : ill. ; 27 cm. Suite of 10 Rijkshuistelefonen met lijnkiezertoestellen / ontw. Vilmos engravings by Dusan Kállay (1948). Published on the Huszár (1884–1960). [The Hague?] : P.T.T., [1935?]. 8 occasion of the 50th birthday of Albin Brunovsky (1935– unnumbered pages : ill. ; 15 x 21 cm. 2016/7161 1997) in 50 copies. 2016/5236

De nieuwe orde : inventies / H.Th. Wijdeveld. Lage Vuursche : De Wallen : Amsterdam’s red light district / social Elckerlyc, 1940. 42 p. : ill. ; 20 cm. 2016/0018 documentary photography by Daniel D. Teoli, Jr. [Wheeling, West Virginia] : [Daniel D. Teoli, Jr.], [2015]. 4 unnumbered American fabrics and fashions. New York, N.Y. : Reporter pages, 120 pages, 2 unnumbered pages : chiefly Publications, 1946–1986. v. 37 cm. ISSN: 0002–8371. Other illustrations and portraits ; 22 x 25 cm + 1 DVD-R (4 3/4 in.). title: American fabrics | AFF. Holdings note: Vol. 1 (1946)– Numbered and signed (1 of 50). 2016/0379. Schenking van vol. 29 (1954). Index: No.1-28, 1946–54 in 1953. Most issues de kunstenaar. include many original fabric samples. 2016/4976. Aankoop met steun van Pon Holdings B.V. Bikers’ Mardi Gras / social documentary photography by Daniel D. Teoli, Jr. Cobra : bulletin pour la coordination des investigations [Wheeling, West Virginia] : [Daniel D. Teoli, Jr.], [2015]. artistiques. Organe du front international des artistes 2 unnumbered pages, 108 pages, 2 unnumbered pages : expérimentaux d’avant-garde. Directeur: Christian chiefly illustrations and portraits ; 28 cm + 1 DVD-R (4 Dotremont. [Bruxelles, 1949]. Other title: Revue 3/4 in.). Numbered and signed (8 of 50). 2016/0380. Internationale de l’Art Experimental. Holdings note: No. 1 Schenking van de kunstenaar. (1949) – 7, 10 (1951) # 8 and 9 not published. All the issues were published in Brussels except No. 4 (Amsterdam) and You haven’t seen their faces / Daniel Mayrit. Madrid : Riot No. 5 (Hannover). 2016/5100. Aankoop met steun van Pon Books, 2015. 100 plates, 1 textpage : mostly ill. ; 18 x 26 cm. Holdings B.V. 2016/0630

Formes et vie. Revue trimestrielle de synthèse des arts. Paris : Editions Falaize, [1951] 2 vol. : ill. ; 31 cm. Holdings: No. 1 - 2 (1951). 2016/0975. Aankoop met steun van Pon Holdings B.V.

Die Spur : eine münchner Künstlergruppe. [S.l.] : [[s.n.], [1958?]. 6 unnumbered pages, 12 unnumbered leaves : ill. ; 38 cm. 2016/5102. Aankoop met steun van Pon Holdings B.V.

90 Aanwinstenlijst topstukken Research Library https://library.rijksmuseum.nl/rma/rma-opac. pl?p=acquisitions

Lijst van nieuwe tijdschriften

• Collect : kunst en antiek journaal • Morf • Nieuwsbrief / Vereniging van Vrienden van Museum Het Valkhof

Lijst van afgesloten tijdschriften

• Armamentaria • Halszaken • Melbourne Art Journal • Millennium : tijdschrift voor middeleeuwse studies • Shipwright : the international annual of maritime history & ship modelmaking

91 Conserveren en restaureren destructieve onderzoeksmethode, gefinancierd door het Fonds Delfts Aardewerk. Non-destructieve XRF van het witte tinglazuur lijkt zeer bruikbare gegevens op Ceramiek, glas en steen te leveren. In 2016 lag het accent op het kalibreren en valideren van de non-destructieve methode aan de hand Behandeling algemeen (onderhoud collectie, aanwinsten, van een vergelijking met een zeer nauwkeurige, maar bestandscatalogus, van kleinere tot uitgebreidere destructieve methode, LA-ICP-MS. De komende jaren wordt behandelingen, soms alleen onderzoek) het meten met XRF toegepast op groepen geselecteerde Anoniem Kom, geglazuurd aardewerk. Eerste kwart objecten uit de collectie Delfts aardewerk. 18de eeuw. BK-NM-12400-208 See-through museum project: postdocproject in het Anoniem Offer aan Apollo, reliëf van marmer. kader van de Samenwerking China – Joint Scientific Tweede kwart 16de eeuw. BK-16974 Thematic Research Programme (JSTP) Een samenwerking Anoniem paar Trompetvormige bekervaas met een metalen tussen meerdere instituten uit Nederland en China. In vogelkooi, porselein, hout, lak, metaal. Japan, eerste kwart Nederland zijn het Centrum van Wiskunde en Informatica 18de eeuw. AK-NM-6554-A en B (Amsterdam), Naturalis (Leiden) en het Rijksmuseum Bellano, Bartolomeo Maria met kind, reliëf van marmer. betrokken. Ze werken samen met het Institute of High Vierde kwart 14de eeuw. BK-NM-12490 Energy Fysicus (IHEP) in Beijing, het Natural History Museum in Shanghai en het Palace Museum in Beijing. Tentoonstellingen en presentaties in het Rijksmuseum Doel van het project is te onderzoeken hoe gebruik van Voor de tentoonstelling Arita. Porselein van nu werden 3D-visualisatie, 3D-printen en augmented reality het 34 objecten gereedgemaakt. Voor de 180 externe waarnemen en bestuderen van cultureel erfgoed kan bruiklenen werden conditierapporten gemaakt. In het verbeteren. Gefinancierd door de Nederlandse Organisatie Aziatisch Paviljoen werd het kunstwerk An idea (for the voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). journey) van Edmund de Waal (AK-MAK-1735) opnieuw geïnstalleerd in het trappenhuis. Edele en onedele metalen Bruiklenen, gastmusea en reizende tentoonstelling Er zijn 23 objecten, van ceramiek, glas en steen, gereed­ Behandelingen algemeen (onderhoud collectie, aanwinsten, gemaakt voor opstelling en bruikleen in binnen- en buitenland. bestandscatalogus, van kleinere tot uitgebreidere behandelingen, soms alleen onderzoek) Onderzoek 240 objecten waarvan 70 stuks miniatuurzilver en 110 Glasinstabiliteit Promotieonderzoek (2013–2017) van Guus speciale behandelingen op zaal, waaronder: Verhaar over glasinstabiliteit, of ‘glasziekte’, het verval van Anoniem Dirk Hartogh schotel, tin. Australië, 1616. glas dat voortkomt uit een instabiele samenstelling. Het BK-NM-825 onderzoek richt zich op het inventariseren en ontwikkelen Anoniem Avalokiteshvara, brons. Prakhun Chai, ca. 750. van analytische methodes om de vroege stadia hiervan te AK-RAK-2000-15 detecteren. Kempen J.M. van Jachthoorn, (verguld) zilver. Utrecht, Het gebruik van LQS laser voor het schoonmaken van 1849. BK-2016-11 stucwerk ornamenten met beschildering In samen­ Sandbach, William Natuurtrompet van het Korps werking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Lijfwachten te Paard, zilver. Londen, 1813. NG-NM-561 deed Julie Desarnaud gedurende drie maanden onderzoek naar het gebruik van laser voor het verwijderen van vuil Tentoonstellingen en presentaties in het Rijksmuseum van het oppervlak van stucwerk. Voor de beeldententoonstelling in de tuin Giuseppe Delftware ceramic glazes: conservation and technical Penone in het | at the Rijksmuseum werden conditie­ studies In 2016 hield een team van specialisten (Rijks­ rapporten voor 17 beelden opgesteld. museum, Universiteit van Amsterdam, Leeds University, National Institute of Chemistry Ljubljana) zich bezig met Bruiklenen twee belangrijke technologische en analytische vraag­ In 2016 zijn 13 objecten van edel en onedel metaal stukken rond de samenstelling en restauratie van tinglazuur gereedgemaakt voor opstelling en bruikleen in binnen- aardewerk. Er is onderzoek gedaan naar metamerie, een en buitenland. bekend probleem bij het retoucheren van ceramiek, en naar de samenstelling van een selectie objecten van Nede­r­ Externe restauraties lands tinglazuur aardewerk met behulp van Laser Ablation- Anoniem Diana op Jacht, tuinbeeld, lood. Nederland, Inductively Coupled Plasma-Mass Spectrometry (LA-ICP-MS) 1700. BK-B-99. Gebroken boog bij een specialist in en X-ray fluorescence (XRF). Dit is een seed-money NICAS- loodrestauratie behandeld project (Netherlands Institute for Conservation, Art and Science). CAFFO: delaminerende en fragiele verflagen van culturele Onderzoek objecten Het doel van CAFFO is het onderzoeken van Constructie en het vervaardigingsproces van vier huidige consolidatiematerialen voor fragiele kunstobjecten Aziatische beelden: Avalokiteshvara (AK-RAK-2000-15), (moderne matte olieverfschilderijen, gouaches en Uma (AK-MAK-188), Java Buddha (AK-MAK-193) en de achterglasschildering) om hun eigenschappen en Chandrasekhara (AK-MAK-1291) De beelden zijn met verouderingskarakteristieken in kaart te brengen. behulp van verschillende specialistische technieken (Time Daarnaast worden nieuwe ‘tailored’ consolideermiddelen of flight (TOF) en neutron tomographie en diffractie) ontwikkeld. Gefinancierd door NICAS. onderzocht. Hierdoor wordt meer bekend over hoe Technisch onderzoek Delfts aardewerk De komende deze objecten destijds vervaardigd zijn. Uitgevoerd in jaren wordt gewerkt aan een bestandscatalogus waarin samenwerking met Francesco Grazzi (Istituto Sistemi de gehele collectie Delfts aardewerk ontsloten wordt. Complessi, CNR-ISC, Florence) en Nikolay Kardjilov Naast een kunsthistorische component is technisch (Helmholtz Centrum voor Neutronenonderzoek, Berlijn). onderzoek een belangrijk onderdeel. In 2016 is elementair Verwerking van onderzoeksgegevens volgt komende jaren, en essentieel werk verricht in het opzetten van een non- in verschillende publicaties.

92 De plaquette onder op het Tafelstuk van Wenzel metalen mee te bestuderen. Voor metaal kunnen zo Jamnitzer (BK-17040-A) Een verwijderde tekst op betere conserverings- en restauratiemethodes worden een zilveren plaquette onder op het tafelstuk kan ontwikkeld. Dit is een seed-money NICAS-project. mogelijk zichtbaar gemaakt worden met specialistische onderzoekstechnieken. Eén daarvan is eind dit jaar uitgeprobeerd middels ‘contrast enhancement in Schilderijen transmitted monochromatic and polychromatic neutron beam’. Uitgevoerd in samenwerking met Francesco Grazzi Voltooide restauraties (CNR-ISC, Florence) en Nikolay Kardjilov (Helmholtz Borch, Gerard Ter Vrouw voor een spiegel, ca. 1652. Centrum voor Neutronenonderzoek, Berlijn). Voor het SK-A-4039 onderzoek werden dummies gebruikt om zeker te zijn dat Dai Libri, Girolamo Ariadne op Naxos, ca. 1520. SK-A-3967 de techniek zou werken. Resultaten worden volgend jaar verwacht. Externe restauraties Een staande spiegel met verguld zilveren en Anoniem Hollandse Koopman met slaven in heuvellandschap, geëmailleerde ornamenten, bezet met granaten en ca. 1715. SK-A-4988 carneool, Johann Melchior Dinglinger (BK-17100) Voordat Sluijters, Jan Weg door het bos, 1910. SK-C-1769 de spiegel behandeld kan worden werd met verschillende technieken onderzocht welke onderdelen origineel zijn en Tentoonstellingen en presentaties in het Rijksmuseum welke later aangevuld. Volgens oude rapporten zou het Voor de tentoonstelling Breitner: Meisje in kimono werd het object door Fabergé in Sint Petersburg zijn behandeld. presentatiescherm ‘An Exploration of Breitner’s Kimono Tevens wordt uitgezocht of het object, aan de hand van de Girls’ gerealiseerd. aangetroffen technieken, met iets meer zekerheid is toe te schrijven aan goudsmid Dinglinger. Bruiklenen, gastmusea en reizende tentoonstelling Een met zilver opgelegde schraagtafel, Spanje (BK-1965- In 2016 werd ca. 237 uur aan schilderijen gewerkt ter 14) Ingeborg Kroon, masterstudente metaalrestauratie aan voorbereiding van bruiklenen in binnen- en buitenland. de UvA, bracht met verschillende onderzoekstechnieken In totaal zijn 103 schilderijen bekeken, waarvan er 70 zijn de restauratiegeschiedenis nauw in kaart, zodat goed gereedgemaakt voor bruikleen. Elf schilderijen op paneel gefundeerd kan worden besloten welke behandeling hebben een klimaatvitrine gekregen. passend is. Onderzoek beschermlaag zilver Onderzoek naar de Condition Survey ontwikkeling van een nieuw type beschermlaag voor In 2016 is verdergegaan met de Condition Survey van alle zilver (techniek volgens Atomic Layer Deposition, een schilderijen in het depot in Lelystad in verband met de heel dun laagje aluminiumoxide): leveren testplaatjes verhuizing van de collectie naar een nieuw depot (CC NL) in zilver, evalueren en advies. In samenwerking met het in 2019. In 2016 zijn 63 schilderijen beoordeeld. Metropolitan Museum of Art. Onderzoek Nederlands zilver Start opzetten database Onderzoek van met PyMCA verwerkte XRF-gegevens van zilver Rembrandt, Historiestuk, 1626, Museum De Lakenhal uit de collectie. Tevens begin van een plan voor een In samenwerking met het RCE en Museum De Lakenhal database voor zilvermerken. Enkele eigenschappen van (Leiden) vond de restauratie van Rembrandts Historiestuk vroeg-Nederlands zilver werden met röntgentechnieken in het restauratieatelier van het Rijksmuseum plaats vastgelegd. door een restaurator van het RCE onder leiding van een MITEEMA. Multi-isotoop-analyse van vroegmoderne adviescommissie, ten behoeve van de tentoonstelling in kunst: het verbinden van oorsprong, handel en productie Musée Jacquemart-André te Parijs. Daarnaast is onderzoek van ruwe materialen met herkomstonderzoek Meehelpen uitgevoerd in het Rijksmuseum Ateliergebouw. Tijdens aanleveren en selecteren geschikt monstermateriaal voor de restauratie zijn met behulp van macro-XRF-scanning, een multi-isotoop-database (periode focus op Nederland, GCMS en verfdwarsdoorsnedes latere toevoegingen in het 1500–1800). PhD-student van de Vrije Universiteit (VU) kostuum van de meest linker figuur geïdentificeerd. Paolo d’ Imporzano is verantwoordelijk voor de multi- Rembrandt, portretten van Marten Soolmans en isotoop-analyse en rapportage van de resultaten van Oopjen Coppit, 1634 (SK-A-5033 en SK-C-1768) het geselecteerde monstermateriaal. Gefinancierd door Het schilderijenatelier leidt een internationaal NICAS. onderzoeksproject naar de twee schilderijen van POLYMET. New Ways to Examine and Characterize Organic Rembrandt. In 2016 vond archiefonderzoek plaats naar Polymers on Metal Substrates Nieuwe technologieën in de restauratiegeschiedenis. In samenwerking met de gebruik bij de TU Delft hebben een aanzienlijk potentieel afdeling Beeld werden beide schilderijen uitgebreid voor toepassingen binnen (technische) kunstgeschiedenis, gedocumenteerd door middel van hogeresolutiefotografie. conservering en restauratie. Doel van dit onderzoek is te Daarnaast werden ze onderzocht met behulp van bepalen of deze analytische technieken ons verder kunnen macro-XRF-scanning (TU Delft). Aan de hand van helpen met het identificeren van resten van organische hogeresolutiescans van de röntgenopnames door het polymeren of coatings; een betere karakterisering van deze Center for Research and Restoration of Museums of France polymeren, hun substraat en de interface tussen beide; (C2RMF), wees doekonderzoek van het Rijksmuseum uit en het beter begrijpen van de corrosieprocessen op de dat de portretten oorspronkelijk uit één groot stuk doek interface. Dit is een seed-money NICAS-project. afkomstig zijn. Het vernis is op non-destructieve wijze InCArt. In-situ Ageing and Conservation Studies onderzocht met behulp van OCT (AMC en UvA), om te on Metal-containing Works of Art Met lab- en kunnen bepalen hoeveel lagen vernis zich waar op de synchrotron Röntgenmethodes worden zowel de schilderijen bevinden. Daarnaast is monsteronderzoek verouderingsprocessen als het effect van de reinigings- uitgevoerd om de laagopbouw van de verf- en vernislagen en conserveringsmethodes op de materialen onderzocht. te bestuderen en de samenstelling en oplosbaarheid van Ontwikkeling van een ‘lab-based’ instrument (binnen een de vernislagen te bepalen. VIDI-project gefinancierd door NWO), om lokaal structurele en elektrochemische eigenschappen van stoffen en

93 Leyden, Lucas van, Maria met kind, ca. 1530 (SK-A-3739) is inzicht te krijgen in hoe het paneel reageert tijdens de Het onderzoek naar de materialen en technieken van structurele behandeling. Bij deze pilotstudie hoort ook Lucas van Leyden (en school) werd voortgezet. In 2016 langetermijncontrole van het paneel. is een andere versie van Maria met kind in het Chrysler ReVisualising late Rembrandt: Developing and Applying Museum in Norfolk (VS) onderzocht met behulp van New Imaging Techniques In dit door NWO en NSF multi-spectral IR imaging door de Washington and Lee gesponsorde Science4Arts-project, in samenwerking University (VS). Hierbij wordt ook onderzoek verricht, in met universitaire en museale partners, worden nieuwe samenwerking met Museum De Lakenhal (Leiden) en het beeldtechnieken ontwikkeld en toegepast in het Suermondt-Ludwig-Museum (Aken), naar een triptiek onderzoek naar schilderijen van (late) Rembrandt. In gerelateerd aan Lucas van Leyden in Aken. 2016 zijn o.a. Rembrandts Historiestuk, Tobit en Anna en Wtewael, Joachim De verkondiging aan de herders, Musicerend Gezelschap (alle drie uit 1626), de portetten 1595–1603 (SK-A-1843) Het schilderij wordt vergeleken van Marten Soolmans en Oopjen Coppit uit 1634 en met twee andere versies van dezelfde voorstelling: een De Verloochening uit 1661 met macro-XRF-scanning in het Museum of Fine Arts in Houston (VS) en een in het onderzocht. In november is De Joodse Bruid met behulp Nationalmuseum in Stockholm. Onderzoek wordt gedaan van hyperspectrale VIS-NIR-imaging onderzocht, o.a. om aan de hand van IRR-, röntgen-, XRF-, Pb-isotoopanalyse, meer te weten over de oorspronkelijke verschijning van verfdwarsdoorsneden en doekanalyse. de achtergrond die veel ontkleurd smalt bevat. Hierbij Paint Sample Database In 2016 is het opnieuw foto­ wordt ook onderzoek verricht naar het maken van graferen, scannen en invoeren van bestaande verfmonsters wetenschappelijk onderbouwde digitale reconstructies. en bijhorende documentatie in de Paint Sample Ontwikkeling nieuwe beeldtechnieken / non-invasieve Database voortgezet. Er is een conversion-programma technieken De Bruker M6 Jetstream macro-XRF-scanner ontwikkeld, waarmee merkgebonden czi-bestanden uit werd ook ingezet om schilderijen te onderzoeken in het de Zeis lichtmicroscoop omgezet worden in jpeg- en tiff- kader van lopende restauraties of onderzoeksprojecten. bestanden en kleurgekalibreerd worden. Eveneens worden Naast de 5 schilderijen van Rembrandt (zie boven) zijn de correcte metadata aan de bestanden toegevoegd. In ongeveer 25 schilderijen van andere kunstenaars uit de 2016 zijn 668 verfmonsters, van totaal 1.422, gefotogra­ Rijksmuseum-collectie gescand. In december deed een feerd en zijn er 295 ingevoerd in de database. De gescande team onderzoekers van Tokyo University of Science een documentatie van alle verfmonsters is ingevoerd in de week lang metingen aan de schilderijen van Garofalo database. en De Bray, en aan Rembrandts portretten van Marten Bestandscatalogus Italiaanse Schilderijen In het tweede en Oopjen met door hen meegebrachte portable, non- jaar van dit driejarige project, gefinancierd door de invasieve apparatuur: pXRD, pRaman en pVIS. Ogtrop Foundation, zijn de Venetiaanse schilderijen (en PAinT Door NWO gesponsord Science4Arts-project van daarnaast enkele schilderijen uit de middeleeuwen en de HIMS-UvA in samenwerking met het Rijksmuseum, 18de eeuw), onderzocht met o.a. röntgen, IRR, doorvallend Mauritshuis, Van Gogh Museum, Frans Hals Museum, Haags IR, stereomicroscopie en UV- en strijklicht, om zowel Gemeentemuseum en Museum Boijmans van Beuningen schildertechniek als conditie in beeld te brengen. Voor en IPANEMA/ Synchrotron Soleil. De chemische en fysische specifieke vragen wordt gebruikgemaakt van macro-XRF- processen die veranderingen in olieverfschilderijen scanning, pXRF en verfmonsteronderzoek. In totaal werden veroorzaken worden onderzocht. In maart werd in het 34 technical notes geschreven. Rijksmuseum een groot internationaal symposium Bestandscatalogus Dutch Paintings of the 17th century gehouden over metaalzepen in schilderijen, een centraal in the Rijksmuseum, volume 2: Artists born between 1601 onderwerp in het PAinT-project. In 2016 is het project and 1620 Het onderzoek en de redactie ten behoeve van afgerond. de technical notes bij de entry’s zijn voortgezet. MITEEMA. Multi Isotopic Analysis of Early Modern Art: Dendrochronologie Voor de bestandscatalogus Vroege Linking origin, trade and production of raw materials Nederlanders en de bestandscatalogus Dutch Paintings with provenance research In dit project worden de lood- of the 17th Century in the Rijksmuseum, volumes 3 and isotopen uit loodhoudende verven bepaald van een serie 4 zijn de houten dragers van 42 schilderijen dendro- 17de-eeuwse schilderijen uit de collectie. Doel van het chronologisch onderzocht en zijn 7 houtanalyses gedaan. onderzoek is de herkomst van het lood te bepalen, voor Restauratiegeschiedenis van schilderijen 2016 was het meer inzicht in het verband tussen de herkomst van het tweede jaar van het driejarige onderzoeksproject naar de schilderij en het pigmentgebruik. Gefinancierd door NICAS. restauratiegeschiedenis van de schilderijen uit de collectie CAFFO. Consolidating Adhesives for Flaking and Fragile van het Rijksmuseum, gefinancierd door het Luca Fonds. Paint Layers of Cultural Objects In dit project worden In het kader van dit project zijn verschillende archieven consolidanten ontwikkeld en getest voor gevoelige en de restauratiedocumentatie van een aantal belangrijke en fragiele verven. Het Rijksmuseum heeft een groep casestudies bestudeerd. Het project is betrokken bij de achterglasschilderijen als casestudie ingebracht. restauratie van Rembrandts Marten Soolmans en Oopjen Gefinancierd door NICAS. Coppit. PREDAGIO. PREDicting AGIng of Oil networks In dit project Ultramarijnziekte In dit project, gesponsord door worden mathematische modellen ontwikkeld die het AkzoNobel, wordt in samenwerking met AkzoNobel, UvA en drogen en verouderen van een olieverf kunnen beschrijven RCE onderzoek gedaan naar de degradatie van het blauwe en voorspellen. Het Rijksmuseum is nauw betrokken bij pigment ultramarijn in verflagen. Een breed scala aan high- de ontwikkelingen en maakt de vertaalslag van en naar tech analytische technieken gecombineerd met chemische schilderijen. Gefinancierd door NICAS. experimenten en verfreconstructies wordt ingezet. InCArt. In-situ Ageing and Conservation Studies on Climate4Wood Bartholomeus Breenberghs, Jacob Metal-containing Works of Art In dit project wordt worstelt met de Engel, 1639 (SK-A-1724) is onderdeel gebruikgemaakt van een unieke en nieuw ontwikkelde van een pilotstudie in het kader van dit door NWO röntgenabsorptie spectrometer. Hiermee wordt gesponsorde Science4Arts-project. In samenwerking gekeken naar pigmenten, zoals orpiment en realgar, met het meubelenatelier werd middels Digital Image en hun degradatieproducten in verfmonsters en Correlation de werking van het paneel tijdens het verfreconstructies. Dit is een seed-money NICAS-project verwijderen van het parket gemonitord. Doel van de studie (2016–2017).

94 SciRe Wetenschappelijke redenatie in kunst. In dit project Bruiklenen en reizende tentoonstellingen wordt onderzocht hoe Bayesiaanse modellering kan In 2016 werd ca. 160 uur gewerkt aan schilderijlijsten helpen om complexe (kunst)historische onderzoeksvragen ter voorbereiding van tentoonstellingen in binnen- en op te helderen waarbij de zwaarte van het bewijs moet buitenland, alsmede aan koeriersbegeleiding en het worden vastgesteld. In 2016 waren twee ‘expert’ meetings maken van klimaatvitrines. en een meeting voor een breder publiek. Dit is een seed- money NICAS-project (2016–2017). Onderzoek NANORESTART (EU Horizon 2020-programma) In 2016 Promotieonderzoek naar Nederlandse schilderijlijsten is dit Europese project met 29 partners, waaronder Van de gotiek tot de Gouden Eeuw, met nadruk op de het Rijksmuseum, gehonoreerd. In dit project worden oorspronkelijke afwerkingslagen, om de oorspronkelijke nieuwe materialen voor conservering en restauratie verschijning van deze lijsten beter te begrijpen. Onder ontwikkeld door verschillende partners in dit project. meer de gebeeldhouwde lijst van Gezicht op Olinda (SK- Het Rijksmuseum werkt nauw samen met de UvA om de A-742) van Frans Post. In samenwerking met de afdeling nieuw ontwikkelde conserveringsmaterialen te testen en Geschiedenis, de Technische Universität Dortmund en het te evalueren. Speciale aandacht wordt geschonken aan Zoologisches Forschungsmuseum (Bonn) zijn de op de lijst materialen die worden gebruikt bij het schoonmaken weergeven planten en dieren gedetermineerd. Middels van schilderijen, en aan hun impact op de chemische en computersimulatie werd de mogelijke polychromie fysische stabiliteit van de verf. gerecon­strueerd en gepresenteerd tijdens het Frans Post- Ontwikkeling van analytische methodes In 2016 symposium. maakte The Bennink Foundation het mogelijk om een promotiestudent zeer geavanceerde analytische technieken te laten ontwikkelen. Hiermee worden Papier en foto’s metaalzepen in schilderijen onderzocht. In samenwerking met IPANEMA (Frankrijk) en de HIMS-UvA. Behandelingen prenten en tekeningen (onderhoud IRES International Research Experience for Students, collectie, aanwinsten, bestandscatalogus, van kleinere tot gesponsord door NSF in de VS, is een uitwisselingsproject uitgebreidere behandelingen, soms alleen onderzoek) 857 waarbij studenten van verschillende Amerikaanse stuks, waaronder: universiteiten in culturele instellingen in Nederland stage lopen. Het Rijksmuseum is een van de partners en had Carbentus, G. Aërostatische Machine van d’Hr. Blanchard, dit jaar twee studenten te gast (Universiteit Delaware 1785. RP-T-00-1512 en Northwestern). De studenten werkten binnen het Konijnenbrug, Willem van De zonnegod Apollo in zijn ultramarijnproject en het arseenproject. Dit laatste wagen, 1924. RP-T-2015-10 onderzoekt de degradatie van orpiment en de migratie Kruyder, Herman De beschermer van de ongewenste van de degradatieproducten in verf. zwangere, 1920–1929. RP-T-2016-6 Breitner: Meisje in kimono Voor de tentoonstelling Norton, Christopher Etruskische grafkamer met links een Breitner: Meisje in kimono zijn 11 schilderijen van tekenaar die wordt bijgelicht met een toorts, Etruskische kimonomeisjes onderzocht met o.a. röntgen, IRR, macro- grafkamer met op de achterwand een grote muurschildering XRF & XRD scanning, stereomicroscopie, UV en strijklicht (5 van een processie en Etruskische grafkamer versierd met schilderijen vóór de opening van de tentoonstelling en nog reliëfs, 1762–1770. RP-P-2016-30-1, 2 en 3 6 na de sluiting in 2016). Matthijs Maris 1839–1917 Voor een publicatie ter Behandelingen foto’s en fotoalbums (onderhoud collectie, begeleiding van de tentoonstelling Matthijs Maris aanwinsten, bestandscatalogus, van kleinere tot 1839–1917 (oktober 2017– januari 2018) ging onderzoek uitgebreidere behandelingen, soms alleen onderzoek) naar de studiopraktijk van Matthijs Maris (1839–1917) van 1.188 stuks, waaronder een verzameling van 365 foto’s, een start. Gebruik wordt gemaakt van macro-XRF-scanning, langdurig bruikleen van het Witsenhuis en: röntgen, IRR, stereomicroscopie, UV, strijklicht, pXRF en Anoniem Blad met cyanotypie fotogram van blad van een verfmonsteronderzoek. Amerikaanse kastanje en het blad zelf, 1900–1920. RP-F-2013-20-1 t/m 4 Model, Lisette Sammy’s Bar, 1944. RP-F-2015-154 Schilderijlijsten Ca. 500 stofomslagen werden ingeplakt. Restauraties Anoniem vergulde cassettalijst, bij Lucas van Leyden, Prentenkabinet Online Maria met kind (SK-A-3739). SK-L-1759 In het kader van het project ‘Prentenkabinet Online’ Anoniem vergulde cannelurelijst, bij Jan Weissenbruch, werden 492 Optica-prenten, 688 prenten uit de Een stadspoort in Leerdam (SK-A-1160). SK-L-2514 verzameling van Piet Clement, 3.485 prenten uit de Atlas Anoniem vergulde Louis XIV-lijst, bij Johannes Vermeer, Ottens en 309 prenten en tekeningen uit diverse andere Het straatje (SK-A-2860). SK-L-1470 delen van de collectie behandeld en opgezet. Anoniem vergulde lijst in rococostijl, bij Isaac Walraven, Drie kinderen spelend met een vogelnestje (SK-A-5035). SK-L-6682 Bruiklenen Anoniem vergulde lijst in rococostijl, bij Isaac Walraven, Drie In 2016 werden 2 affiches, 145 tekeningen, 1 schetsboek, kinderen ruziënd om een vogelnestje (SK-A-5036). SK-L-6683 277 prenten, 38 foto’s, 1 prentenalbum en 10 boeken Whistler vergulde kunstenaarslijst, bij James Abbott McNeill, gereedgemaakt voor opstelling en uitgeleend aan Arrangement in Yellow and Grey (Effie Deans) (SK-A-1902). tentoonstellingen in binnen- en buitenland. SK-L-2514 Tentoonstellingen en presentaties in het Rijksmuseum Extern gemaakte nieuwe lijsten Voor de tentoonstelling Adriaen van de Velde. Meester van Blaaderen, Gerrit van Het dorp Sannois, Frankrijk. SK-A-2715 het Hollandse landschap in de Philipsvleugel werden 11 Wttewael, Joachim De verkondiging aan de herders. prenten en tekeningen in passe partouts gezet en ingelijst. SK-A-1843 Voor de presentatie Objectief Nederland in de Fotogalerij

95 werden 208 foto’s opgezet en ingelijst. Voor de tentoon- Behandelingen (scheeps-)modellen stelling Breitner: Meisje in kimono in de Philipsvleugel 15 objecten, waaronder: werden 2 prenten ingelijst en 9 schetsboekbladen opgezet Anoniem Blokmodel van een tweemast kof, hout, messing, voor vitrines. Voor de tentoonstelling Martin Gerlach in de ijzer, touw, textiel. Nederland, 1750. NG-MC-1184 Fotogalerij werden 89 foto’s opgezet en ingelijst. Voor de Anoniem Scheepsmodel van de Prins Willem, hout, messing, tentoonstelling Frans Post. Dieren in Brazilië werden 16 ijzer, touw, textiel. Nederland, 1651. NG-NM-11911 ­tekeningen uit de collectie van het Noord-Hollands ­Archief Anoniem Model van een fregat van 24 stukken, hout, in Haarlem gerestaureerd en 35 tekeningen opgezet en messing, ijzer, been, mica, touw, zijde, textiel. Nederland, ­ingelijst. Voor de tentoonstelling Hercules Segers in de 1768–1830. NG-MC-1370 ­Philipsvleugel werden 74 prenten en twee tekeningen­­ Anoniem Halfmodel van een linieschip van 68 stukken, opgezet en ingelijst. Voor diverse presentaties in de hout, polychromie. Nederland, 1750–1810. NG-MC-262 ­prentenkabinetten, de 20ste eeuw en de Teekenschool, Anoniem Halfmodel van een bombardeerkorvet van waaronder Dieren tekeningen en Gebruiksgrafiek, werden 22 stukken, hout, poychromie. Nederland, 1800–1820. ca. 275 werken geconserveerd, opgezet en ingelijst. NG-MC-334

Onderzoek Bruiklenen Berres, Joseph Onderzoek naar de gebruikte technieken In 2016 zijn ca. 20 meubelen en beeldhouwwerken gereed- van geëtste daguerreotypieën. gemaakt voor opstelling en bruikleen in binnen- en Fotoalbums van Eduard Asser Onderzoek en identificatie buitenland. van de ca. 200 foto’s in 4 albums van een van Nederlands vroegste fotografen. Onderzoek Japans kamerscherm Onderzoek naar de opbouw en Climate4Wood Onderzoeksproject van Rijksmuseum, samenstelling ten behoeve van de conservering. TU Eindhoven, TU Delft en RCE, gefinancierd door NWO Onderzoek pastels Onderzoek naar het effect van trillingen Science4Arts, naar de invloed van wisselingen in tijdens het transport van pastels binnen en buiten het museumklimaat op gedecoreerde houten panelen van museum en tijdens evenementen met geluidsinstallaties. meubelen en schilderijen. Stina Ekelund doet promotie­ Onderzoek naar de door Jean-Étienne Liotard gebruikte onderzoek naar aan wisselingen in luchtvochtigheid pigmenten. Onderzoek naar de aanwezigheid en het gerelateerde schadepatronen in de Rijksmuseumcollecties gebruik van fixeermiddelen op pastels. meubelen en paneelschilderijen. Rianne Luimes ontwikkelt Poitevin, Alphonse Identificatie en techniek van 16 binnen promotieonderzoek numerieke modellen die het metalen platen (vermoedelijk geëtste daguerreotypieën). gedrag van gedecoreerde houten panelen kunnen Segers, Hercules Onderzoek naar de materiaaltechnische nabootsen. Cécilia Gauvin doet binnen een tweejarige aspecten van de prenten. aanstelling als postdoc experimenten en in-situmetingen met houten panelen. Externe restauraties Dendrochronologie Datering van 6 meubelen, 3 beeld­ 116 boeken uit de collectie van de bibliotheek werden houwwerken en 4 scheepsmodellen door dr. M. Domínguez- gerestaureerd. Delmás, University of Santiago de Compostela. Historische transparante afwerklagen Tripartite onder­ zoek (Rijksmuseum, RCE en UvA) met als doel meer inzicht Meubelen in het oorspronkelijke uiterlijk van meubelen voor wat betreft de transparante afwerkingen. Met een onderzoek­ Behandelingen beeldhouwkunst protocol wordt vastgesteld of meubelen nog een oorspron­- 5 objecten, waaronder: ke­lijke afwerking hebben en vervolgens wordt de samen­ Anoniem Ivoren figuur waarschijnlijk voorstellende de stelling hiervan geanalyseerd met behulp van maha mudaliyar, hoofd van de Porta in Sri Lanka, ivoor pyrolyse-Gaschromatografie-Massaspectrometrie. met minieme resten verf en verguldsel. Kandy, 1750–1800. NG-2016-10 Textielrestauratie Behandelingen meubelen 20 objecten, waaronder: Behandelingen algemeen Anoniem Tafel, populieren-, peren- en notenhout, versierd Ca. 100 grote voorwerpen van textiel (o.a. scheepsvlaggen) met verguld brons beslag en blad van verde antico en fragmenten werden gefotografeerd in het kader van marmer. Rome, 1701–1705. BK-2016-25 collectieregistratie. Anoniem Hoekmeetinstrument, eikenhout. Nederland, Ca. 5 kostuums werden geconserveerd en 5 objecten van leer. 1590–1600. NG-NM-7695 De schenking van 130 stuks Zuidoost-Aziatisch textiel werd Anoniem Foudraal van het schuttersketen van het Sint- geïnventariseerd. Jorisgilde van Zevenbergen, eikenhout belijmd met leer. Bergen op Zoom, 1520–1541. Markiezenhof Breda Tentoonstellingen en presentaties in het Rijksmuseum Anoniem Toiletkist met twee laden, spiegel en tien losse Voor de tentoonstelling Catwalk werden 85 kostuums op doosjes, lakwerk op hout. Kanton, 1795. AK-RAK-2003-8-1 poppen gezet en geïnstalleerd in de tentoonstellingszalen Ceulen, Jan van Tafelklok, eikenhout belijmd met schild- in de Philipsvleugel. Voor de tentoonstelling Goede Hoop pad en versierd met zilveren ornamenten. Den Haag, (2017) werden twee vlaggen geconserveerd. 1700–1725. BK-15991 Kick, Willem Kistje, eikenhout met imitatie-lakwerk. Bruiklenen, gastmusea en reizende tentoonstellingen Amsterdam, ca 1620. BK-2014-1 In 2016 werd ca. 160 uur aan objecten van textiel gewerkt Schuhmacher, Wim en Johan Polet Tafel, eiken- en ter voorbereiding voor opstelling en bruikleen in binnen- mahoniehout. Nederland, 1920–1925. BK-1980-29-C en buitenland. Weylandt, N. Tafelklok, eikenhout belijmd met schildpad en versierd met zilveren ornamenten. Amsterdam, 1730–1750. BK-KOG-1670

96 pp. 97–107 De aankomst van de portretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit tot en met de feestelijke ontvangst door minister Bussemaker van OCW, de directie van het Rijksmuseum en het publiek op 2 juli 2016

97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 PUBLICATIES Frans Post. Animals in Brazil Alexander de Bruin; Jane Shoaf Turner Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 Jaarverslag 2015 / Rijksmuseum Amsterdam 80 p.: ill.; 27 cm Pia van de Wiel (samenstelling en redactie) ISBN 9789491714917 Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 (Overdruk uit: Master drawings, vol. 54, nr. 3 (2016), 163 p.: ill.; 30 cm p. 291–368) € 19,95 Jaarverslag 2015 / Rijksmuseum Fonds Eva Kalis, Jorien Huisman en Carlijn van Spaendonck Giuseppe Penone in het | at the Rijksmuseum (eindredactie en samenstelling) Alfred Pacquement; essay door / by Frits Scholten Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 64 p.: ill.; 30 cm 77 p.; ill.; 23 cm ISBN 9789491714863 The Rijksmuseum Bulletin € 15 Vol. 64 (2016) nr. 1 Vol. 64 (2016) nr. 2 Hercules Segers. Painter Etcher: plates Vol. 64 (2016) nr. 3 Huigen Leeflang, Pieter Roelofs, Rijksmuseum, Vol. 64 (2016) nr. 4 Metropolitan Museum of Art (red.) Amsterdam: Rijksmuseum Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 ISSN 1877-8127 420 p.; ill.; 31 cm ISBN 9789462083400 € 49 boeken Hercules Segers 5th International Symposium Painting Techniques. History, Rijksmuseum Materials and Studio Practice, 18–20 September 2013 Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 (postprints) [82] ongenummerde pagina’s; 21 cm Amsterdam: Rijksmuseum, 2013, 2016 (Publicatie met Nederlandstalige bijschriften A. Wallert (red.) tentoonstelling) 292 p.: ill.; 30 cm Idem Engelstalig ISBN 9789491714955 Japan modern. Japanse prenten uit de collectie Elise Wessels Arnold Genthe. Pioneer of Dance Photography Marije Jansen Nicky van Banning Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 Amsterdam: Manfred & Hanna Heiting Fonds, 231, [30] p.: ill.; 28 cm Rijksmuseum, 2016 ISBN 9789491714870 (NL) 55 p.: ill.; 27 cm ISBN 9789491714887 (ENG) Rijksmuseum Studies in Photography vol. 15 € 25 ISBN 9789491714771 € 22,95 Kaneel & olifanten. Sri Lanka en Nederland sinds 1600 Lodewijk Wagenaar Around the World in 87 Photographs. Dolph Kessler’s Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 Grand Tour, 1908 Nijmegen: Van Tilt, 2016 Mickey Hoyle 217 p.: ill.; 25 cm Amsterdam: Manfred & Hanna Heiting Fonds, ISBN 9789460042737 (NL) Rijksmuseum, 2016 ISBN 9789460042836 (ENG) 54 p.: ill.; 27 cm € 24,50 Rijksmuseum Studies in Photography vol. 14 ISBN 9789491714634 Marten en Oopjen. Twee monumentale portretten van €22,95 Rembrandt Jonathan Bikker Breitner: Meisje in kimono Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 Suzanne Veldink; met medewerking van Nienke Woltman 51 p.: ill.; 23 cm Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 ISBN 9789491714825 (NL) 97 p.: ill.; 25 cm ISBN 9789491714832 (ENG) ISBN 9789491714733 (NL) € 1 ISBN 9789491714740 (ENG) € 20 Marten & Oopjen Jan Paul Schutten Dof goud. Ghana en Nederland sinds 1593 Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 Gijs van der Ham 27 p. : ill.; 30 cm Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 ISBN 9789006691634 Nijmegen: Van Tilt, 2016 (Dit magazine is een cadeau van het Rijksmuseum aan 1e druk: 2013 (NL) alle leerlingen en docenten van de groepen 6 en 7 van het 170 p.: ill.; 25 cm primair onderwijs. Gemaakt ter gelegenheid van de komst ISBN 9789460042577 (NL) naar Nederland van de door Rembrandt geschilderde ISBN 9789460041891 (ENG) portretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit) € 24,50

108 Mode & Kostuum De smalle brug. Japan en Nederland sinds 1600 Bianca du Mortier Jan de Hond en Menno Fitski Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 326 p.: ill.; 25 cm Nijmegen: Van Tilt, 2016 ISBN 9789462083387 (NL) 209 p.: ill.; 25 cm ISBN 9789462083394 (ENG) ISBN 9789460042638 (NL) € 39,95 (NL) ISBN 9789460042805 (ING) € 40 (ENG) € 24,50

The Panpoëticon Batavûm. The Portrait of WIM. the Author as a Celebrity Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 Lieke van Deinsen [32] p.: ill.; 30 cm Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 (Speciale editie van Rijksmuseum Nieuws, 111 p.: ill.; 24 cm het personeelsblad van het Rijksmuseum, Rijksmuseum Studies in History vol. 1 gemaakt ter ere van het afscheid van Wim Pijbes) ISBN 9789491714948 € 22,50 W M Erik van Ginkel, Marjolijn Meynen, Irma Boom Paragons and paper bags: early modern prints Ongenummerde pagina’s: ill.; 15 cm from the consumer’s perspective Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 Jane Turner, Erik Hinterding, Huigen Leeflang, (Uitgave ter gelegenheid van afscheid Wim Pijbes) Jeroen Luyckx, Joyce Zelen, Sandra Pastoor (organizing committee) Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 19. p.: ill.; 30 cm

Rijksmuseum Familiegids: 1400–1600 Brechtje Zwaneveld Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 65 p.: ill.; 24 cm ISBN 9789491714719 € 10

Rijksmuseum Familiegids: 1700–1800 Brechtje Zwaneveld Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 70 p.: ill.; 24 cm ISBN 9789491714924 € 10

Rijksmuseum in detail

Rijksmuseum Amsterdam; Renate Meijer (eindredactie) In 2016 verscheen het Rijksmuseum Kookboek, waarin vijftig typisch Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 Nederlandse ingrediënten, van aardappel tot zeewier, de basis zijn 128 p.: ill.; 30 cm voor 130 gerechten. Naast verhalen en traditionele recepten bevat het exclusieve eigen recepten van vijftig topchefs en meesterpatissiers uit ISBN 9789491714894 (NL) het hele land. Negenhonderd afbeeldingen uit de collectie van het ISBN 9789491714900 (ENG) Rijksmuseum zorgen voor een kleurrijke culinair-historische context Ontwerp Irma Boom Office, Amsterdam € 25

Rijksmuseum Kookboek Jonah Freud (hoofdredactie) Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 599 p.: ill.; 28 cm ISBN 9789082543704 (NL) ISBN 9789082543711 (ENG) € 45

Small Wonders. Late-Gothic Boxwood Micro-carvings from the Low Countries Frits Scholten (red.) Amsterdam: Rijksmuseum, 2016 685 p.: ill.; 18 cm ISBN 9789491714931 € 40

109 Rijksmuseum Kookboek, 2016 110 111 PUBLICATIES VAN MEDEWERKERS • ‘Specerijen in een scheepsportret’, https://dirkjanb.wordpress.com/2016/06/06/ • ‘Kekke schoenen’, * Titels met een asterisk zijn peer reviewed https://dirkjanb.wordpress.com/2016/06/26/ • ‘Wanneer draag je diamant?’, Mieke Albers https://dirkjanb.wordpress.com/2016/07/04/ • [met B. du Mortier] ‘Kettingsteek’, in B. du Mortier (red.), • ‘Een schotel van Johannes Lutma junior’, Mode & Kostuum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 https://dirkjanb.wordpress.com/2016/07/31/ • [met B. du Mortier] ‘Rok met witwerk’, in B. du Mortier • ‘Een koninklijke trofee’, (red.), Mode & Kostuum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 https://dirkjanb.wordpress.com/2016/08/17/ • ‘Hoe herken je 19de-eeuwse nep?’, Reinier Baarsen https://dirkjanb.wordpress.com/2016/09/03/ • Bespreking van Paul Micio, Les Collections de Monsieur, • ‘Eén koekje bij de thee’, frère de Louis XIV, Orfèvrerie et objets d’art des Orléans https://dirkjanb.wordpress.com/2016/09/18/ sous l’Ancien Régime, Parijs 2014, The Burlington • ‘Op zoek naar diamantjuwelen’, Magazine 158 (2016), p. 41* https://dirkjanb.wordpress.com/2016/10/05/ • ‘Editorial’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), p. 99* • ‘Dordtse miniaturen voor Amsterdam’, • [met E. van der Hoorn] ‘Acquisitions, Drawings for https://dirkjanb.wordpress.com/2016/10/19/ Objects’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), pp. 156–191* • ‘Dansend zilver’, • Bespreking van Christine Cornet, Die Augsburger Kistler https://dirkjanb.wordpress.com/2016/11/07/ des 17. Jahrhunderts, Petersberg 2016, The Furniture • ‘Zilver in gebruik’, History Society Newsletter 203 (augustus 2016), pp. 17–19* https://dirkjanb.wordpress.com/2016/11/22/ • ‘Recent acquisitions’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), • ‘Romantisch goud voor Amsterdam’, pp. 282–283, 286–287, 294–295* https://dirkjanb.wordpress.com/2016/12/15/

Hubert Baija Jonathan Bikker • ‘Modern Materials and Practice in Gilding Conservation’, • Marten en Oopjen: twee monumentale portretten in Postprints of the Joint Session of the AIC Paintings and van Rembrandt, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 Wooden Artifacts Specialty Groups, 2014, pp. 31–49 • Marten and Oopjen: two monumental portraits by Rembrandt, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 Joosje van Bennekom • [red. met E. Schavemaker, E. Korthals Altes en • [met S. Creange, A. Ślączka en G. Davies] ‘Unearthing E. Hinterding] ‘Gij zult niet feestbundelen’: 34 bijdragen a context for Nataraja: a technical and art-historical voor Peter Hecht, Amsterdam 2016 investigation of the Rijksmuseum Dancing Shiva’, in • ‘The French connection: Huguenot collectors of Poussin R. Menon e.a. (red.), Metal 2016: Proceedings of the and Le Brun in the Dutch Republic’, in J. Bikker e.a. (red.), interim meeting of the ICOM-CC Metals Working Group, ‘Gij zult niet feestbundelen’: 34 bijdragen voor Peter Hecht, September 26–30, 2016, New Delhi, India, 2016, ICOM-CC/ Amsterdam 2016, pp. 9–16 IGNCA, New Delhi 2016, pp. 22–30* • [met G. Tauber] ‘Odd men out: Govert Flinck and Joachim von Sandrart’s civic guard portraits for the Dirk Jan Biemond Kloveniersdoelen’, Simiolus: Netherlands quarterly for • ‘Chain of the Markmen’s Guild of St George of the history of art 38 (2015–2016), pp. 260–272* Zevenbergen’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), pp. 84–87* Annemies Broekgaarden • ‘Hunting Horn’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), • Editorial on education for the national bulletin of the pp. 292–293* Czech Association of Museum and Galleries, januari 2016 • Johannes Lutma: an Amsterdam artist in silver, Google • ‘Can heritage contribute to cultural awareness and Arts & Culture, Rijksmuseum, expression? Knowing your history is important for https://www.google.com/culturalinstitute/beta/ knowing your identity’, School Education Gateway, 17 mei exhibit/3AKSX9Zo-K_VJQ* 2016, http://www.schooleducationgateway.eu/nl/pub/ • ‘Drie Koningen’, latest/news/can_heritage_contribute_to_cul.htm https://dirkjanb.wordpress.com/2016/01/04 • [met R. Meijer] ‘Meer zien en meer weten: De keuzes • ‘Klein winterfeest’, achter de multimediatour van het Rijksmuseum’, LKCA, https://dirkjanb.wordpress.com/2016/01/18/ Cultureel kapitaal, 18 mei 2016, http://www.lkca.nl/ • ‘Nederlandse miniaturisten?’, cultureel-kapitaal/opinie-broekgaarden-en-meijer https://dirkjanb.wordpress.com/2016/02/03/ • ‘Blingbling masters’, Justa van den Bulk https://dirkjanb.wordpress.com/2016/02/22/ • ‘Oude foto’s van prehistorische rotswoningen’, • ‘Paraderende pauwen en bezadigde heren’, De Boekenwereld 32 (2016), nr. 2, pp. 98–99 ‘https://dirkjanb.wordpress.com/2016/03/07/ • ‘Het is Pasen!’, Jan van Campen https://dirkjanb.wordpress.com/2016/03/27/ • ‘Porcelain, the City Maiden of Amsterdam and Amalia • ‘De lokroep van Japan’, van Solms’, Vormen uit Vuur 232 (2016), nr. 3, pp. 50–57* https://dirkjanb.wordpress.com/2016/04/12/ • ‘#OnsEchteGoud #isvanzilver’, Dionysia Christoforou https://dirkjanb.wordpress.com/2016/04/16/ • ‘Rotation Hanger, R-hang™’, Journal of Paper onsechtegoud-isvanzilver/ Conservation 17 (2016), nr. 1, p. 33 • ‘Al tweehonderd jaar modern’, • ‘Studio lighting, Harolux® Black Line’, Journal of Paper https://dirkjanb.wordpress.com/2016/05/03/ Conservation 17 (2016), nrs. 3–4, pp. 131–132 • ‘Kwabcartouches in zilver en op papier’, • ‘Light boxes’, Journal of Paper Conservation 17 (2016), https://dirkjanb.wordpress.com/2016/05/18/ nrs. 3–4, pp. 133–134

112 • [met E. Hinterding] ‘Hercules Segers’s Print Supports’, in • ‘Stof, stijl en status’, Kunstschrift (2016), nr. 4, pp. 40–45* H. Leeflang en P. Roelofs (red.), Hercules Segers. Painter- • ‘Retro Fashion’, in B. du Mortier (red.), Fashion & Costume, Etcher, tent.cat. Amsterdam (Rijksmuseum) 2016, pp. 79–85 Amsterdam (Rijksmuseum) 2016, pp. 172–173 • ‘Silks before the Industrial Revolution’, in B. du Mortier Femke Coevert (red.), Fashion & Costume, Amsterdam (Rijksmuseum) • [met H. van Beek] ‘Book Cradle Plus – “Sensitive” book 2016, pp. 176–177 cradle for digitising friable media in sketchbooks’, Journal of Paper Conservation 17 (2016), pp. 138–142 Jan Dorscheid • [met D. Corbin] ‘The re-discovery of a pair of Commodes Sara Creange attributed to André-Charles Boulle’, in American Institute • [met J. van Bennekom, A. Ślączka en G.R. Davies] for Conservation, Wooden Artifacts Group Postprints, ‘Unearthing a context for Nataraja: a technical and art- Miami 2015, pp. 1–13* historical investigation of the Rijksmuseum Dancing Shiva’, in R. Menon e.a. (red.), Metal 2016: Proceedings of Esther van Duijn the interim meeting of the ICOM-CC Metals Working Group, • [met J. Filedt Kok] ‘The Art of Conservation III: September 26–30, 2016, New Delhi, India, 2016, ICOM-CC/ The Restorations of Rembrandt’s Night watch’, The IGNCA, New Delhi 2016, pp. 22–30* Burlington Magazine 158 (2016), nr. 1355, pp. 117–128* • [met M. te Marvelde] ‘The Art of Conservation VII: Lieke van Deinsen Hopman and De Wild: The historical importance of two • The Panpoëticon Batavûm. The Portrait of the Author Dutch families of restorers’, The Burlington Magazine 158 as a Celebrity, Rijksmuseum Studies in History, vol. 1, (2016), nr. 1363, pp. 812–823* Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 • [red. met B. Vanacker en I. Leemans] Taste and Smell Paul van Duin in the Eighteenth Century, speciale uitgave van De • [met G. van Gerven, B. Ankersmit, A. Jorissen en Achttiende Eeuw 48 (2016), nrs. 1–2* H. Schellen] ‘A controlled method to flatten warped • [met B. Vanacker] ‘Taste and Smell in the (long) wooden panels’, Studies in Conservation 61 (2016), nr. 3, Eighteenth Century: introduction’, in L. van Deinsen, pp. 125–135* B. Vanacker en I. Leemans (red.), Taste and Smell in the • [met C. Hagelskamp en A. Heginbotham] ‘Bending Asian Eighteenth Century, speciale uitgave van De Achttiende lacquer in eighteenth-century Paris: New discoveries’, Eeuw 48 (2016), nrs. 1–2, pp. 3–13 Studies in Conservation (special supplement) 61 (2016), • ‘The Way Our Tastes Differ: Defining Vernacular Literary nr. 3, pp. 91–96* Taste in the Early Eighteenth-Century Dutch Republic’, in L. van Deinsen, B. Vanacker en I. Leemans (red.), Taste Robert Erdmann and Smell in the Eighteenth Century, speciale uitgave van • [met M. Ilsink, R. Klein Gotink, H. Nap, D. Veldhuizen, De Achttiende Eeuw 48 (2016), nrs. 1–2, pp. 78–92* L. Hoogstede en J. Koldeweij] Bosch Online, • ‘Preserving the Past and Constructing a Canon. Defining http://boschproject.org, 2016 National Taste and Tradition in an eighteenth-century • [met M. Ilsink, J. Koldeweij, R. Spronk, L. Hoogstede, Cabinet of Literary Curiosities’, in L. Jensen (red.), The R. Klein Gotink, H. Nap en D. Veldhuizen] Hieronymus Roots of Nationalism, Amsterdam 2016, pp. 251–269* Bosch, Painter and Draughtsman: Catalogue Raisonné, • ‘18de-eeuwse literaire canon digitaal tot leven’, Brussel 2016 Geschiedenis Magazine 51 (2016), nr. 7, p. 4 • [met L. Hoogstede, R. Spronk, R. Klein Gotink, M. Ilsink, • ‘De vrouwelijke Voltaire: Christina Leonora de Neufville J. Koldeweij, H. Nap en D. Veldhuizen] Hieronymus Bosch, (1713–1781)’, http://www.schrijverskabinet.nl/ artikel/ Painter and Draughtsman: Technical Studies, Brussel 2016 christina-leonora-de-neufville • ‘Letterdief en literair executeur-testamentair: Ysbrand Lénia Fernandes Vincent (1641–1718)’, http://www.schrijverskabinet.nl/ • ‘44th Annual AIC Meeting, Pre-Conference Session: artikel/ijsbrand-vincent “Florence: Days of Destruction” by Franco Zeffirelli’, • ‘De literaire toerist: Pieter de la Ruë (1695–1770)’, http://www.conservators-converse.org http://www.schrijverskabinet.nl/artikel/pieter-de-la-rue • ‘44th Annual AIC Meeting – Photographic Materials • ‘De verfranste veelvertaler: Frans Ryk (onbekend–onbe­ and Research and Technical Studies Session, “Colour kend)’, http://www.schrijverskabinet.nl/ artikel/frans-ryk Photographic Prints Brand by Spectral and Statistical • ‘De vergeten portretdichter: Joannes Badon (1706–1790)’, Analysys”, by Christine Andraud’, http://www. http://www.schrijverskabinet.nl/artikel/joannes-badon conservators-converse.org • ‘Gouverneur van het Pan: Jan Klinkenberg (onbekend– onbekend)’, http://www.schrijverskabinet.nl/ artikel/jan- Menno Fitski klinkenberg • [met J. de Hond] De smalle brug. Japan en Nederland sinds 1600 / A Narrow Bridge. Japan and the Netherlands Taco Dibbits from 1600, Amsterdam (Rijksmuseum)/Nijmegen 2016 • ‘A word from the new General Director’, The Rijksmuseum • ‘D’une Beauté Enchantée’, Vormen uit Vuur 232 (2016), Bulletin 64 (2016), p. 307* nr. 3, pp. 58–65 • ‘Wisseling in het Paviljoen: 1616 / arita japan’, Aziatische Femke Diercks Kunst 46 (2016), nr. 1, pp. 50–52 • ‘Priceless Purcelane’, Ceramics Review 277 (januari 2016), • ‘Wisseling in het Paviljoen: no-theater kostuums uit de pp. 50–52 collectie van het Okura Museum of Art’, Aziatische Kunst • ‘Recent Acquisitions’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), 46 (2016), nr. 2, pp. 2–20 pp. 284–285* Peter Gorgels Sara van Dijk • ‘The digital non-visitor’, Art in America (oktober 2016), • ‘Voedingsleer in linnen. Een vorstelijk tafellaken van pp. 99–101 Passchier Lammertijn’, Article (2015–2016), nr. 15, pp. 4–9*

113 Martine Gosselink • [met P. van der Coelen] ‘Rembrandts grafiek in de • ‘O god, wat is mijn favoriete boek?’, https://www.hebban. achttiende eeuw. Over koperplaten bij Jean de Bary en nl/artikelen/martine-gosselink-column een oeuvrelijst met prijsannotaties van Michiel van den • Bijdrage aan webproject ‘Ode aan de V’, http://www. Bergh’, Kroniek van het Rembrandthuis (2016), pp. 46–82 vfonds.nl/ode-aan-de-v/martine-gosselink/ • [met O. Horbatsch] ‘Selling Prints to the Rijksmuseum • ‘Voorwoord’, in G. Snoeijer, Vêrlander, the Forgotten in 1827: Christiaan Josi and Cornelis Apostool’, The Children of the VOC, Amsterdam 2016 Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), pp. 348–397* • ‘Acquisitions. Prints and Drawings’, The Rijksmuseum Ludo van Halem Bulletin 64 (2016), pp. 401–429* • [met L. Stamps] ‘Experiment in paars en blauw’, Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 8 Maria Holtrop (2016), nr. 1, pp. 8–9 • ‘Gatekeepers en shared authority in het Rijksmuseum’, • ‘Recent Acquisitions’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), in T. Riswick en L. Zurhake (red.), Criteria van Waarde in pp. 84–93* de geschiedbeoefening: Reflecties van Jonge Historici, • Bespreking van tent. ‘Karel Appel: Retrospectief’, Amsterdam 2016 Gemeentemuseum Den Haag, De Witte Raaf 180 (maart– april 2016), p. 34 Carola Holz • [met T. Nieuwenhuijs-van der Horst] Constant: • [met B. du Mortier] ‘Knopen’, in B. du Mortier (red.), Mode Ruimte+Kleur. Van Cobra naar New Babylon, tent.cat. & Kostuum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 Amstelveen (Cobra Museum voor Moderne Kunst)/ • [met B. du Mortier] ‘Passement’, in B. du Mortier (red.), Rotterdam 2016 (Ned. en Eng. ed.) Mode & Kostuum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 • ‘Constant: Ruimte+Kleur. Van Cobra naar New Babylon’, in L. van Halem en T. Nieuwenhuijs-van der Horst, Constant: Jan de Hond Ruimte+Kleur. Van Cobra naar New Babylon, tent.cat. • [met M. Fitski] De smalle brug. Japan en Nederland sinds Amstelveen (Cobra Museum voor Moderne Kunst)/ 1600 / A Narrow Bridge. Japan and the Netherlands from Rotterdam 2016, pp. 8–16 (Ned. en Eng. ed.) 1600, Amsterdam (Rijksmuseum)/Nijmegen 2016 • [met L. Stamps] ‘Ruimte en kleur in de praktijk. Over • ‘A Nightschool for the Rijksmuseum’, in B. Cornelis reconstructies van experimentele ruimtes’, in L. van e.a. (red.), Collecting for the public. Works that made a Halem en T. Nieuwenhuijs-van der Horst, Constant: difference, Londen 2016, pp. 46–51 Ruimte+Kleur. Van Cobra naar New Babylon, tent.cat. Amstelveen (Cobra Museum voor Moderne Kunst)/ Marije Jansen Rotterdam 2016, pp. 18–26 (Ned. en Eng. ed.) • Bespreking van ‘Water and Shadow. Kawase Hasui and • ‘Recent Acquisitions’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), Japanese Landscape Prints’ door K. Brown, Andon (2016), pp. 278–301* nr. 101, pp. 48–49 • ‘Japan Modern. Collection Elise Wessels – Japanese Gijs van der Ham Prints in the Rijksmuseum’s Philips Wing’, IIAS Newsletter • Tarnished Gold. Ghana and the Netherlands from 1593, (2016), nr. 74, p. 51 Amsterdam (Rijksmuseum)/Nijmegen 2016 • ‘Japan Modern – 60 jaar Japanse prenten in het • Dof Goud. Ghana en Nederland sinds 1593, Amsterdam Rijksmuseum’, Aziatische Kunst 46 (2016), nr. 2, (Rijksmuseum)/Nijmegen 2016 (2de ed.) pp. 21–27 • Japan Modern. Japanse prenten uit de collectie Elise Erma Hermens Wessels, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 • [red. met F. Robertson] Authenticity in Transition: • Japan Modern. Japanese prints from the Elise Wessels Changing Practices in Contemporary Art Making and collection, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 Conservation, Londen 2016 • [met M. Smith en K. Thompson] ‘Breaking down banners: Raymond de Jong analytical approaches to determining the materials • ‘Geweld tegen dienstverleners’, Security management of painted banners’, Heritage Science 4 (2016), nr. 23, (maart 2016), pp. 50–51 https://heritagesciencejournal.springeropen.com/ articles/10.1186/s40494-016-0095-0 Eva Kalis • [met M. Richter, A. Clarke en J. Cooper] ‘“The truth is for • ‘Mensen verbinden door kunst en geschiedenis’, in many years I was extremely fond of a very treacherous Providence Capital, Vermogens Fondsen, Bussum 2016, colour called Carmine...”. Sir Joshua Reynolds and his pp. 18–22 Painting Technique: Fading, Cracking and Longevity’, in A. Wallert (red.), 5th International Symposium Painting Katrien Keune Techniques: History, Materials and Studio Practice, 18–20 • [met J. Hermans, A. van Loon, R. Corkery en P. Iedema] September 2013 (postprints), Amsterdam (Rijksmuseum) ‘Ionomer-like structure in mature oil paint binding 2016 media’, RSC Adv 6 (2016), nr. 96, pp. 93363–93369* • [met J. Hermans, A. van Loon, R. Corkery en P. Iedema] Rosina Herrera Garrido ‘The crystallization of metal soaps and fatty acids in • ‘Retos y compromisos en la conservación de nuevos oil paint model systems’, Physical Chemistry Chemical materiales de impresión y montaje en fotografía’, in Physics 18 (2016), nr. 16, pp. 10896–10905* Ministerio de Educación, Cultura y Deporte España, • [met J. Mass, A. Metha, J. Church, F. Meirer] ‘Analytical Patrimonio cultural de España, Fotografía y patrimonio a imaging studies of the migration of degraded orpiment, debate, Spanje 2016, pp. 79–88 realgar, and emerald green pigments in historic paintings and related conservation issues’, Heritage Erik Hinterding Science 4 (2016), nr. 10, p. 1* • ‘Pieter Barbiers Bzn, Nederlands eerste zinkograaf?’, in • [met M. van Eikema Hommes, R. Kramer, Z. Huijbregts, J. Bikker e.a. (red.) ‘Gij zult niet feestbundelen’: 34 bijdragen H. Schellen en M. Stappers] ‘Pigment Degradation in Oil voor Peter Hecht, Amsterdam 2016, pp. 61–66 Paint Induced by Indoor Climate: Comparison of Visual

114 and Computational Backscattered Electron Images’, • ‘De Amsterdamse bergen van Hercules Segers’, Ons Microscopy and Microanalysis 22 (2016), nr. 2, p. 448–457* Amsterdam 68 (2016), nov.–dec., p. 49 • [met R. Jones, J. Townsend en J. Boon] ‘Drying crackle in • ‘Anonymous, Head of Christ’, ‘Attributed to Juste de early and mid-eighteenth-century British paintings: an Juste, Nude Man, Reclining on his Back’, ‘Anonymous, explanation of the phenomenon of microcissing’, in A. Skeleton in Armour (Personification of Death)’, ‘Marco Wallert (red.), 5th International Symposium Painting Tech­ Angelo del Moro, Triumph of Neptune and Venice’, ‘George niques. History, Materials and Studio Practice, 18–20 Septem- Le Juge, The Will of Jeanne (Le Testament de Jeanne)’, ber 2013 (postprints), Amsterdam (Rijksmuseum) 2016* ‘Acquisitions. Prints’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), • [met M. van Eikema Hommes, P. Bakker en I. Verslype] pp. 401–402, 404–405, 418–421, 428–429* ‘The Triumphant procession (1778) of Andries Warmoes in the Hofkeshuis’, in A. Wallert (red.), 5th International Suzanne van Leeuwen Symposium Painting Techniques. History, Materials and • ‘Recent Acquisitions’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), Studio Practice, 18–20 September 2013 (postprints), pp. 290–291* Amsterdam (Rijksmuseum) 2016* • ‘En quatre coleur. An Eighteenth-Century Gold Watch • [met M. van Eikema Hommes, T. van Run, I. Verslype, Chatelaine in the Rijksmuseum’, The Rijksmuseum A. Wallert, M. den Leeuw en I. de Jongh] ‘Discoveries Bulletin 64 (2016), pp. 328–348* during the technical investigation of Gerard de Lairesse’s • ‘The Art of Glass and Jewellery: The Use of Goldstone, or earliest known ceiling painting (1672)’, in A. Wallert Aventurine Glass, in an Early Eighteenth-century Dutch (red.), 5th International Symposium Painting Techniques. Necklace’, in Conference Proceedings: The Jewel in Art History, Materials and Studio Practice, 18–20 September and Art in Jewel, Conference Museu Nacional D’art de 2013 (postprints), Amsterdam (Rijksmuseum) 2016* Catalunya Barcelona 17–18 November 2016, Barcelona 2016* Jan de Klerk • ‘Gezichten op het keizerlijk zomerverblijf door Matteo Annelies van Loon Ripa’, De Boekenwereld 32 (2016), nr. 4, pp. 34–37 • [met W. Genuit, C. Pottasch, S. Smelt en P. Noble] ‘Analysis • ‘Een onbekend portret van Willem “Wiwill” van Oranje- of Old Master Paintings by Direct Temperature-Resolved Nassau (1840–1879)’, in Geschiedkundige Vereniging Time-of-Flight Mass Spectrometry: Some Recent Develop-­ Oranje Nassau, Jaarboek Oranje-Nassau, Den Haag 2016, ments’, Microchemical Journal 126 (2016), pp. 406–414* pp. 85–95 • [met K. Janssens, G. Van Der Snickt, M. Alfeld, P. Noble, J. Delaney, D. Conover, J. Zeibel en J. Dik] ‘Rembrandt’s Marjolein Koek “Saul and David” (c. 1652): Use of multiple types of • [met B. du Mortier] ‘Pailletten en kralen’, in B. du Mortier smalt evidenced by means of non-destructive imaging’, (red.), Mode & Kostuum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 Microchemical Journal 126 (2016), pp. 515–523* • [met B. du Mortier] ‘Kunstbloemen en -fruit’, in B. du Mortier • [met J. Hermans, K. Keune, R. Corkery en P. Iedema] (red.), Mode & Kostuum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 ‘Ionomer-like structure in mature oil paint binding media’, RSC Advances 6 (2016), pp. 93363–93369* Geert-Jan Koot • [met J. Hermans, K. Keune en P. Iedema] ‘The • ‘The Art Discovery Group Catalogue: a new and freely- crystallization of metal soaps and fatty acids in oil paint available tool for art historical bibliographic research’, model systems’, Physical Chemistry Chemical Physics 18 Art Libraries Journal 40 (2015), nr. 3, pp. 41–48 (2016), pp. 10896–905*

Anna Krekeler Rianne Luimes • ‘The Rembrandt Database and the Rijksmuseum’, • [met A. Suiker, A. Jorissen en H. Schellen] ‘Bezwijkgedrag TheRembrandtDatabase Newsletter (2016), nr. 3 van historisch eikenhout onder drie-puntsbuiging – een experimenteel-numerieke studie’, in Onderzoeksmiddag Davina Kuh Jakobi Construeren met Hout – 22 januari 2016, Eindhoven 2016, • [met K. Jensen, D. Howells en G. Smith] ‘Ship Model pp. 8–23* Conservation Literature Database’, Partnerships with • [met A. Suiker, A. Jorissen en H. Schellen] ‘Fracture other museums and conservation institutions, Royal behaviour of historic oak wood under three-point Museums Greenwich, http://www.rmg.co.uk/discover/ bending – an experimental-njumerical study’, in Analysis museum-collections/conservation-partnerships and characterisation of wooden cultural heritage by • [met G. Smith] ‘We’re all in the same boat: Using ship scientific engineering methods, Halle 2016, pp. 51–62* models to promote collaboration’, Museological Review • [met A. Suiker, H. Schellen en A. Jorissen] ‘Fracture behav­ (2016), nr. 20, pp. 27–35 iour of historic oak wood’, in WCTE 2016 World Conference on Timber Engineering, Wenen 2016, pp. 2100–2108 Huigen Leeflang • [red. met P. Roelofs] Hercules Segers. Painter-Etcher, Renate Meijer 2 dln., tent.cat. Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 • [met A. Broekgaarden] ‘Meer zien en meer weten: De • ‘“For he also printed paintings”: Hercules Segers’s keuzes achter de multimediatour van het Rijksmuseum’, Painterly Prints’, ‘Catalogue of the etchings’ in ibid., LKCA, Cultureel kapitaal, 18 mei 2016, http://www.lkca.nl/ pp. 38–73, 151–241 cultureel-kapitaal/opinie-broekgaarden-en-meijer • ‘“Want hy drukte ook Schildery.” De schilderachtige prenten van Hercules Segers’, Kunstschrift (2016), nr. 5 Suzan Meijer (themanummer Hercules Segers 1589/90–c. 1640), • [met B. du Mortier] Bijdragen aan B. du Mortier (red.), pp. 24–33 Mode & Kostuum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 • ‘Les montagnes hollandaises d’Hercules Segers’, L’Objet (Engelstalige editie: Costume & Fashion) d’Art (december 2016), nr. 529, pp. 68–75 • ‘Bij zeven etsen van Hercules Segers (1589/90–1633/40)’, Bianca M. du Mortier in Hercules Segers. Zeven etsen in facsimilé, Amsterdam/ • [red.] Mode & Kostuum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 Zwolle 2016, pp. 1–20 • [red.] Costume & Fashion, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016

115 • [met S. Meijer] ‘Moving forward together’, in M.M. aspect van de Hollandse achttiende-eeuwse tekenkunst’, Brooks en D.D. Eastop (red.), Refashioning and Redress: Delineavit et Sculpsit. Journal for Dutch and Flemish Prints Conservering and Displaying Dress, Los Angeles 2016, and Drawings, (oktober 2016), nr. 40, pp. 1–127 pp. 237–250 • [met M. van Eikema Hommes, R. Lambour, G. Tauber, Pieter Roelofs M. de Winkel, M. Alfeld, K. Janssens en J. Dik] ‘The Hidden • [red. met H. Leeflang] Hercules Segers. Painter-Etcher, Youth of Dirck Jacobsz Leeuw: A Portrait by Govert Flinck 2 dln., tent.cat. Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 Revealed’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), pp. 4–61* • ‘Hercules Segers, the Painter’, in H. Leeflang en P. Roelofs (red.), Hercules Segers. Painter-Etcher, dl. 2, tent.cat. Malika M’rani Alaoui Amsterdam (Rijksmuseum), pp. 111–140 • ‘Muurkrant “Le Mur”: Traditie en moderniteit in fin- • ‘Catalogue of the Paintings’, in H. Leeflang en P. Roelofs de-siècle Montmartre’, Simulacrum 25 (2016), nr. 1, (red.), Hercules Segers. Painter-Etcher, tent.cat. Amster­ pp. 25–29* dam (Rijksmuseum) 2016, pp. 243–325 • ‘Meindert Hobbema (1638–1709), Wooded Landscape Manon van der Mullen with Merrymakers in a Cart’, in Q. Buvelot en E. Gordenker • ‘“Een beetje connaisseur d’estampes in ’t algemeen”, (red.), Thank you: A tribute to Willem Baron van Dedem Jan Weissenbruch en de prentkunst’, in T. van Druten (1925–2015) / Eerbetoon aan Willem Baron van Dedem (red.), Jan Weissenbruch, tent.cat. Haarlem (Teylers (1929–2015), Den Haag (Mauritshuis)/Londen (National Museum) 2016 Gallery)/Amsterdam (Rijksmuseum) 2016, pp. 64–67 • ‘“Hoewel het koloriet ons in het onzekere laat, onder • ‘Jan Asselijn. The Breach of St Anthony’s Dike near welke hemelstreek en in welk land wij ons bevinden”. Amsterdam, 1651’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), Inspiratie en waardering in het buitenland’, in Jeroen pp. 88–89* Kapelle e.a., Bezield landschap. Leven en werk van Johannes Warnardus Bilders (1811–1890), Wageningen Hans Rooseboom 2016 • [met Ileen Montijn] Nederland in kleur 1907–1935, Amsterdam 2016 Petria Noble • ‘Analytical Aesthetic: The Syndics’, The Analytical Scientist Marijn Schapelhouman (2016), nr. 43, pp. 26–27 • ‘Talking of Door Knockers’, The Rijksmuseum Bulletin 64 • [met K. Janssens, G. Van Der Snickt, M. Alfeld, A. van Loon, (2016), pp. 150–155* J. Delaney, D. Conover, J. Zeibel en J. Dik] ‘Rembrandt’s • [met B. Cornelis] Adriaen van de Velde, Dutch Master “Saul and David” (c. 1652): Use of multiple types of of Landscape, Londen/Amsterdam 2016 smalt evidenced by means of non-destructive imaging’, • ‘A Proof Impression and some Doodles’, in B. Cornelis e.a. Microchemical Journal 126 (2016), pp. 515–523* (red.), Collecting for the Public. Works that made a difference, Londen 2016 Alied Ottevanger • ‘Marthe Donas. De Belgische avant-gardiste’, De Witte Onno Schellekens Raaf 181 (mei–juni 2016), katern dion, p. 7 • ‘De bibliotheek van de Amsterdamse schutterij’, • ‘Monumentale kunst in maquettes’, in D. Broekhuizen De Boekenwereld 32 (2016), nr. 2, pp. 48–51 (red.), Maison d’Artiste. Onvoltooid icoon van De Stijl, Rotterdam 2016 Frits Scholten • ‘Andries Gutsche’s loden tuinsculpturen voor Huis Bergh’, Marleen Ram in M. Reijntjes en A. Vels Heijn (red.), De oudste tuin • ‘An Amsterdam Notebook Unravelled: Designs for van Nederland. De groene geschiedenis van Huis Bergh, Decorative and Ornamental Objects by Philip Tideman’, ’s-Heerenbergh 2016, pp. 79–93 The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), pp. 252–277* • ‘Torrigiani’s Mater dolorosa in the Rijksmuseum’, in • ‘Frans Post. Gezicht op Olinda’, Collect Kunst & Antiek B. Cornelis e.a. (red.), Collecting for the public. Works that Journaal 21 (2016), nr. 7, pp. 28–31 made a difference, Londen 2016, pp. 202–209 • ‘Penones handen/Penone’s Hands’, in A. Pacquement Frederique van Reij en F. Scholten, Giuseppe Penone in het | at the • ‘Mondriaanjurk van Yves Saint Laurent’, in B. du Mortier Rijksmuseum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016, pp. 6–18 (red.), Mode & Kostuum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016, • ‘Ruud Kuijer, Ocean Reef I (2016)’, brochure bij de pp. 304–305 onthulling van een beeld van Ruud Kuijer voor Panama Bay Jenny Reynaerts • ‘Quellinus’ Arion. A terracota Modello for the Town Hall • ‘Holland op zijn smalst. Jan Weissenbruch en de of Amsterdam’, Bulletin of the Detroit Institute of Arts monumentenzorg’, in T. van Druten (red.), Jan (2016), pp. 32–43 Weissenbruch, tent.cat. Haarlem (Teylers Museum) 2016, • [red.] Small Wonders. Late-Gothic Boxwood Micro- pp. 98–127 carvings from the Low Countries, Amsterdam • ‘Tree Lovers. Development and Meaning of the Sous-Bois (Rijksmuseum) 2016 Genre’, in C. Homburg, S. Kelly, L. Prins en J. Reynaerts, • ‘The boxwood carvers of the Late Gothic Netherlands’, in Van Gogh. Into the Undergrowth, Cincinnati 2016, F. Scholten (red.), Small Wonders. Late-Gothic Boxwood pp. 43–59* Micro-carvings from the Low Countries, Amsterdam • ‘Beelden van de Amerikaanse Wildernis. De erfenis van (Rijksmuseum) 2016, pp. 12–80 Alexander Wüst (1837–1876)’​, De Negentiende Eeuw. • ‘Scale, Prayer and Play’, in F. Scholten (red.), Small Tijdschrift van de Werkgroep De Negentiende Eeuw 40 Wonders. Late-Gothic Boxwood Micro-carvings from the (2016), nr. 4, pp. 315–333* Low Countries, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016, pp. 171–210 Robert-Jan te Rijdt • ‘Statuettes “taillée en bois bien fecte”’, in F. Scholten • [met J. Niemeijer] ‘À l’impromptu. Een weinig gekend (red.), Small Wonders. Late-Gothic Boxwood Micro-

116 carvings from the Low Countries, Amsterdam Harm Stevens (Rijksmuseum) 2016, pp. 428–474 • ‘Een historische momentopname’, in R. Mulder, Objectief • Frits van Hall (1899–1945), beeldhouwer van de Nederland. Een foto-experiment in 1974, Amsterdam 2016, gereserveerde gratie, Zwolle 2016 pp. 11–13 • Entry 18 en 36, in Blut und Tränen. Albrecht Bouts und • ‘Foreword’, in I. Boon, Heritage in Transition, 2016 das Antlitz der Passion, tent.cat. Luxemburg (Musée • ‘Huisjapon van zijden landkaarten’, in B. du Mortier (red.), national d’histoire et d’art)/Aken (Suermondt-Ludwig- Mode & Kostuum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016 Museum) 2016 • ‘Adriaen de Vries, “The most famous modeller-artist Gwen Tauber of all”’, The Low Countries. Arts and Society in Flanders • [met J. Bikker] ‘Odd men out: Govert Flinck and and the Netherlands 24 (2016), pp. 314–315 Joachim von Sandrart’s civic guard portraits for the • ‘Adriaen de Vries, “artiste statuaire célébrissime entre Kloveniersdoelen’, Simiolus 38 (2015–2016), nr. 4, tous”’, Septentrion 45 (2016), nr. 2, pp. 72–74 pp. 260–272 • [red. met T. Weststeijn en E. Jorink] Netherlandish Art • [met M. van Eikema Hommes, R. Lambour, B. du Mortier, in its global context, Nederlands Kunsthistorisch M. de Winkel, M. Alfeld, K. Janssens en J. Dik] ‘The Hidden Jaarboek 66 (2016) Youth of Dirck Jacobsz Leeuw: A Portrait by Govert Flinck • ‘Scheinbewegungen, Zu den Arbeiten von Lon Pennock – Revealed’, The Rijksmuseum Bulletin 64 (2016), pp. 4–61* Diversions, The Art of Lon Pennock’, in T. Köllhofer en F. Scholten, Works Lon Pennock, Heijningen 2016, pp. 4–9 Jane Turner • ‘Monumentale miniaturen’, See All This (2016), nr. 4, • [met P. Joannides] ‘Titian’s Rokeby Venus and Adonis and pp. 94–99 the Role of Working Templates within his Development of the Theme’, Studi Tizianeschi. Annuario della Fondazione Eveline Sint Nicolaas Centro Studi Tiziano e Cadore 9 (2016), pp. 48–76* • ‘Kwetsende metadata in de erfgoedwereld. • [red. met A. de Bruin] Frans Post: Animals in Brazil, tent. Rijksmuseum kijkt kritisch naar gebruikte termen’, cat. Amsterdam (Rijksmuseum) 2016; overdruk van IP vakblad voor informatieprofessionals (2016), nr. 9, Master Drawings 54 (2016), nr. 3, pp. 292–368 pp. 44–47 • ‘Kolder met kogelgat’, in B. du Mortier (red.), Mode & Matthias Ubl Kostuum, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016, p. 31 • ‘Herri met de Bles. “Het paradijs”’, in J. van der Stock, Op zoek naar Utopia, tent.cat. Leuven (M-Museum Anna A. Ślączka Leuven) 2016, pp. 200–203 • ‘Temple guardians and ‘folk Hinduism’ in Tamil • Entry ‘Herri met de Bles, “Het Paradise”’ (SK-A-780), South India: a bronze image of the “black god” in J.P. Filedt Kok (red.), Early Netherlandish Paintings, Karuppannasamy in the Rijksmuseum’, The Rijksmuseum online coll.cat. Amsterdam (Rijksmuseum) 2009 Bulletin 64 (2016), pp. 62–82* (nieuwe versie 2016) • ‘The two iconographic chapters from the Devyāmata • Biography ‘Herri met de Bles’ (SK-A-780), in J.P. Filedt and the art of Bengal’, in D. Goodall en H. Isaacson Kok (red.), Early Netherlandish Paintings, online coll.cat. (red.), Tantric studies: fruits of a Franco-German project Amsterdam (Rijksmuseum) 2009 (nieuwe versie 2016) on Early Tantra, Pondicherry 2016, pp. 181–246* • ‘Portret van Lysbeth van Duvenvoorde, ca. 1430’ • ‘Review of Jean Deloche, Contribution to the history (SK-C-1454), in J.P. Filedt Kok (red.), Early Netherlandish of the wheeled vehicle in India’, Bulletin of the SOAS 79 Paintings, online coll.cat. Amsterdam (Rijksmuseum) (2016), nr. 1, pp. 203–205 2009 (nieuwe versie 2016) • ‘Een Zuid-Indiase zuil in het Rijksmuseum’, Nieuwsbrief van de Vereniging Vrienden van het Instituut Kern, Suzanne Veldink Universiteit Leiden (juni 2016), nr. 24, pp. 4–5 • [met N. Woltman] Breitner: Meisje in kimono, Amsterdam • ‘De Nataraja en het bronsonderzoek in het Rijksmuseum’, (Rijksmuseum) 2016 Nieuwsbrief van de Vereniging Vrienden van het Instituut Kern, Universiteit Leiden (november 2016), nr. 25, p. 3 Guus Verhaar • [met S. Creange, J. van Bennekom en G. Davies] • [met M. van Bommel en N. Tennent] ‘Weeping glass: ‘Unearthing a context for Nataraja: a technical and art- The identification of ionic species on the surface historical investigation of the Rijksmuseum Dancing of vessel glass using ion chromatography’, in ICOM- Shiva’, in R. Menon e.a. (red.), Metal 2016: Proceedings of CC, ICOM-CC Recent Advances in Glass and Ceramics the interim meeting of the ICOM-CC Metals Working Group, Conservation 2016 Preprints, Wrocław, 25–29 May 2016, September 26–30, 2016, New Delhi, India, 2016, ICOM-CC/ Parijs 2016, pp. 123–133* IGNCA, New Delhi 2016, pp. 22–30* Ige Verslype William A. Southworth • [met R. Harmanni] ‘De geheimen van een spectaculaire • [met T. Kỳ Phuong] ‘Die Champa-Kultur’, in H. Hock e.a., kamer onthuld’, Erfgoed Magazine (2016), nr. 6, pp. 26–29 Schätze der Archäologie Vietnams, Mainz 2016, pp. 118–153 • [met M. van Eikema Hommes, K. Keune en P. Bakker] ‘The Triumphant procession (1778) of Andries Warmoes Giovanni Paolo Di Stefano in the Hofkeshuis’, in A. Wallert (red.), 5th International • ‘I costruttori di pianoforti in Sicilia’, in M. Balsano e.a. Symposium Painting Techniques. History, Materials and (red.), Le Cadeau du village: musiche e studi per Amalia Studio Practice, 18–20 September 2013 (postprints), Collisani, Palermo 2016, pp. 259–287 Amsterdam (Rijksmuseum) 2016* • ‘Tangentenflügel by Christoph Friedrich Schmahl, • [met M. van Eikema Hommes, T. van Run, K. Keune, Regensburg 1797’, in cd-boekje bij G. Togni, Carl Philipp A. Wallert, M. den Leeuw en I. de Jongh] ‘Discoveries Emanuel Bach. Keyboard Music, Genua 2016, pp. 5–15, during the technical investigation of Gerard de Lairesse’s 18–19 earliest known ceiling painting (1672)’, in A. Wallert (red.), 5th International Symposium Painting Techniques.

117 History, Materials and Studio Practice, 18–20 September penseel, tent.cat. Alkmaar (Stedelijk Museum) 2016, 2013 (postprints), Amsterdam (Rijksmuseum) 2016* pp. 128, cat. 8; pp. 134–136, cat. 11; pp. 138–142, cat. 13a, 13b; pp. 159–161, cat. 21 Jeroen van der Vliet • [red. met A. Lemmers] Navy Models in the Rijksmuseum, Nienke Woltman online coll.cat. Rijksmuseum • ‘Breitner aan het werk’, in S. Veldink, Breitner: Meisje in kimono, Amsterdam (Rijksmuseum) 2016, pp. 54–68 Ching-Ling Wang • ‘Iconographic Turn: On Chinese Buddhist and Daoist Iconography in the Diez Albums’, in J. Gonnella, F. Weis en C. Rauch (red.), The Diez Albums- Contexts and Contents, Leiden 2016, pp. 592–612* • ‘New Discoveries Regarding Portraits of Meritorious Officials during the Qianlong Reign (1736–1795)’, in Aziatische Kunst 46 (2016), nr. 3, pp. 39–47* • ‘A Dutch Model for a Chinese Woodcut: On Han Huide’s Herding a Bull in a Forest’, in T. Weststeijn, E. Jorink en F. Scholten (red.), Netherlandish Art in Global Context, Leiden 2016, pp. 232–251* • ‘Bolin shoucang de ziguangge gongchenxiang jiqi xiangguan zuoping xinlun 柏林收藏的紫光閣功臣像及 其相關作品新論’, in Gugong xueshu jikan 故宮學術季刊 [National Palace Museum Research Quarterly] 34 (2016), nr. 1, pp. 153–214* • ‘Machang durchbricht die Feindlichen Linien: Eine Neubewertung der Querrolle in der Sammlung des Museums für Asiatische Kunst, Staatliche Museen zu Berlin’, Ostasiatische Zeitschrift 31 (2016), pp. 24–32* • [met R. Dedo Gedebusch] ‘Blumen und Vögel in der Malerei Indiens und Chinas’, Museumsjournal 4 (2016), pp. 66–67 • ‘Chanmen zongshi liu xiezhen: ji yijian helan cang de wuzhun shifan xiang 禪門宗師留寫真：記一件荷蘭藏 <無準師範>像’ [Some Notes on a Portrait of Zen-Master Wuzhun in the Dutch Collection], Art & Collection 典藏古 美術 288 (2016), pp. 104–105 • [met K. Ruitenbeek] ‘Der Garten des Verweilens: Das Album von Zhang Hong über den Zhi-Garten’, in A. Lutz, Gärten der Welt: Orte der Sehnsucht und Inspiration, Zürich 2016, pp. 98–109 • ‘Shijie de xingxian: Jiujinshan yayibuo ‘Shijie zhongyang de Zhongguo: Li Madou, Nan Huiren guditu zhenben tezhan ji tulu pingjie’ 世界的形象：舊金山亞藝博「 世界中央的中國：利瑪竇、南懷仁古地圖珍本」特 展及圖錄評介’, [Review: The Exhibition and Catalogue of “China at the Center: Rare Ricci and Verbiest World Maps”], Artco China 典藏讀天下 26 (2016), pp. 66–69; also in Art & Collection 典藏古美術 284 (2016), pp. 160–161 • ‘Zhongguo de ‘duobaoge’ vs. Ouzhou de ‘zhenbao shoucangshi’ 中國的「多寶格」vs. 歐洲的「珍寶收藏 室」’, [Chinese ‘duobaoge’ vs. European ‘Kunstkammer’], Art & Collection 典藏古美術 283 (2016), pp. 125–129 • ‘Autuo• Kunmoer de Zhongguo huihua jianshang zhi yan 奧托•昆墨爾的中國繪畫鑑定之眼’ [Otto Kummel’s Eye of Chinese Painting], Art & Collection 典藏古美術 281 (2016), pp. 86–91

Gregor J. M. Weber • ‘A Baburen for Kassel’, in B. Cornelis e.a., Collecting for the Public. Works that made a difference, Londen 2016, pp. 176–181 • ‘Ter Brugghen’s lost Martyrdom of St Bartholomew – what a copy can tell’, Simiolus 38 (2015–2016), nr. 4, pp. 250–259* • ‘Vom Heiligen zum Quaksalber: Zu einer Bambocciade von Dirk Helmbreker’, in J. Bikker e.a. (red.), ‘Gij zult niet feestbundelen’: 34 bijdragen voor Peter Hecht, Zwolle 2016, pp. 239–246 • Entry’s in C. Klinkert en Y. Bleyerveld, Caesar van Everdingen (1616/1617–1678). Schilder met een vleiend

118 Presentaties en lezingen Dirk Jan Biemond door medewerkers • ‘De Republiek als grootmacht van het zilver’, Gemeentemuseum Den Haag, 27 oktober

Mieke Albers Annemies Broekgaarden • ‘Catwalk achter de schermen’, ARTtube Academie, De • [met R. Meijer] ‘Meer zien/Meer weten. De multi­ Brakke Grond, Amsterdam, 10 juni mediatour van het Rijksmuseum’, symposium Mobiele • ‘Werken met vergankelijk materiaal’, De Museum Podcast, applicaties in het museum, Rijksmuseum, 31 mei Utrecht, 9 augustus • ‘Museum = education’, keynote Conference Sustainable • ‘Wandtapijtenrestauratie’, college Studenten Dialogues, Hermitage Amsterdam, 18–19 april textielrestauratie, Universiteit van Amsterdam, 12 • ‘Education for Children in The Rijksmuseum’, presentatie september voor directie en medewerkers CNCC Children’s Discovery Museum, Beijing, 2 augustus Saskia Asser • ‘Education for Children in The Rijksmuseum’, presentatie • ‘Hoe maak ik een fototentoonstelling?’, Masterclass voor directie en medewerkers Hohhot Children’s Document Nederland Junior, Rijksmuseum, 13 februari Discovery Museum, Hohhot, 5 augustus • ‘Ontwikkelingen in de nieuwsfotografie n.a.v. het • ‘Education in the Rijksmuseum for visitors 0–100’, 60-jarig bestaan van World Press Photo’, Festival voor presentatie voor Chinese museumprofessionals, Sichuan Nieuwsfotografie, Museum Hilversum, 14 februari Museum, Chengdu, 25 augustus • ‘60 jaar World Press Photo’, Fotografie Stichting Zuid Nederland, Galerie Pennings, Eindhoven, 17 maart Jan van Campen • ‘Talbot & Asser: experimenten van twee fotopioniers’, • ‘The Exhibition Asia in Amsterdam in the Rijksmuseum’, Foam, Amsterdam, 14 april workshop Global Design, Research Center for Material • ‘Sneak preview tentoonstelling 19de-eeuwse fotografie Culture, Museum Volkenkunde, Leiden, 19 april op de hand’, presentaties voor Vrienden van het • ‘Azië in Slot Zuylen’, opening Themapresentatie Azië in Rijksmuseum tijdens de avond Speeddaten met Slot Zuylen, Oud-Zuilen, 22 april conservatoren en restauratoren, 3 november • ‘Zijden Draad’, presentatie over de Landenreeks van het Rijksmuseum voor de Vereniging van Vrienden der Reinier Baarsen Aziatische Kunst, Openbare Bibliotheek, Amsterdam, • ‘Verzamelverhalen uit het Decorative Art Fund’, 23 april Rijksmuseum, 1 februari • [met F. Diercks, J. van Elteren, I. Garachon, H. Nevel, • ‘Een Florentijns sieraadontwerp uit de Empire-tijd’, bij J. Nobbs, M. Slager, N. Verma, N. Tennent] ‘Delft glaze: de opening van de tentoonstelling Nieuwe Aanwinsten, research on the conservation and analysis of blue and Kunsthandel Inez Stodel, Amsterdam, 21 mei white tin-glazed earthenware’, posterpresentatie, Recent • ‘Charles Count Cobenzl and the decorative arts of Advances in Glass and Ceramics Conservation, ICOM-CC Europe’, symposium Discovering Dalmatia II, Gallery of Glass and Ceramics Working Group Interim Meeting, Fine Arts, Split, 27 mei Architectuurmuseum, Wrocław, 25–29 mei • ‘The auricular style in Dutch furniture’, symposium • ‘Affordable luxuries’, lezing tijdens Asia Week Hong Kong, Auricular Style: Frames, Wallace Collection, Londen, University Museum and Art Gallery Hong Kong, 1 juni 5 oktober • ‘Asian Art in the Rijksmuseum’, presentatie voor studenten • ‘Bravourestukken’, afscheidssymposium van Jet Pijzel- Universiteit Leiden, Rijksmuseum, 23 september Dommisse, Gemeentemuseum, Den Haag, 27 oktober • ‘Royer and van Braam, two passionate collectors’, lezing • ‘Amsterdam splendour: decorative arts in the new op Symposium: Chinese Export Paintings, Museum Rijksmuseum’, Chase Center, Wilmington, Delaware, Volkenkunde, Leiden, 29 november 11 november • ‘Zijden Draad’, presentatie bij Van der Ven Oriental Art, • ‘Meubelen verzamelen voor het Rijksmuseum’, PAN Den Bosch, 8 december kunst- en antiekbeurs, RAI, Amsterdam, 27 december Femke Coevert Hubert Baija • ‘Book Cradle Plus’, posterpresentatie, 16th Conference • ‘Auricular Frames – Style & Technique’, symposium on the Care and Conservation of Manuscripts, Auricular Style: Frames, Wallace Collection, London, Arnamagnaeanske Institut, Kopenhagen, 13–15 april 5–6 oktober • ‘De kwablijst om de zwaan van Jan Asselijn’, Sara Creange Rijks ½ uurtje, Rijksmuseum, 14 oktober • ‘Unearthing a context for Nataraja: A technical and art- • ‘Kwablijsten – stijl en techniek’, in het kader van het historical investigation of the Rijksmuseum Dancing Lijstenplatform, Frans Halsmuseum, Haarlem, 20 oktober Shiva’, ICOM-CC Metals triennial, Indira Gandhi National • ‘Putting the Frame in the Picture – Respecting Historical Centre for the Arts, New Delhi, 26 september Frames’, Wood Science and Technology II: Microclimates • ‘Unearthing a context for Nataraja: A technical and art- for Panel Paintings, SRAL, Bonnefantenmuseum, historical investigation of the Rijksmuseum Dancing Maastricht, 20–21 oktober Shiva’, NICAS Colloquium, Rijksmuseum, 8 december • [met R. Erdmann] ‘Thoughts on the Possible Original Finish on Frans Post’s Olinda Frame’, Symposium Frans Hendrikje Crebolder Post – Animals in Brazil, Rijksmuseum, 22 november • Presentatie op de Carrièredag Utrecht, Jaarbeurs Utrecht, 11 februari Joosje van Bennekom • Deelname aan paneldiscussie Jaarlijks Congres • ‘A large centerpiece made by Wenzel Jamnitzer (1549): Sponsorreport, Hermitage, Amsterdam, 26 mei the removal of silver sulfide from fragile silver lifecasts’, • ‘Rijksmuseum, afdeling Development’, Museum Het symposium Electrochemistry in Action, 67th Annual Ursulinenconvent, Eijsden, 12 december Meeting of the International Society of Electrochemistry, World Forum, Den Haag, 24 augustus

119 Lieke van Deinsen • Interview/gesprek bij 15th Erasmus–Descartes Conference: • ‘Defining Vernacular Literary Taste in the Early Cultural Heritage and Innovation, Parijs, 13 oktober Eighteenth-Century Dutch Republic’, Flavours of the • Welkomstwoord opening tentoonstelling Kimono’s uit Eighteenth Century, jaarcongres Werkgroep Achttiende de Okura-collectie, Rijksmuseum, 20 oktober Eeuw, Brussel, 10–11 maart • Interview Voetbal International, Rijksmuseum, 1 november • ‘The Panpoëticon Batavûm: The Picture of the Author as • Paneldiscussie DLAPiper, Eye Museum, Amsterdam, a Famous (Wo)Man’, gastcollege Rijksmuseum, 22 maart 3 november • ‘Omringd door het literair verleden: de vergaderzaal van • Paneldiscussie Reinwardt Academie, Amsterdam, het Leidse dichtgenootschap Kunst Wordt Door Arbeid 10 november Verkregen’, Nederlandse Boekhistorische Vereniging, • Paneldiscussie International Conference about Leiden, 11 juni Museography, Royal Academy of Fine Arts, Madrid, • [met T. De Paepe] ‘The Panpoëticon Batavûm: 21 november Reconstructing an Eighteenth-Century Collection of • Welkomstwoord Kunstenaarsavond tijdens Author Portraits’, gastcollege Rijksmuseum, 11–22 juli tentoonstelling Hercules Segers, Rijksmuseum, • ‘Canonvorming in de achttiende eeuw’, gastcollege 23 november Universiteit van Amsterdam, 6 oktober • Keynote spreker Onderwijsconferentie MBO–City, Ede, • ‘Het Panpoëticon Batavûm: een inleiding’, symposium 24 november De literaire canon in de vroegmoderne tijd, Rijksmuseum, • Welkomstwoord NIKI-symposium Italiaanse kunst in 13 oktober Nederlands bezit, Rijksmuseum, 23 november • ‘Van woord naar beeld. Een materiële benadering van het literaire verleden’, gastcollege Onderzoeksmaster Femke Diercks Nederlandse literatuur en cultuur, Universiteit Utrecht, • [met T. Foley, B. de Vries en K. Corrigan] ‘Unbroken. Rijksmuseum, 13 december Ceramics and the way we live’, Deep Dive into ‘Asia in Amsterdam. The Culture of Luxury in the Golden Age’, Taco Dibbits Peabody Essex Museum, Salem, 26 februari • Inleidend gesprek bij de voorvertoning van Francofonia, • [met S. Little] ‘Curators in Conversation: Chinese bioscoop Rialto, Amsterdam, 4 februari Blue-and-White Ceramics in Dutch Golden Age Painting’, • Gast bij De Wereld Draait Door, 16 februari LACMA, Los Angeles, 29 februari • Welkomstspeech symposium Metal Soaps in Art: • ‘Tin-glazed earthenware. An introduction’, Universiteit Conservation and Research, Rijksmuseum, 14 maart van Amsterdam, opleiding keramiekrestauratie, • [met J. Ubbens] Interviewsessie over kunstmarkt, Amsterdam, 30 maart Universiteit van Amsterdam, 17 maart • [met J. van Campen, J. van Elteren, I. Garachon, H. Nevel, • Uitreiking prijs Junior Fellowship, Rijksmuseum, 18 maart J. Nobbs, M. Slager, N. Verma, N. Tennent] ‘Delft glaze: • Welkomstwoord Document Nederland Junior, research on the conservation and analysis of blue and Rijksmuseum, 24 maart white tin-glazed earthenware’, posterpresentatie, Recent • VU-lezing programma Kunst, Markt en Connoisseurschap, Advances in Glass and Ceramics Conservation, ICOM-CC Vrije Universiteit, Amsterdam, 24 maart Glass and Ceramics Working Group Interim Meeting, • Welkomstwoord workshop ‘Cost Action, History Architectuurmuseum, Wrocław, 25–29 mei and Technology of Wooden Musical Instruments’, • ‘De collectie van het Rijksmuseum en Marten en Oopjen’, Rijksmuseum, 24 maart Rijksclub Young Professionals Avond, Rijksmuseum, 14 juli • Gast bij De Wereld Draait Door, 12 mei • [met I. Garachon, M. van Schinkel, B. Lamain en N. Verma] • Welkomstwoord Diner European Round Table, ‘Tin-glazed earthenware. Research and handling session’, Rijksmuseum, 22 mei Objects as Evidence, Summer School Rijksmuseum en • Spreker bij launch Google Cultural Institute Bard Graduate Center, Rijksmuseum, 18 juli Rijksmuseum, Rijksmuseum, 22 juni • ‘Reflecting on Asia in Amsterdam. Luxury in the Golden • ‘Summer School: De jonge Rembrandt’, De Wereld Draait Age’, The Knowledge of the Curator, Summer School Door, 24 juni Rijksuniversiteit Groningen, Rijksmuseum, 20 juli • Interviews over ‘Marten en Oopjen’, Radio 4 en Radio 2, • ‘Rijksstudio, Reproductions and Art’, Rijksstudio Launch Rijksmuseum, 1 juli Event, Second Home, London, 15 september • Interview VICE, Rijksmuseum, 4 juli • ‘Rijksstudio, Reproductions and Art’, Rijksstudio Launch • [met F. Kaayk] Dubbelinterview NRC Handelsblad, Event, Museum of Modern Art, New York, 28 september Noordwijk, 4 juli • ‘Rijksstudio, reproducties en kunst’, Rijksstudio Launch • Interview Taiwan Business Weekly, Rijksmuseum, 7 juli Event, Rijksmuseum 14 oktober • Welkomstwoord ‘Summer School: Objects as Evidence’, Rijksmuseum, 11 juli Sara van Dijk • Interview Monocle, Rijksmuseum, 17 augustus • ‘Portrait of a Jewel. Bianca Maria Sforza’s Jewellery • Interview EenVandaag, Rijksmuseum, 18 augustus in Word and Image’, Signs and Symbols. Dress at the • Interview BNR Radio, 5 september Intersection between Image and Realia, Humboldt- • Boekpresentatie Ons Creatieve Brein, Dick Swaab, Universität, Berlijn, 21 februari Rijksmuseum, 21 september • ‘“Schoonheid siert de deugd”. Kleding in Leonardo’s • Welkomstwoord congres ICOM-CC Fotografie, portret van Ginevra de’ Benci’, seminar Universiteit Rijksmuseum, 23 september Leiden, 25 februari • Toespraak opening tentoonstelling Caesar van • ‘Bal masqué’, lezing voor de Leidse Kunsthistorische Everdingen, Stedelijk Museum, Alkmaar, 23 september Vereniging, Het Spaansche Hof, Den Haag, 24 maart • Opnames Goedemorgen met..., Vondel CS, Amsterdam, • ‘European tapestries’, gastcollege Universiteit van 3 oktober Amsterdam, 12 september • Deelnemer discussie in ‘Politiek Café De Libertijn’, • ‘Linen damask’, gastcollege Universiteit van Amsterdam, VVD, Café Wildschut, Amsterdam, 3 oktober 26 september • Interview over De Nachtwacht voor ProjectExplorer.org, • ‘Dressing Mona Lisa. Undressing some hypotheses’, Rijksmuseum, 6 oktober gastcollege Universiteit Leiden, 28 september

120 • ‘Stof, stijl en status. Textiel bij Caesar van Everdingen’, Stina Ekelund Stedelijk Museum Alkmaar, 27 november • ‘Craftsmanship and science – research with objects • ‘“Een volledig historisch overzicht der weefsel­ in focus’, Carl Malmsten Furniture Studies, Linköping ornamentiek”. Het verzamelen van Italiaans textiel in university, Stockholm, Zweden, 28 januari het Rijksmuseum’, NIKI-symposium Italiaanse kunst in • [met C. Gauvin en R. Luimes] ‘Climate4Wood research Nederlands bezit, Rijksmuseum, 12 december update’, NWO Science4Arts meeting, Rijksmuseum, 6 juni • [met C. Gauvin, R. Luimes en P. van Duin] ‘Climate4Wood Chris Dijkshoorn project: methodology for the assessment of relevant • [met L. Jongma] ‘Accurator: Enriching collections with criteria to predict the behaviour of decorated oak expert knowledge from the crowd’, Museums and the wooden panels’, ICOM-CC Joint Interim Meeting Physical Web 2016, Los Angeles, 8 april Issues in the Conservation of Paintings: Monitoring, Documenting and Treatment, Institut National d’Histoire Jan Dorscheid de l’Art, Parijs, 29–30 september • ‘Wood identification and Analysis’, Ship Model Conser­ • [met C. Gauvin, A. Krekeler, S. Beall, I. Breebaart, R. Klein vation Course: Understanding Techniques for Research Gotink, J.C. Dupré, F. Hesser, P. van Duin en P. Noble] and Conservation, Rijksmuseum, 7–10 november ‘Strain measurements during structural conservation treatment of a 17th-century Dutch panel painting Esther van Duijn using Digital Image Correlation’, ICOM-CC Joint Working • ‘All that glitters is not gold: The depiction of gold- Group Interim Meeting on Physical Issues in the Conser­ brocaded velvets in fifteenth- and early sixteenth- vation of Paintings: Monitoring, Documenting and century Netherlandish paintings’, gastles voor studenten Mitigating, Institut National d’Histoire de l’Art, Parijs, Technical Art History, Universiteit van Amsterdam, 29–30 september 11 januari • [met P. van Duin, B. Ankersmit, A Jorissen] ‘The museum • ‘Mystic Shinings and Enchanting Atmospheres – study of the Climate4Wood research project’, The A Dutch Cleaning Controversy in 1932/33 regarding Mechanics of Art Materials and its Future in Heritage the restoration of Rembrandt’s The Syndics in 1929’, Science, The Smithsonian, Washington D.C., 24–25 oktober Kunsthistorische lunch, Rijksmuseum, 17 februari • ‘Climate4Wood: Climate effects on decorated wooden • ‘The history of painting conservation in the Netherlands’, panels. The Museum Study’, NWO Science4Arts gastles voor studenten Conservering en Restauratie, symposium, Rijksmuseum, 17–18 november Universiteit van Amsterdam, 8 maart Robert Erdmann Paul van Duin • ‘Data Fusion: Harnessing the Power of Data for • ‘A rococo room from a Grachtenhuis in Amsterdam Deep Understanding of Art’, Meeting of the Ministers (1743–1748) in the Rijksmuseum: The reinstallation of of the European Union, Rijksmuseum, 26 januari the original fittings – and a streak of sunlight’, ICOM- • ‘The Digital Methods of the Bosch Research CC Interim Meeting Historic and Modern Assemblages: and Conservation Project’, Bosch Research and Treatment of Wood Based Multimedia Artworks / Interiors Conservation Project International Press Conference, Het in Context, University of Applied Sciences, Potsdam, Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch, 1 februari 8–10 april • ‘The Secret Life of Art’, inspiratiedag Digitaal aan de Slag • ‘The conservation and Installation of the Beuning room’, met Erfgoed in Toerisme, Theaterzaal Biekorf, Brugge, Objects as Evidence, Summer School Rijksmuseum en 3 maart Bard Graduate Center, Rijksmuseum, 12 juli • ‘The Bosch Research and Conservation Project: • [met S. Ekelund, C. Gauvin, R. Luimes] ‘Climate4Wood Standardized Whole Oeuvre Documentation and Leading project: methodology for the assessment of relevant Edge Interactive Visualization’, CODARTFocus Meeting, criteria to predict the behaviour of decorated oak ’s-Hertogenbosch, 13 maart wooden panels, ICOM-CC Joint Interim Meeting Physical • ‘An Overview of New Technologies for Deep Issues in the Conservation of Paintings: Monitoring, Understanding of Cultural Heritage’, Joint Rijksmuseum– Documenting and Treatment, Institut National d’Histoire Getty Strategy Meeting, Getty Museum, Los Angeles, de l’Art, Parijs, 29–30 september 16 maart • [met C. Gauvin, A. Krekeler, S. Beall, S. Ekelund, I. Breebaart, • ‘The Secret Life of Art’, Universiteit van Amsterdam, R. Klein Gotink, J.C. Dupré, F. Hesser en P. Noble] ‘Strain 4 juni measurements during structural conservation treatment • ‘The Bosch Research and Conservation Project’, READY of a 17th-century Dutch panel painting using Digital TO REACH OUT. Netherlands EU Presidency Conference on Image Correlation’, ICOM-CC Joint Working Group Digitization of Cultural Heritage, Amsterdam, 29 juni Interim Meeting on Physical Issues in the Conservation • ‘Diving Into the World of Hercules Segers’, Rijksmuseum, of Paintings: Monitoring, Documenting and Mitigating, 8 september Institut National d’Histoire de l’Art (INHA), Parijs, • ‘Bringing it All Together: Data Fusion for Cultural 29–30 september Heritage’, afscheidssymposium Louis Vertegaal, Kurhaus, • [met S. Ekelund, B. Ankersmit, A. Jorissen] ‘The museum Scheveningen, 27 september study of the Climate4Wood research project’, The • ‘Advanced Interactive Visualization for Cultural Heritage’, Mechanics of Art Materials and its Future in Heritage 15th Erasmus–Descartes Conference: Cultural Heritage and Science, The Smithsonian, Washington D.C., 24–25 oktober Innovation, Parijs, 13 oktober • ‘Climate4Wood: Climate effects on decorated wooden • ‘Integrated and Interactive 3D Imaging’, Ship Model Con­ panels. Introduction to the Climate4Wood project’, ser­vation Course: Understanding Techniques for Research NWO Science4Arts symposium, Rijksmuseum, and Conservation, Rijksmuseum, 7–10 november 17 en 18 november • [met H. Baija] ‘Thoughts on the Possible Original Finish on Frans Post’s Olinda Frame’, Symposium Frans Post – Animals in Brazil, Rijksmuseum, 22 november

121 • ‘Segers’ Prints Unveiled’, symposium Op zoek naar siècle’, Workshop of groupe de travail du Groupement de Hercules Segers, Rijksmuseum, 2 december Recherche Science du Bois (GdR 3544 Bois) “IMAGERIE • ‘Data Collection, Fusion, and Visualization for Rembrandt’s et BOIS”, Centre de recherche et de restauration des Marten en Oopjen’, Joint C2RMF–Rijksmuseum musées de France, Parijs, 11–12 mei Conservation Meeting, Rijksmuseum, 15 december • [met S. Ekelund, R Luimes] ‘Climate4Wood research update’, NWO Science4Arts meeting, Rijksmuseum, 6 juni Lénia Fernandes • [met S. Ekelund, R. Luimes, P. van Duin] ‘Climate4Wood • ‘Sheer practicality: a multi-purpose conservation mount project: methodology for the assessment of relevant for paper negatives’, posterpresentatie, AIC 44th annual criteria to predict the behaviour of decorated oak meeting /CAC 42nd annual conference, Montréal, 16 mei wooden panels, ICOM-CC Joint Interim Meeting Physical • [met I. Vasallos, M. Jürgens en M. Ortelee], ‘Joseph Berres’ Issues in the Conservation of Paintings: Monitoring, etched daguerreotypes recreated’, ICOM-CC PMWG Group Documenting and Treatment, Institut National d’Histoire Interim Meeting, Rijksmuseum, 22 september de l’Art, Parijs, 29–30 september • [met A. Aurand, D. Jullien, C. Young ] ‘Understanding the Menno Fitski moisture induced fatigue damage in panel paintings: • ‘Japanese Art in Europe Today’, symposium Japanese a methodological approach for quantifying the role Art Collections Abroad: Their Significance and Use, Tokyo of preparatory layers in the overall response’, ICOM-CC National Museum, 30 januari Joint Interim Meeting Physical Issues in the Conservation • ‘Japanese porcelain’, college Sotheby’s Institute of Art, of Paintings: Monitoring, Documenting and Treatment, Londen, 25 februari Institut National d’Histoire de l’Art, Parijs, Frankrijk, • [met J. de Hond] ‘De smalle brug’, lezing presentatie 29–30 september Landenreeks, Rijksmuseum, 29 maart • [met D. Jullien, J. Gril] ‘Hygromécanique des panneaux • ‘Planten in de Japanse kunst’, HOVO-college Botanische peints et étude de la contribution de la structure kunst wereldwijd, Hortus Botanicus, Leiden, 1 april multicouche du panneau peint’, 7th meeting of Section • [met J. de Hond] ‘De smalle brug’, lezing Spui 25, française de l’Institut international de conservation, Amsterdam, 7 april groupe bois (SFIIC bois): Quoi de neuf aujourd’hui dans le • ‘Japanese temple guardians’, Universiteit van domaine de la conservation-restauration du bois ?, Centre Amsterdam, 4 mei de recherche et de restauration des musées de France, • ‘Japanese porcelain’, lezing Arts of East Asia, Victoria and Parijs, Frankrijk, 7 oktober Albert Museum, Londen, 17 mei • [met D. Jullien, J. Gril] ‘La mécanique du bois au service • [met J. de Hond] ‘De smalle brug’, lezing SieboldHuis, de la restauration/conservation du patrimoine’, Journées Leiden, 16 juni du Groupement De Recherche Science du Bois (GdR 3544 • [met J. de Hond] ‘A Narrow Bridge: Japan–Netherlands Bois), Bordeaux University, Bordeaux, Frankrijk, relations seen from the Rijksmuseum’s collection’, Osaka 8–10 november University, 12 oktober • ‘Climate4Wood: Climate effects on decorated wooden • [met J. de Hond] ‘A Narrow Bridge: Japan and the panels. Experimental testing and in situ monitoring’, Netherlands from 1600’, Nederlandse ambassade, Tokio, NWO Science4Arts symposium, Rijksmuseum, 12 oktober 17–18 november • ‘Japans porselein in het werk van Debora Makkus’, lezing SieboldHuis, Leiden, 30 oktober Peter Gorgels • ‘アムステルダム国立美術館所蔵の有田焼’ (‘Arita- • ‘Rijksstudio’, keynotepresentatie, Wikimuseums, Napels, porselein uit de collectie van het Rijksmuseum, 6 mei Amsterdam’), Arita Saga, Arita, 13 november • ‘東インド会社の有田焼貿易’ (‘Handel in Arita-porselein Martine Gosselink door de VOC’), Saga University, 14 november • Lezing boekpresentatie Landenreeksdeel Ghana en Nederland vanaf 1593, auditorium Rijksmuseum, Isabelle Garachon 27 januari • [met J. van Campen, F. Diercks, J. van Elteren, H. Nevel, • Lezing boekpresentatie Landenreeksdeel Japan en J. Nobbs, M. Slager, N. Verma, N. Tennent] ‘Delft glaze: Nederland vanaf 1600, auditorium Rijksmuseum, 29 maart research on the conservation and analysis of blue and • Lezing en debat ‘Etiketten plakken en verwijderen. white tin-glazed earthenware’, posterpresentatie, Recent Het migratiediscours en de neerlandistiek’, Universiteit Advances in Glass and Ceramics Conservation, ICOM-CC Leiden, 22 april Glass and Ceramics Working Group Interim Meeting, • ‘Preview van de Canontentoonstelling in het Nederlands Architectuurmuseum, Wrocław, 25–29 mei Openluchtmuseum’, Perspresentatie Nederlands • [met F. Diercks, M. van Schinkel, B. Lamain en N. Verma] Openluchtmuseum, Arnhem, 7 april ‘Tin-glazed earthenware. Research and handling session’, • Gast bij De Wereld Draait Door over de Verkiezing van Objects as Evidence, Summer School Rijksmuseum en het Belangrijkste Boek, 22 april Bard Graduate Center, Rijksmuseum, 18 juli • Moderator debat ‘Wat moeten historici kunnen?’ en • [met A. Kostenko, A. Schulp, R. van Liere, K.J. de boekpresentatie ‘Geschiedenis Schrijven!’, IISG, Batenburg] ‘Blended visualization for X-ray CT and Amsterdam, 3 juni 3D optical scanning for cultural and natural heritage’, • Lezing ‘Dutch Colonies in the Rijksmuseum’, Europese posterpresentatie, Youth in Conservation of Cultural Ruimtevaartorganisatie ESA/ESTEC Noordwijk, 9 juni Heritage (YOCOCU), Madrid, 21–23 september • Lezing boekpresentatie Landenreeksdeel Sri Lanka en • ‘Looking at ceramics’, Objects as Evidence, Summer Nederland vanaf 1600, auditorium Rijksmuseum, 16 juni School Rijksmuseum en Bard Graduate Center, • Welkomstwoord symposium over de beeldtaal en de Rijksmuseum, 18 juli verbeelding van de Tachtigjarige Oorlog, Ateliergebouw Rijksmuseum, 16 september Cecilia Gauvin • Keynote lecture Acesso Cultura Annual Conference • ‘Suivi in-situ par suivi de marqueurs d’une restauration Are you talking to me?, Calouste Gulbenkian Museum, d’un support de panneau peint en chêne du XVIIe Lissabon, 17 september

122 • Welkomstwoord Nacht van de Geschiedenis, Judea van Arin Rungjang, getoond in de tentoonstelling Rijksmuseum, 29 oktober Judea in Huis Huguetan, Stichting West, Den Haag, • Welkomstwoord symposium Literaire canonvorming 23 juli–10 september in de vroegmoderne tijd, Rijksmuseum, 13 oktober • Organisatie internationale multidisciplinaire workshop/ • Laudatio voor Libris Geschiedenisprijs genomineerde symposium The visual language and representation of the Annejet van der Zijl met haar boek De Amerikaanse Eighty Years’ War, Rijksmuseum, 16–17 september prinses, OVT-radio, Felix Meritis Amsterdam, 30 oktober • Lezing over de plannen en ideeën voor de • Modereren KNHG Jaarcongres voor Historici, Samenwerken tentoonstelling Tachtigjarige Oorlog (2018), workshop voor Geschiedenis, Rijksmuseum, 4 november ‘The visual language and representation of the Eighty • Lezing ‘Hoe presenteert het Rijksmuseum het koloniaal Years’ War’, Rijksmuseum, 17 september verleden van Nederland’, studiedag voor leraren • Gefilmd Engelstalig interview over Willem van Oranje geschiedenis en maatschappijleer, Rijksmuseum, voor de Amerikaanse educatieve website 6 november www.ProjectExplorer.org, 6 oktober • TV-interview voor de serie Spices, nationale Indonesische • Interview over Gelderland in het Rijksmuseum, televisie, 4 december tv-programmaserie Ridders van Gelre, Omroep • Openingsspeech fototentoonstelling Vêrlander – de Gelderland, 28 november Weeskinderen van de VOC, van Geert Snoeijer, West-Fries • Lezing ‘Nederland–Ghana en de geschiedenis van Museum, Hoorn, 18 december slavernij in het Rijksmuseum’, symposium Shared authority, Universiteit Utrecht, 15 december Tess Graafland • [met H. Baija] ‘Putting the Frame in the Picture – Rosina Herrera Garrido Respecting Historical Frames’, Wood Science and • ‘Challenges and Compromises in the Conservation of Technology II: Microclimates for Panel Paintings, SRAL, New Printing Materials and Mounting Methods Used in Bonnefantenmuseum, Maastricht, 20–21 oktober Photography’, La conservación de materiales gráficos y audiovisuales: nuevos soportes, nuevos retos, Instituto Ludo van Halem de Patrimonio Cultural Español, Madrid, 9 juni • ‘Schitterend wit’, lezing Stedelijk Museum Schiedam, • ‘Photograph Conservation at the Rijksmuseum’, 17 januari UNSEEN Foto Fair, Amsterdam, 23 september • Openingstoespraak tentoonstelling Constant: Ruimte+Kleur. Van Cobra naar New Babylon, Cobra Erik Hinterding Museum voor Moderne Kunst, Amstelveen, 29 mei • Presententatie over het NICAS-onderzoek ‘Drawing our • ‘Achter de schermen van: Constant: Ruimte+Kleur. Van Rembrandt (DoRe)’ voor de EU-ministers, Rijksmuseum, Cobra naar New Babylon’, lezing Cobra Museum voor 26 januari Moderne Kunst, Amstelveen, 5 juni • Presentatie over Rembrandts etsen en tekeningen voor • [met Silvia B. en A. Odding], ‘Artist’s Talk’, opening studenten uit Nieuw-Zeeland, Rijksmuseum, 23 februari tentoonstelling Silvia B. – Of Beauty and Doubt, • ‘Prenten en Consumenten: Opticaprenten’, presentatie Rijksmuseum Twenthe, Enschede, 20 november tijdens een bijeenkomst met schenkers, bruikleengevers • [met A. Ottevanger] Rondleiding voor de Rijksclub en verzamelde pers in het Prentenkabinetje 18de eeuw, door de kunstcollectie Theodoor Gilissen Bankiers, Rijksmuseum, 26 april Amsterdam, 22 november • ‘Rembrandt de etser’, lezing in de reeks • ‘Gispen in het Rijksmuseum’, lezing PAN – Beurs voor ‘Rembrandthuiscafé’, Museum het Rembrandthuis, kunst, antiek & design, 24 november Amsterdam, 25 september • ‘De 20ste eeuw in het Rijksmuseum’, gastcollege • [met H. Hövelmann] ‘Digitale Erschliessung des vakgroep Kunstgeschiedenis, Rijksuniversiteit Groningen, Rijksprentenkabinet. Fallbeispiel: Das Militärische 21 december Kabinet von Stadhouder Willem V (1748–1806)’, International Conference: The Collecting of Graphic Arts, Gijs van der Ham Wolfenbüttel, 22 oktober • Lezing (Engelstalig) over aan Willem IV gegeven gouden • Presentatie over de geschiedenis van het doosje waarop slavenhandel is verbeeld, presentatie Rijksprentenkabinet en zijn collecties, Rembrandts Tarnished Gold, Ghana and the Netherlands from 1593, etsen en het onderzoek voor de New Hollstein Dutch Rijksmuseum, 27 januari (Rembrandt), voor tweedejaarsstudenten Universiteit • Interview met Radio Brasa (Rotterdam) n.a.v. het Utrecht, Rijksmuseum, 2 december verschijnen van Tarnished Gold, 30 januari • ‘De collecties van het Rijksprentenkabinet, • Lezing en deelname aan debat ‘Verbonden door erfgoed: prenttechnieken, Rembrandts etsen en het onderzoek Ghana en Nederland’, Spui25 Amsterdam, 11 februari naar het papier dat hij gebruikte’, college en workshop • ‘Struggle for power. The counts of Egmont and Horne voor UvA-masterstudenten Conservering en Restauratie, and the beginnings of the Dutch Revolt’, The Pushkin Rijksmuseum, 12 december Museum of Fine Arts, Moskou, 29 maart • Drie tutorials over prentkunst, in het bijzonder 17de- • College over Ghana en Nederland, collegereeks eeuwse nieuwsprenten voor studenten van Hugo van Anthropology of Afro-Europe, MA-opleiding Antropologie, der Velde, Universiteit van Amsterdam, Rijksmuseum, Universiteit van Amsterdam, 7 april 24 oktober, 17 november en 15 december • Inleiding over de penningcollectie van het Rijksmuseum voor deelnemers aan het jaarlijks congres van de Henrike Hövelmann International Association of Professional Numismatists, • ‘“Wie, wat, waar?” – Inhaltliche Verschlagwortung in Rijksmuseum, 6 mei der Praxis beim Rijksmuseum’, Treffen des Arbeitskreises • Workshop ‘Emergency coins: on authenticity’, Objects Graphik vernetzt anlässlich des Jahrestreffens der as Evidence, Summer School Rijksmuseum en Bard Leiterinnen und Leiter Graphischer Sammlungen aus Graduate Center, Rijksmuseum, 15 juli Deutschland, Österreich und der Schweiz, Österreichisches • Interview over Johannes Vinckboons, Gezicht op Judea Museum für angewandte Kunst – Gegenwartskunst MAK, (Ayutthaya), als onderdeel van het videokunstwerk Wenen, 5 mei

123 • ‘Iconclass at Prentenkabinet online’, Iconclass Expert Lizzy Jongma meeting, RKD, Den Haag, 22 september • ‘The Bigger Picture, The Rijksmuseum Digital Revolution’, • [met E. Hinterding] ‘Digitale Erschliessung des symposium MMEx 2. Seminar, Det åbne museum, Aarhus, Rijksprentenkabinet. Fallbeispiel: Das Militärische 18 januari Kabinet von Stadhouder Willem V (1748–1806)’, • ‘Open Data, Linked Open Data’, workshop op Culture24/ International Conference: The Collecting of Graphic Arts, Europeana Londen, 11 maart Wolfenbüttel, 22 oktober • [met C. Dijkshoorn], ‘Accurator: Enriching collections with expert knowledge from the crowd’, Museums and the Maria Holtrop Web 2016, Los Angeles, 8 april • ‘Colonial past in the Rijksmuseum’, lecture seminar, Universiteit Utrecht, 16 februari Martin Jürgens • ‘Colonial past in the Rijksmuseum’, keynote • [met I. Vasallos, L. Fernandes en M. Ortelee], ‘Joseph Landsforeningen til Bevaring af Fotografi og Film/ Berres’ etched daguerreotypes recreated’, ICOM-CC PMWG Danish Society of Preservation of Photography and Film, Group Interim Meeting, Rijksmuseum, 22 september Kopenhagen, 2 juni • ‘Preserving photographs at the Rijksmuseum’, • ‘Musea als gatekeepers’, Koninklijk Nederlands Historisch avondontvangst patronen, Paris Photo 2016, Nederlandse Genootschap, Nijmegen, 17 juni ambassade, Parijs, 10 november • ‘Slave shackle, getting closer to an iconographic • ‘Das Material macht’s – Aufbau, Ästhetik und symbol’, workshop Objects as Evidence, Summer School Wahrnehmung eines Fotoabzugs’, congres Negative Rijksmuseum en Bard Graduate Center, Rijksmuseum, Folgen – Zur Zukunft historischer Photo-Editionen, 14 juli Hamburg, 19 november • ‘Maten en gewichten in de 19de eeuw’, Vriendenavond, Rijksmuseum, 3 november Eva Kalis • ‘Colonial past in the Rijksmuseum’, lecture seminar, • ‘Het Rijksmuseum en Loyens & Loeff: Samen voor de Universiteit Utrecht, 10 november kunst’, presentatie studiedag notariaat Loyens & Loeff, Amsterdam, 6 juni Carola Holz • ‘Textiel’, Rijksmuseum koerierscursus 2016, Rijksmuseum, Trineke Kamerling 29 maart • ‘Open, open, open’, symposium Digikult 2016, Digitalt kulturarv i praktiken, Göteborg, 6 april Jan de Hond • ‘Databeheer’, gastcollege Reinwardt Academie • [met M. Fitski] ‘De smalle brug’, lezing presentatie Amsterdam, minor Collectiemanagement, 12 april Landenreeks, Rijksmuseum, 29 maart • ‘Zoom on fashion’, symposium Fashion in Museums, • [met M. Fitski] ‘De smalle brug’, lezing Spui25, Rijksmuseum, 23 april Amsterdam, 7 april • [met M. Fitski] ‘De smalle brug’, lezing Siebold Huis, Katrien Keune Leiden, 16 juni • ‘Schilderijen onder de loep genomen – onderzoek aan • [met M. Fitski] ‘A Narrow Bridge: Japan–Netherlands verouderings- en degradatieprocessen in verf’, Sociëteit relations seen from the Rijksmuseum’s collection’, Osaka voor Culturele Samenwerking, Den Haag, 16 januari University, 12 oktober • ‘Revealing Hidden Layers in Late Rembrandt Paintings’, • [met M. Fitski] ‘A Narrow Bridge: Japan and the congres OASIS (Open the Access to Life Science Netherlands from 1600’, lezing Nederlandse ambassade, Infrastructures for SMEs, 7th Framework program), Tokio, 14 oktober Amsterdam, 21 januari • ‘Mutal Heritage? A statuette of a Sri Lankan Maha • ‘Lead soap: an internal marker for the impact of indoor Mudaliyar’, lezing Dutch Burger Union of Ceylon, climate on oil paint degradation’, Metal Soaps in Art: Colombo, Sri Lanka, 4 november Conservation and Research, Rijksmuseum, 14–15 maart • ‘Bijbels Oriëntalisme: de invloed van het eigentijdse • [met A. van Loon, J. Hermans, A. Sawicka, M. Thoury, Islamitische Oosten op de verbeelding van het Heilig L. Bertrand, C. Sandt, S. Reguer, C. Toskarski, R. Corkery Land in Reveilkringen’, lezing op de Studiedag van het en P. Iedema], ‘Investigation of the Dynamic Processes Reveil Archief, Armeens Apostolische Kerk, Amsterdam, Underlying Lead Soap-Related Degradation Phenomena 11 november in Multi-Layer Model Systems’, Metal Soaps in Art: Conservation and Research, Rijksmuseum, 14–15 maart Birte ten Hoopen • [met A. van Loon, H. Diependaal, M. Bisschoff, J. Hermans, • ‘Born to learn’, TEDx educatie, Amsterdam, 20 april M. Thoury, G. van der Snickt en R. Hoppe], ‘Paint delamination as a result of zinc soap formation in an Marije Jansen early Mondrian painting’, Metal Soaps in Art: Conservation • ‘60 jaar Japanse prenten in het Rijksmuseum’, SJA-lezing, and Research, Rijksmuseum, 14–15 maart Bonhams, Amsterdam, 17 april • [met L. Raven, M. Bisschoff, M. Leeuwestein, M. Geldof, • ‘Japan Modern’, KHL-lezing, Rijksmuseum, 16 juni H. van Keulen, M. van Bommel en L. Megens], ‘Delami­ • ‘Japan Modern’, Rijkslezing, Rijkmuseum, 26 juni nation due to Zinc Soap Formation in an Oil Painting • [met E. Wessels] Radio-interview, Opium op 4, 4 augustus by Piet Mondrian (1872–1944), Metal Soaps in Art: Conservation and Research, Rijksmuseum, 14–15 maart Raymond de Jong • [met M. Eikema Hommes, H. Schellen, R. Kramer, • ‘Geweld tegen dienstverleners’, jaarlijkse bijeenkomst Z. Huijbregts en M. Stappers], ‘Lead soaps: an internal van Nationale Denktank Integrale Beveiliging, marker for the impact of indoor climate on oil paint De Nederlandsche Bank, Amsterdam, 4 december degradation’, Metal Soaps in Art: Conservation and • ‘Museumplein en terrorisme’ alsmede organisatie Research, Rijksmuseum, 14–15 maart ‘Themadag Erfgoed en terrorisme’, Rijksmuseum, • [met G. Boeve-Jones en C. van Hees], ‘The visual impact 6 december of zinc-oxide degradation on two of Salvador Dali’s renowned oil paintings on panel from the 1930’s:

124 the role of external factors and implications for their Marjolein Koek conservation and restoration treatment’, Metal Soaps • ‘Gelatin galore. Research on the production and use in Art: Conservation and Research, Rijksmuseum, 14–15 of gelatin sequins (and other ornaments) on costumes maart and accessories’, posterpresentatie symposium Fashion • [met Z. Iddi en P. Noble], ‘Metal soaps and the dating in museums: past, present & future, Rijksmuseum, of varnish layers’, Metal Soaps in Art: Conservation and 21–22 april Research, Rijksmuseum, 14–15 maart • ‘Corsages. Kunstbloemen en –fruit’, Masterclass Catwalk: • [met M. Thoury, A. van Loon, M. Réfrégiers en B. Berrie], maak je eigen corsage!, Rijksmuseum, 8 mei ‘A new approach to image metal-soap morphology at the sub-micron scale: synchrotron deep-UV Geert-Jan Koot photoluminescence imaging’, Metal Soaps in Art: • [met S. Scheltjens], ‘From Rijksmuseum Research Conservation and Research, Rijksmuseum, 14–15 maart Library to Information and Knowledge Centre: A Story • ‘Schilderij als chemische fabriek – onderzoek aan of Renovating and Reorganizing for the Future’, IFLA Art verouderings- en degradatieprocessen in schilderijen’, Libraries Section Satellite Meeting 2016 : The Art Library Chemie in Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, as Place: Building on the Past, Building for the Future, Art 17 maart Institute of Chicago, Chicago, 9 augustus • ‘Painting studies’, voor studenten van Washington • ‘Progress Report Art Discovery Group Catalogue Project & Lee University, Rijksmuseum, 25 april 2014–2016’, 7th International Conference of Art Libraries, • ‘The degradation of ultramarine paints: a catalytic Florence, 27–29 oktober process?’, 4th International Congress Chemistry for • ‘Hard Facts on Art Discovery Group Catalogue. Über Cultural Heritage (CHEMCH 2016), Brussel, 6–8 juni Konzepte, Preisgestaltung, etc’, Die Zukunft in Kunst- und • ‘Conservering & Restauratie’, Profielwerkstukken- Museumsbibliotheken: Digitale Wissensräume, Münster, middag, Rijksmuseum, 14 juni 17 november • [met H. Sigmond, R. Harmanni, I. Verslype en M.H. • ‘Art Discovery Group Catalogue: Research Gateway to van Eikema Hommes], ‘The Original Appearance Art Literature’, Kunsthistorische lunch, Rijksmuseum, of the Painted Chamber in Huis de Dieu, Alkmaar’, 14 december posterpresentatie, Materials Technology Day, TU Delft, 23 juni Anna Krekeler • ‘The degradation of ultramarine paints’, TI-COAST- • ‘Het koerieren van schilderijen en lijsten’, Rijksmuseum programma, Amsterdam, 27 juni koerierscursus 2016, Rijksmuseum, 29 maart • [met A. Gamberdella, A. Schnetz, R van Elsas en M. Cotte] • [met C. Gauvin, S. Beall, S. Ekelund, I. Breebaart, R. Klein ‘Ultramarine Disease as Influenced by Pigment Pre­pa­ Gotink, J.C. Dupré, F. Hesser, P. van Duin en P. Noble] ration’, posterpresentatie, Gordon Research Conference ‘Strain measurements during structural conservation Scientific Methods in Cultural Heritage Research, Newry treatment of a 17th-century Dutch panel painting using ME, Verenigde Staten, 31 juli–5 augustus Digital Image Correlation’, ICOM-CC Joint Working Group • [met J. Hermans, L. Baij, H. Willard, A. van Loon en Interim Meeting on Physical Issues in the Conservation P. Iedema], ‘Time-resolved ATR-FTIR methods for the of Paintings: Monitoring, Documenting and Mitigating, study of dynamic processes in oil paints’, poster­ Institut National d’Histoire de l’Art (INHA), Parijs, presentatie, Gordon Research Conference Scientific 29–30 september Methods in Cultural Heritage Research, Newry ME, Verenigde Staten, 31 juli–5 augustus Davina Kuh Jakobi • [met M. Wiggins, J. Mass en M. Tromp] ‘Arsenic migration • ‘Heroic Shipmates: The importance of developing through multilayer paint systems as a functoon of water educational outreach progammes in ship model con­ transportation’, posterpresentatie, Gordon Research servation’, ICON16 Turn and Face the Change: Conservation Conference Scientific Methods in Cultural Heritage in the 21st Century, Birmingham, 16–17 juni Research, Newry ME, Verenigde Staten, 31 juli–5 augustus • ‘Verifying the scuttle butt story: Analysing three models • ‘The degradation of ultramarine paints: a catalytic of the Capelles’, Objects as Evidence, Summer School process?’, Staflunch HIMS, Universiteit van Amsterdam, Rijksmuseum en Bard Graduate Center, Rijksmuseum, 21 september 15 juli • ‘FLAKING PAINTS: a multidisciplinary approach in the • ‘Keeping a weather eye on the William Rex: Under­ study of zinc soap degraded paintings’, 3rd CLHC Forensic standing and managing the challenges associated PhD Symposium, Amsterdam, 28 oktober ‘Schilderij als with the open display of a large ship model in the chemische fabriek – onderzoek aan verouderings- en Rijksmuseum’, 7th International Conservation Conference: degradatieprocessen in schilderijen’, 21st Century Problems connected with keeping and conservation of Chemistry Skills – Woudschoten Chemie Conferentie, Zeist, collections in museums, National Museum of Agriculture 5 november and Food Industry, Szreniawa, 12 oktober • ‘Presentation of the PAinT project’, NWO Science4Arts symposium, Rijksmuseum, 17–18 november Bodill Lamain • ‘Case study of oil paint degradation’, Predagio Kick-off • [met R. van Beemen, M. van Schinkel en G. Verhaar] meeting, Universiteit van Amsterdam, 21 november ‘Documentation of glass deterioration’, posterpresentatie, Recent Advances in Glass and Ceramics Conservation, Rik Klein Gotink ICOM-CC Glass and Ceramics Working Group Interim • [met C. Gauvin, A. Krekeler, S. Beall, S. Ekelund, I. Breebaart, Meeting, Architectuurmuseum, Wrocław, 25–29 mei J.C. Dupré, F. Hesser, P. van Duin en P. Noble] ‘Strain • [met I. Garachon, M. van Schinkel, F. Diercks en N. Verma] measurements during structural conservation treatment ‘Tin-glazed earthenware. Research and handling session’, of a 17th-century Dutch panel painting using Digital Objects as Evidence, Summer School Rijksmuseum en Image Correlation’, ICOM-CC Joint Working Group Interim Bard Graduate Center, Rijksmuseum, 18 juli Meeting on Physical Issues in the Conservation of Paintings: Monitoring, Documenting and Mitigating, Institut National d’Histoire de l’Art (INHA), Parijs, 29–30 september

125 Robert van Langh • [met M. Ram] Pompidou, Klara Radio, VRT, 7 december • ‘The integrated approach of exhibiting masterpieces of • ‘Presentatie Hercules Segers’, Koninklijke Academie van the Rijksmuseum – from painting to objects and prints Beeldende Kunst Den Haag, Rijksmuseum, 8 december & drawings’, Tangerine Theatre, Jupiter Island, Verenigde • ‘Presentatie Hercules Segers’, De Amsterdamse Staten, 23 februari Prentkring, Rijksmuseum, 8 december • ‘NICAS an integrated approach towards understanding • [met P. Roelofs] ‘Presentatie Hercules Segers’, and preserving Cultural Heritage’, Bard Graduate Center, Amsterdamse Academische Club, Amsterdam, New York, 19 oktober 15 december • ‘Re-opening of the Rijksmuseum and the forming of the • ‘Presentatie Hercules Segers’, studenten Netherlands Institute for Conservation Art and Science Kunstgeschiedenis Rijksuniversiteit Groningen, (NICAS): Art, History, Conservation, and Science Under Rijksmuseum, 21 december one Roof’, Northwestern University, Evanston, Il, • ‘Presentatie Hercules Segers’, 40-jarig jubileum 7 november Kunstschrift, Rijksmuseum, 22 december • Welkomstwoord NWO Science4Arts symposium, Rijksmuseum, 17 november Idelette van Leeuwen • ‘Renovating the disaster plan of the renovated Huigen Leeflang Rijksmuseum in Amsterdam’, Emergency! Preparing for • Deelname paneldiscussie, alumni-dag Faculteit Disasters and Confronting the Unexpected in Conservation, Geesteswetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam, Joint 44th AIC Annual Meeting & 42nd CAC Annual 6 februari Conference, Montréal, 16 mei • Presentatie nieuwe aanwinsten voor bestuur F.G. Waller- • ‘Renovating the disaster plan of the renovated Fonds, Rijksmuseum, 8 juni Rijksmuseum in Amsterdam’, 4th International Master • [met J. Luyckx en J. Zelen] Organisatie en inleiding Class ‘Conserving Cultural Heritage. Scientific Research symposium Paragons and Paperbacks. Early Modern and Restoration of Dutch and Flemish Graphic Art of the Prints from the Consumer’s Perspective, Rijksmuseum, 17th–19th Centuries’, M.A. Vrubel Museum, Omsk, 6 juni 9 juni • ‘Presentatie Hercules Segers’, bestuur Turing Foundation, Suzanne van Leeuwen Rijksmuseum, • ‘Gemstones in the Rijksmuseum’, Gems in Transit • 5 juli Materials, Values and Knowledge in the Early Modern • ‘Presentatie Hercules Segers’, Raad van Toezicht World 1400–1800, Rijksmuseum, 7 april Rijksmuseum, Rijksmuseum, 28 september • ‘Een ring met zeven stenen?’, Kunsthistorische lunch, • ‘Presentatie Hercules Segers’, persopening en Rijksmuseum, 2 juni personeelsopening, Rijksmuseum, 4 oktober • ‘Jewellery in the Early Modern Period: Secrets Revealed’, • [met C. Donker en A. Metz] Nooit meer slapen, VPRO Objects as Evidence, Summer School Rijksmuseum en radio, 4 oktober Bard Graduate Center, Rijksmuseum, 19 juli • [met M. Ram] Noord-Holland leeft, TV Noord-Holland, • ‘The Art of Glass and Jewellery: The Use of Goldstone, 4 oktober or Aventurine Glass, in an Early Eighteenth-century • ‘Presentatie Hercules Segers’, Ammodo, Rijksmuseum, Dutch Necklace’, conferentie The Jewel in Art and Art in 5 oktober Jewel, Museu Nacional D’art de Catalunya Barcelona, • [met P. Roelofs en J. Turner] ‘Hercules Segers: de 17–18 November schilder’, Patronenlezing, Rijksmuseum, 5 oktober • Opening tentoonstelling In de ban van Hercules Annelies van Loon Segers – Rembrandt en de Modernen, Museum Het • [met K. Keune, J. Hermans, A. Sawicka, M. Thoury, Rembrandthuis, 7 oktober L. Bertrand, C. Sandt, S. Reguer, C. Toskarski, R. Corkery • Gesprek met schilder Steven Aalders en Robert van en P. Iedema] ‘Investigation of the Dynamic Processes Altena in Springvossen, Radio AmsterdamFM, 11 oktober Underlying Lead Soap-Related Degradation Phenomena • ‘De schilder en etser Hercules Segers’, Rijks ½ uurtje, in Multi-Layer Model Systems, Metal Soaps in Art: Rijksmuseum, 28 oktober Conservation and Research, Rijksmuseum, 14 maart • Onderzoeksbijeenkomst Amsterdam Centre for the • [met K. Keune, H. Diependaal, M. Bisschoff, J. Hermans, Study of the Golden Age, Rijksmuseum, 10 november M. Thoury, G. van der Snickt en R. Hoppe], ‘Paint • ‘De schilderachtige prenten van Hercules Segers’, delamination as a result of zinc soap formation in an Technische kunstgeschiedenis, Kunsthistorische early Mondrian painting’, Metal Soaps in Art: Conservation dag Vereniging voor Nederlandse Kunsthistorici, and Research, Rijksmuseum, 14–15 maart Rijksmuseum, 12 november • [met M. Thoury, K. Keune, M. Réfrégiers en B. Berrie], • [met P. Broerse en M. Luckács] ‘De schilder en etser ‘A new approach to image metal-soap morphology Hercules Segers’, Rijkslezing, Rijksmuseum, 13 november at the sub-micron scale: synchrotron deep-UV • ‘Presentatie Hercules Segers’, bestuur en gasten Turing photoluminescence imaging’, Metal Soaps in Art: Foundation, Rijksmuseum, 13 november Conservation and Research, Rijksmuseum, 14–15 maart • ‘Presentatie Hercules Segers’, Vakgroep • [Met P. Noble e.a.], ‘A new pigment in Rembrandt’s Kunstgeschiedenis, Vrije Universiteit, Rijksmuseum, palette’, Fourth International Congress Chemistry for 14 november Cultural Heritage (ChemCH 2016), Brussel, 7 juli • [met P. Roelofs] Kunsthistorische lunch, Rijksmuseum, • [met J. Hermans, L. Baij, H. Willard, K. Keune en P. Iedema], 17 november ‘Time-resolved ATR-FTIR methods for the study of • ‘Presentatie Hercules Segers’, Gorsselse Kunstkring, dynamic processes in oil paints’, posterpresentatie, Gorssel, 17 november Gordon Research Conference Scientific Methods in Cultural • [met P. Roelofs en D. Christoforou], ‘Presentatie Hercules Heritage Research, Newry ME, Verenigde Staten, Segers’, Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, 31 juli–5 augustus Rijksmuseum, 24 november • ‘PAinT. The paintings case-studies, new insights into • Organisatie, inleidingen en lezing symposium Op zoek the alteration processes’, NWO Science4Arts symposium, naar Hercules Segers, Rijksmuseum, 2 december Rijksmuseum, 17 november

126 • ‘ReVisualizing Late Rembrandt. The use of smalt in Petria Noble Rembrandt’s Homer 1663’, NWO Science4Arts symposium, • ‘Metal soaps in art: an historical perspective’, Metal Rijksmuseum, 18 november Soaps in Art: Conservation and Research, Rijksmuseum, 14–15 maart Rianne Luimes • ‘Ground layers in paintings by Rembrandt’, Integrated • ‘Bezwijkgedrag van historisch eikenhout onder drie- Platform for the European Research Infrastructure on puntsbuiging – een experimenteel-numerieke studie’, Cultural Heritage (IPERION CH), WP 9 Expert Meeting onderzoeksmiddag Construeren met Hout, TU Eindhoven, Preparation for painting – grounds and primings in 22 januari European paintings 1500–1800, CATS – Statens Museum • ‘Fracture behaviour of historic oak wood under three- for Kunst, Kopenhagen, 13–14 juni point bending – an experimental-numerical study’, • [met I. Nakai e.a.] ‘Development of portable XRD: onsite Analysis and characterisation of wooden cultural heritage analysis of paintings at the Rijksmuseum Amsterdam’, by scientific engineering methods, Halle, 28 april European Conference on X-ray Spectrometry (EXRS2016), • [met S. Ekelund en C. Gauvin] ‘Climate4Wood research Goteborg, 19–24 juni update’, NWO Science4Arts meeting, Rijksmuseum, 6 juni • [met K. Janssens e.a.] ‘MA-XRPD, a non-destructive • ‘Fracture behaviour of historic oak wood’, WCTE 2016 imaging method capable of highly-specific mapping of World Conference on Timber Engineering, Wenen, degradation products in paintings’, European Conference 22 augustus on X-ray Spectrometry (EXRS2016), Goteborg, 19–24 juni • [met S. Ekelund, C. Gauvin, P. van Duin] ‘Climate4Wood • [met J. Bikker] ‘Uitgelicht Marten en Oopjen’, project: methodology for the assessment of relevant Vriendenlezing, Rijksmuseum, 1 juli criteria to predict the behaviour of decorated oak • [met A. van Loon e.a.] ‘A New pigment in Rembrandt’s wooden panels, ICOM-CC Joint Interim Meeting Physical Palette’, 4th International Congress Chemistry for Cultural Issues in the Conservation of Paintings: Monitoring, heritage (ChemCH2016), Brussel, 6–8 juli Documenting and Treatment, Institut National d’Histoire • ‘A curriculum for Technical Art History’, The 2016 Samuel de l’Art, Parijs, 29–30 september H. Kress Foundation Workshop on Technical Art History • ‘Climate4Wood: Climate effects on decorated wooden Curriculum Building, Newry ME, Verenigde Staten, panels. The Modelling Study’, NWO Science4Arts 29–30 juli symposium, Rijksmuseum, 17–18 november • ‘Multi-isotopic and trace element analysis of early modern art: linking origin, trade and production of Renate Meijer raw materials with provenance research (2016–2020)’, • [met A. Broekgaarden] ‘Meer zien/Meer weten. De posterpresentatie, Gordon Research Conference Scientific multimediatour van het Rijksmuseum’, symposium Methods in Cultural Heritage Research, Newry ME, Mobiele applicaties in het museum, Rijksmuseum, 31 mei Verenigde Staten, 30 juli–5 augustus • Lezing bij het trainingsprogramma ‘Experiencing the • [met C. Gauvin, A. Krekeler, S. Beall, S. Ekelund, I. Breebaart, Museum: deaf visitors’, Garage Education Centre, Moskou, R. Klein Gotink, J.C. Dupré, F. Hesser en P. van Duin] ‘Strain 20–21 september measurements during structural conservation treatment of a 17th-century Dutch panel painting using Digital Suzan Meijer Image Correlation’, ICOM-CC Joint Working Group Interim • ‘Catwalk, the making of’, CJP serveert @Rijks, Meeting on Physical Issues in the Conservation of Paintings: Rijksmuseum, 17 maart Monitoring, Documenting and Mitigating, Institut National • ‘Catwalk’, Rijksextra, Rijksmuseum, 31 maart d’Histoire de l’Art, Parijs, 29–30 september • ‘Pragmatism and Solutions’, Fashion in museums, past, • ‘Challenges facing the modern-day conservation of Old present & future, Rijksmuseum, 21 april Master Paintings’, 15th Erasmus–Descartes Conference: • ‘Fibre identification and analysis’, Ship Model Conser­ Cultural Heritage and Innovation, Parijs, 13–14 oktober vation Course: Understanding Techniques for Research • ‘Scientific Reasoning in art: Evaluating Evidence in and Conservation, Rijksmuseum, 7–10 november Paintings Research using a Bayesian Approach’, paneldiscussie Public Session Expert meeting, NICAS Bianca M. du Mortier SciRe Project, Van Gogh Museum, 15 november • ‘Costume & Fashion exhibitions at the Rijksmuseum, • ‘The hat and other problems in Rembrandt’s The Jewish 1875–today’, symposium Fashion in Museums: past, Bride, ca. 1665, Revisualising late Rembrandt: Developing present & future, Rijksmuseum, 21–22 april and Applying New Imaging Techniques’, NWO • ‘Italo Rota’s blister and Barbiebox’, symposium Fashion in Science4Arts symposium, Rijksmuseum, 17–18 november Museums: past, present & future, Rijksmuseum, • ‘Sketch of the context, oil paintings in danger’, Kick-off 21–22 april meeting NICAS-funded research project: PREDicting AGIng • ‘De garderobe van vroeger’, Rijkslezing, 24 april of Oil networks (PREDAGIO), Science Park, Amsterdam, 21 november Malika M’rani Alaoui • [met G. Tauber, S. Smelt], ‘Marten en Oopjen: Update • ‘Drama op het doek’, Speeddaten met conservatoren, Research Activities’, Scientific Meeting, Rijksmuseum, Rijksmuseum, 3 november 15 december • ‘De glasnegatieven van Laurens Lodewijk Kleijn’, Kunsthistorische lunch, Rijksmuseum, 15 december Gwen Parry • ‘De toekomst van de kunstexpert. Online publiceren Manon van der Mullen in tijden van toe-eigening’, Van boek tot byte. • ‘Case: Digitaliseringsproject Prentenkabinet Online. Kunstpublicaties in transitie, Rubenianum, Antwerpen, Onderwerpsontsluiting bij het Rijksmuseum’, studiedag 21 april Betekenisvol verbinden van erfgoedcollecties (NDE/SIMIN), • ‘Editing the Past from the Present: The Search for Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Hilversum, Authentic Female Art Production’, University College 28 september Maastricht, 24 november

127 Wim Pijbes • ‘Tien jaar aanwinsten 17de-eeuwse Nederlandse • Opening Catwalk. Mode in het Rijksmuseum en schilderkunst in het Rijksmuseum’, Serieus gesprek, Breitner: Meisje in kimono, Rijksmuseum, 19 februari Rijksmuseum, 12 mei • Opening Asia in Amsterdam, Peabody Essex Museum, • ‘Gewoon Marten en Oopjen’/ ‘Ten voeten uit Europa Salem, 24 februari in: naar een internationalistische kunstgeschiedenis?’, • Bezichtiging Rembrandt-portretten van Marten Rijksproeverij, Rijksmuseum, 29 juni Soolmans en Oopjen Coppit met koninklijk echtpaar, • ‘Marten en Oopjen’, Radio 1 Journaal, 2 juli Louvre, Parijs, 10 maart • ‘Marten en Oopjen – tien jaar aanwinsten 17de-eeuwse • Lezing ‘Rijksstudio’, Doha, Qatar, 13 maart Nederlandse schilderkunst’, jaarlijkse ontvangst • Opening Vermeer komt Thuis, Het Straatje terug in Delft, schenkers en bruikleengevers, Rijksmuseum, 6 juli Museum Prinsenhof Delft, 24 maart • ‘Marten en Oopjen in het Rijksmuseum’, BankGiro Loterij- • Deelname aan ‘Onderwijs voor de toekomst. Presentaties evenement, Rijksmuseum, 7 juli en discussie n.a.v. Rijksmuseum foto-opdracht Document • ‘Johannes Torrentius’, in documentaire Cold Case Nederland’, Amsterdam, 7 april Torrentius, Maarten de Kroon/Get Organized Films, • Lezing ‘The Depth and Power of Chinese Culture’, Future première Nederlands Filmfestival, Utrecht, Luxury Conference, Seoul, 22 april 24 september • Lezing ‘Rijksmuseum, heden, verleden en toekomst’, • ‘Hercules Segers. Zonder filters’, Instameet, Rijksmuseum, Cambridge, Verenigd Koninkrijk, 6 mei 4 oktober • ‘In Conversation with Emilie Gordenker’, Cambridge, • [met H. Leeflang en J. Turner] ‘Hercules Segers: de Verenigd Koninkrijk, 10 mei schilder’, Patronenlezing, Rijksmuseum, 5 oktober • Masterclasss over de museale praktijk, Cambridge, • [met C. Borstlap] ‘Hercules Segers’, Rijksclub, Verenigd Koninkrijk, 11 mei Rijksmuseum, 6 oktober • Welkom en speech bij diner jaarlijks internationaal con­ • ‘Kunstvervalsing’, voor studenten Radboud Universiteit gres European Foundation Center, Rijksmuseum, 27 mei Nijmegen, Depot Lelystad, 10 oktober • Opening beeldententoonstelling Giuseppe Penone • Perspresentatie Hercules Segers, TEFAF New York, in het Rijksmuseum, Rijksmuseum, 10 juni The Armory, New York, 24 oktober • [met C. Borstlap] ‘Hercules Segers’, Vriendenavond, Martijn Pronk Rijksmuseum, 3 november • ‘The Rijksmuseum Digital Strategy‘, museOn forscht, • ‘De kunst van het tentoonstellen in het Rijksmuseum’, Albert-Ludwigs-Universität, Freiburg, 24 februari studenten DKVHT, Rijksmuseum, 23 november • ‘Rijksstudio’, ICOM Israel, Jeruzalem, 12 april • ‘De schilderijen van Hercules Segers’, symposium • ‘Developing a Digital Strategy’, We Are Museums, Op zoek naar Hercules Segers, Rijksmuseum, 2 december Boekarest, 7 juni • ‘Kunst verbindt’, Consulentendag Palliatieve Zorg/ • ‘The Open Rijksmuseum’, Ready to Reach Out, Nationaal Congres Palliatieve Zorg, Lunteren, Amsterdam, 29 juni 14 december • ‘The Open Rijksmuseum’, The Arts+, Buchmesse, • [met H. Leeflang] ‘Hercules Segers’, Amsterdamse Frankfurt, 21 oktober Academische Club, Amsterdam, 15 december • [met L. Volkers] ‘Rijksstudio’, Adobe Symposium, Amsterdam, 9 november Hans Rooseboom • ‘Create Your Own Masterpiece’, Adobe Creative Meetup, • ‘PS Camera’, Museum Hilversum, 17 november Amsterdam, 15 november • ‘Amsterdam in gesprek’, Stadsarchief Amsterdam, • ‘Rijksstudio’, Unleashing Digital Customer Experience, 18 december Amsterdam, 24 november • ‘Tourisme Culturel et Culture Numérique (table ronde)’, Marijn Schapelhouman Les Rencontres du Tourisme Culturel 2016, Parijs, • Gast in radioprogramma Opium (AVROTROS, NPO 4), 16 december 28 juni

Marleen Ram Saskia Scheltjens • ‘Strijdrossen, Harddravers en Grazers. De verbeelding • ‘La place de la bibliothèque dans un musée: le cas du van paarden in de Europese kunst’, Rijksmuseum, Rijksmuseum’, L’histoire des musées à la source : le Louvre 2 oktober et ses archives, Archives Nationales & Musée du Louvre, • ‘Frans Post’, Rijks ½ uurtje, Rijksmuseum, 2 december Parijs, 24 maart • Chair studiedag Van Boek tot Byte: Kunstpublicaties in Valentijn Rambonnet transitie, Rubenianum, Antwerpen, 21 april • ‘De collectie van het Rijksmuseum in de klas’, Heutink • ‘From Research Library to Research Services’, ARLIS-NA STEAM-dag, Vianen, 12 oktober in The Netherlands, Rijksmuseum, 17 juni • Workshop en presentatie ‘Rondleiden is een vak’, LKCA • ‘Open Cultural Heritage Data @ the Rijksmuseum’, LIBER Onderzoeksconferentie, Utrecht, 28 november 2016 Conference, Forum for Digital Cultural Heritage: The Wood for the Trees – Discoverability of Digital Collections, Jenny Reynaerts Helsinki, 29 juni • ‘Digitising artists’ lives – Making our mutual knowledge • [met G. Koot], ‘From Rijksmuseum Research Library accessible’, ESNA Winterseminar, Digital Huminaties, to Information and Knowledge Centre: A Story of what’s in it for the 19th Century?, RKD, 29 januari Renovating and Reorganizing for the Future’, IFLA Art • ‘Kopie en Autenticiteit’, openingsspeech tentoonstelling Libraries Section Satellite Meeting 2016 : The Art Library Arnold van de Laar, Museum Slager, Den Bosch, as Place: Building on the Past, Building for the Future, 21 februari Art Institute of Chicago, Chicago, 9 augustus • ‘Introductie Rijksmuseum Research Services’, debat Pieter Roelofs en discussiemiddag Universiteitsbibliotheek Vrije • ‘Nicolaes Maes, Het gebed zonder end’, De BZT Show, Universiteit – afdeling Academic Support, Rijksmuseum AKN Gebouw, Hilversum, 20 februari 19 september

128 • ‘Accurator Annotations @ Rijksmuseum’, Digibird • ‘Frans Post. Dieren in Brazilië’, publiekslezing Conference, Den Haag, Instituut voor Beeld en Geluid, Rijksmuseum bij tentoonstelling, 23 oktober 31 oktober • ‘Frans Post. Dieren in Brazilië’, Nacht van de Geschiedenis, • ‘Introductie Rijksmuseum Research Services’, gastcollege 29 oktober Onderzoeksmaster Nederlandse literatuur en cultuur, • [met J. Turner] Organisatie en presentatie symposium Universiteit Utrecht, Rijksmuseum, 13 december Frans Post. Animals in Brazil, 22 november • ‘From Open Access to Open Collections’, Museums and • ‘Serieus Gesprek: Wapens in het Rijksmuseum’, the Challenges of Open Access Conference, University 15 december of Belgrade, Belgrado, 15 december • ‘Koloniaal verleden in het Rijks’, Teekenlounge Rijksmuseum, 20 december Margot van Schinkel • [met R. van Beemen, B. Lamain en G. Verhaar] Anna A. Ślączka ‘Documentation of glass deterioration’, • ‘Hindu myths in art’, collegereeks Universiteit Leiden posterpresentatie, Recent Advances in Glass and Ceramics (12 colleges), maart–juni Conservation, ICOM-CC Glass and Ceramics Working Group • ‘Introduction to Indian art’, Amsterdam University Interim Meeting, Architectuurmuseum, Wrocław, 25–29 College, 22 april mei • ‘How to make a Chola bronze? Theory and practice of • [met I. Garachon, F. Diercks, B. Lamain en N. Verma] bronze casting in South India’, The 23rd Conference of the ‘Tin-glazed earthenware. Research and handling European Association for South Asian Archaeology and session’, Objects as Evidence, Summer School Art, Cardiff University, Cardiff, 4–8 juli Rijksmuseum en Bard Graduate Center, Rijksmuseum, • ‘Unearthing a context for Nataraja: A technical and 18 juli art-historical investigation of the Rijksmuseum • ‘Simplicia cabinet findings’, Objects as Evidence, Dancing Shiva’ (joint paper by Sara Creange, Joosje van Summer School Rijksmuseum en Bard Graduate Center, Bennekom, Gareth R. Davies, Anna A. Ślączka, presented Rijksmuseum, 18 juli by Sara Creange), ICOM-CC Metals triennial, Indira Gandhi National Centre for the Arts, New Delhi, 26 september Frits Scholten • ‘Een Zuid-Indiaas zuilfragment uit de collectie van de • ‘Frozen movement: origin, function and meaning of VVAK’, VVAK conservatoren-lezing, Rijksmuseum, a sixteenth-century bronze statuette’, symposium 14 november The catalogue as art-historical genre: the case of the • ‘Research on Chola bronzes at the Rijksmuseum, the Berenson Collection at I Tatti, Universiteit van Amsterdam Netherlands’, Inaugural Lecture, International Lecture (Workshop of the Center for Medieval and Renaissance Series of the Centre for Asian Studies, University of Studies Amsterdam), 14 maart Kelaniya, Kelaniya, 30 november • ‘Beeldhouwkunst in het Rijksmuseum’, Kunst, Markt en Connoisseurschap, werkcollege Vrije Universiteit, William A. Southworth Amsterdam, 15 april • ‘Myth and Reality: A Hindu image in the de Salis family • ‘Jonas Gutsche’s loden fonteinbeelden op Huis Bergh’, and Diponegoro’, seminar Objects, Museums, Histories: symposium over de tuinen van Huis Bergh, Huis Bergh, The Case of Prince Dipenegoro, Museum Nasional, ’s-Heerenberg, 22 april Jakarta, 18 mei • ‘Giuseppe Penone’, lezing bij de opening van de tentoonstelling Giuseppe Penone in het | at the Giovanni Paolo Di Stefano Rijksmuseum, 10 juni • ‘An Introduction to the History and Technology of • ‘Curating Small Wonders’, The Knowledge of the Wooden Musical Instruments’, COST WoodMusICK Action, Curator, Summer School Rijksuniversiteit Groningen, Rijksmuseum, 12–15 april Rijksmuseum, 20 juli • ‘The COST WoodMUsICK Trainingschool at the • ‘Scale, Prayer and Play’, Symposium Small Wonders, Rijksmuseum: a report’, COST WoodMUsICK Annual Gothic Boxwood Miniatures: unlocking the mysteries of Conference, Museu de la Musica, Barcelona, 9 september Gothic boxwood carving, Art Gallery of Ontario, Toronto, • Organisatie concertserie Zondagmiddagconcerten, 30 oktober Rijksmuseum, oktober 2016–februari 2017 • Openingstoespraak tentoonstelling Frits van Hall, • ‘Girls at the virginal. Domestic musical culture in the gereserveerde gratie, Museum Beelden aan Zee, Golden Age’, Koninklijk Oudheidkundig Genootschap Den Haag, 4 november Lezing, Rijksmuseum, 19 december • ‘Frits van Hall, gereserveerde gratie’, Beelden aan Zee Sculpture Academy, 21 november Harm Stevens • ‘After the Beeldenstorm; controversies about • ‘Lezing n.a.v. verschijnen Gepeperd Verleden’, public sculpture in the Dutch Republic’, symposium lezingmiddag Vereniging Vrieden Aziatische Kunst, Beeldenstorm and Beyond, Universiteit van Amsterdam Openbare Bibliotheek Amsterdam, 23 april en Rijksmuseum, 10 december • ‘Objects in exile: Diponegoro in the Netherlands’, seminar Objects, Museums and Histories: Between the Netherlands Eveline Sint Nicolaas and Indonesia – The Case of Diponegoro, Museum • ‘Pieneman en De Slag bij Waterloo’, voor Duke of Nasional, Jakarta, 18 mei Wellington en gezelschap, Rijksmuseum, 23 april • ‘Lezing n.a.v. verschijnen Gepeperd Verleden’, Tong Tong • [met I. van Leeuwen] ‘Surinamese dioramas by Gerrit Fair, Den Haag, 2 juni Schouten (1779–1839)’, Objects as Evidence, Summer • ‘Indische geschiedenissen’, Open Universiteit, Museum School Rijksmuseum en Bard Graduate Center, Bronbeek, Arnhem, 9 oktober Rijksmuseum, 21 juli • ‘Paleis Vrijburg, een zeldzaam knipsel’, Vrijburglezing Gwen Tauber MOWIC, 6 september • [met P. Noble en S. Smelt], ‘Marten en Oopjen: Update • ‘Frans Post. Dieren in Brazilië’, ontvangst en voordracht Research Activities’, Scientific Meeting, Rijksmuseum, expertmeeting Universiteit Leiden, 15 oktober 15 december

129 Jane Turner Glass and Ceramics Working Group Interim Meeting, • ‘Dr Johannes Furnerius as a Collector’, Mariette and Architectuurmuseum, Wrocław, 25–29 mei Collectors’ Mounts and Marks, studiedag Morgan Library • [met I. Garachon, F. Diercks, B. Lamain en M. van Schinkel] & Museum, New York, 22 januari ‘Tin-glazed earthenware. Research and handling session’, • ‘Encyclopedias and Enjoyment: Collecting Drawings Objects as Evidence, Summer School Rijksmuseum en with a Purpose’, Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, Bard Graduate Center, Rijksmuseum, 18 juli Rijksmuseum, 15 februari • ‘The World Observed: Rembrandt, Rubens and Claude’, Ige Verslype Morgan Library & Museum, New York, 15 april • [met H. Sigmond, R. Harmanni, K. Keune en • [met H. Leeflang en P. Roelofs] ‘Hercules Segers: de M.H. van Eikema Hommes], ‘The Original Appearance schilder’, Patronenlezing, Rijksmuseum, 5 oktober of the Painted Chamber in Huis de Dieu, Alkmaar’, • ‘Niccolò Gabburri as a Collector’, Symposium Fra posterpresentatie, Materials Technology Day, TU Delft, Bartolomeo: The Divine Renaissance, Museum Boijmans 23 juni Van Beuningen met Dutch University Institute for Art • ‘De behangselfabriek van de familie Augustini’, excursie History (NIKI) in Florence, Rotterdam, 15 oktober 2016 Stichting Historische Behangsels, Gebouw De Bazel, • [met E. Sint Nicolaas] Organisatie en presentatie Amsterdam, 10 december symposium Frans Post. Animals in Brazil, 22 november • [co-chair, met P. Corrêa do Lago] Symposium Frans Post. Giulia Sara de Vivo Animals in Brazil, Amsterdam, Rijksmuseum, • [met D. Bull] ‘King Willem I’s bulk purchases of Italian 22 november paintings: three case-studies’, NIKI-symposium Italiaanse kunst in Nederlands bezit, Rijksmuseum, 12 december Suzanne Veldink • ‘Breitner: Meisje in kimono’, Rijkslezing, Rijksmuseum, Jeroen van der Vliet 28 februari • ‘Schepen van de Zuiderzee’, ter gelegenheid van • ‘Vrouwelijke kunstenaars in het Rijksmuseum’, de onthulling van een nieuw kerkvenster over de Internationale Vrouwendag, Rijksmuseum, 8 maart scheepvaart op de Zuiderzee, Oosterkerk, Hoorn, 11 maart • ‘Breitner: Meisje in kimono’, Rijkslezing, Rijksmuseum, • ‘Zo doe je historisch onderzoek’, Masterclass 1 mei profielwerkstuk schrijven, Rijksmuseum, 14 juni • [met N. Woltman] ‘Onderzoek in het Rijksmuseum’, • ‘Met de vlag in top. Seinen en vlaggen op zee’, Kunsthistorische Kring Nijmegen, Radboud Universiteit, Rijks ½ uurtje, Rijksmuseum, 25 november 6 mei • ‘Women of dubious appearance and brazen pose: Ching-Ling Wang Breitner’s Girls in kimono’, Annual ESNA Conference, • ‘Neu in der Box: Ein chinesisches Kunstkabinett’, City of Sin: Representing the Urban Underbelly in the Werkstattgespräch, Humboldt-Forum, Humboldt-Box, Nineteenth Century, Rijksmuseum, 20 mei Berlijn, 11 februari • [met N. Woltman] ‘George Hendrik Breitner at work: • ‘The Formation of Qing Court-Style: On Ding Guanpeng new insights’, Annual BAPCR Conference, A Changing Art: and his Last Masterpiece – The Buddha Preaching’, Nineteenth-Century Painting: Practice and Conservation, Imperial Form: Style, Technology, and Materiality in 7 oktober the Qing Court Woshops, Institute of Modern History, Academia Sinica, Taipei, 25–26 juli Guus Verhaar • ‘Iconographic Turn: On Chinese Buddhist and Daoist • ‘Glass Deterioration for Photography Conservation’, Iconography in the Diez Albums’, The 34th World Congress Rijksmuseum, 14 januari of Art History (CIHA), Peking University & Central • ‘Weeping Glass: The Identification of Ionic Species Academy of Art, Beijing, 14–20 september in Droplets on the Surface of Unstable Glass’, Recent • ‘Some Thoughts on Aspects of the “Making” of the Advances in Glass and Ceramics Conservation, ICOM-CC Chinese Porcelain in a Transcultural Context’, Ring­ Glass and Ceramics Working Group Interim Meeting, vorlehsung: Wissen auf Wanderschaft-Künstlerische Eugeniusz Geppert Academy of Fine Arts and Design, Techniken im Transfer, Institut für Kunstwissenschaft und Wrocław, 26 mei Historische Urbanistik, Technische Universität, Berlijn, • [met M. van Schinkel, R. van Beemen en B. Lamain] 23 november ‘Documentation of Glass Deterioration’, Recent • ‘Portraits of Emperor Qianlong’s Meritorious Officials Advances in Glass and Ceramics Conservation, ICOM-CC in the Berlin Collection. New Discoveries and Related Glass and Ceramics Working Group Interim Meeting, Works’, Institute of East Asian Art History, Heidelberg Architectuurmuseum, Wrocław, 25–29 mei Universität, Heidelberg, 7 december • ‘Chemical Deterioration of Glass and its Documentation’, Rijksmuseum, 12 september Gregor J. M. Weber • ‘Scientific Examination of Historic Glass Objects’, • Podiumdiscussie International Conference Godefridus Rijksmuseum, 20 september Schalcken – Fascination and Impact, Wallraf-Richartz- • ‘Glasdegradatie in Museale Collecties’, Museumcongres Museum & Fondation Corboud, Keulen, 21–23 januari 2016, Flint Theater, Amersfoort, 6 oktober • ‘Die Ankaufspolitik des Rijksmuseums Amsterdam’, • ‘Chemical Deterioration of Historic Glass Objects’, Städtisches Museum Schloss Rheydt, 28 februari Haute École Arc Conservation-Restoration, Neuchâtel, • Podiumdiscussie n.a.v. de lezing van Norbert Middelkoop, Zwitserland, 24 november ‘Regentenstukken in zeventiende-eeuws Amsterdam’, Amsterdamse Academische Club, 24 maart Neha Verma • [met B. van der Heide (Stedelijk Museum)] ‘Avant- • [met J. van Campen, F. Diercks, J. van Elteren, I. Garachon, garde: The Old Masters vs. Dutch Design’, ADCN’s 50th H. Nevel, J. Nobbs, M. Slager, N. Tennent] ‘Delft glaze: anniversary Symposium, Rijksmuseum, 12 april research on the conservation and analysis of blue and • ‘Spagat zwischen Kunstgeschichte und white tin-glazed earthenware’, posterpresentatie, Recent Kunsttechnologie? Das neue Netherlands Institute for Advances in Glass and Ceramics Conservation, ICOM-CC Conservation, Art and Science (NICAS) am Rijksmuseum,

130 Workshop Deutung und Bedeutung’, Staatliche Akademie der Bildenden Künste Stuttgart, Bodman, 7–8 juli • ‘Rembrandt – Gerard de Lairesse’, Rijksmuseum Twenthe, Enschede, 10 september • ‘Launch Rijksstudio Award’, presentatie en podium­ discussie, Berlijn, 13 september • ‘Fragen an Vermeer’, Sahoko Tsuji Memorial Lecture Series – Fourth Lecture, The National Museum of Modern Art, Kyoto, 24 september • ‘Rembrandt-images and -ideas. The relativity of historical connoisseurship’, Kyoto Art History Colloquium: Appreciation the Traces of an Artist’s Hand, Kyoto University, 25 september • ‘Commentary’, symposium A Matter of Teamwork. Merging Art History and Art Technology, Universität Konstanz, 20 oktober • ‘Opening en inleiding’, Technische kunstgeschiedenis, Kunsthistorische dag Vereniging voor Nederlandse Kunsthistorici, Rijksmuseum, 12 november

Nienke Woltman • [met S. Veldink] ‘Onderzoek in het Rijksmuseum’, Kunsthistorische Kring Nijmegen, Radboud Universiteit, 6 mei • [met S. Veldink] ‘George Hendrik Breitner at work: new insights’, Annual BAPCR Conference, A Changing Art: Nineteenth-Century Painting: Practice and Conservation, 7 oktober

131 Externe activiteiten Annemies Broekgaarden van medewerkers • Lid Raad van Toezicht CJP • Lid Raad van Toezicht Operamakers • Lid Adviesraad NTR Stephanie Archangel • Adviseur European Museum Academy • Voorzitter bestuur Kiva Curaçao, platform • Lid jury Ecsite Creativity Award voor Curaçaose studenten en young • Oprichter/director Children in professionals in Nederland Museums Award

Saskia Asser Nel ten Brug • Conservator Huis Marseille, Museum voor • Lid Standards Commissie National Resource Fotografie Description and Access (RDA) • Lid bestuur Stichting Dommering Fonds • Lid redactieraad Depth of Field Jan van Campen • Reviewer LensCulture / World Press Photo • Lid keuringscommissie Aziatische 2016 Portfolio Reviews exportkunst TEFAF • Lid keuringscommissie Aziatische kunst PAN Reinier Baarsen • Lid redactie Aziatische Kunst • Buitengewoon hoogleraar ‘Kunstnijverheid • Lid redactie The Rijksmuseum Bulletin en Decoratieve Kunsten tot 1800’, Universiteit Leiden Dionysia Christoforou • Lid bestuur Stichting Museum van Loon • Lid CliP (Chain Line Pattern) (tot 12 december) • Lid redactie IADA Journal, ‘Materials & • Lid bestuur Stichting Instandhouding Equipment’-sectie Landgoed Prattenburg • Lid bestuur Stichting Hollands Porselein Hendrikje Crebolder • Lid bestuur Daniel Marot Fonds • Lid Raad van Toezicht Manifesta • Lid Raad van Advies Stichting het Nederlandse Interieur Lieke van Deinsen • Lid bestuur Werkgroep Achttiende Eeuw Hubert Baija • Penningmeester Stichting • Lid bestuur Het Lijstenplatform Vrouwengeschiedenis van de Vroegmoderne • Professional Associate, American Institute Tijd (SVVT) for Conservation of Historic Works • (Gast)lid redactie De Achttiende Eeuw • Docent restauratiekunde en • Hoofdredacteur www.schrijverskabinet.nl stijlgeschiedenis van schilderijlijsten en vergulding, Universiteit van Amsterdam Nicole Delissen • Workshopdocent ‘Traditional Gilding • Lid bestuur, secretaris Stichting Behoud Techniques’ en ‘Gilding Conservation Moderne Kunst Approaches’, International Preservation • Lid Raad van Toezicht Het Noordbrabants Studies Center, Mount Carroll, VS Museum • Voorzitter Stichting Uhambo Nederland Joosje van Bennekom • Lid bestuurscommissie Witsenhuis Taco Dibbits • Voorzitter Raad van Toezicht Stichting Dirk Jan Biemond Amstel 218 (Collectie Six) • Woordvoerder keuringscommissie zilver • Lid bestuur De Pont, museum voor PAN, Amsterdam hedendaagse kunst • Woordvoerder keuringscommissie zilver • Lid bestuur Stichting Duivenvoorde TEFAF, Maastricht • Lid bestuur Stichting Beau Lieu et • Lid commissie Voorwerpen van Beaux Arts Geschiedenis en Kunst, Koninklijk • Lid Comité van Aanbeveling Young in Prison Oudheidkundig Genootschap • Lid jury AHK Eindwerkprijs (Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten) Jonathan Bikker • Lid Raad van Advies Koninklijk • Lid redactie Simiolus. Netherlands Quarterly Oudheidkundig Genootschap for the History of Art Femke Diercks Ellen van Bork • Lid bestuur Stichting Daniel Marot Fonds • Trainingsmissie naar Zuid-Afrika, onderdeel • Lid bestuur werkgroep De Zeventiende van het Gedeeld Cultureel Erfgoed- Eeuw programma van het ministerie van • Lid stuurgroep www.delftsaardewerk.nl Buitenlandse Zaken, o.l.v. de Rijksdienst voor • Lid projectteam Delftglaze, NICAS seed het Cultureel Erfgoed, 7–11 november money-project • Docent en programmacoördinator Master • Excursiebegeleiding studenten Emerson Conservering en Restauratie van Cultureel College Boston Erfgoed, richting metaal, Universiteit van • Incidenteel adviseur Mondriaan Fonds Amsterdam • Gastdocent ‘Schade en verval van metaal’, Sara van Dijk Reinwardt Academie • Lid bestuur Stichting Textile Research Centre

132 • Lid wetenschappelijke adviesraad • Director Canvas Analysis Automation Nederlands Interuniversitair Kunsthistorisch Project Instituut, Florence • Organisator Dressing the Early Modern Menno Fitski Conference – The Economy of Dress and • Lid bestuur Hulsewé-Wazniewski Stichting Textiles: Avenues of Trade, Production and • Lid redactie Aziatische Kunst Consumption in the Early Modern Period, • Lid bestuur Stichting Tikotin Bologna, 15–16 september • Lid bestuur Stichting für Elise • Organisator 25ste jaarlijkse NIKI-symposium • Lid bestuur Stedenband Leiden-Oxford Italië en de Nederlanden. Artistieke wissel- werkingen Italiaanse kunst in Nederlands Isabelle Garachon bezit, Rijksmuseum Amsterdam, 12 december • Lid jury examencomissie ‘Mastère Conservation Restauration du Patrimoine Jan Dorscheid spécialité Céramique et verre 2016’, • Assistent-coördinator ICOM-CC Wood, Ecole de Condé Paris, 24–25 oktober Furniture, & Lacquer Working Group • Gastcollege ‘Schade- en vervalprocessen bij ceramiek en glas’, 15 december Esther van Duijn • Lid begeleidingscommissie restauratie Erik van Ginkel Triptiek met de Kruisiging van Christus van • Vicevoorzitter bestuur Museumvereniging Cornelis Engebrechtsz, Museum De Lakenhal en Stichting Museumkaart • Lid examencommissie tweede jaar, post- • Vicevoorzitter Fundación Han Nefkens, initiële fase opleiding Conservering en Barcelona Restauratie, Universiteit van Amsterdam • Lid bestuur Codart • Lid begeleidingscommissie serie ‘The Art of • Lid Raad van Toezicht Stichting Nieuw Rosa Conservation’ in The Burlington Magazine Spier Huis • Gastdocent Master Conservering en Restauratie • Vicevoorzitter Raad van Toezicht over de geschiedenis van schilderijen- Amsterdams Fonds voor de Kunst restauratie, Universiteit van Amsterdam • Lid bestuur Nederlandse Dansdagen • Lid adviesraad Jacqueline van Tongeren Paul van Duin Fonds, Rijksacademie Amsterdam • Organisator Meeting International Advisory • Lid adviesraad Stichting Amsterdam Board Climate4Wood, Rijksmuseum, 10–11 Marketing januari • Lid organisatiecomité Science4Arts Martine Gosselink symposium, NWO en Rijksmuseum, 17–18 • Lid wetenschappelijke commissie november Landententoonstelling Indonesië voor • Lid examencommissie Studienrichtung EUROPALIA 2017, Brussel Konservierung und Restaurierung – Holz, • Lid Commission pour le nouveau MAH, University of Applied Sciences, Potsdam, Musée d’Art et d’Histoire, Genève 7 april • Lid bestuur Koninklijk Nederlands Historisch • Adviseur The Getty Conservation Institute, Genootschap Panel Paintings Initiative • Lid adviesorgaan Historische Goudmijnen • Adviseur The Getty Conservation Institute, van Amsterdam Managing Collection Environments Initiative • Lid bestuur Stichting VOC-schip Amsterdam • Penningmeester ICOM–CC Fund (scheepswrak Hastings) • Lid keuringscommissie meubelen, TEFAF, • Lid waarderingscommissie collectie Museum Maastricht Nusantara Delft • Lid adviescommissie restauratie spiegels • Lid jury Libris Geschiedenis Prijs Marotzaal Kasteel Duivenvoorde • Lid programmaraad Gedeeld Cultureel Erfgoed-beleid DutchCulture OCW/BuZa Rob Erdmann • Deelnemer beleidsbijeenkomsten Gedeeld • Presentatiescherm ‘Hercules Segers’ Tobias Cultureel Erfgoed (GCE) BuZa/OCW and the Angel and Rembrandt’s Flight Into • Lid bestuur Biografisch Portaal, Instituut Egypt: an Interactive Comparison’ voor de Huygens-ING tentoonstelling Under the Spell of Hercules • Lid projectgroep Atlas of Mutual Heritage Segers: Rembrandt and the Moderns, Het • Lid Aquarium, landelijk overleg maritieme Rembrandthuis, Amsterdam, 5 oktober collecties 2016–8 januari 2017 • Comité van Aanbeveling start up New • [met H. Nap en D. Veldhuizen] Netherlands Museum, New York Zeven presentatieschermen voor de • Comité van Aanbeveling Imagine IC, tentoonstelling Hieronymus Bosch: Visions Bijlmermeer of Genius, Het Noordbrabants Museum, • Comité van Aanbeveling Kansarmen in Sri ’s-Hertogenbosch, 13 februari–8 mei Lanka • Lid Bosch Research and Conservation Project • Related expert Centrum voor Internationale • Docent ‘Computation and Imaging’, afdeling Erfgoedactiviteiten Conservering en Restauratie, Universiteit • Related expert Mondriaan Fonds van Amsterdam (incidenteel) • Docent ‘Physics of Conservation’, Institute of • Lid adviescommissie Immigratiemuseum Physics, Universiteit van Amsterdam Amsterdam

133 • Lid adviescommissie Diversiteitsbeleid Wim Hoeben Culturele Sector, gemeente Amsterdam • Lid bestuur sectie Collecties, Museum- vereniging Ludo van Halem • Lid stuurgroep organisatie • Lid jury Rijksmuseum Junior Fellowship Museumkennisdag 2017 • Lid adviescommissie Beeldende Kunst, Prins • Lid examencommissies Reinwardt Academie Bernhard Cultuur Fonds • Gastconservator Constant: Ruimte+Kleur. Maria Holtrop Van Cobra naar New Babylon, Cobra Museum • Lid bestuur Amstelodamum voor Moderne Kunst, Amstelveen, 28 mei– 25 september Jan de Hond • Incidenteel adviseur Vereniging Rembrandt • Lid redactie Tijdschrift De Negentiende Eeuw • Lid jury Geschiedenisleraar van het jaar Gijs van der Ham • Secretaris/penningmeester Stichting Birte ten Hoopen Onvergetelijk • Lid Kopgroep Museumkids, • Lid Commissie voor het Munt- en Museumvereniging Penningkabinet, Koninklijk Oudheidkundig Genootschap Henrike Hövelmann • Lid bestuur Stichting Charema • Lid redactie De Boekenwereld. Blad voor • Lid inhoudelijke projectgroep ‘Portrait Bijzondere Collecties Gallery of the Golden Age’ in de Hermitage • Lid bestuur Stichting KNARS Amsterdam, namens Rijksmuseum • Lid Tafel Numismatiek, Stichting Cathy Jager Genootschap Amsterdam Museum • Lid Raad van Toezicht, Museum Speelklok • Adviseur nieuwe presentatie, Museum • Adviseur ‘Panel Increasing Access to Boerhaave Collections’, Museums Association London

Cecile van der Harten Marije Jansen • Gastdocent ‘Fotocollectie beheren en • Lid redactie Andon toegankelijk maken’, GO Opleidingen • Visiting Scholar, Waseda University, Tokyo • Gastdocent ‘Digitalisering van literair • Lid projectteam ‘City and Art’, Waseda erfgoed: productie, presentatie en digitale University, Tokyo duurzaamheid’, Universiteit Antwerpen • Organisator conferentie 2&3D Photography Raymond de Jong – Practice, Prophecies and Beyond, • Lid bestuur Sectie facilitaire en Rijksmuseum, 10–12 mei 2017 veiligheidszorg, Museumvereniging • Organisator studiereis ‘Duurzaamheid Rosina Herrera Garrido en Proactieve beveiliging’ naar Kopen- • [met T. Callewaert] ‘Characterization of hagen, voor de Museumvereniging, Coated Photographs by Optical Coherence 20–22 september Tomography (OCT)’, ICOM CC PMWG Meeting, • Lid Nationale Denktank Integrale Beveiliging Rijksmuseum, 22 september • ‘Identification of Photographic Processes’, Lizzy Jongma Centro de Restauración de Bienes Muebles • Councillor Members Council, Europeana de Cataluña (CRBMC), Valldoreix, 29–30 oktober Martin Jürgens • ‘The Conservation of Photographs on Paper • Organisator congres ‘Uniques and Multiples’, Support’, Instituto de Restauración del ICOM-CC Photographic Materials Working Patrimonio, Universidad Politécnica de Group Interim Meeting, Rijksmuseum, Valencia, 1–3 december 21–24 september • Workshopdocent ‘Joseph Berres’ etched Erik Hinterding daguerreotypes recreated’, ‘Uniques • Lid redactie feestbundel voor Prof. dr. Peter and Multiples’, ICOM-CC Photographic Hecht (Universiteit Utrecht) Materials Working Group Interim Meeting, • Lid redactie Kroniek van het Rembrandthuis Rijksmuseum, 22 september • Lid organiserend comité Summer University • Workshopdocent ‘The Digital Print: (in samenwerking met RKD-Nederlands Contemporary Practice, Identification and Instituut voor Kunstgeschiedenis) Preservation’, Getty Conservation Institute, • Projectleider NICAS-(promotie)onderzoek Los Angeles, 25–29 juli ‘Drawing Out Rembrandt: A model for • Workshopdocent ‘Identification and reconstructing the past, analyzing the Conservation of Digital Prints’, Universiteit present and predicting the future condition van Amsterdam, 11 oktober en 7 november of Rembrandt’s ink drawings’, met de • Workshopdocent ‘Polynomial texture Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, TU mapping / Reflectance transformation Delft, Universiteit Utrecht en Rijksmuseum imaging (RTI)’, Ship Model Conservation: • Lid organiserend comité en wetenschap- Understanding Techniques for Research and pelijk comité symposium Paragons and Conservation, Rijksmuseum, 7–10 november Paper Bags. Early Modern Prints from the • Lid keuringscommissie fotografie, TEFAF, Consumer’s Perspective, Rijksmuseum, 9 juni Maastricht

134 • Lid keuringscommissie fotografie, Robert van Langh Masterpiece, Londen, Verenigd Koninkrijk • Voorzitter Netherlands Insitute of Conservation, Art and Science (NICAS) Katrien Keune • Lid redactie Applied Physics A • Lid adviescommissie ‘Cleaning Modern Oil • Lid redactieraad Springer Paintings’, JPI transnational program within • Reviewer Journal of Analytical Atomic the field of Cultural Heritage Spectrometry • External PhD supervisor SEAHA, • Reviewer Microchemical Journal ‘Quantitative chemical hyperspectral NIR • Reviewer ICOM-CC Metals imaging of historic cellulosic materials’, • Medeorganisator Metal Soaps in Art: University College London Conservation and Research, Rijksmuseum, • Reviewer Studies in Conservation 14–15 maart • Organisator symposium Metal Soaps in Art: • Medeorganisator ‘Uniques and Multiples’, Conservation and Research, Rijksmuseum, ICOM-CC Photographic Materials Working 14–15 maart Group Interim Meeting, Rijksmuseum, • Organisator tweewekelijks NICAS 21–24 september Colloquium, Rijksmuseum • Vicevoorzitter ‘Scientific Methods in Cultural • Docent ‘Functionele materialen’, Universiteit Heritage Research’, Gordon Research van Amsterdam Conference, Newry (VS), 31 juli–5 augustus • Gastdocent MSc geochemistry-cursus, VU • Voorzitter ‘Scientific Methods in Cultural Amsterdam Heritage Research’, Gordon Research • Docent ‘Ship Model Conservation Course’, Conference, Castelldefels, 22–27 juni Rijksmuseum • Moderator ‘Cultureel Erfgoed en Innovatie’, • Organisator uitwisselingsprogramma met Erasmus-Decartes Conferentie, Parijs, IRES-student uit de Verenigde Staten 13–14 oktober • Discussieleider sessie ‘Failure Mechanisms • Lid vettingcommissie TEFAF 2016, Maastricht, in Cultural Heritage Objects’, Gordon 11–20 maart Research Conference Scientific Methods in • Lid vettingcommissie TEFAF New York 2016, Cultural Heritage Research, Newry (VS), 21–26 oktober 3 augustus • Organisator Bronzes Meeting, Rijksmuseum, 2–4 november Pauline Kintz • Lid adviesgroep onderzoeksproject ‘Het • Lid bestuur Stichting Museum Plus Bus Meisje met de Parel’, Mauritshuis • Dagvoorzitter afscheidssymposium Louis Rik Klein Gotink Vertegaal, 27 september • Lid TEFAF Scientific Research Team 2017 • Gastdocent ‘Ship Model Conservation Huigen Leeflang Course: Understanding Techniques for • Concept tentoonstelling In de ban van Research and Conservation’, Rijksmuseum, Hercules Segers – Rembrandt en de 7–10 november Modernen, Het Rembrandthuis, Amsterdam, 5 oktober 2016–8 januari 2017 Marjolein Koek • Lid wetenschappelijk comité tentoonstelling • Lid adviesraad Textielcommissie Nederland Colard Mansion en de Brugse drukkers­ • Organisator en docent workshop ‘Costume wereld van tweede helft van 15de eeuw, Mounting’, opleiding Conservering en Groeningemuseum, Brugge Restauratie, Universiteit van Amsterdam • Lid Maatschappij der Nederlandse Letterkunde • Lid bestuur Brisk Recorder Quartet Amsterdam Geert-Jan Koot • Lid keuringscommissie PAN • Projectmanager ‘Art Discovery Group Catalogue’ Idelette van Leeuwen • Lid bestuur Artlibraries.net • Workshopdocent ‘Mounting Works of Art • Voorzitter bibliotheekcommissie Koninklijk on Paper’, 4th International Master Class Oudheidkundig Genootschap Conserving Cultural Heritage. Scientific • Voorzitter Werkgroep Speciale Research and Restoration of Dutch and Wetenschappelijke Bibliotheken, Flemish Graphic Art of the 17th–19th Koninklijke Nederlandse Vereniging van Centuries, M.A. Vrubel Museum, Omsk, 8 juni Informatiemanagers • Workshopdocent ‘Taking care of works of art on paper in a museum (in a nutshell). Anna Krekeler From organizing your depot to doing small • Lid onderzoeksteam NWO/science4arts- repairs’, Workshop Preventive Conservation, project ‘Climate4Wood’ trainingsmissie Zuid-Afrika, onderdeel • Lid jury masterproef Conservatie-restauratie, van het Gedeeld Cultureel Erfgoed- Universiteit Antwerpen programma van het ministerie van Buitenlandse Zaken, o.l.v. de Rijksdienst Davina Kuh Jakobi voor het Cultureel Erfgoed, Pretoria en • Organisator ism National Maritime Museum, Stellenbosch, 7–11 november Greenwich, Ship Model Conservation Course, • Lid wetenschappelijk comité CATS conference, part 2: Understanding techniques for Technology & Practice, Studying the European research and conservation, Rijksmuseum, Visual Arts 1800–1850, Paintings, Sculpture 7–10 november and art on Paper, Kopenhagen, 15–16 juni

135 • Lid organiserend comité congres ‘Uniques • Lid ARCHLAB peer review panel van and Multiples’, ICOM-CC Photographic Integrated Platform for the European Materials Working Group Interim Meeting, Research Infrastructure on Cultural Heritage Rijksmuseum, 21–24 september (IPERION CH) • Lid klankbordgroep Boek & Papier van de • Lid werkgroep Metal Soaps in Art: opleiding tot restaurator, Universiteit van Conservation and Research, Rijksmuseum Amsterdam • Assistent-coördinator Paintings WG, International Council of Museums Suzanne van Leeuwen Committee for Conservation • [met M. Rakhorst] Organisator symposium • Lid redactie ArtMatters: International Journal (dagdeel) Gems in Transit. Materials, Values for Technical Art History and Knowledge in the Early Modern World • Lid keuringscommissie Noord-Nederlandse 1400–1800, i.s.m. Universiteit Utrecht, schilderijen, TEFAF Maastricht Universiteit Warwick, Victoria and Albert Museum, Londen, en de European Research Gwen Parry Council, Rijksmuseum, 8 april • Programma-adviseur ‘Forum on European • [met M. Rakhorst] Organisator workshop Culture. Re:Creating Europe’ ‘Jewellery in the Early Modern Period: Secrets Revealed’, Summer School 2016: Frans van der Pegt Conservation and Humanities: objects as • Gastdocent ‘Master Programme evidence, 19 juli Conservation and Restoration of Cultural Heritage’, Universiteit van Amsterdam Annelies van Loon • Medeorganisator Metal Soaps in Art: Madeleine Pfundt Conservation and Research, Rijksmuseum, • Lid bestuur Overleg Kunst(historische) 14–15 maart Bibliotheken Nederland (OKBN) • Organisator NWO Science4Arts Symposium, Rijksmuseum, 17–18 november Wim Pijbes • Lid klankbordcommissie Restauratie • Voorzitter Raad van Toezicht Droog Design tuinzaal huis Akerendam • Voorzitter Raad van Toezicht Stichting • Lid redactie boek Metal Soaps in Art: Amstel 218 (Collectie Six) Conservation and Research, Springer • Lid Raad van Commissarissen Broadview • Lid programmacommissie Science4Arts Holding • Lid Steering Committee van Organizers of Suzan Meijer International Exhibitions (BIZOT-group) • Assistant-coördinator ICOM-CC Textiles • Lid bestuur Vereniging Rembrandt • Lid organiserend comité congres Fashion • Lid bestuur Museum Voorlinden in Museums, past, present & future, • Voorzitter jury Sacha Tanja Penning Rijksmuseum, 21–22 april • Directeur Koninklijke Hollandsche • Lid projectgroep ‘Hemelse bedden’, Maatschappij der Wetenschappen samenwerkingsproject met Het Loo en de • Lid Raad van Advies Koninklijk Gelderse Kastelenstichting Oudheidkundig Genootschap • Lid projectgroep ‘Texel Textiel’ met o.a. • Lid Comité van Aanbeveling Art Rotterdam Universiteit van Amsterdam, Museum Kaap • Lid Comité van Aanbeveling Foodprint, Skil, provincie Noord-Holland Den Haag • Lid Comité van Aanbeveling Governance Bianca M. du Mortier Code Cultuur • Lid ICOM Costume Committee • Lid Comité van Aanbeveling Lalique • Lid projectteam Texels Textiel, Universiteit Museum, Doesburg van Amsterdam, Rijksdienst voor het • Lid Comité van Aanbeveling Stichting Cultureel Erfgoed, Rijksmuseum Matthäus Amsterdam • Lid Kostuumconservatoren Nederland/ • Lid Comité van Aanbeveling 100 jaar Modemuze Nederland en de Eerste Wereldoorlog • Lid Comité van Aanbeveling New Holland Manon van der Mullen Foundation • Lid bestuur museumsectie Vereniging van • Lid Comité van Aanbeveling Noord- Nederlandse Kunsthistorici Nederlands Trein & Tram Museum • Lid bestuur Museum Paul Tetar van Elven • Lid Comité van Aanbeveling Oktobermaand Kindermaand Alexandra Nederlof • Lid Comité van Aanbeveling Panorama Mesdag • Lid van Coördinatie Werkgroep Bruidsschat, • Lid Comité van Aanbeveling Rosa Spier Huis Restauratoren Nederland • Lid Comité van Aanbeveling Schutterij van Amsterdam Petria Noble • Lid Comité van Aanbeveling Stroom • Adviseur onderzoek en restauratie van Den Haag Rembrandt, Historiestuk, 1626, Museum De • Lid Comité van Aanbeveling Villa Mondriaan, Lakenhal Winterswijk • Lid programmacommissie NWO Science4Arts • Humanitas Visiting Professor 2016, • Lid organisatiecomité NWO Science4Arts University of Cambridge symposium • Lid Comité van Aanbeveling Jonge Historici

136 Martijn Pronk Frits Scholten • Lid Governing Board, Europeana Foundation • Bijzonder hoogleraar ‘Theorie en geschiedenis • Lid jury De Beste Social Media Awards 2016 van de collectievorming’ (Rijksmuseum- • Lid Selection Commitee, Museum Rocket leerstoel vanwege het Rijksmuseum Fonds), Vrije Universiteit Amsterdam, 1 september Jenny Reynaerts 2010–31 augustus 2016 • Lid bestuur Interdisciplinaire Werkgroep • Bijzonder hoogleraar ‘Geschiedenis van De Negentiende Eeuw de Westerse beeldhouwkunst, in het • Lid bestuur ESNA (European Society for bijzonder van de Nederlanden, van de late Nineteenth Century Art) Middeleeuwen tot 1800’ (Rijksmuseum- • Organisator ESNA Winterseminar, Digital leerstoel vanwege het Rijksmuseum Fonds), Huminaties, what’s in it for the 19th Universiteit van Amsterdam, vanaf Century? RKD-Nederlands Instituut voor 1 september Kunstgeschiedenis, 29 januari • Lid redactie Nederlands Kunsthistorisch • Organisator ESNA-symposium City of Sin. Jaarboek Representing the Urban Underbelly in the • Lid redactie Wallraf-Richartz-Jahrbuch Nineteenth Century, Rijksmuseum 19–20 mei • Lid redactie Studies in Netherlandish Art and • Lid wetenschappelijk comité tentoonstelling Cultural History Lawrence Alma Tadema, Fries Museum, • Lid Raad van Advies See All This Leeuwarden • Lid adviesraad The Sculpture Journal • Lid adviesraad Church Monuments Robert-Jan te Rijdt • Lid French Bronze Study Group • Conservator Atlas van Amsterdam, Koninklijk • Lid (ex officio) bestuur Museum voor Oudheidkundig Genootschap Religieuze kunst, Uden • Lid redactie Delineavit et Sculpsit. Journal • Lid curatorium bijzonder hoogleraar for Dutch and Flemish Prints and Drawings ‘Moderne beeldhouwkunst’, vanwege de • Lid Kuratorium van de Stiftung ‘B.C. Stichting Sculptuur Instituut, Universiteit Koekkoek-Haus’, Kleef Leiden • Voorzitter Stichting Cornelis Bakker Collectie, • Lid wetenschappelijke adviesraad Koninklijk Haarlo Nederlands Instituut Rome (KNIR) • Lid jury Van den Woudenberg- Pieter Roelofs dissertatieprijs, vanwege het Koninklijk • Adviseur aankopen oude schilderkunst, Nederlands Instituut Rome Mondriaan Fonds • Lid keuringscommissie Beeldhouwkunst en • Lid adviescommissie Karel de Grote-prijs en Works of Art, TEFAF Maastricht Cultuur Stimuleringsprijs stad Nijmegen • Lid programmacommissie zomercursus 17de- Eveline Sint Nicolaas eeuwse Nederlandse kunst, Rijksmuseum • Lid Schutterij-commissie, Koninklijk • Adviseur Stichting gebroeders Van Limburg Oudheidkundig Genootschap • Lid onderzoeksgroep ‘Cornelius Loos, Hans Rooseboom drawings from Istanbul and the Middle East • Lid wetenschappelijke commissie FoMU 1710’, Swedish Research Institute in Istanbul (Fotomuseum Antwerpen) • Adviseur Mondriaan Stichting Anna A. Ślączka • Lid redactie Aziatische Kunst Marcel de Rooy • Lid bestuur Vereniging Vrienden van het • Lid Quality Assurance Team voor ILS Koha Instituut Kern, Universiteit Leiden 16.05, 16.11 en 17.05 William A. Southworth Marijn Schapelhouman • Lid redactie Aziatische Kunst • Lid bestuur Museum In ’t Houten Huis, • Lid bestuur project ‘Corpus des Inscriptions Museum voor het Schermereiland, De Rijp du Campā’, École française d’Extrême- • Lid Maatschappij der Nederlandse Letter- Orient, Parijs kunde • Adviseur in het waarderingsproces van de • Lid interne begeleidingscommissie Agora- Nusantara-collectie van Erfgoed Delft, i.s.m. project Federaal Wetenschapsbeleid ‘The Nationaal Museum van Wereldculturen, Leiden drawings in the Royal Library of Belgium: • Docent MA-cursus ‘Hands-on Research: identification and valorisation through the Ancient Indonesian Bronzes’, Universiteit Web’, Koninklijke Bibliotheek van België, Leiden, Insitute for Area Studies (LIAS), Brussel 1 maart–30 juni

Saskia Scheltjens Harm Stevens • Lid Art History Advisory Board Europeana • Lid Raad van Specialisten, Hermitage • Lid redactieraad The Rijksmuseum Bulletin Amsterdam • Lid Program Committee Digital Humanities Benelux Gwen Tauber • Lid jury Herman De Coninck Poëzieprijs • (Mede)docent ‘Conservering en Restauratie: • Lid Planning Committee European Library Brealey Seminar on Retouching: Automation Group (ELAG) (in 2016 beëindigd) Philosophies, Aesthetics and Perception’, Universiteit van Amsterdam

137 Lucinda Timmermans Tim Zeedijk • Lid wetenschappelijke projectgroep ‘Pieter • Secretaris Stichting Nederlandse Bruegel’, Kunsthistorisches Museum Wien Kunsthistorische Publikatiën • Lid kascommissie Vereniging van • Lid Raad van Toezicht Festival Mundial, Nederlandse Kunsthistorici Tilburg

Jane Turner • Lid redactie Master Drawings • Voorzitter International Keepers of Public Collections of Graphic Arts (50 Lux Club) • Lid adviescommissie Nihon no hanga, Amsterdam • Lid Prentkring • Lid peer review panel, Bibliothèque Royale de Belgique, Brussel

Matthias Ubl • Lid restauratiecommissie Drieluik met Bewening Christi, Cornelis Engebrechtsz, Museum De Lakenhal • Lid programmacommissie CODART • Lid programmacommissie Rijksmuseum & RKD Summer School, ‘Dutch Art in an international perspective’, 13–22 augustus 2017 • Lid programmacommissie Contactgroep Vroege Nederlandse Kunst CVNK • Lid Raad van Advies Leidse kunstambachten 1475–1575 • Lid Raad van Advies MeMO-Project (Medieval Memoria Online)

Guus Verhaar • Lid TEFAF Technical Research Team, TEFAF 2016 • Assistent-coördinator Glass and Ceramics Working Group, ICOM-CC • Gastdocent, Universiteit van Amsterdam

Giulia Sara de Vivo • User Group leader, IPERION CH ArchLab ‘GATTS’ Garofalo and Tintoretto Technical Studies

Jeroen van der Vliet • Secretaris Nederlandse Vereniging voor Zeegeschiedenis (tot najaar 2016)

Ching-Ling Wang • Lid redactieraad Aziatische Kunst

Gregor J. M. Weber • Lid redactie Simiolus. Netherlands Quartely for the History of Art • Lid jury Jan van Gelderprijs • Honorair professor Universität Bamberg • Lid wetenschappelijke adviesgroep tentoonstelling Caesar van Everdingen, Alkmaar • Lid adviescommité restauratie Rembrandt, Historiestuk, 1626, Museum De Lakenhal • Lid Vetting commission Dutch, Flemish and German Old Master Paintings, The European Fine Arts Fair, Maastricht • Lid Wissenschaftsbeirat Staatliche Museen Schwerin

Mariska de Wit • Lid bestuur Vereniging Kunst Cultuur Recht

138 Groepsportret van de medewerkers van het Rijksmuseum bij het kerstfeest op 16 december 2016

139 De tentoonstelling Frans Post. Dieren in Brazilië (7 oktober 2016–8 januari 2017) werd georganiseerd in samenwerking met Naturalis Biodiversity Center in Leiden en het Noord-Hollands Archief in Haarlem en mede mogelijk gemaakt door ING en Stichting Zabawas

140 organogram

per 31 december 2016

Raad van Toezicht

Directie

Hoofddirecteur directeur development & media Zakelijk Directeur

Communicatie & Directie­ Marketing secretariaat

bureau Development tentoonstellingen

Sector Collecties Sector Presentatie Zakelijke Sector

Research Services Bureau Publicaties Publiek & Collecties Educatie

Beeldende Conservering Geschiedenis Rijksprenten­ Kunst & Restauratie kabinet

Auto­ Commerciële Facilitair Financiële Personeel & Veiligheids­ matisering Zaken bedrijf Zaken Organisatie zaken

141 PERSONEEL Mw. S. van Elst Projectleider tentoonstellingen (op 31 december 2016) Mw. E. Hermans Projectleider tentoonstellingen Mw. S.P. Plaum Projectleider tentoonstellingen Mw. D.V. Riabokon-Muller Projectleider tentoonstellingen DIRECTIE EN STAFAFDELINGEN Dhr. T. Zeedijk Projectleider reizende tentoonstellingen

DIRECTIE Dhr. T.D.W. Dibbits Hoofddirecteur SECTOR COLLECTIES Dhr. K.E. van Ginkel Zakelijk directeur RESEARCH SERVICES DIRECTIESECRETARIAAT Mw. S.J.S. Scheltjens Hoofd research services Mw. M.P. van de Wiel Directiesecretaris Mw. M.J. Kerkhof Secretaresse Mw. J. Brom-Rijnhout Directiesecretaresse Mw. C.L. Goedhart Directiesecretaresse Bibliotheek Mw. A.H. Coerdt Medewerker archief Mw. C.M. ten Brug Coördinator bibliotheekadministratie Mw. I. Peterse Medewerker archief Mw. H.M.A. de Bruijn Informatiespecialist bibliotheek Mw. T.J.C. Verweel Medewerker archief Mw. M.P.M. Falke Informatiespecialist bibliotheek Dhr. A.C.A. Knots Informatiespecialist bibliotheek COMMUNICATIE & MARKETING Dhr. G.E. Peters Informatiespecialist bibliotheek Mw. K. Schenk Afdelingsassistent Mw. M.E.C. Pfundt Informatiespecialist bibliotheek Mw. J.G. Wegdam Medewerker interne communicatie Dhr. A.P.M. Schellekens Informatiespecialist bibliotheek Mw. G.E.G.F. Laudij Hoofd subafdeling evenementen & Dhr. G.J.M. Koot Conservator bibliotheekcollecties ontvangsten Mw. M.B. ter Welle Projectmedewerker Mw. C.L. van den Berg-Denekamp Eventmanager Mw. J.M.C.J.H. Bleekemolen Eventmanager Applicatiebeheer & informatiesystemen Mw. A.A.N. van der Chijs Eventmanager Dhr. M. de Rooy Applicatiebeheerder bibliotheek Mw. F.A. Das Eventmanager Mw. S.L. Pastoor Eventmanager Studie- & leeszaal Mw. I.M. Severijnen Eventmanager Mw. L. van Deinsen Coördinator studie- & leeszaal Mw. J. de Wit Eventmanager Mw. M. Stijkel Informatiespecialist Mw. L.E. Tjeerdema Junior eventmanager Dhr. L.P.J.C. Vosters Informatiespecialist Dhr. H.W. Hermanns Gastvrouw/-heer Mw. M. See Gastvrouw/-heer Depot Mw. D.S. van Tiel Gastvrouw/-heer Dhr. P.A.M. van den Hengel Coördinator depot Mw. N. van Vugt Gastvrouw/-heer Dhr. J.H.M. Bersee Medewerker studiezaal bibliotheek Mw. M.E. de Klein Marketing manager Mw. J.P. Breidel Medewerker studiezaal bibliotheek Mw. A. Smeets Marketing manager Dhr. J. Durrfeld Medewerker studiezaal bibliotheek Mw. G.R. Volkers Marketing manager Mw. S.M. Huigen Medewerker studiezaal bibliotheek Mw. H.D. Bothof Salesmanager Dhr. J.A.M. Kemmeren Medewerker studiezaal bibliotheek Mw. L. Snoek Medewerker marketing & sales Dhr. H.A. Linde Medewerker studiezaal bibliotheek Mw. M.P. Zekveld Medewerker marketing & sales Mw. C.P. Olijfveld Medewerker studiezaal bibliotheek Mw. E. Kamphuis Senior medewerker pers & publiciteit Dhr. Q.J. Pot Medewerker studiezaal bibliotheek Mw. J.J. Schneider Senior medewerker pers & publiciteit Dhr. M.J. Rozestraten Medewerker studiezaal bibliotheek Dhr. M.P. Colly Medewerker pers & publiciteit Dhr. J.R. Schindler Medewerker studiezaal bibliotheek Mw. M.H.L. Koevermans Administratief medewerker Mw. J.B. Treffers Medewerker studiezaal bibliotheek Dhr. J.H. Geerts Junior projectmedewerker Collectie-informatie DEVELOPMENT Mw. S. van Gelderen Informatiespecialist Mw. H.S.C. Crebolder Hoofd development Mw. L.A. Jaeger Informatiespecialist Mw. C. Sloof Afdelingsassistent B Mw. K.C. Kamerling Informatiespecialist Mw. M.M. Akkersdijk Accountmanager schenkers van objecten Dhr. B. Nederveen Informatiespecialist Mw. M. Le Coultre Accountmanager Institutionele Fondsen Mw. C.H. Wittop Koning Informatiespecialist Mw. J.P. Huisman Accountmanager Rijksmuseum Fonds Mw. N. De Keyser Projectmedewerker verfmonsterdatabase Mw. E. Kalis Accountmanager Rijksmuseum Fonds Mw. H.M.C. Beynen Accountmanager sponsoring BUREAU COLLECTIES Mw. F.F.J. Hijmans Accountmanager sponsoring Mw. C. Jager Hoofd bureau collecties Mw. S.A. Holthuis Accountmanager sponsering Mw. M.A.L. Rebers Collectiesecretaris Mw. R. Munten Accountmanager vrienden Mw. M.J. van Zelst-de Wit Collectiesecretaris Mw. M.H.A. van Oranje Accountmanager vrienden Mw. M.J.J.M. van Erp Wetenschappelijk medewerker museale Mw. S. Heijligers Deskresearchmedewerker verwerving Mw. K.M. Hulshof-Overtoom Deskresearchmedewerker Mw. H. Kuiper Wetenschappelijk medewerker museale verwerving Mw. L.F. van Acker-de Jonge Medewerker development Mw. M. Lagerweij Wetenschappelijk medewerker museale Dhr. Y.N.M. van Santen Medewerker development verwerving Mw. C.T.E. van Spaendonck Medewerker development Dhr. R.E. Blekman Informatiespecialist Mw. S.C. Tielrooij Medewerker development Mw. T.M. Bos Coördinator registratie Mw. J.I. Nikolic Projectmedewerker Mw. E. Doornbusch Coördinator registratie Mw. M. Schooneman Medewerker catalogiseren BUREAU TENTOONSTELLINGEN Mw. M.I. Lamers Projectmedewerker VIOLA Mw. M.E. Janknegt Afdelingsassistent A Mw. S. Plukker Projectcoördinator Mw. R. Brinkman Projectleider tentoonstellingen Dhr. D.T. Bos Projectmedewerker

142 Mw. M. Geenevasen Projectmedewerker BEELDENDE KUNST Mw. A. Zwart Projectassistent Dhr. G.J.M. Weber Hoofd beeldende kunst Dhr. R.J. Baarsen Senior conservator meubelen Beeld Mw. J.A.H. Reijnaerts Senior conservator Mw. C.V.M. van der Harten Hoofd subafdeling beeld Dhr. D.R. Bull Senior conservator buitenlandse schilderkunst Mw. F.L. van der Meulen Accountmanager Dhr. F.T. Scholten Senior conservator beeldhouwkunst Mw. M. Smit Accountmanager Dhr. D.P.J. Biemond Conservator edele & onedele metalen Mw. I. Labeur Accountmanager Dhr. J. Bikker Conservator Mw. S.M. Huigen Projectcoördinator Dhr. J. van Campen Conservator Aziatische kunst Mw. A.S. Dijkema Fotograaf Mw. F.M. Diercks Conservator Dhr. M.J. den Engelsman Fotograaf Dhr. M. Fitski Conservator Aziatische kunst Dhr. H.J. Klein Gotink Fotograaf Dhr. L.E. van Halem Conservator 20ste-eeuwse kunst Mw. V.C. Pawirodikromo Fotograaf Mw. S. van Leeuwen Conservator/restaurator Dhr. F.P.H. Pegt Fotograaf Mw. B.M.A.M. du Mortier Conservator kostuum Mw. S. Rebers Fotograaf Dhr. P.J.A. Roelofs Conservator schilderkunst 17de eeuw Mw. C.M. van Wijk Fotograaf Mw. A.A. Slaczka Conservator Aziatische kunst Dhr. W.A. Southworth Conservator Zuidoost-Aziatische kunst Beheer & behoud Dhr. G.P. Di Stefano Conservator muziekinstrumenten Dhr. W.A.P. Hoeben Hoofd subafdeling beheer & behoud Dhr. M. Ubl Conservator Dhr. D. Bakker Medewerker beheer & behoud Dhr. C.L. Wang Conservator Dhr. R.A. Beelt Medewerker beheer & behoud Mw. W.C.H. Castelijns van Beek Junior conservator kunstnijverheid Mw. G. de Beer Medewerker beheer & behoud Mw. S.J. van Dijk Junior conservator Textiel Dhr. L. van Dam Medewerker beheer & behoud Mw. J.A. Timmermans Junior conservator kunstnijverheid Dhr. R.J.A. Daselaar Medewerker beheer & behoud Mw. S. Veldink Junior conservator Mw. O. van der Kooi Medewerker beheer & behoud Mw. R.N. Boes Conservator i.o. Dhr. E. Kriger Medewerker beheer & behoud Dhr. H. Lootsma Wetenschappelijk medewerker Mw. K. van der Meij Medewerker beheer & behoud Mw. D.A. Campbell Projectmedewerker Dhr. B. da Silva Curiel Medewerker beheer & behoud Dhr. G. Smit Medewerker beheer & behoud CONSERVERING & RESTAURATIE Mw. S. Smulders-de Jong Medewerker beheer & behoud Dhr. R.J.C.H.M. van Langh Hoofd conservering & restauratie Mw. C. Thorig Medewerker beheer & behoud Mw. A. Zwart Afdelingsassistent B Mw. M.B.W. van Vugt Medewerker beheer & behoud Dhr. C.L.M. Baij Promovendus Dhr. R. Zwart Medewerker beheer & behoud Dhr. R.G. Erdmann Senior scientist Dhr. D. Kemper Depotbeheerder Dhr. K.A. Abdulah Technisch analist Dhr. I.P. Rijkers Depotbeheerder Mw. A. van Hoesel Technisch analist Mw. J.M. van Iperen Technisch analist Registrars Office Mw. J.J. van der Brugge-Mulder Technisch analist Mw. W. Brouwer Hoofd subafdeling registrars office Mw. N. Verma Technisch analist Mw. F.M. Burghout Registrar Mw. H.H.M. Hermens Technisch kunsthistoricus Mw. W.E.P. Hooites Registrar Mw. A. van Loon Natuurwetenschappelijk onderzoeker Mw. J.A.C. Martens Registrar Mw. B.A. van Driel Onderzoeker Mw. C.J. Meffert-van Weele Registrar Mw. A.A. Gambardella Onderzoeker (junior scientist/postdoc) Mw. A.S. Swart Registrar Dhr. S. Hageraats Onderzoeker Mw. E.M.C. van der Weijden Registrar Dhr. J.L. Veenstra Projectmedewerker bruikleenverkeer Restauratieatelier metalen Mw. J.W. van Bennekom Restaurator Prentenkabinet Online Mw. S.J. Creange Restaurator Mw. H.M.K. Hövelmann Projectleider RPK-online Mw. E.K. van Bork Restaurator metalen Dhr. A.J.G. Damen Beeldbewerker Mw. T. Davidowitz Restaurator metalen Dhr. R. Schouten Beeldbewerker Dhr. A.R.J. Pappot Promovendus Dhr. N. Staal Beeldbewerker Mw. A.L. van Lingen Projectcoördinator digitalisering Restauratieatelier ceramiek en glas Mw. H. van Dijk Projectcoördinator registratie Mw. I.R. Parthesius-Garachon Hoofd subafdeling Mw. S.H. van der Maarel Projectcoördinator registratie restauratieatelier Mw. C.A. van de Geer Medewerker catalogiseren Mw. M.C.M. van Schinkel Senior restaurator Dhr. K.W. van Maanen Medewerker catalogiseren Mw. B. Lamain Restaurator Mw. S.I.M. van Altena Projectmedewerker catalogiseren Mw. J.L. van Asperen Projectmedewerker catalogiseren Restauratieatelier meubelen Mw. J. van den Bulk Projectmedewerker catalogiseren Dhr. P.H.J.C. van Duin Hoofd subafdeling restauratieatelier Mw. A.A.J. van Eekelen Projectmedewerker catalogiseren Dhr. I.L. Breebaart Senior restaurator Mw. T.C. Greven Projectmedewerker catalogiseren Dhr. J.P. Dorscheid Junior restaurator Dhr. J.A.H.M. de Klerk Projectmedewerker catalogiseren Mw. D.K. Jakobi Junior restaurator Mw. J.G. van Lith Projectmedewerker catalogiseren Mw. H.M. Melse Projectmedewerker catalogiseren Restauratieatelier schilderijen Mw. I. Schrier Projectmedewerker catalogiseren Mw. P.J. Noble Hoofd subafdeling restauratieatelier Dhr. D.T. Snels Projectmedewerker catalogiseren Dhr. H. Baija Senior restaurator Mw. L.A. van der Werff Projectmedewerker catalogiseren Dhr. W. de Ridder Senior restaurator Dhr. H.M.A. van Beek Fotograaf Mw. G.M. Tauber Senior restaurator Dhr. D. Hogers Fotograaf Mw. E.E. van Duijn Restaurator schilderijen Mw. M. van der Mullen Wetenschappelijk medewerker Mw. A.A. Krekeler Restaurator

143 Mw. I.E. Verslype Restaurator Mw. G.B. Parry Redacteur Mw. G.S. De Vivo Restaurator Mw. M.M. Soethout Redacteur Mw. L.G. Vos Restaurator Mw. E. Slob Coördinator extern beeld Mw. K. Keune Technisch kunsthistoricus Dhr. P.J.G.M. Gorgels Webeditor Mw. L.E. Raven Junior restaurator Mw. R. Aarnoudse Assistent webeditor Mw. N.E. Woltman Junior restaurator Dhr. M.J. Omtzigt Assistent webeditor Mw. T. Graafland Junior restaurator lijsten en vergulding PUBLIEK & EDUCATIE Restauratieatelier papier Mw. H.J. Broekgaarden Hoofd publiek & educatie Mw. I.M. van Leeuwen Hoofd subafdeling restauratieatelier Mw. I.M. Scholtes Afdelingsassistent A Mw. D. Christoforou Restaurator Mw. P.A.M. Kintz Senior medewerker educatie Mw. F. Coevert Restaurator Mw. R. Meijer Senior medewerker educatie Dhr. M.C. Jurgens Restaurator Mw. F.J. van Reij Senior medewerker educatie Mw. J.P. Geerts Junior restaurator papier Mw. I.E. Willemsen Senior medewerker educatie Mw. R. Herrera Garrido Junior restaurator Mw. B.G. ten Hoopen Senior medewerker onderwijs Mw. A.A. Nederlof Junior restaurator papier Mw. T.W. Spronk Senior medewerker onderwijs Dhr. W.W. Goossens Medewerker restauratie Mw. E.B. Bijvoets Coördinator begeleide programma’s Mw. R. Kliphuis Medewerker restauratieatelier papier Mw. I.A. de Bruijne Coördinator atelier Teekenschool Dhr. A.D. van Luipen Medewerker restauratieatelier papier Mw. C.C. Bierstee Projectcoördinator Museumpleinbus Mw. C.P.N.C. Vereertbrugghen Medewerker restauratieatelier Mw. M.N. van Poll Projectcoördinator Rijksmuseumbus papier Dhr. W. van der Horst Medewerker onderwijs Dhr. A. Vries Medewerker restauratie Dhr. H.V. Rambonnet Junior medewerker onderwijs Mw. L.L.F. Sauvage Promovendus Mw. S.I.F. Mooren Projectmedewerker Mw. L.M. van Valen Wetenschappelijk onderzoeker Aziatische kunst ZAKELIJKE SECTOR Restauratieatelier textiel Mw. S.L. Meijer Hoofd subafdeling restauratieatelier AUTOMATISERING Mw. M.T.W. Albers Senior restaurator Dhr. R. Hendriks Hoofd ICT Mw. C. Holz Restaurator Mw. H.W. Geerdink Functioneel beheerder Mw. M.S. Koek Junior restaurator Mw. H.S. Schrawangen Functioneel beheerder Dhr. R.C.J. Steman Functioneel beheerder GESCHIEDENIS Dhr. S.F. Tjan Functioneel beheerder Mw. M. Gosselink Hoofd geschiedenis Dhr. F.A.M. van ’t Hoff Systeembeheerder/ Dhr. G. van der Ham Senior conservator applicatieprogrammeur Dhr. J.G.A. de Hond Conservator scheepswrakvondsten/Nova Dhr. D.G.L. Janson Netwerkbeheerder Zembla, varia 19de eeuw Dhr. P. van Kooten Netwerkbeheerder Mw. E. Sint Nicolaas Conservator militaria, varia 18de eeuw Dhr. H. Stevens Conservator varia & textiel 20ste eeuw, VV&S COMMERCIËLE ZAKEN Dhr. S.J.J. van der Vliet Conservator maritieme collecties Mw. P.C. Hofman Hoofd commerciële zaken Mw. S.F. Archangel Junior conservator Dhr. H.U.M. Stiller Medewerker commerciële zaken Mw. M.A. Holtrop Junior conservator Dhr. O.C. van den Hogen Coördinator inkoop & logistiek Dhr. D.R. Horst Wetenschappelijk medewerker Mw. W.K. Man Administratief logistiek medewerker Dhr. G.R. Badenhorst Projectmedewerker Mw. M.E.T. de Roo-van Berckel Stafmedewerker product- ontwikkeling RIJKSPRENTENKABINET Mw. V.A.R. Wanrooij Stafmedewerker productontwikkeling Mw. J.V. Turner Hoofd prentenkabinet Mw. C.M.L. Hermelink Coördinator webshop Mw. R.H.M. Schreurs Afdelingsassistent A Dhr. F. Wessels Magazijnmedewerker Mw. S.E. Asser Hoofdredacteur Dhr. M. Schapelhouman Senior conservator tekenkunst 16de en FACILITAIR BEDRIJF 17de eeuw Mw. C.R.M.C. Keeman Facilitair manager Mw. M.M. Boom Conservator fotografie Dhr. B.O. Huininga Medewerker groenvoorziening Dhr. E.B.M. Hinterding Conservator prenten Mw. D. Spiekerman van Weezelenburg Afdelingsassistent B Dhr. H. Leeflang Conservator prenten Mw. A.M. Ottevanger Conservator prentkunst en tekenkunst Back office 20ste eeuw Dhr. C.G.M. Langemeijer Manager back office Dhr. R.J.A. te Rijdt Conservator tekenkunst 18de en 19de eeuw Mw. M.H.M. van der Venne Coördinator servicedesk Dhr. H.T. Rooseboom Conservator fotografie Dhr. J. van Kempen Medewerker helpdesk Mw. M.B. Jansen Junior conservator Japanse prenten Dhr. M.J. Sinester Medewerker helpdesk Mw. M.M. Ram Junior conservator Dhr. W. de Lange Servicedeskmedewerker Mw. N.E. Svenson Conservator i.o. Mw. D. Roosendaal Servicedeskmedewerker Mw. M.N. van Suylen Wetenschappelijk medewerker Dhr. P.L.A. Buffing Bode/medewerker postkamer Dhr. J.T.M. Muller Assistent inrichtingsprojecten Dhr. F.A.L. Reijnders Bode/medewerker postkamer Dhr. F.G. Wessels Bode/medewerker postkamer Mw. C.M. van Luit-Heijne Telefonist/receptionist SECTOR PRESENTATIE Mw. R.R.Y. van der Maat Telefonist/receptionist Mw. M. See Telefonist/receptionist PUBLICATIES Mw. H.L. Smit-van Hemert Telefonist/receptionist Dhr. P.H.M. Pronk Uitgever Dhr. E. Hilverda Huismeester Mw. M. de Jong Redacteur Dhr. J. van Nierop Huismeester

144 Dhr. A. Toumi Eerste magazijnmedewerker commerciële zaken Dhr. H.C. Exalto Electrotechnisch installatiemonteur Dhr. H.J. Hilhorst Magazijnbeheerder Dhr. S. Gubbels Electrotechnisch installatiemonteur Dhr. W.B.J. Taal Magazijnbeheerder Dhr. A. Miedema Electrotechnisch installatiemonteur Dhr. W. Peeters Electrotechnisch installatiemonteur Front office Dhr. A.J.L.M. Janssen Installatiemonteur Mw. A. van der Leest Manager front office Dhr. N. Bruin Floormanager FINANCIËLE ZAKEN Dhr. A.J. Langelaar Floormanager Dhr. E.J.M. van Rooij Controller Mw. C.J. Oudewaal Floormanager Mw. M.A. de Vries Financial controller Dhr. N. Post Floormanager Mw. J.J.A. Plomp-Agterberg Stafmedewerker financiële zaken Mw. A.G.W. Romijn Floormanager Dhr. T.J.J. Brouwer Stafmedewerker ICT-implementaties

Kassiers Financial control Mw. H.H. Cosar-Swart, Mw. W. Donker-Oosterbroek Dhr. T.A. van Veen Teamleider financiële administratie Dhr. M.P.M. Spekken Senior medewerker financial control Medewerkers informatiebalie Dhr. K.I.M. Veldink Senior medewerker financial control Mw. M.C. Broekema, Mw. K. Popovic, Mw. C. Silveira Dhr. R. Bos Medewerker financiële administratie de Sousa Oliveira Mw. Y.V. Courtar Medewerker financiële administratie Dhr. M. Meester Medewerker financiële administratie Medewerkers verkoop Dhr. M.B. Smit Medewerker financiële administratie Mw. D. Occelli-Hulscher Eerste medewerker verkoop Dhr. J.D. Rodenburg Medewerker financiële administratie Dhr. P.J.J. Wessels Eerste medewerker verkoop Mw. W.B. Day Tweede medewerker verkoop Business control Dhr. I.S. Schutz Tweede medewerker verkoop Dhr. A.P. van den Burg Business controller Mw. M.G.M. Smit Tweede medewerker verkoop Dhr. J.V. Groot Project controller Dhr. M.W.J. van den Heuvel Project controller Publieksmedewerkers Dhr. E.A. de Lange Project controller Mw. B. Blom, Dhr. E.T. de Boer, Dhr. J.E. van den Bogaard, Mw. R. van den Boog-Hulscher, Dhr. M.E. Borghgraef, Inkoop en aanbesteding Mw. E. van den Borne, Mw. H.C. Bouwmeester, Mw. E.M.L. Faucon Hoofd inkoop & aanbesteding Mw. S.C.M.C. Bovenlander, Mw. M.M. Creton, Mw. L.C.M. Dekkers, Mw. M.D.P. Mendez Guedez Inkoper Dhr. P. den Dekker, Mw. J.S. Dongor, Dhr. R. Dursun, Mw. N.M.C. de Groot Assistent inkoop Mw. H.C. Duyker, Mw. P. Ekker-Luquero Docampo, Dhr. B. Menses Assistent inkoop Mw. I. Elosua Ramirez, Mw. M.W. Fleer, Mw. F.S. van Gastel, Dhr. J.N.P. Smit Assistent inkoop Dhr. R.A. Grefa Cerda, Mw. D.H. Guy, Mw. B.G. Hewitt, Mw. A.M.J. Jansen, Mw. C.R. Jansen, Mw. K. Joniec, PERSONEEL & ORGANISATIE Mw. J.J. Kantelberg, Dhr. O. Kilincci, Dhr. M. Klazes, Dhr. G. Hoek Hoofd personeel & organisatie Mw. A.S.M.L.M. de Klijn, Mw. C.L.M. Koeleman, Mw. M. Kramer, Mw. M.C.J. Bayoumi-van Eck Personeelsadviseur Mw. D.V. Kroep, Mw. E.M. Larsen, Mw. D.B. Leus, Dhr. B.H. Schindeler Personeelsadviseur Mw. Y.J.M. Limburg-van Vliet, Mw. S. Lloveras Lorenzo, Mw. S.W.M. Velzeboer Personeelsadviseur Mw. R.R.Y. van der Maat, Dhr. E.P. Mac-Intosh, Mw. L. Boers Junior personeelsadviseur Mw. Z.R. Martosoewando, Mw. D.J.M. van Meer, Mw. S.D. Molendijk-Verbeek Secretaris OR Mw. O. van Meer-de Bruin, Mw. N. Mehrer, Mw. P.W.M. Miermans, Mw. M.J.E. Spek Projectcoördinator fellowship Mw. S.A. Moolhuijzen, Dhr. D. Nelissen, Dhr. W. Nelissen, Mw. G.G.A. Roosien Projectsecretaris Mw. H.E. N’Guessan-Price, Dhr. C. Nijmeijer, Mw. I. Nolte, Dhr. G.B. Stam Projectassistent Mw. N. Oder, Dhr. S.A. Pinas, Dhr. C. Ploeger, Mw. D. Revelman, Mw. E.W. Roos, Mw. E.M. Rourou-Bindervoet, Personeels- en salarisadministratie Mw. J.J. van der Schaaf, Mw. T.E.S. Scholten, Dhr. J.P.R. Sengers, Mw. J. Haarbrink Hoofd subafdeling personeels- & Dhr. S. Shazad, Mw. R. Silleman, Mw. N.A.M. Sital, salarisadministratie Mw. N.J. Slingerland, Dhr. J. van der Sluis, Mw. L.T. Smit-Doornbos, Dhr. H.P. Boot Adviseur personeels- & salarisadministratie Mw. E.J. Smit-Spekkers, Mw. J. Snoijink, Dhr. A. Toumi, Dhr. P. Willemsen Salarisadministrateur Mw. L.M. Tromp, Mw. M.G.A. Ubachs, Dhr. I. Vermeulen, Mw. C.J.M. Roseboom Senior medewerker Mw. W. Vollbehr, Mw. K.T. Watson, Dhr. W.L. van Wijk, personeelsadministratie Mw. M.J. Witman, Dhr. A.H. Wolven, Mw. J.L. Worm, Mw. C.M. Evers Medewerker personeelsadministratie Dhr. S. Yazdanpanah Ardekani, Mw. H. Zic VEILIGHEIDSZAKEN Reserveringen Dhr. R.M. de Jong Hoofd veiligheidszaken Mw. M.C. Costerman Boodt, Mw. M.J. Gruben, Mw. S. Lopes, Mw. T.W.C. Hogeboom Adjunct hoofd veiligheidszaken Mw. L.T. Smit-Doornbos, Mw. P.H. Spronken Mw. H.A. Tomasouw Stafmedewerker veiligheidszaken Dhr. N. Mineur Adviseur veiligheidsbeleid & -techniek Gebouwenbeheer Dhr. M.O.D. Sinagl Veiligheidstechnicus/onderhoudsmonteur i.o. Dhr. E. Heuker-Veldhuizen Hoofd subafdeling gebouwenbeheer Mw. L. Kruit Afdelingsassistent A en projecten Dhr. W.J. Hijdra Senior medewerker BHV en brandveiligheid Dhr. I. Santhagens Projectleider museale inrichting Dhr. Y.A. Hoekstra Medewerker BHV/brandwacht Dhr. G.P.D.M. Anseeuw Teamleider veiligheidszaken Techniek Dhr. H.T. van den Broek Teamleider veiligheidszaken Dhr. N.H. Stoop Hoofd techniek Dhr. P. Galjaart Teamleider veiligheidszaken Dhr. J.L.J. van Dijk Technisch begeleider Dhr. A. Huiding Teamleider veiligheidszaken Dhr. G. Engberts Technisch begeleider werktuigbouwkunde Dhr. D.R. van Huisum Teamleider veiligheidszaken Dhr. T.J. de Graaf Technisch begeleider bouwkunde Dhr. M.F. Kracht Teamleider veiligheidszaken

145 Dhr. R.A. Roovers Teamleider veiligheidszaken Portiers Dhr. C.E. Schenkers Teamleider veiligheidszaken Dhr. L.A. Dittmer, Dhr. A.H. van Egmond, Dhr. P.M. Falet, Dhr. D.N. Snoep Teamleider veiligheidszaken Dhr. M.D. Futterer, Mw. H.M. Kruse, Dhr. R.C.P. de Leeuw, Dhr. A.M. Lux, Dhr. T.S. Raspan, Mw. R.G. Silva-Braaf, Medewerkers service & veiligheid Mw. R.J. Visser Mw. M. Abdel Shaheed-Youssef, Dhr. G.C. Adams, Mw. S. Ait Boubker, Dhr. N. Akpa, Mw. I.J. Andriessen, Profilers Dhr. R.J. van Baaren, Dhr. J.L.E. van den Berg, Mw. L. de Beus, Mw. E.P.M. Bloetjes, Dhr. A. El Khalfi, Dhr. R. Kraaijvanger, Mw. S.T. Bjarland, Mw. M. Blok, Mw. K.N.V. Bohle, Dhr. W.J. Bos, Dhr. P.W. van der Kroon, Mw. S.R. Leeuwerke, Dhr. R.A. Marres, Dhr. W.P.J. Bos, Mw. D. Broekers, Mw. J.M.P. Bunk, Dhr. N. Nelis, Dhr. R.R. Rentmeester, Dhr. W.W. de Smet, Mw. N.J. Bussooa, Mw. C.P. Cairo, Mw. M.H.J. van de Coterlet, Mw. N. Yaali Mw. S.C.P. Courtens, Dhr. A. Dehzad, Mw. E. Dijkman, Mw. M.A. Dijt, Mw. N.S. Dorothea, Mw. J.K. Frye, Mw. M.M. Gerot, ONDERNEMINGSRAAD Mw. L.N. Gerritsen, Dhr. B.F.H. Godijn, Mw. S. Goezinne, Dhr. W.A.P. Hoeben Voorzitter Dhr. L.A. de Graauw, Dhr. M. Groenen, Mw. F.A.M. Haffmans, Mw. S.D. Molendijk-Verbeek Ambtelijk secretaris Dhr. H.M. Hemink, Mw. B.G. Hewitt, Dhr. J. Hewitt, Dhr. J. Hijdra, Mw. E.M.L. Faucon Mw. S.M. Huigen, Mw. G.F. Huizinga, Mw. I. van Hulst, Mw. E. Hermans Mw. N. Ingeveldt, Mw. M.G. Jankowski, Dhr. H.J. Jansen, Mw. G.F. Huizinga Mw. J.E. Jansen, Mw. D.L. Kikkert, Dhr. M. Klazes, Mw. D. Klooster, Mw. J.J. van der Schaaf Mw. J.W.M. Kopmeiners, Mw. L. Kruit, Mw. I.A. van Laar, Mw. K.N.V. Bohle Mw. K.S. Lilley, Mw. K. van der Meij, Mw. N. Mensink, Dhr. M. Meester Mw. S. Moazami, Dhr. J. van der Moolen, Mw. R.M. Mulder, Mw. M.J.J.M. van Erp Dhr. B. Najem, Mw. I.M. Ossendorp, Mw. K. Pijpers, Dhr. Q.J. Pot, Dhr. R. Nieuwboer Dhr. M.H.A. Pronk, Dhr. F.H. van Raaijen, Mw. M.E. Raven, Dhr. W.A. Southworth Mw. I. Rosen, Mw. Y. Sabir, Mw. M. Savelkoul, Mw. L.M. Schleich, Dhr. S. Shazad, Dhr. G.G. Simmons, Mw. K. Smolders, Mw. A.M.C. van Soest-Ait Mallouk, Mw. M.F. Sommermeier, Mw. M.A.C. Sondorp, Dhr. Y.R. Stolker, Mw. J.C. Swaalf, Mw. J.B. Treffers, Dhr. A. Venetis, Dhr. A.C.T. Verdegaal, Mw. T.A.M. Vork, Mw. Y. Vork, Dhr. M. Warrink, Mw. D.N.C. de Zeeuw

Senior surveillancemedewerkers Dhr. M.A. Abdoelrahman, Dhr. L. Al Gam, Mw. J.G. Appelman-van Mens, Dhr. A.C. van Axel Dongen, Mw. P. Balak, Dhr. A. Beckrop, Dhr. C.A. Bekkenutte, Dhr. A.D. Bekker, Mw. J. Bergmeijer-Voortman, Mw. P. Besse, Dhr. B. Bodemeijer, Mw. S.H.M. de Boer, Dhr. D. Boeschoten, Mw. T.J. Bogaard, Dhr. A.H. Bouanani, Dhr. F. Boulenoir, Dhr. G.A.L. Boumann, Dhr. P.J. Bouwman, Mw. J. van den Brink, Dhr. J. Cabida, Dhr. N.R.S. Dataram, Dhr. M. Davids, Dhr. E.G. Dorresteijn, Dhr. M.G. van Eck, Dhr. R. Emmelkamp, Dhr. M. Faijdherbe, Mw. S.C. Freen, Mw. L.R. van Gaalen, Dhr. C.F. Geertruida, Mw. S.N.H. Geissler, Mw. A. Gezmez, Dhr. A. Goedhart, Dhr. K. Gokmen, Mw. A.M. Hameka, Mw. A. Harderwijk, Dhr. J. van Heerden, Dhr. N.L. Hemrika, Dhr. R. van ’t Hoff, Dhr. S. Jovanovic, Mw. A. Kartopawiro, Dhr. I. Kattestaart, Dhr. H.J. Knukkel, Dhr. A. Kok, Dhr. R.N. Kok, Dhr. O. Koning, Mw. D.N. Koster, Dhr. Y.G. Kranthove, Mw. N. Kroon, Dhr. R.J. Kurpershoek, Dhr. N.M. Lankhaar, Mw. L. Liche, Dhr. S. Lommers, Dhr. V.K. Mahangoe, Dhr. M. Meerwijk, Dhr. A. el Messaoudi, Dhr. N. van der Moolen, Dhr. C.E. Morales Iturriaga, Mw. K. Mossad, Dhr. M. Nauta, Dhr. R. Nieuwboer, Mw. B.M. Overbeek, Dhr. G. Ozmen, Dhr. D.B.F.A. Pereira, Dhr. W.L.F. Plug, Dhr. G. Poel, Dhr. P.A. Poel, Mw. K. Prinsen, Dhr. P.C. van Rijn, Dhr. R. Roof, Dhr. C.Y. van Ruth, Dhr. R.E. Samson, Mw. N. Serpici, Dhr. M.J.G. Sijm, Dhr. R.R.V. Soekhoe, Dhr. R.J.P. Spiele, Dhr. J.D. Stam, Dhr. B.J. van der Steen, Mw. I.I. van Stijgeren, Dhr. C.P. Toby, Dhr. F. Topal, Dhr. D. Usenki, Dhr. M.A. Verhorst, Dhr. L. de Vrind, Dhr. P. de Vries, Mw. S.L. de Vries-Kruiswijk, Mw. A.M. van de Weem, Dhr. R. van der Werff, Mw. I. Wolkers, Mw. E. Wouda, Dhr. R. El Yakoubi, Dhr. W.M. Zijlmans

Surveillancemedewerkers Mw. T. Alakhramsing-Chinnoe, Mw. M.F. Banen, Mw. W.J. Holkamp, Mw. D. Joosten, Dhr. P.I. Keizer, Mw. A.C.M. Nellen, Dhr. J.A. Quintero, Mw. R. Rens-Stenekes, Dhr. S.J. Sint Jago, Dhr. R.T. Strijder

146 OVERIGEN Staf bibliotheek H.W. de Vries STAGIAIRS Beeldende kunst HONORAIR CONSERVATOREN J. van Eijsden, A.J. Lin, M.R. Maathuis R. Johnson Conservering & restauratie W. Sethares Conservering & restauratie Conservering & restauratie D.A.C. de Man FELLOWSHIPPROGRAMMA Dhr. A.R. Dencher Johan Huizinga Fellowship Evenementen & ontvangsten Dhr. R. Padoan Migelien Gerritzen Fellowship D.L. Mastenbroek Mw. M.C. Rakhorst Andrew W. Mellon Fellowship Mw. C.C. Wesselink Manfred & Hanna Heiting Fellowship Geschiedenis Mw. R.A. Wise Dr. Anton C.R. Dreesmann Fellowship K. Ragetli Mw. J.G.H. Zelen Andrew W. Mellon Fellowship

Marketing & Sales A.W.M. Duinhouwer, J.A. van Groesen

Metalen J.A.B. Chasen

Meubelen T.K. Mol, W. de Zeeuw

Papier A.M.B.Y. Melot

Publiek & educatie L.A.M. van den Heuvel

Rijksprentenkabinet M. M’rani Alaoui

Schilderijen J.G.W. Albertson, S.G.M. Johansson, E.F. Witteveen

Staf veiligheidszaken L.A. Kunst

Surveillancedienst L.J. van Blanken, V. de Haas, J. Hijdra, J. Kiekens, D. Kortekaas, M. Muijs, G.M. Pallada

Textiel W. Stortelder

VRIJWILLIGERS Bibliotheek L.M. Blokhuizen-van der Werff

Collectie-informatie P.L. Kisner

Conservering & restauratie C.A.F. Gauvin, I. Kneepkens, J.L. Mass, A. Wallert

Geschiedenis H.W.J. de Wilde

Publiek & educatie N.I. Beyer, M.J. Quist

Rijksprentenkabinet J.F. Heijbroek, P.L.M. Verhaak

Schilderijen M.C.M.F. van den Bichelaer, G.R. Davies, P. D’Imporzano, N. van der Meer

147 RIJKS®, het restaurant van het Rijksmuseum onder leiding van chef Joris Bijdendijk, kreeg in 2016 een Michelinster 148 149 Financieel verslag 1

Bestuursverslag 151 Resultaten 151 Toelichting op de verschillende resultaten 152 Financiële positie 157

Geconsolideerde jaarrekening 162 Geconsolideerde balans 162 Geconsolideerde categoriale exploitatierekening 163 Geconsolideerd kasstroomoverzicht 164 Waarderingsgrondslagen 165 Toelichting op de geconsolideerde balans 168 Toelichting op de geconsolideerde categoriale exploitatierekening 176

Overige gegevens 178 Bezoldiging 178 Bestemming van het exploitatiesaldo 179

Meerjarenoverzicht 181

1 Dit is een samenvatting van de jaarrekening 2016. De samengevatte jaarrekening 2016, met dien verstande dat (gegeven het beoogde doel) jaarrekening 2016 is bedoeld om het brede publiek op een beknopte wijze voor een aantal financiële overzichten van de balans uitsluitend de hoofd- inzicht te geven in de financiële resultaten en gegevens van Stichting Het categorieën zijn weergegeven en niet alle toelichtingen die vereist zijn op Rijksmuseum. In Nederland gelden daarvoor geen algemeen vastgestelde basis van het Handboek verantwoording cultuursubsidies. criteria. De samengevatte jaarrekening is vrijwel identiek aan de volledige

150 Bestuursverslag

Resultaten

Het boekjaar 2016 was het eerste ‘reguliere’ jaar sinds de heropening in 2013. De bezoekers- aantallen leken ten opzichte van de hoge bezoekersaantallen in 2013, 2014 en 2015 wat af te zwakken, maar desondanks wisten 2.259.987 bezoekers het Rijksmuseum te vinden. Begroot was een aantal van 2 miljoen bezoekers. Daarnaast was het Rijksmuseum in staat om met bijdragen van schenkers en fondsen het schilderij Hollands meisje aan het ontbijt van de 18de- eeuwse schilder Jean-Étienne Liotard te verwerven. Het totaal van de baten kwam hierdoor uit op een bedrag van € 89,8 miljoen versus een begroot bedrag van € 86,0 miljoen. De eigen inkomsten over 2016 bedroegen 62% (2015: 69%) van de totale baten (exclusief de incidentele subsidies van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, OCW). Het totaal van de kosten kwam met uitzondering van de kosten van kunstaankopen licht hoger uit dan begroot. Het boekjaar 2016 werd hierdoor uiteindelijk afgesloten met een negatief resultaat van € 3,5 miljoen tegenover een begroot negatief resultaat van € 3,3 miljoen. Het gerealiseerde negatief resultaat wordt (conform begroting) voor € 3,7 miljoen gedekt uit hiervoor gevormde bestemmingsreserves, waardoor het resultaat voor verdeling aan de algemene reserve en het Bestemmingsfonds OCW € 0,2 miljoen positief bedraagt (begroot nihil). Om een beter inzicht te geven in de omvang en samenstelling van het resultaat wordt in de resultatenanalyse het resultaat uitgesplitst naar de verschillende onderdelen van het resultaat. Het resultaat op gewone bedrijfsuitoefening (1) betreft het resultaat behaald met de reguliere museale activiteiten. De resultaten (2) tot en met (5) betreffen de projectmatige onderdelen van het resultaat, waarbij soms grote afwijkingen aan de kosten- en batenkant optreden tussen begroting en realisatie, maar die uiteindelijk wel een budgettair neutraal resultaat opleveren. Tevens is opgenomen een samenvatting van het exploitatiesaldo per onderdeel van het resultaat na de onttrekkingen en toevoegingen aan de verschillende bestemmingsreserves en -fondsen, zodat per onderdeel van het resultaat een beter inzicht wordt verkregen in het behaalde resultaat ten opzichte van de begroting.

De omvang en de samenstelling van het resultaat over 2016 ten opzichte van de begroting kunnen als volgt worden samengevat:

SAMENVATTING EXPLOITATIESALDO BEDRAGEN X € 1.000 2016 2016 VERSCHIL UITKOMST BEGROOT

1. Resultaat op gewone bedrijfsuitoefening 2.007 1.917 90 2. Resultaat op projecten -1.404 -854 -550 3. Resultaat op aankopen -128 -200 72 4. Resultaat op huisvesting -2.689 -1.197 -1.492 5. Resultaat op CC NL -1.310 -2.995 1.685

Totaal exploitatiesaldo -3.524 -3.329 -195

Bestemming van het exploitatiesaldo - Bestemmingsreserve herkomstonderzoek 183 224 -41 - Bestemmingsreserve registratieachterstanden 1.310 2.995 -1.685 - Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel 1.062 847 215 - Bestemmingsfonds huisvesting OCW 1.130 -737 1.867

Totaal mutatie bestemmingsreserves 3.685 3.329 356

Resultaat voor toevoeging algemene reserve/Bestemmingsfonds OCW 161 – 161 - Bestemmingsfonds OCW -61 – -61 - Algemene reserve -100 – -100

Saldo na bestemming van het exploitatiesaldo – – –

151 Resultaten na toevoegingen/onttrekkingen bestemmingsfondsen en reserves BEDRAGEN X € 1.000 2016 2016 VERSCHIL UITKOMST BEGROOT

1. Resultaat op gewone bedrijfsuitoefening 3.252 2.988 264 2. Resultaat op projecten -1.404 -854 -550 3. Resultaat op aankopen -128 -200 72 4. Resultaat op huisvesting -1.559 -1.934 375 5. Resultaat op CC NL – – –

Resultaat voor toevoeging algemene reserve/Bestemmingsfonds OCW 161 – 161 – Bestemmingsfonds OCW -61 – -61 – Algemene reserve -100 – -100

Saldo na resultaatbestemming – – –

TOELICHTING OP DE VERSCHILLENDE RESULTATEN

Een nadere cijfermatige toelichting op de diverse onderdelen van het resultaat en de samenstelling hiervan is hieronder opgenomen.

1. GEWONE BEDRIJFSUITOEFENING BEDRAGEN X € 1.000 2016 2016 VERSCHIL VERSCHIL UITKOMST BEGROOT IN % Baten Entreegelden 24.533 22.236 2.297 10,3% Rijksmuseumwinkels 4.513 4.940 -427 -8,6% Sponsoring 4.839 4.751 88 1,9% Overige (publieksgerelateerde) opbrengsten en dienstverleningsovereenkomsten 6.361 6.011 350 5,8% Exploitatiesubsidie en servicekosten OCW 17.296 17.063 233 1,4% Overige bijdragen 1.971 1.868 103 5,5%

Som der baten 59.513 56.869 2.644 4,5%

Lasten Salarislasten en inhuur derden 30.486 29.330 1.156 -3,9% Afschrijvingen 6.741 6.563 178 -2,7% Directie 247 265 -18 6,8% Communicatie & Marketing 1.574 1.471 103 -7,0% Tentoonstellingen 1.081 1.088 -7 0,6% Publicaties 1.680 853 827 -97,0% Publiek & Educatie 1.368 1.344 24 -1,8% Financiële Zaken 427 588 -161 27,4% Automatisering 2.395 1.927 468 -24,3% Facilitair Bedrijf 4.446 4.540 -94 2,1% Kostprijs verkopen winkels 2.237 2.108 129 -6,1% Overige afdelingen 4.844 4.976 -132 2,7%

Som der lasten 57.526 55.053 2.473 -4,5%

Operationeel resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening 1.987 1.816 171 9,4% Totaal saldo rentebaten en -lasten 26 101 -75 -74,3% Vennootschapsbelasting -6 – -6 0,0%

1. Resultaat op gewone bedrijfsuitoefening 2.007 1.917 90 4,7%

152 Verdeling baten 2016 gewone bedrijfsuitoefening Overige bijdragen

Exploitatiesubsidie en servicekosten OCW

Entreegelden

Overige (publieksgerelateerde) opbrengsten en dienstverleningsovereenkomsten

Sponsoring Rijksmuseumwinkels Toelichting

Baten In 2016 werd het Rijksmuseum 2.259.987 keer bezocht. Dit is 13% hoger dan het begrote aantal van 2 miljoen. De verhouding tussen het nationale en internationale bezoek was 47% / 53% (be- groot 50% / 50%). Het volle tarief werd gehandhaafd op € 17,50. De gemiddelde opbrengst per bezoeker kwam lager uit dan begroot (€ 10,83 versus € 11,11 begroot). Dit is een gevolg van een hoger aandeel (gratis) kinderen en overig gratis bezoek. Van het totale bezoek betrof 19% het bezoek via de Museumkaart; 21% van de toegangskaarten werd online verkocht. Al met al waren de inkomsten uit entree € 24,5 miljoen. Dit is € 2,3 miljoen hoger dan begroot.

BEZOEKERSAANTALLEN PER WEEK 2016 T.O.V. 2015 CUMULATIEF BEZOEK 2016 T.O.V. 2015 EN 2014 Totaal 2016 Totaal 2015 80000 3000000

70000 2500000 Totaal 2014 Totaal 2015 60000 Totaal 2016 2000000 Totaal 2016 begroot 50000

40000 1500000

30000 1000000 20000

500000 10000

0 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 53

De omzet van de winkels bedroeg € 4,5 miljoen en kwam daarmee 9% lager uit dan begroot en bleef achter bij het hogere bezoek. De gemiddelde besteding per bezoeker in de museumwinkel, inclusief de samenwerking met Athenaeum Boekhandel, bedroeg € 1,95 (2015: € 2,32, 2014: € 1,86) bestaande uit een conversie van 14,04% en een gemiddelde besteding per klant van € 13,91. Bij de begroting werd uitgegaan van een gemiddelde besteding per bezoeker van € 2,20, bestaande uit een conversie van 14,6% en een gemiddelde besteding per klant van € 15,07. Ten opzichte van de begroting is de gemiddelde besteding hiermee flink achtergebleven, maar ten opzichte van 2014 is deze licht gestegen. Gebleken is dat bij het opstellen van de begroting voor de winkel is uitgegaan van een te hoge gemiddelde besteding per bezoeker en dat het effect van Late Rembrandt op de gemiddelde bestedingen per bezoeker in 2015 onvoldoende is geëli- mineerd. Uit de cijfers blijkt ook dat met name de omzet van tentoonstellingsmerchandise c.q. verkopen in de Philipsvleugelwinkel fors zijn achtergebleven ten opzichte 2015. De behaalde totale brutomarge in 2016 kwam met 56% lager uit dan het begrote percentage van 59%. Dit komt doordat een belangrijk deel van de omzet in 2016 toe te schrijven is aan de verkoop van boeken en catalogi, waarop een lagere brutomarge zit dan op de andere artikelen. De sponsorinkomsten voor de gewone bedrijfsuitoefening kwamen € 0,1 miljoen hoger uit dan begroot. Door de hoge bezoekersaantallen in 2016 kwamen de overige (publieksgerelateerde) opbreng- sten € 0,4 miljoen hoger uit dan begroot. Onder deze inkomsten vallen onder meer de inkomsten uit de verkoop van de multimediatours, de verkoop van educatieve producten en de inkomsten die voortvloeien uit de samenwerking met horecapartner Vermaat. De exploitatiesubsidie OCW is € 0,2 miljoen hoger dan begroot. Dit betreft de door het ministe- rie van OCW toegekende loon- en prijsbijstelling van de exploitatiesubsidie over 2016. De overige bijdragen ten behoeve van de gewone bedrijfsuitoefening kwamen € 0,1 miljoen boven begroting uit. Een en ander had tot gevolg dat de totale baten uit de gewone bedrijfsuitoefening per saldo € 2,6 miljoen hoger waren dan begroot.

153 Lasten De personele kosten zijn € 1,2 miljoen hoger dan begroot. Voor een belangrijk deel zit dit in extra inzet voor evenementen en ontvangsten. Gedurende 2016 is steeds meer duidelijk geworden dat een deel van de tijdelijke formatie een structureel karakter heeft. Naar aanleiding van deze constatering is tijdens de begrotingsronde 2017 besloten om in 2017 de totale formatie van het museum opnieuw te beoordelen. Naast de uitbreiding van de structureel benodigde formatie is in 2016 een relatief groot aantal functies ingevuld middels (duurdere) inhuur van externen, terwijl bij de begroting werd uitgegaan van personeel in loondienst. Ook zijn er extra personele kosten gemaakt in het kader van de voorbereiding op het nieuwe huisvestingsstelsel. Deze laatste kosten worden gedekt uit de Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel. De afschrijvingen kwamen € 0,2 miljoen hoger uit omdat er investeringen zijn gedaan die niet in de begroting waren voorzien of omdat deze hoger uitvielen dan bij de begroting was voorzien. Dit betreft onder meer extra investeringen in de fotostudio Lelystad, het omleggen van de hemelwater­ afvoer van het Ateliergebouw (waarvoor ook een bijdrage van het ministerie van OCW is ontvangen), extra opslagruimte, contentontwikkeling van de multimediatour Koloniaal Verleden, en enkele kleine investeringen bij het Facilitair Bedrijf zoals de chandeliers. Enkele investeringen bij met name automatisering worden sneller afgeschreven dan in de begroting was voorzien. Tevens zijn net als in 2015 met de (in natura) sponsoring van KPN extra investeringen gedaan in IT-apparatuur. De kosten van de directie kwamen ongeveer uit op de begroting. Ditzelfde geldt ook voor een aantal grotere afdelingsbudgetten zoals Tentoonstellingen, Publiek & Educatie en Facilitair Bedrijf. Per saldo kwamen deze budgetten samen € 0,1 miljoen lager uit dan begroot. De overschrijding van € 0,1 miljoen bij Communicatie & Marketing komt doordat er extra kosten zijn gemaakt voor de lancering van Rijksstudio in China, voor de samenwerkingen met Museum TV en See All This, voor de tentoonstelling Arita. Porselein van nu, in combinatie met de aanwezigheid op de Salone del Mobile in Milaan, en extra investeringen ten behoeve van de campagne om meer internationale toeristen te trekken. De overschrijding bij de afdeling Publicaties van € 0,8 miljoen komt door verliezen bij de productie van eigen publicaties (€ 0,6 miljoen) en een afwaardering van de voorraden eigen publicaties in de museumwinkels (€ 0,5 miljoen). Op het gebied van de verdere doorontwikkeling van de website was sprake van een onderschrijding (€ 0,3 miljoen). De verliezen bij de productie van eigen publicaties zijn ontstaan doordat op de voorcalculaties lopende het proces vaak mutaties plaatsvinden vanwege wijzigingen in de vorm, inhoud en objecten van de tentoonstelling, en vanwege andere wensen op het gebied van vormgeving en lay-out. Tevens bestaat de wens om de publicaties betaalbaar te houden. Hierdoor ontstaan negatieve afwijkingen tussen de werkelijke en de voorcalculatorische kosten en opbrengsten. Medio 2016 zijn er overigens maatregelen genomen om deze processen beter te structureren, te monitoren en te sturen. Daarnaast is in 2016 besloten de waarderingsregels voor de voorraden aan te scherpen. De eigen publicaties (educatieve titels, museumgidsen, topstukken en collectieboeken) hebben een specifiek karakter (lange levensduur en beschikbaarheid, en geen commercieel doel), waardoor een voorraadniveau van maximaal zeven jaar voorraad gerechtvaardigd is. De voorraad boven deze zeven jaar is geheel voorzien. De onderschrijding bij de afdeling Financiële Zaken van € 0,2 miljoen komt door lagere dan begrote advieskosten en door lagere bankkosten. In de begroting werd nog rekening gehouden met extra fiscale advieskosten in verband met een aantal lopende grote fiscale dossiers (vennootschapsbelasting, btw en het boekenonderzoek door de Belastingdienst). Deze dossiers zijn in 2016 sneller afgehandeld dan verwacht, waardoor er minder beroep gedaan hoefde te worden op fiscale adviseurs. De bankkosten kwamen lager uit omdat in de begroting werd uitgegaan van een hoger aandeel online kaartverkoop. De overschrijding bij de afdeling Automatisering bedraagt € 0,5 miljoen. Een belangrijke oorzaak is de vertraging bij de migratie van AX2009 naar het nieuwe AX (Dynamics365fO), onder meer omdat de interfaces niet tijdig gereed waren en er onvoldoende tijd was om het nieuwe systeem in te richten en te testen. In het kader van de migratie naar het nieuwe AX is eind 2015 ook besloten om de processen opnieuw te beschrijven en te optimaliseren. Dit traject was niet meegenomen in de begroting en is ook breder ingezet dan alleen voor de afdelingen Financiële Zaken, Personeel & Organisatie en Commerciële Zaken. Daarnaast stegen de verbruikskosten telefonie sterker dan verwacht. Met KPN wordt overigens onderhandeld over nieuwe contracten voor telefonie, mobiel en hosting. Een andere reden is de in het voorjaar 2016 vastgestelde cloudstrategie. De migratie naar de cloud ging vervolgens sneller dan gepland en is uitgebreid met het project Moderne Werkplek. Ondanks een lagere omzet is de kostprijs van de verkopen in de winkels € 0,1 miljoen hoger dan begroot. Dit komt doordat een lagere brutomarge werd gerealiseerd, omdat een belangrijk deel van de omzet in 2016 toe te schrijven is aan de verkoop van boeken en catalogi waarop een lagere brutomarge zit dan op de andere artikelen. Daarnaast zijn er bij de inventarisatie van de voorraden aan het eind van het jaar negatieve voorraadverschillen geconstateerd en is tevens een extra voorziening op de merchandise genomen. De budgetten van de overige afdelingen kwamen per saldo € 0,1 miljoen lager uit dan begroot. Het totaal van de lasten uit de gewone bedrijfsuitoefening kwam hierdoor per saldo € 2,5 miljoen hoger dan begroot. De rente-inkomsten kwamen vanwege de steeds dalende rente € 0,1 miljoen lager uit dan begroot. Hierdoor kwam het resultaat op de gewone bedrijfsuitoefening uit op een positief resultaat van € 2,0 miljoen versus een begroot positief resultaat van € 1,9 miljoen.

154 2. PROJECTEN BEDRAGEN X € 1.000 2016 2016 VERSCHIL UITKOMST BEGROOT Baten Sponsoring 1.085 763 322 Bijdrage Rijksclub 106 123 -17 Bijdrage tentoonstellingen 243 – 243 Eigen bijdragen (evenementen) 246 415 -169 Doorberekende kosten 107 281 -174 Incidentele subsidies en bijdragen 595 465 130 Bijdragen Rijksmuseum Fonds inzake projecten 3.392 3.403 -11

Som der baten 5.774 5.450 324

Lasten Lonen en salarissen 2.037 1.690 347 Projectkosten Directie 9 – 9 Projectkosten Communicatie & Marketing 77 70 7 Projectkosten Bureau Collecties 6 – 6 Projectkosten Conservering & Restauratie 136 – 136 Projectkosten Beeldende Kunst 30 112 -82 Projectkosten Rijksprentenkabinet 38 – 38 Projectkosten Fellows 81 – 81 Projectkosten Geschiedenis 4 4 – Projectkosten Tentoonstellingen 3.266 2.807 459 Projectkosten Publicaties – 110 -110 Projectkosten Publiek & Educatie 1.494 1.511 -17

Som der lasten 7.178 6.304 874

2. Resultaat op projecten -1.404 -854 -550

Toelichting

Het resultaat op het onderdeel projecten komt € 0,6 miljoen negatiever uit dan begroot. Het tekort is ontstaan door overschrijdingen bij een tweetal tentoonstellingen. Bij de tentoonstelling Catwalk is een overschrijding ontstaan doordat besloten is de communicatie rondom deze tentoonstelling te intensiveren. Daarnaast zijn er niet-begrote kosten (en opbrengsten) gerealiseerd voor de activiteiten rondom de presentatie van de door Nederland en Frankrijk gezamenlijk gekochte schilderijen van Rembrandt, de portretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit.

3. AANKOPEN BEDRAGEN X € 1.000 2016 2016 VERSCHIL UITKOMST BEGROOT Baten Bijdragen voor aankopen 6.189 2.902 3.287 Sponsoring voor aankopen 293 300 -7

Totaal baten 6.482 3.202 3.280

Lasten Aangewend voor aankopen 6.642 3.402 3.240 Mutatie aankoopfonds -32 – -32

Totaal lasten 6.610 3.402 3.208

3. Resultaat op aankopen -128 -200 72

Toelichting

De belangrijkste aankoop in 2016 betrof het schilderij Hollands meisje aan het ontbijt van de 18de-eeuwse schilder Jean-Étienne Liotard. Deze aankoop kon volledig worden gedekt met bijdragen van schenkers, fondsen en de jaarlijkse bijdrage van de BankGiro Loterij. Het eigen aankoopbudget werd in 2016 niet volledig aangewend, waardoor op dit onderdeel van het resultaat sprake was van een positief resultaat van € 0,1 miljoen.

155 4. HUISVESTING BEDRAGEN X € 1.000 2016 2016 VERSCHIL UITKOMST BEGROOT Baten Subsidie OCW huur 16.645 18.538 -1.893 Subsidie OCW inzake Het Nieuwe Rijksmuseum – – – Bijdrage Vermaat en American Express verbouwing Philipsvleugel 71 71 – Bijdrage Koninklijke Nederlandse Munt brandveiligheid Lelystad 60 61 -1 RCE/UvA inzake Ateliergebouw 1.130 1.130 –

Som der baten 17.906 19.800 -1.894

Lasten Huren Rijksvastgoedbedrijf structureel 19.328 19.622 -294 Afschrijving brandveiligheid Lelystad 681 684 -3 Afschrijving inrichting Ateliergebouw 210 237 -27 Afschrijving extra verbouwingskosten Philipsvleugel 201 201 – Exploitatiekosten Ateliergebouw deel RCE/UvA 175 253 -78

Som der lasten 20.595 20.997 -402

4. Resultaat op huisvesting -2.689 -1.197 -1.492

Toelichting

Het resultaat op huisvesting komt € 1,5 miljoen negatiever uit dan begroot. Dit komt door een niet-begrote verlaging van de subsidie huisvesting OCW van € 1,9 miljoen voor de afkoop van de egalisatieschuld (van de musea aan het Rijksvastgoedbedrijf [RVB]) die door het ministerie van OCW aan het RVB zal worden voldaan. Deze verlaging van de subsidie huisvesting wordt geheel gedekt uit het in 2014 en 2015 gevormde Bestemmingsfonds huisvesting OCW en het in 2016 behaalde positieve resultaat op de subsidie huisvesting en de aan het RVB betaalde huren (als gevolg van de zogenaamde huurterugval die in 2014 is ontstaan voor een aantal panden omdat de eerste huurperiode van 15 jaar is verlopen). Daarnaast ontving het Rijksmuseum als compensatie voor de maanden dat het Atelierge- bouw in 2015 niet optimaal kon worden gebruikt, en ter dekking van de gemaakte onkosten voor de uithuizing van goederen, een bedrag van € 0,2 miljoen. Tevens heeft het RVB de huren over 2016 niet geïndexeerd (€ 0,1 miljoen). Per saldo leidt dit samen met een aantal andere kleine positieve verschillen op de overige kosten van € 0,1 miljoen tot een verschil ten opzichte van de begroting van € 1,5 miljoen. Na resultaatbestemming uit het Bestemmingsfonds huis- vesting OCW resteert een positief saldo van € 0,4 miljoen.

5. CC NL BEDRAGEN X € 1.000 2016 2016 VERSCHIL UITKOMST BEGROOT Baten Subsidie OCW inzake CC NL 168 300 -132 Bijdrage partners CC NL – 400 -400

Som der baten 168 700 -532

Lasten Loonkosten 1.264 2.988 -1.724 Afschrijvingskosten 20 – 20 Kosten CC NL 118 707 -589 Kosten CC NL voorbereiding verhuizing Rijksmuseum (PK Online en VOILA) 76 – 76

Som der lasten 1.478 3.695 -2.217

5. Resultaat op CC NL -1.310 -2.995 1.685

Totaal exploitatiesaldo -3.524 -3.329 -195

Toelichting

Het resultaat op CC NL (CollectieCentrum Nederland) komt € 1,7 miljoen positiever uit dan begroot. Dit komt doordat de kosten van de voorbereiding van de collectie op de verhuizing

156 van het Rijksmuseum (PK Online en VOILA) die gedekt worden uit de Bestemmingsreserve registratieachterstanden, voor eenzelfde bedrag achterblijven bij de begroting. Het resultaat CC NL na resultaatbestemming bedraagt hierdoor nihil.

Resultaten (1) tot en met (5) en exploitatiesaldo

Bovenstaande resultaten op de verschillende onderdelen van het resultaat hebben ertoe geleid dat het boekjaar 2016 uiteindelijk werd afgesloten met een negatief exploitatiesaldo van € 3,5 miljoen ten opzichte van een begroot negatief exploitatiesaldo van € 3,3 miljoen. Na resultaatbestemming uit de diverse bestemmingsreserves en -fondsen resteert een positief saldo van € 0,2 miljoen voor verdeling aan de algemene reserve en het Bestemmingsfonds OCW.

FINANCIËLE POSITIE

Algemeen

Voor de ontwikkeling en de samenstelling van de financiële positie van het Rijksmuseum wordt verwezen naar het meerjarenoverzicht (p. 181). De ontwikkeling van een aantal financië- le ratio‘s wordt onderstaand weergegeven:

2016 2015 2014 2013 2012 2011 Current ratio (vlottende activa/vlottende schuld) 230,9% 266,4% 177,2% 169,7% 181,1% 280,2% Solvabiliteit (eigen vermogen/totaal vermogen) 44,2% 45,9% 37,3% 35,5% 21,8% 12,4% Weerstandsvermogen (eigen vermogen/totale baten) 36,1% 30,0% 36,7% 26,5% 18,9% 10,3% Verdienvermogen (eigen inkomsten/structurele subsidie) 159,2% 214,3% 143,0% 153,1% 109,9% 76,3%

De lichte afname van de solvabiliteit is een gevolg van het (voorziene) negatieve resultaat over 2016. Om dezelfde reden is ook de current ratio licht gedaald ten opzichte van 2015. Het saldo aan liquiditeiten ultimo 2016 nam met € 6,7 miljoen af door het negatieve resultaat van € 3,5 miljoen en een toename van € 3,2 miljoen in de overige componenten (vorderingen, voorraden en kortlopende schulden) van het netto werkkapitaal. Dit laatste is vooral een gevolg van de toename van de vorderingen, omdat ultimo 2016 nog niet alle toegezegde bijdragen voor projecten en aankopen (onder andere voor de aankoop van de Liotard) waren ontvangen. In de komende jaren is sturing op het saldo van de liquiditeiten en het liquiditeitsbeheer een belangrijk aandachtspunt. De mutatie in de liquiditeiten in 2016 wordt toegelicht bij het geconsolideerde kasstroomoverzicht (p. 164). In de in juni 2015 in opdracht van het ministerie van OCW uitgevoerde quickscan van de instellingen in de landelijke culturele basisinfrastructuur (BIS-instellingen) werden bovenstaande financiële indicatoren gebruikt om de financiële gezondheid en het verdienvermogen van de BIS-instellingen te beoordelen. Hierbij werd de volgende risicoweging gehanteerd:

Financiële indicatoren Risicoweging Hoog Midden Laag Current ratio (liquiditeit) < 100% < 130% > 130% Solvabiliteit < 0% < 10% > 10% Weerstandsvermogen (Haringmaat) < 0% < 10% > 10%

Voor het verdienvermogen (eigen-inkomstenpercentage definitie OCW, waarbij het totaal van de eigen inkomsten wordt gedeeld door de totale structurele subsidie OCW) hanteert het ministerie van OCW voor de musea een minimale norm van 19,5%.

157 Treasury en vermogens en reservebeleid

Treasury Het Rijksmuseum heeft het beleid ten aanzien van treasury vastgelegd in een Treasury-statuut. De belangrijkste punten van het treasury-beleid worden hier gegeven. – Bij het beheer van gelden wordt de nodige prudentie in acht genomen. Dit wordt bewerkstelligd door het voeren van een beleid dat: • onderliggende waarden op geen enkele wijze in gevaar brengt; • te ontvangen rente optimaliseert; • valutarisico’s afdekt; • geen speculatieve posities inneemt; • flexibiliteit ter zake van de beschikbaarheid van liquide middelen waarborgt. – Gelden worden in eerste instantie aangehouden op een rekening-courant, spaarrekening of depositorekening bij in Nederland gevestigde banken, die als zodanig zijn erkend door De Nederlandsche Bank. – Het gebruik van onroerend goed en aandelen als financiële instrumenten is niet toegestaan. – Voor zover de financiële positie dit toelaat, worden bedrijfsmiddelen in principe intern gefinancierd met het eigen vermogen. – Indien het eigen vermogen niet toereikend is, kan gezocht worden naar externe financiering.

Vermogens en reservebeleid De functie van het groepsvermogen bestaat uit: – A. Bufferfunctie voor toekomstige risico’s aan de uitgaven- en/of inkomstenkant van de exploitatie; – B. Financieringsfunctie voor vaste activa; – C. Dekking voor specifieke risico’s en projecten.

A. Bufferfunctie Voor toekomstige risico’s in de exploitatie hanteert het Rijksmuseum een horizon van een jaar: het vermogen dient maximaal een jaar discontinuïteit in de exploitatie op te kunnen vangen. Als praktische vertaling van dit uitgangspunt kan de dan benodigde omvang van het vermogen berekend worden op de in een jaar te derven entree- en winkelinkomsten. Na heropening wordt het vereiste vermogen uit hoofde van deze functie geraamd op circa € 25 miljoen. De algemene reserve voorziet in deze functie van het groepsvermogen.

B. Financieringsfunctie Het Rijksmuseum is voor de financiering van de vaste activa aangewezen op het eigen vermogen, omdat door het ontbreken van langjarige subsidietoezeggingen geen beroep gedaan kan worden op de kapitaalmarkt. Het benodigd vermogen voor financiering van de vaste activa komt overeen met de gemiddelde boekwaarde van de vaste activa gedurende een zekere periode. Na heropening wordt het vereiste vermogen uit hoofde van deze functie (eveneens) geraamd op circa € 25 miljoen. De algemene reserve en het Bestemmingsfonds financiering activa voorzien in deze functie van het groepsvermogen.

C. Dekking voor specifieke risico’s en projecten Ter dekking van specifieke risico’s en projecten kunnen delen van het vermogen worden afgezonderd in specifiek daarvoor gevormde bestemmingsreserves. Ultimo 2016 betreft dit de Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel, de Bestemmings- reserve herkomstonderzoek en de Bestemmingsreserve registratieachterstanden.

Risico’s en toekomstige ontwikkelingen

Risico’s Het Rijksmuseum is een deels uit publieke middelen gefinancierde instelling en heeft langetermijndoelstellingen. Deze zijn niet primair gericht op het creëren van financiële waarden maar op het creëren en vergroten van maatschappelijke waarden. Het Rijksmuseum is het grootste museum van Nederland en behoort ook internationaal tot de grootste musea. De ambitie van het Rijksmuseum is om op alle aspecten van de bedrijfsvoering een voorbeeldfunctie te vervullen. Onderdeel hiervan is het zo transparant mogelijk opereren richting alle belanghebbenden, waaronder overheid, publiek en geldschieters. Daarnaast legt het Rijksmuseum vanwege zijn publieke functie op allerlei manieren verantwoording af over zijn activiteiten en is het onderworpen aan een veelheid van regels, codes en verschillende vormen van toezicht. Kernwaarden hierbij zijn onder meer ambitie, integer, voorbeeldig en open.

158 Vertaald naar risico’s leidt dit tot de volgende uitgangspunten: • Voldoen aan wet- en regelgeving; • Voorkomen van reputatieschade; • Pro- actieve en voorbeeldige houding. Het Rijksmuseum streeft ten aanzien van het realiseren van deze doelstellingen een hoog ambitieniveau na. Deze uitgangspunten zijn ook vertaald naar de beleidsuitgangspunten in het Treasury-statuut en het fiscaal beleidsplan. Het Rijksmuseum heeft een risicomatrix opgesteld waarin de risico’s op diverse gebieden in kaart zijn gebracht, zoals collectie, financiën, exploitatie, organisatie, ICT en externe risico’s. Voor ieder risico is bepaald wat de kans is dat het zich voordoet, wat de impact is en welke maatregelen worden genomen om de kans te verkleinen dat het zich voordoet c.q. de gevolgen daarvan te mitigeren. Behalve deze algemene risicomatrix zijn aparte risicoanalyses gemaakt voor het nieuwe huisvestingsstelsel en het CollectieCentrum Nederland.

Toekomstige ontwikkelingen Na de bijzonder hoge bezoekersaantallen in de periode 2013 tot en met 2016 is de verwachting dat het bezoek zich in 2017 en later min of meer gaat normaliseren op een aantal rond de 2 miljoen per jaar. Het boekjaar 2017 is het eerste jaar van de nieuwe subsidieperiode 2017– 2020. De subsidie die het Rijksmuseum structureel ontvangt voor de publieksactiviteiten zal iets lager zijn dan voorheen. Tevens is 2017 het jaar waarin de nieuwe Erfgoedwet in werking treedt. De bekostiging van het beheer en behoud van de collectie en de huisvesting is hierin meerjarig voorzien. Ook gaat per 1 januari 2017 het nieuwe huisvestingsstelsel van start en neemt het Rijksmuseum het beheer van de panden over van het Rijksvastgoedbedrijf. Verder wordt samen met de partners hard gewerkt aan de realisatie van het CollectieCentrum Nederland. Onderstaand is de (verkorte) begroting 2017 opgenomen.

SAMENVATTING BEGROTING 2016 BEDRAGEN X € 1.000 2017 BEGROOT Baten A. Opbrengsten 41.399 A.1.1. Publieksinkomsten 30.390 A.1.2. Sponsorinkomsten 6.078 A.1.3. Overige inkomsten 1.525 A.1.4. Indirecte inkomsten 3.406 B.1. Subsidie ministerie OCW 31.236 B.1.1. Subsidie huisvesting 15.679 B.1.2. Subsidie exploitatiebijdrage 15.257 B.1.3. Subsidie incidenteel 300 B.2. Overige (niet-structurele) subsidies/bijdragen 8.319

Som der baten 80.954

Lasten C. Personeelslasten 33.673 D. Afschrijvingen op (im)materiële vaste activa 7.645 E. Huur 12.708 F. Kunstaankopen 3.402 G. Overige lasten 26.701

Som der lasten 84.129

H. Saldo rentebaten en -lasten 5 I. Mutatie aankoopfonds –

Exploitatiesaldo -3.170

Bestemming van het exploitatiesaldo 2017 Bestemmingsreserve herkomstonderzoek 212 Bestemmingsreserve registratieachterstanden 2.680 Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel 278

Totaal bestemming van het exploitatiesaldo 2016 3.170

Saldo na resultaatbestemming –

159 In de begroting 2017 wordt uitgegaan van een bezoekersaantal van 2 miljoen in een verhouding nationaal/internationaal van 45/55. In de meerjarenraming wordt voor 2018 en later uitgegaan van een structureel bezoekersaantal van 1,9 miljoen in een verhouding nationaal/internationaal van 40/60. Tevens wordt er in de meerjarenraming van uitgegaan dat de subsidie van het ministerie van OCW gehandhaafd blijft op het huidige niveau. In de begroting 2017 is een groot aantal tijdelijke personeelsleden opgenomen. Deze zijn nodig voor het versnellen van het project registratieachterstanden. Daarnaast is er sprake van extra tijdelijke functies waarvoor ook aanvullende fondsen zijn geworven. Voor de jaren 2017 en later wordt ernaar gestreefd om de vaste formatie te handhaven op het huidige niveau. Een belangrijk aandachtspunt hierbij blijft de flexibiliteit in de formatie om te kunnen inspelen op onvoorziene omstandigheden. Na de renovatie van het hoofdgebouw, de verbouwing van de Philipsvleugel en de inrichting van het hoofdgebouw en de Philipsvleugel worden op korte termijn geen grote investeringen in de huidige panden van het Rijksmuseum verwacht. Ook is de verwachting dat de vervangingsinvesteringen op de langere termijn minder van omvang zullen zijn dan de afgelopen jaren. In 2017 zal samen met Nederlands Openluchtmuseum, Paleis Het Loo en Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de ontwikkeling van het CollectieCentrum Nederland verder worden opgepakt. De oplevering van dit pand wordt momenteel voorzien eind 2019. Het betreft een investering van circa € 63 miljoen, waarvoor een lening bij het ministerie van Financiën is afgesloten, waarvoor het ministerie van OCW zich garant heeft gesteld.

Samenwerkingsverbanden en verbonden partijen

Het Rijksmuseum heeft langetermijndoelstellingen waarbij het streeft naar creëren en vergroten van maatschappelijke waarde en draagvlak. Om dit te kunnen realiseren tracht het Rijksmuseum zich meer als cultureel ondernemer te ontwikkelen en de totale inkomsten te verhogen door het aandeel eigen inkomsten te vergroten. Om de slagkracht op dit gebied te vergroten is het Rijksmuseum vele samenwerkingsverbanden aangegaan, zowel binnen als buiten het museale veld. In het Verslag van de directie, paragrafen Samenwerking (pp. 36–37) en Ondernemerschap (pp. 40–41 ), wordt hierop ingegaan. Onderstaand worden de samenwerkingsverbanden die naast een inhoudelijke ook een belangrijke financiële impact hebben kort toegelicht:

Wetenschap In het Ateliergebouw werken de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), de Universiteit van Amsterdam (UvA) en het Rijksmuseum samen aan opleiding, onderzoek en praktijk op het gebied van conservering en restauratie. Daarnaast zijn in 2016 verdere stappen gezet met het Netherlands Institute for Conservation, Art and Science (NICAS). Doel van deze samenwerking is om een nieuw innovatief onderzoeksinstituut te creëren waarin kunstgeschiedenis, conservering en natuurwetenschappen samenkomen. Het kenniscentrum heeft zijn basis in het Ateliergebouw. Het initiatief tot het centrum is genomen door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) en naast het Rijksmuseum participeren RCE, UvA en de Technische Universiteit Delft. Ook andere instellingen, waaronder het Van Gogh Museum en het Mauritshuis, ondersteunen het instituut. Het is de bedoeling dat ook andere partijen kunnen participeren in het onderzoek. Bij beide samenwerkingsverbanden wordt een belangrijk deel van de inbreng van de betrokken partijen voor de verschillende onderzoeks- en opleidingsprojecten geleverd door een bijdrage in natura van met name personele inzet.

Collectiebeheer Een aantal jaren geleden is het initiatief genomen om met meerdere partijen een gezamenlijk collectiedepot te ontwikkelen vanuit de gedachte dat hiermee kostenefficiency en kwaliteitsverbeteringen op het gebied van collectiebeheer konden worden gerealiseerd. In eerste instantie betrof dit naast het Rijksmuseum de RCE en het Nederlands Openlucht­ museum. Het project kreeg de naam CollectieCentrum Nederland (CC NL) en de kernwaarden zijn: Open, Transparant, Duurzaam en Samenwerking. Op enig moment sloot ook Paleis Het Loo zich aan bij het CC NL. Partijen spraken af dat het Rijksmuseum de opdrachtgever en penvoerder wordt van dit project en ook het eigenaarschap en de financiering van het nieuwe depot op zich zal nemen. Op 25 juni 2015 is de businesscase van CC NL overhandigd aan de minister van OCW. De minister had in de museumbrief van 10 juni 2013, ‘Samen werken, samen sterker’, het project CC NL gemeld als voorbeeld van samenwerking. Op basis van de voorgelegde businesscase en het bijbehorende financiële kader stelde de minister extra middelen beschikbaar om het CC NL te kunnen realiseren. Het ministerie van OCW heeft zich inmiddels garant gesteld voor de door het Rijksmuseum op te nemen lening bij het ministerie van Financiën. Het CC NL wordt gevestigd in Amersfoort en de verwachte datum van ingebruikname is eind 2019. De kosten van het CC NL zullen door het Rijksmuseum op basis van langjarige dienstverleningsovereenkomsten worden doorbelast aan de deelnemende partijen.

160 Voor het project is door partijen een heldere projectstructuur opgezet, voor de verschillende deelprojecten zijn projectleiders aangesteld en er is een onafhankelijke controller aangesteld om het financiële kader te bewaken.

Boekwinkel Het Rijksmuseum ziet een kwalitatief hoogwaardige boekhandel als een toegevoegde waarde voor de beleving van het museumbezoek. Om dit te realiseren is het Rijksmuseum een samenwerking aangegaan met Athenaeum Boekhandel B.V. De samenwerkingsovereenkomst gaat uit van een gezamenlijke deling van het resultaat, waarbij het Rijksmuseum de boek­ handel drijft en de expertise op dit gebied en het assortiment met recht op retour inkoopt bij Athenaeum Boekhandel B.V. De omzet en de kosten van deze samenwerking maken onderdeel uit van de jaarrekening van het Rijksmuseum.

Horeca Een ander belangrijk onderdeel van de beleving van het museumbezoek zijn de horeca­ faciliteiten. Om kwalitatief hoogwaardige horecavoorzieningen aan te kunnen bieden is het Rijksmuseum een samenwerking aangegaan met de Vermaat Groep. Ook deze samenwerkings­ overeenkomst gaat uit van een gezamenlijke deling van het resultaat. Gezien de specifieke regelgeving op het gebied van horeca en de benodigde kennis en ervaring om horecagelegen­ heden op een goede manier te exploiteren, exploiteert de Vermaat Groep het restaurant (RIJKS ®), het groot café in het Atrium, een klein café in de Philipsvleugel en diverse koffie­ punten in het gebouw en de tuin. Het Rijksmuseum levert naast de ruimtes verschillende faciliteiten waarvoor het een vergoeding uit de samenwerking ontvangt. De omzet en de kosten van deze samenwerking maken geen onderdeel uit van de jaarrekening van het Rijksmuseum.

Beveiligingsdiensten PP10 B.V. is de gezamenlijke meldkamer met het Van Gogh Museum en het Stedelijk Museum en is een joint venture van het Rijksmuseum en het Van Gogh Museum. Doelstelling van de samenwerking is het verhogen van de kwaliteit van beveiliging van de musea bij gelijke kosten. De facilitaire voorzieningen worden geleverd door het Rijksmuseum en aan PP10 B.V. doorberekend. PP10 B.V. berekent de kosten van de beveiligingsdiensten door aan de klanten Rijksmuseum, Van Gogh Museum en Stedelijk Museum. De financiële resultaten van PP10 B.V. worden volgens de proportionele consolidatiemethode opgenomen in de geconsolideerde jaarrekening van het Rijksmuseum.

Directie Drs. T.D.W. Dibbits, hoofddirecteur Mr. K.E. van Ginkel, zakelijk directeur

161 Geconsolideerde jaarrekening

GECONSOLIDEERDE BALANS (NA RESULTAATBESTEMMING) BEDRAGEN X € 1.000 31 DECEMBER 2016 31 DECEMBER 2015

Vaste Activa I. Immateriële vaste activa 1.525 517 II. Materiële vaste activa 40.433 43.639

Vlottende activa III. Voorraden 2.305 2.905 IV. Vorderingen 11.994 7.529 V. Liquide middelen 17.019 23.683

73.276 78.273 Passiva VI. Groepsvermogen 32.397 35.921 VI.1. Algemene reserve 8.098 7.998 VI.2. Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel 4.026 5.088 VI.3. Bestemmingsreserve herkomstonderzoek 858 1.041 VI.4. Bestemmingsreserve registratieachterstanden 5.022 6.332 VI.5. Bestemmingsfonds voor financiering activa 13.836 13.836 VI.6. Bestemmingsfonds OCW 557 496 VI.7. Bestemmingsfonds huisvesting OCW – 1.130

VII. Aankoopfonds 339 371 VIII. Voorzieningen 883 888 IX. Langlopende schulden 26.094 28.284 X. Kortlopende schulden 13.563 12.809

73.276 78.273

162 GECONSOLIDEERDE CATEGORIALE EXPLOITATIEREKENING BEDRAGEN X € 1.000 2016 2016 2015 UITKOMST BEGROOT UITKOMST A. Opbrengsten Directe opbrengsten 39.937 37.507 49.238 A.1.1. Publieksinkomsten 33.400 31.427 41.969 A.1.2. Sponsorinkomsten 6.288 5.885 7.204 A.1.3. Overige inkomsten 249 195 65 Indirecte opbrengsten 3.590 3.514 3.439

Totaal opbrengsten 43.527 41.021 52.677

B. Bijdragen B.1. Subsidie ministerie OCW 33.941 35.601 35.460 B.1.1. Subsidie huisvesting 18.325 20.220 20.071 B.1.2. Subsidie exploitatiebijdrage 15.616 15.381 15.389

B.2. Subsidie gemeente – – –

B.3. Overige (niet-structurele) subsidies/bijdragen 12.375 9.399 31.458 B.3.1 Overige subsidies/bijdragen uit publieke middelen 724 774 2.591 B.3.2. Overige bijdragen uit private middelen 11.651 8.625 28.867 - Private fondsen en particulieren (incl. Vrienden) 6.823 4.319 21.858 - Bedrijven 421 62 424 - Goededoelenorganisaties 4.407 4.244 6.585

Totaal subsidies en bijdragen 46.316 45.000 66.918

Som der baten 89.843 86.021 119.595

Lasten C. Personeelslasten 33.787 34.008 32.085 D. Afschrijvingen op materiële vaste activa 7.853 7.685 7.708 E. Huur 19.814 20.132 19.897 F. Kunstaankopen 6.642 3.402 25.909 G. Overige lasten – Kosten het nieuwe Rijksmuseum – – 1.186 – Overige 25.323 24.224 28.168

Som der lasten 93.419 89.451 114.953

H. Saldo rentebaten en -lasten 26 101 130 Saldo uit bedrijfsuitoefening -3.550 -3.329 4.772 I. Mutatie aankoopfonds 32 – -99 J. Vennootschapsbelasting -6 – -48

Exploitatiesaldo -3.524 -3.329 4.625

163 GECONSOLIDEERD KASSTROOMOVERZICHT BEDRAGEN X € 1.000 2016 2016 2015 UITKOMST BEGROOT UITKOMST Kasstroom uit operationele activiteiten Exploitatieresultaat -3.524 -3.329 4.625 Aanpassingen voor: - Afschrijvingen immateriële en materiële vaste activa 7.853 7.385 7.708 - Vrijval investeringsbijdragen -3.775 -3.664 -3.763 - Mutatie aankoopfonds -32 – 99 - Mutatie voorzieningen -5 -19 -82

Bruto-kasstroom uit operationele activiteiten 517 373 8.587

Mutatie in voorraden 600 405 -588 Mutatie in vorderingen -4.465 -801 1.752 Mutatie in kortlopende schulden 754 -509 -7.387

Netto-kasstroom uit operationele activiteiten -2.594 -532 2.364

Kasstroom uit investeringsactiviteiten Investeringen immateriële en materiële vaste activa -5.655 -5.274 -3.805 Ontvangen investeringsbijdragen 1.585 463 925

Kasstroom uit investeringsactiviteiten -4.070 -4.811 -2.880

Kasstroom uit financieringsactiviteiten Opname lening ten behoeve van CollectieCentrum Nederland – 3.000 –

Kasstroom uit financieringsactiviteiten – 3.000 –

Mutatie liquide middelen -6.664 -2.343 -516 Liquide middelen begin boekjaar 23.683 23.683 24.199

Liquide middelen einde boekjaar 17.019 21.340 23.683

Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de indirecte methode. Hierbij zijn de rente- ontvangsten niet afzonderlijk zichtbaar verwerkt in het kasstroomoverzicht, omdat de omvang hiervan niet van materieel belang is. Zie tevens de toelichting op de financiële positie in het bestuursverslag (p. 157).

164 WAARDERINGSGRONDSLAGEN

1. Algemeen

De geformuleerde grondslagen hebben betrekking op de jaarrekening als geheel en daarmee tevens op de geconsolideerde jaarrekening die daarvan een onderdeel vormt. De waardering en bepaling van het resultaat vinden plaats op basis van historische kosten. Voor zover niet anders is vermeld, zijn de activa en passiva opgenomen tegen nominale waarde. Baten en lasten worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben, ongeacht of ze tot ontvangsten of uitgaven hebben geleid. Baten worden slechts opgenomen voor zover zij op balansdatum zijn gerealiseerd. Lasten en risico’s die hun oorsprong vinden vóór het einde van het verslagjaar, worden in acht genomen indien zij voorafgaand aan het maken van de jaarrekening bekend geworden zijn.

2. Indeling jaarrekening

Handboek Verantwoording Cultuursubsidies Instellingen 2013–2016 Met ingang van 1 januari 2013 is het nieuwe Handboek Verantwoording Cultuursubsidies Instellingen 2013–2016 van kracht. De richtlijnen hierin sluiten zo veel mogelijk aan op de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek, Boek 2, Titel 9, en de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving (in het bijzonder RJ 640). De in het handboek gestelde eisen beogen enerzijds duidelijkheid te bieden aan de instellingen zelf en anderzijds uniformiteit te bevorderen in de presentatie van de te leveren (financiële) gegevens. Tevens is de verantwoording opgesteld met inachtneming van de beleidsregels voor de toepassing van de ‘Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector’ (WNT).

Verslaggevingsperiode Het boekjaar valt samen met het kalenderjaar.

Continuïteit De verantwoording is opgesteld uitgaande van de continuïteitsveronderstelling.

Vergelijkende cijfers De cijfers over 2015 zijn geherrubriceerd teneinde de vergelijkbaarheid met 2016 mogelijk te maken.

3. Criteria voor consolidatie en gelieerde rechtspersonen

3.1. Criteria voor consolidatie In de geconsolideerde jaarrekening zijn de financiële gegevens opgenomen van Stichting Het Rijksmuseum en van de groepsmaatschappijen waarin Stichting Het Rijksmuseum direct of indirect meer dan de helft van het stemgerechtigde kapitaal houdt of waarin Stichting Het Rijksmuseum op grond van aanvullende regelingen beschikt over de beslissende zeggenschap ter zake van het bestuur en het financiële beleid. De activa, passiva, resultaten en kasstromen van deze groepsmaatschappijen zijn in de consolidatie betrokken onder eliminatie van de onderlinge verhoudingen en transacties.

De opgenomen groepsmaatschappijen, gevestigd te Amsterdam, zijn: • Rijksmuseum Holding B.V. (deelname 100%); • PP10 B.V. (deelname 50%).

Naast de (100%) groepsmaatschappij Rijksmuseum Holding B.V. wordt tevens de 50% deel­ neming PP10 B.V. in de consolidatie betrokken. Voor deze vennootschap wordt de proportionele consolidatiemethode gehanteerd. PP10 B.V. is een joint venture van het Rijksmuseum en het Van Gogh Museum waarin vanaf 1 augustus 2009 de meldkameractiviteiten­ van beide musea gezamenlijk worden uitgevoerd die voorheen door ieder museum zelfstandig werden verricht. Gezien de ontstaansgeschiedenis en omdat de joint-venturegedachte bij deze vennootschap zowel op het financiële vlak als op het gebied van zeggenschap en aansturing wordt gehan­ teerd, is voor de verantwoording in de jaarrekening gekozen voor de proportionele consoli­ datiemethode. Deze verwerkingswijze komt het meest tegemoet aan het wettelijke inzicht­ vereiste.

165 3.2. Gelieerde rechtspersonen Stichting Het Rijksmuseum Fonds is opgericht op 8 december 1994 en heeft tot doel: • het aantrekken, het beheren en het beleggen van gelden welke door schenkers ten bate van het Rijksmuseum te Amsterdam aan de stichting zijn geschonken; • het uitkeren van gelden aan het Rijksmuseum, waarbij in beginsel de ter beschikking gestel- de gelden niet worden aangesproken, tenzij zulks in andere zin met schenkers is overeenge- komen; • het verlenen van steun in de meest uitgebreide zin des woords aan het Rijksmuseum.

Stichting Het Rijksmuseum Fonds heeft een zelfstandig en onafhankelijk bestuur, waardoor het Rijksmuseum geen overwegende zeggenschap heeft bij Stichting Het Rijksmuseum Fonds. Om deze reden worden de cijfers van Stichting Het Rijksmuseum Fonds niet in de cijfers van het Rijksmuseum geconsolideerd. De jaarrekening van Stichting Het Rijksmuseum Fonds wordt opgesteld conform richtlijn 650 Fondsenwervende instellingen en is te vinden op de website van Stichting Het Rijksmuseum.

4. Omrekening van vreemde valuta

Vorderingen, schulden en verplichtingen in vreemde valuta worden omgerekend tegen de koers per balansdatum. Transacties in vreemde valuta gedurende de verslagperiode zijn in de jaarrekening verwerkt tegen de koers van afwikkeling. De uit de omrekening per balansdatum voortvloeiende koersverschillen worden opgenomen in de exploitatierekening.

5. Kunstcollectie

De collectie die bij de verzelfstandiging in 1995 middels de Beheersovereenkomst in beheer is gegeven, is eigendom van de Staat der Nederlanden en is daarom niet in de balans opgeno- men. De Beheersovereenkomst regelt niet dat nieuwe aanwinsten van het Rijksmuseum na verzelfstandiging automatisch ook eigendom worden van de Staat. Bij de verzelfstandiging is wel de intentie (Kamerstukken bij Verzelfstandigingswet) uitgesproken dat nieuwe verwer- vingen worden toegevoegd aan de rijkscollectie, maar daarvoor is afzonderlijke en expliciete overdracht (bijvoorbeeld door schenking) aan de Staat vereist. Het Rijksmuseum heeft, net als de andere verzelfstandigde rijksmusea, een volmacht verkregen om schenkingen en legaten namens de Staat te aanvaarden. De schenkingen en legaten na verzelfstandiging zijn daarmee ook eigendom van de Staat geworden. Daarnaast heeft het Rijksmuseum een volmacht verkre- gen om namens de Staat te verwerven. Bij aankopen van particulieren is van deze volmacht gebruikgemaakt. Voor de overige verwervingen na verzelfstandiging geldt dat deze objecten nog eigendom van het Rijksmuseum zijn. Aangezien het de intentie is om deze objecten op enig moment over te dragen aan de Staat, zijn deze objecten, net als de rest van de (in beheer gegeven) collectie, niet in de balans opgenomen. De collectie is niet verzekerd.

6. Grondslagen voor de waardering van activa en passiva

6.1. Immateriële en materiële vaste activa De immateriële en materiële vaste activa worden gewaardeerd op verkrijgingsprijs, vermin- derd met de cumulatieve afschrijvingen. Er wordt afgeschreven vanaf het moment van inge- bruikneming. De afschrijvingen zijn gebaseerd op de geschatte economische levensduur en worden berekend op basis van een vast percentage van de verkrijgingsprijs. Investeringen op tijdelijke locaties worden afgeschreven over de geraamde periode van de tijdelijke huisvesting. Bij aanschaffingen in de loop van het jaar worden de afschrijvingspercentages pro rato toege- past. De volgende afschrijvingstermijnen worden gehanteerd:

• Verbouwingen, installaties en bouwkundige voorzieningen 10–15 jaar • Computerapparatuur en software 3–5 jaar • Webshop 5 jaar • Depotinrichting 25 jaar • Meubilair en (kantoor)inrichting 5–10 jaar • Presentatiemateriaal, verlichting en tentoonstellingsinrichting 7–15 jaar • Beveiligings- en AV-apparatuur 3–15 jaar • Vitrines 15–20 jaar

6.2. Financiële instrumenten Financiële instrumenten omvatten bij het Rijksmuseum handels- en overige vorderingen, geldmiddelen, handelsschulden en overige te betalen posten. Financiële instrumenten omvatten tevens in contracten besloten, afgeleide financiële instrumenten. Financiële instrumenten worden bij de eerste opname verwerkt tegen reële waarde. Na de eerste opname worden financiële instrumenten op de hierna beschreven manier gewaardeerd.

166 6.2.1. Afgeleide financiële instrumenten Het Rijksmuseum kent geen afgeleide financiële instrumenten, met uitzondering van eventuele valutatermijncontracten die worden afgesloten voor de afdekking van valutarisico’s die voortkomen uit transacties in andere valuta’s dan euro’s. Dergelijke contracten sluiten qua omvang, looptijd en eventuele andere condities direct aan op die van de transactie(s) waarvan het risico wordt afgedekt. Om deze reden wordt hedge accounting onder het kostprijs- hedgemodel toegepast.

6.2.2. Vorderingen De vorderingen worden opgenomen tegen nominale waarde, onder aftrek van de noodzakelijk geachte voorzieningen voor oninbaarheid. Deze voorzieningen zijn bepaald op basis van een beoordeling van de individuele vorderingen.

6.3. Voorraden De voorraden worden gewaardeerd tegen de verkrijgingsprijs of lagere netto-opbrengst­ waarde. Hierbij wordt rekening gehouden met mogelijke incourantheid. In het onderhanden­ werk van de kosten van publicaties die in eigen beheer worden vervaardigd, zijn geen personeelslasten of andere vaste lasten begrepen.

6.4. Voorzieningen De voorziening inzake jubilea-uitkeringen wordt berekend conform RJ 271 volgens de actuariële Projected Unit Credit Method. De overige voorzieningen worden op nominale waarde gewaardeerd.

6.5. Investeringsbijdragen Ontvangen investeringssubsidies en bijdragen ten behoeve van de aanschaf van materiële vaste activa worden verantwoord onder de langlopende schulden onder de post investerings­ bijdragen. Deze post valt vrij ten gunste van de exploitatierekening overeenkomstig de afschrijving op de met deze subsidies en bijdragen verkregen materiële vaste activa.

6.6. Handelsschulden en overige te betalen posten Kortlopende schulden worden na eerste opname gewaardeerd tegen geamortiseerde kostprijs op basis van de effectieve rentemethode.

7. Grondslagen voor de bepaling van het resultaat

7.1. Kunstaankopen en bijdragen ten behoeve van kunstaankopen De onderdelen van de subsidie, de schenkingen en overige bijdragen die bestemd zijn voor het doen van kunstaankopen worden, evenals de kunstaankopen zelf, in de exploitatierekening verantwoord. De bedragen verkregen van derden, ten behoeve van kunstaankopen die ultimo boekjaar nog niet zijn besteed aan de verwerving van kunstaankopen, worden ultimo boekjaar toegevoegd aan het aankoopfonds. Bij aankoop van kunstvoorwerpen in latere jaren vallen deze bedragen vrij ten gunste van de exploitatie. Deze mutatie in het aankoopfonds wordt separaat verantwoord in de exploitatierekening. Het aankoopfonds maakt geen deel uit van het eigen vermogen.

7.2. Pensioenen De pensioenen zijn ondergebracht bij het Pensioenfonds Zorg en Welzijn. De door het fonds verzorgde pensioenregeling is een toegezegde pensioenregeling. De Stichting heeft geen verplichting tot het voldoen van aanvullende bijdragen in het geval van een tekort bij het fonds, anders dan het voldoen van hogere toekomstige premies. Uitgangspunt is dat de in de verslagperiode te verwerken pensioenlast gelijk is aan de over de periode aan het pensioen­fonds verschuldigde pensioenpremies. Voor zover de verschuldigde pensioenpremies op balansdatum niet zijn voldaan, wordt hiervoor een verplichting opgenomen.

7.3. Vennootschapsbelasting Door het besluit eind 2011 van het ministerie van OCW om geen rol meer te spelen bij de benoeming van leden van de Raad van Toezicht, wordt het Rijksmuseum formeel niet meer aangemerkt als semi-overheidslichaam en is het niet meer vrijgesteld voor de vennootschapsbelasting. Voor een nadere toelichting op dit onderwerp wordt verwezen naar de toelichting op de niet op de balans opgenomen verplichtingen (p. 174).

8. Grondslagen voor het kasstroomoverzicht

Het kasstroomoverzicht is opgesteld op basis van de indirecte methode.

167 Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening

TOELICHTING OP DE GECONSOLIDEERDE BALANS

I. IMMATERIËLE VASTE ACTIVA BEDRAGEN X € 1.000 VOORUIT- SOFTWARE WEBSHOP TOTAAL BETAALD OP IMMATERIËLE VASTE ACTIVA Stand 1 januari Aanschafwaarde – 2.253 – 2.253 Cumulatieve afschrijvingen – -1.736 – -1.736

Boekwaarde 1 januari – 517 – 517

Mutaties boekjaar Investeringen 820 263 149 1.232 Afschrijvingen – -212 -12 -224

820 51 137 1.008

Stand per 31 december Aanschafwaarde 820 2.516 149 3.485 Cumulatieve afschrijvingen – -1.948 -12 -1.960

Boekwaarde 31 december 820 568 137 1.525

In 2016 is gestart met de migratie van het ERP-systeem Microsoft Dynamics 2009 naar de nieuwe cloudversie AX7. Naar verwachting zal het nieuwe systeem in het tweede kwartaal van 2017 in gebruik worden genomen. De webshop is in 2016 geheel vernieuwd. De hierop betrekking hebbende kosten zijn geactiveerd.

II. MATERIËLE VASTE ACTIVA BEDRAGEN X € 1.000 VOORUIT- VERBOUWINGS- INRICHTING INVENTARIS, MUSEALE TOTAAL BETAALD OP KOSTEN EN HET NIEUWE APPARATUUR INVENTARIS MATERIËLE INRICHTING RIJKSMUSEUM EN INRICHTING VASTE ACTIVA PHILIPSVLEUGEL Stand 1 januari Aanschafwaarde 1.036 11.093 42.312 18.063 5.502 78.006 Cumulatieve afschrijvingen – -6.051 -12.050 -12.034 -4.232 -34.367

Boekwaarde 1 januari 1.036 5.042 30.262 6.029 1.270 43.639

Mutaties boekjaar Investeringen en overboekingen 183 1.215 0 1.911 1.114 4.423 Afschrijvingen – -555 -4.190 -2.335 -549 -7.629

183 660 -4.190 -424 565 -3.206 stand per 31 december Aanschafwaarde 1.219 12.308 42.312 19.974 6.616 82.429 Cumulatieve afschrijvingen – -6.606 -16.240 -14.369 -4.781 -41.996

Boekwaarde 31 december 1.219 5.702 26.072 5.605 1.835 40.433

De verzekerde waarde van de materiële vaste activa ultimo 2016 bedraagt € 78,7 miljoen.

In het kader van het nieuwe huisvestingsstelsel wordt het beheer en onderhoud van de (ge- huurde) panden van het Rijksvastgoedbedrijf vanaf 1 januari 2017 door het Rijksmuseum over- genomen. Dit betekent ook dat het Rijksmuseum in beginsel de risico’s van deze panden, als ware hij de eigenaar, voor zijn rekening neemt en dat het Rijksmuseum zich afdoende moet verzekeren tegen de risico’s en aansprakelijkheden die daarmee samenhangen. De (niet op de balans van het Rijksmuseum geactiveerde) panden van het Rijksvastgoedbedrijf zijn om die reden per 1 januari 2017 verzekerd op basis van een herbouwwaarde van € 327,7 miljoen.

168 IV. VORDERINGEN BEDRAGEN X € 1.000 31 DECEMBER 2016 31 DECEMBER 2015 IV.1. Debiteuren 2.667 1.712 IV.2. Vorderingen op gelieerde rechtspersonen 4.027 2.122 IV.3. Belastingen en sociale premies 1.711 1.421 IV.4. Overige vorderingen 2.330 1.418 IV.5. Overlopende activa 1.259 856

11.994 7.529

V. LIQUIDE MIDDELEN Het Rijksmuseum wil direct over al zijn liquide middelen kunnen beschikken. Deposito’s op de kortere termijn gaven in 2016 evenals in de voorgaande jaren minder rente dan het uitzetten van overtollige gelden op spaarrekeningen. Ultimo 2016 zijn de niet direct benodigde liquide middelen uitgezet op een aantal zakelijke spaarrekeningen van de ING Bank. De saldi van deze spaarrekeningen zijn alle zonder kosten direct opeisbaar.

V. GROEPSVERMOGEN BEDRAGEN X € 1.000 STAND RESULTAAT- RESULTAAT- STAND 1 JANUARI BESTEMMING BESTEMMING 31 DECEMBER TOEVOEGING ONTTREKKING

VI.1. Algemene reserve 7.998 100 – 8.098 VI.2. Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel 5.088 – -1.062 4.026 VI.3. Bestemmingsreserve herkomstonderzoek 1.041 – -183 858 VI.4. Bestemmingsreserve registratieachterstanden 6.332 – -1.310 5.022 VI.5. Bestemmingsfonds voor financiering van activa 13.836 – – 13.836 VI.6. Bestemmingsfonds OCW 496 61 – 557 VI.7. Bestemmingsfonds huisvesting OCW 1.130 731 -1.861 –

Totaal groepsvermogen 35.921 892 -4.416 32.397

Algemene reserve

De algemene reserve is het gedeelte van het eigen vermogen waarover zonder belemmering door wettelijke of statutaire bepalingen kan worden beschikt voor het doel waarvoor het Rijksmuseum is opgericht. Deze reserve wordt aangehouden om de continuïteit van de stichting op langere termijn te waarborgen.

Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel

Ter dekking van de financiële risico’s na de opening van het hoofdgebouw en na de heropening van de tot tentoonstellingsvleugel verbouwde Philipsvleugel, is het ultimo 2012 vrijgevallen saldo van de post reizende tentoonstellingen bij de resultaatbestemming toegevoegd aan de Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel. De onttrekkingen aan deze reserve zullen plaatsvinden voor extra kosten voor zover deze niet binnen de reguliere exploitatie worden gedekt door extra opbrengsten in enig jaar. Daarom wordt deze reserve aangewend voor de extra afschrijvingslasten op de investeringen in de inrichting van het nieuwe Rijksmuseum, de investeringen in het kader van de nazorg het nieuwe Rijksmuseum, de extra investeringen in de inrichting, en de verbouwing van de Philipsvleugel voor zover deze niet gedekt worden door additionele investeringsbijdragen en ook niet zijn voorzien in de meerjarenraming. In 2016 betreft dit een bedrag van € 288.000. Tevens wordt deze bestemmingsreserve aangewend voor de extra kosten voor de voorbereiding van het nieuwe huisvestingsstelsel. In 2016 betreft dit een bedrag van € 774.000. Ultimo 2016 bedragen de nog uit deze bestemmingsreserve te dekken extra afschrijvingslasten € 1.981.000. Dit betekent dat voor de overige financiële risico’s die voortvloeien uit de opening van het hoofdgebouw en de heropening van de Philipsvleugel ultimo 2016 nog een bedrag resteert van € 2.045.000.

Bestemmingsreserve herkomstonderzoek

Bij de subsidietoekenning voor de periode 2013–2016 heeft het ministerie van OCW het Rijksmuseum de verplichting opgelegd om naast de collecties schilderijen en tekeningen ook de andere deelcollecties te onderzoeken op herkomst in het kader van het onderzoek Museale

169 Verwervingen vanaf 1933 (Museumvereniging). Dit is een doorlopende verplichting en de door het ministerie van OCW toegezegde middelen waren niet toereikend om de kosten van dit onderzoek te kunnen dekken. Voor de verwachte kosten tot en met 2020 is in de jaren 2014 en 2015 de Bestemmingsreserve herkomstonderzoek gevormd.

Bestemmingsreserve registratieachterstanden

Door het ministerie van OCW is de verplichting opgelegd om minimaal 95 procent van de objecten te registreren. De registratie moet voldoen aan de eisen van aanwezigheid van inventarisnummer op objecten en vermelding van standplaats en juridische status in de registratie. Het Rijksmuseum heeft een achterstand in deze registratie met name bij de werken op papier. Voor het wegwerken van deze registratieachterstanden heeft het ministerie geen additionele middelen ter beschikking gesteld. De aan het CC NL deelnemende partijen hebben inmiddels de kosten van de voorbereiding van de verhuizing van hun collectie toegevoegd aan het project CC NL, omdat een goed geregistreerde en gedigitaliseerde collectie een randvoorwaarde is voor dit project waarbij openheid, toegankelijkheid, duurzaamheid en samenwerking kernwaarden zijn. Het Rijksmuseum heeft daarbij aangegeven zelf te zorgen voor een belangrijk deel van de dekking van de in totaal € 10,2 miljoen van de door het Rijksmuseum ingebrachte kosten voor dit deelproject. De in de jaren 2013 tot en met 2015 gevormde Bestemmingsreserve registratieachterstanden maakt het mogelijk dat het Rijksmuseum de afspraak van de toegezegde eigen bijdrage aan het project CC NL kan nakomen.

Bestemmingsfonds voor financiering van activa

Onderdeel van het project ‘Het nieuwe Rijksmuseum’ waren de inrichtingskosten van het Hoofdgebouw. De totale kosten hiervan bedroegen circa € 40 miljoen, die deels zijn gerealiseerd door het Rijksmuseum zelf en deels zijn meegenomen in het bouwproject ‘Het nieuwe Rijksmuseum’. Binnen het financiële kader van dat project was vastgelegd dat het Rijksmuseum hiervan € 27 miljoen zelf bijdraagt. De resterende bijdrage van € 13 miljoen werd door het project ter beschikking gesteld. Omdat een van de randvoorwaarden van het project was dat er sprake moest zijn van een sluitende exploitatie, is in samenspraak met de Financiële Adviesgroep van het project besloten om de bijdrage vanuit het project voor de inrichtingskosten ter beschikking te stellen in de vorm van een financieringsbijdrage. Door het ter beschikking stellen van deze financieringsbijdrage is het Rijksmuseum in staat de initiële investering te financieren en tevens de financiering van de toekomstige vervangingen daarvan veilig te stellen omdat hierdoor wordt gewaarborgd dat op (middel)lange termijn voldoende liquide middelen beschikbaar blijven voor de vervanging van de inrichting. Zonder de vorming van dit bestemmingsfonds kunnen liquiditeitstekorten ontstaan, waardoor de toekomstige vervanging van de inrichtingsinvesteringen van het nieuwe Rijksmuseum onder druk komt te staan.

Bestemmingsfonds OCW

Subsidie OCW die nog niet is besteed aan doeleinden waarvoor de subsidie is verstrekt (zie artikel 2.16 van de Regeling op het specifiek cultuurbeleid) dient opgenomen te worden in het Bestemmingsfonds OCW. De wijze waarop het exploitatieresultaat aan het bestemmingsfonds wordt toegerekend, moet worden toegelicht. De toevoegingen aan het Bestemmingsfonds OCW vinden plaats naar rato van de structurele subsidie OCW ten opzichte van het totaal van de baten. Gedurende de subsidieperiode mogen alleen onttrekkingen aan het Bestemmingsfonds OCW plaatsvinden bij een negatief exploitatieresultaat en de onttrekkingen dienen te worden toegelicht. Onttrekkingen mogen evenals de toevoegingen alleen plaatsvinden naar rato van het aandeel van de structurele subsidie OCW ten opzichte van de totale baten. Een eventueel resterend exploitatietekort dat niet volledig volgens deze rekenregel kan worden gedekt, dient dus te worden opgevangen met de algemene reserves. Een uitzondering op het naar-rato- principe wordt gemaakt indien de algemene reserves niet toereikend zijn. Voor dat gedeelte van het tekort mag in die situatie eveneens het Bestemmingsfonds OCW worden aangewend. Voor de berekening van de toevoegingen en de onttrekkingen aan deze reserve wordt verwezen naar de toelichting op de resultaatverdeling elders in dit verslag (p. 152).

Bestemmingsfonds huisvesting OCW

Het ministerie van OCW heeft aangegeven (per brief d.d. 21 november 2013; kenmerk 564807) dat het (positieve) verschil tussen de ontvangen huisvestingssubsidie en de aan het Rijksvastgoedbedrijf (RVB) betaalde huren (als gevolg van de zogenaamde huurterugval die in 2014 is ontstaan voor een aantal panden omdat de eerste huurperiode van 15 jaar is verlopen) moet worden toegevoegd aan het Bestemmingsfonds huisvesting OCW. Dit deel van de subsidie was niet nodig voor datgene waar de middelen oorspronkelijk voor bedoeld waren.

170 Met ingang van 1 januari 2017 start het nieuwe huisvestingsstelsel, zijn nieuwe contracten tussen het RVB en de musea afgesloten en zijn de lopende huurcontracten beëindigd. De door het beëindigen van de lopende huurcontracten ontstane egalisatieschuld (van de musea aan het RVB) zal worden voldaan door het ministerie van OCW aan het RVB. Ter dekking van deze lasten heeft het ministerie van OCW aangegeven het voornemen te hebben (per brief d.d. 16 juni 2016; kenmerk 924930) de in het Bestemmingsfonds huisvesting OCW gereserveerde bedragen terug te vorderen. De reservering over 2014 en 2015 bedroeg € 1.130.000. De reservering 2016 bedraagt € 731.000. Vervolgens heeft het ministerie van OCW kenbaar gemaakt (per brief d.d. 27 augustus 2016; kenmerk 1045313) de subsidie 2016 te verlagen met een totaalbedrag van € 1.861.000.

VII. AANKOOPFONDS BEDRAGEN X € 1.000 31 DECEMBER 31 DECEMBER 2016 2015

Stand 1 januari 371 272 Bij: Ontvangen bijdragen – BankGiro Loterij 2.500 5.074 – Sponsoring Baker McKenzie en Pon Holdings 293 300 – Overige bijdragen en schenkingen 3.689 19.881

6.482 25.255 Af: Kunstaankopen – Aankoop kunstvoorwerpen -6.642 -25.909 – Eigen middelen 128 753

-6.514 -25.156

Mutatie aankoopfonds -32 99

Stand 31 december 339 371

VIII. VOORZIENINGEN BEDRAGEN X € 1.000 STAND DOTATIE AANGEWEND VRIJVAL T.G.V. STAND 1 JANUARI BOEKJAAR IN BOEKJAAR RESULTAAT 31 DECEMBER

Wachtgelden 36 15 -14 – 37 Suppletie- en afkoopregelingen 3 3 -6 – – Jubilea-uitkeringen 439 98 -18 -41 478 Langdurig zieken 410 341 -209 -174 368

888 457 -247 -215 883

Wachtgelden en suppletie- en afkoopregelingen

Deze voorzieningen betreffen de geschatte verplichtingen voor wachtgelden en suppletie- en afkoopregelingen personeel. Deze voorzieningen hebben een kortlopend karakter en zijn ge- waardeerd op nominale waarde.

Jubilea-uitkeringen

De verplichting inzake jubilea-uitkeringen is berekend volgens de actuariële methode Projec- ted Unit Credit Method. Bij deze actuariële berekening wordt rekening gehouden met geaggre- geerde blijfkansen waarin onder meer zijn begrepen de sterfte-, arbeidsongeschiktheid- en vertrekkansen. Deze kansen zijn afhankelijk van leeftijd en geslacht. Voor de indexering van de verplichting is uitgegaan van 2,0% bestaande uit een algemene loonontwikkeling van 1,5% en een carrièreontwikkeling van 0,5%. De verplichtingen zijn contant gemaakt op basis van de rente- termijnstructuur ultimo boekjaar.

Langdurig zieken

Voor op balansdatum bestaande verplichtingen tot het in de toekomst doorbetalen van belo- ningen aan personeelsleden die op balansdatum naar verwachting blijvend geheel of gedeel- telijk niet in staat zijn om werkzaamheden te verrichten door ziekte of arbeidsongeschiktheid, is een voorziening opgenomen. De voorziening wordt opgenomen voor personeelsleden die op balansdatum dertien weken of langer ziek zijn. De hoogte van de voorziening wordt bepaald op basis van de verwachte kosten van de verplichting van doorbetaling van beloningen aan deze langdurig zieken die voor rekening komen van de werkgever.

171 IX. LANGLOPENDE SCHULDEN BEDRAGEN X € 1.000 31 DECEMBER 2016 3 1 DECEMBER 2015 IX.1. Investeringsbijdragen 26.094 28.284

26.094 28.284

IX.1. INVESTERINGSBIJDRAGEN BEDRAGEN X € 1.000 STAND ONTVANGEN UIT SUBSIDIE VRIJVAL T.G.V. STAND 1 JANUARI BIJDRAGEN HUISVESTING RESULTAAT 31 DECEMBER

Inrichting het nieuwe Rijksmuseum 22.368 – – -2.431 19.937 Brandveiligheidsvoorzieningen Lelystad: bijdrage OCW 2.219 – 464 -622 2.061 Brandveiligheidsvoorzieningen Lelystad: overige bijdragen 72 – – -60 12 Verbouwingskosten Philipsvleugel: OCW 1.034 – – -76 958 Verbouwingskosten Philipsvleugel: overige bijdragen 970 – – -70 900 Inrichting Philipsvleugel: OCW 255 – – -35 220 Waterafvoer Ateliergebouw: OCW – – 264 -22 242 Verbouwingskosten Jan Luijkenstraat 10 en ‘Zuiderbad’: OCW – – 557 -11 546 Overige investeringsbijdragen 1.366 300 – -448 1.218

28.284 300 1.285 -3.775 26.094

Van bovengenoemde schuld heeft een bedrag van € 11,1 miljoen (2015: € 14,7 miljoen) een resterende looptijd langer dan 5 jaar. Het kortlopende deel van de langlopende leningen bedraagt € 3,1 miljoen (2015: € 3,7 miljoen).

Inrichting het nieuwe Rijksmuseum

De investeringsbijdragen voor de inrichting van het nieuwe Rijksmuseum betreffen de bijdragen van founder Philips en hoofdsponsors BankGiro Loterij en ING. Deze post valt, vanaf het moment van ingebruikname van de inrichting van het nieuwe Rijksmuseum, vrij ten gunste van het resultaat conform de afschrijving op de inrichting.

Brandveiligheidsvoorzieningen Lelystad

Op basis van een interne risicoanalyse, een brandoefening medio 2009 en een brandscan van het RVB heeft het Rijksmuseum in kaart gebracht welke maatregelen getroffen moeten worden om de veiligheid in het depot in Lelystad op een bij de collectie behorend niveau te brengen. De urgentie om de maatregelen te treffen werd verhoogd door het vertrek van De Nederlandsche Bank van deze locatie. Het ministerie van OCW heeft om deze investeringen mogelijk te maken extra middelen ter beschikking gesteld in de vorm van een eenmalige bijdrage van € 1,6 miljoen en een structurele bijdrage per 1 juli 2010 van € 0,4 miljoen op jaarbasis. Deze middelen worden tot het moment van ingebruikname van de investeringen opgenomen als investeringbijdrage. Vanaf het moment van ingebruikname zullen deze middelen vrijvallen ten gunste van het resultaat conform de afschrijvingstermijn van de betreffende investeringen. Het saldo dat resteert nadat de brandveiligheidsvoorzieningen volledig zijn afgeschreven zal worden aangewend voor het project CC NL. In 2011 is van de medehuurder de Koninklijke Nederlandse Munt een bijdrage van € 0,4 miljoen verkregen voor het eerste projectonderdeel waarin de basisbeveiliging is gerealiseerd. Deze bijdrage is toegevoegd aan de post investeringsbijdragen en valt conform bovengenoemde systematiek vrij ten gunste van het resultaat.

Verbouwingskosten Philipsvleugel

De investeringsbijdragen voor de extra verbouwingskosten van de Philipsvleugel betreffen bijdragen van schenkers en partners en een bijdrage van het ministerie van OCW. De bijdrage van het ministerie van OCW bestaat uit de subsidie huisvesting die kon worden gereserveerd na de huurterugval na de sluiting van de Philipsvleugel en uit 50% van het overschot op de subsidie van het project ‘Het nieuwe Rijksmuseum’ voor de uitbreiding van de E-capaciteit (elektra dan wel energievoorzieningen), omdat de kosten hiervan lager uitvielen dan verwacht.

172 Deze post valt vanaf het moment van ingebruikname van de Philipsvleugel vrij ten gunste van het resultaat conform de afschrijving op de extra verbouwingskosten.

Inrichting Philipsvleugel

De investeringsbijdragen voor de inrichting van de Philipsvleugel betreffen 50% van het overschot op de subsidie van het project ‘Het nieuwe Rijksmuseum’ voor de uitbreiding van de E-capaciteit, omdat de kosten hiervan lager uitvielen dan verwacht. Deze post valt vanaf het moment van ingebruikname van de Philipsvleugel vrij ten gunste van het resultaat conform de afschrijving op de inrichting van de Philipsvleugel.

Waterafvoer Ateliergebouw

De investeringsbijdrage voor de kosten van de waterafvoer van het Ateliergebouw, en het naar buiten omleggen daarvan, betreft het restant van het overschot op de subsidie van het project ‘Het nieuwe Rijksmuseum’ voor de uitbreiding van de E-capaciteit, omdat de kosten hiervan lager uitvielen dan verwacht. Deze post valt vanaf het moment van ingebruikname van de nieuwe waterafvoer vrij ten gunste van het resultaat conform de afschrijving op de investeringskosten van de waterafvoer.

Verbouwingskosten Jan Luijkenstraat 10 en ‘Zuiderbad’

De investeringsbijdragen voor de verbouwingskosten Jan Luijkenstraat 10 en de ruimte naast het Zuiderbad betreffen de in eerdere jaren ontvangen subsidies OCW voor het pand Gabriël Metsustraat.. Deze post valt vanaf het moment van ingebruikname van de kantoorfuncties in de Jan Luijkenstraat 10 en naast het Zuiderbad vrij ten gunste van het resultaat conform de afschrijving op de investeringskosten in deze panden.

Overige investeringsbijdragen

Dit betreft ontvangen investeringsbijdragen voor activa die vrijvallen vanaf het moment van ingebruikname van de betreffende investeringen conform de hiervoor gehanteerde afschrijvingstermijnen.

X. KORTLOPENDE SCHULDEN BEDRAGEN X € 1.000 31 DECEMBER 2016 31 DECEMBER 2015

X.1. Belastingen en sociale premies 1.411 1.219 X.2. Pensioenpremies 223 259 X.3. Crediteuren 3.409 3.892 X.4. Overige schulden 431 569 X.5. Overlopende passiva 8.089 6.870

13.563 12.809

Risico’s van financiële instrumenten

Het Rijksmuseum maakt in de normale bedrijfsuitoefening gebruik van uiteenlopende financiële instrumenten die de stichting blootstellen aan kredietrisico, renterisico, kasstroomrisico en liquiditeitsrisico. Om deze risico’s te beheersen heeft de Raad van Toezicht van de stichting een Treasury-statuut vastgesteld waarin het financieringsbeleid is vastgelegd. Daarnaast beschikt de stichting over liquiditeits- en investeringsbegrotingen die zijn goedgekeurd door de Raad van Toezicht.

Kredietrisico Het Rijksmuseum loopt kredietrisico over debiteuren en overige vorderingen. Het kredietrisico is geconcentreerd bij een beperkt aantal tegenpartijen.

Renterisico Het Rijksmuseum heeft ultimo 2016 een bedrag van € 26,1 miljoen opgenomen op de balans inzake langlopende schulden. Dit betreft in zijn geheel door sponsors en schenkers verstrekte investeringsbijdragen voor investeringen in materiële vaste activa waarover geen rente verschuldigd is. Deze investeringsbijdragen vallen vrij ten gunste van het resultaat conform de afschrijvingen op de materiële vaste activa die hiermee zijn gefinancierd.

173 Kasstroom- en liquiditeitsrisico Het Rijksmuseum bewaakt de liquiditeitspositie door middel van opvolgende liquidi­ teitsbegrotingen. De directie ziet erop toe dat steeds voldoende liquiditeiten beschikbaar zijn om aan de verplichtingen van de stichting te kunnen voldoen.

Valutarisico Het Rijksmuseum loopt valutarisico over transacties die worden uitgevoerd in vreemde valuta. Dit betreft voornamelijk kunstaankopen. Voor de afdekking van de valutarisico’s, zie de toelichting op het treasurybeleid (p. 158).

Niet in de balans opgenomen verplichtingen

Huurverplichtingen In het kader van het nieuwe huisvestingsstelsel zijn de diverse huurovereenkomsten die het Rijksmuseum was aangegaan met het RVB per 31 december 2016 opgezegd en zijn voor de panden die in eigendom zijn van het RVB per 1 januari 2017 nieuwe huurovereenkomsten aangegaan voor een periode van vijf jaar. De jaarlijkse huur van deze panden bedraagt € 11,7 miljoen. Voor de panden die niet in eigendom waren van het RVB maar die tot 31 december 2016 via het RVB werden gehuurd, heeft het Rijksmuseum de huurovereenkomsten met de eigenaren overgenomen van het RVB. Dit betreffen het depot in Lelystad en het Bureau op de Hobbemastraat 20. De jaarhuur van deze panden bedraagt € 1,0 miljoen. Ten behoeve van onder meer de meldkameractiviteiten is door het Rijksmuseum het pand Paulus Potterstraat 10 gehuurd. De jaarhuur hiervan bedraagt € 0,3 miljoen. Voor extra kantoorruimte is een deel van het Zuiderbad aangehuurd. De jaarhuur hiervan bedraagt € 0,1 miljoen. De totale hieruit voortvloeiende jaarlijkse huurverplichting ultimo 2016 van € 13,1 miljoen uitgesplitst naar datum afloop contract is onderstaand weergegeven:

HUURVERPLICHTING BEDRAGEN X € 1.000 JAARVERPLICHTING DATUM AFLOOP CONTRACT

451 31-12-2019 11.668 31-12-2021 43 28-2-2025 348 31-12-2029 525 31-12-2033

13.035

Bankgarantie Inzake het pand Paulus Potterstraat 10 heeft het Rijksmuseum een bankgarantie afgegeven van € 0,1 miljoen aan de verhuurder Montecorona Properties B.V.

Huurkorting/investeringsbijdrage De verhuurder van het pand Hobbemastraat 20 heeft een huurkorting/investeringsbijdrage verleend van € 1,3 miljoen. Het Rijksmuseum dient hiervoor in een leidraad vastgelegde werkzaamheden in het gehuurde pand uit te voeren.

Pensioenfonds Zorg en Welzijn (PFZW) PFZW wordt gekwalificeerd als een bedrijfstakpensioenfonds in de zin van IAS 19 en RJ 271. Voor de aangesloten ondernemingen geldt dat er geen andere verplichting bestaat bij een tekort dan het accepteren van een hogere bijdrage. Net als bij veel andere pensioenfondsen in Nederland vertoonde de dekkingsgraad van PFZW in 2016 ondanks een goed beleggings­ rendement een verslechtering als gevolg van de aanhoudend lage rente. Ultimo 2016 bedraagt de beleidsdekkingsgraad van PFZW 90% (ultimo 2015 97%) en bedraagt de actuele dekkings­ graad 95% (ultimo 2015 95%). Door de stijging van de rente in het vierde kwartaal van 2016 en het goede beleggingsrendement over 2016 hoeven de pensioenen in 2017 niet te worden gekort. Verhoging van de pensioenen in 2017 en de jaren daarna is echter niet mogelijk. De pensioenen in 2017 zullen daarom niet meegroeien met de loongroei in de sector. De premie voor het ouderdomspensioen is door PFZW voor 2017 gehandhaafd op de premie van 23,5% in 2016 en 2015.

Horizontaal toezicht Op 25 juni 2009 heeft het Rijksmuseum een handhavingsconvenant inzake horizontaal toezicht (HT) afgesloten met de Belastingdienst Amsterdam. In het kader van dit convenant is het Rijksmuseum vervolgens begonnen met het bouwen en implementeren van een Tax Control Framework (TCF) en is er regelmatig overleg met de Belastingdienst over verschillende fiscale onderwerpen. Naar aanleiding van een in 2010 uitgevoerde nulmeting waarin werd

174 vastgesteld wat de situatie was rondom de fiscale processen en de daaraan gerelateerde beheersingsmaatregelen, is besloten te komen tot een afronding van het verleden met de Belastingdienst tot en met 2009 met uitzondering van het punt van de omzetbelasting inzake kunstaankopen (zie onderstaand). Momenteel lopen twee belangrijke discussies met de Belastingdienst.

1. Vennootschapsbelasting Eind 2011 is door het ministerie van OCW besloten om geen rol meer te spelen bij de benoeming van leden van de Raad van Toezicht. Naar aanleiding van dit besluit heeft het Rijksmuseum op 12 mei 2012 de statuten aangepast waardoor het Rijksmuseum vanaf dat moment formeel niet meer wordt aangemerkt als semi-overheidslichaam en niet meer vrijgesteld is voor de vennootschapsbelasting. Tevens is deze in de wet opgenomen vrijstelling inmiddels met ingang van 1 januari 2016 geschrapt. Omdat de vrijstelling niet meer geldt, is het overleg met de Belastingdienst gestart over de vennootschapsbelastingpositie van het Rijksmuseum waarbij het Rijksmuseum zich op het principiële standpunt heeft gesteld dat de museale activiteiten niet vennootschapsbelasting­ ­ plichtig zijn omdat er sprake is van een grote formele en financiële betrokkenheid vanuit de overheid. Er is intensief overleg geweest met de Belastingdienst over de vennootschaps­ belastingpositie van het Rijksmuseum. Uiteindelijk is getracht te komen tot een praktische oplossing voor deze discussie, waarbij het Rijksmuseum wel zijn principiële standpunt over­ eind blijft houden. Belangrijke bespreekpunten waren de belastbaarheid van subsidies, de bijdragen van de BankGiro Loterij en de schenkingen en bijdragen van fondsen, bedrijven en particulieren. Daarnaast is veel gesproken over de fiscale verwerking van de kunstaankopen die werd bemoeilijkt door de btw-problematiek bij overdracht aan de Staat (zie onderstaand). In juli 2016 is een vaststellingsovereenkomst getekend waarin de afspraken zijn vastgelegd. Deze overeenkomst geldt tot en met 2019. Het Rijksmuseum heeft over de jaren 2012 tot en met 2015 aangifte vennootschapsbelasting gedaan op basis van deze afspraken. Alle aangiften hebben geleid tot een negatief fiscaal resultaat.

2. Btw op kunstaankopen Bij de nulmeting over 2009 in het kader van de horizontaal-toezichtrelatie met de Belasting­ dienst kwam als openstaand punt naar voren de vooraftrek van btw bij kunstaankopen. De Belastingdienst stelde zich op het standpunt dat de vooraftrek van btw niet terecht was bij kunstaankopen die vervolgens om niet werden doorgestoten aan de Staat. Gedurende deze discussie werd echter duidelijk dat sinds verzelfstandiging geen formele aanvaarding van de eigendom van de aangekochte kunstvoorwerpen door de Staat had plaatsgevonden. Met het ministerie van OCW is regelmatig overleg geweest omtrent dit dossier. Een oplossing met een minimale btw-last is vooralsnog niet gevonden. Sinds begin 2015 zijn er geen nieuwe ontwikkelingen, en het dossier is door het ministerie van OCW voorlopig terzijde gelegd.

Niet in de balans opgenomen activa

Subsidie Met ingang van 1 januari 2017 is sprake van een nieuwe opzet van de bekostiging. De subsidie bestaat voortaan uit een (jaarlijks toe te kennen) meerjarige beheersubsidie in het kader van de Erfgoedwet (voor 2017: € 27,5 miljoen bestaande uit € 18,9 miljoen voor huisvesting en € 8,6 miljoen voor collectiebeheer) en een vierjaarlijkse instellingssubsidie in het kader van de culturele basisinfrastructuur (voor 2017: € 6,6 miljoen). Ten opzichte van de voorgaande subsidieperiode 2013–2016 vond een korting plaats van € 0,4 miljoen per jaar op de vierjaarlijkse instellingssubsidie.

Transacties met verbonden partijen

Van transacties met verbonden partijen is sprake wanneer een relatie bestaat tussen de Stichting en een natuurlijk persoon of entiteit die verbonden is met de Stichting. Dit betreffen onder meer de relaties tussen de Stichting en haar deelnemingen, de bestuurders en de functionarissen op sleutelposities. Onder transacties wordt verstaan een overdracht van mid­ delen, diensten of verplichtingen, ongeacht of er een bedrag in rekening is gebracht. Stichting Het Rijksmuseum Fonds levert bijdragen ten behoeve van kunstaankopen en overige (project) bijdragen. Er hebben zich geen transacties met verbonden partijen voorgedaan op niet- zakelijke grondslag.

175 TOELICHTING OP DE GECONSOLIDEERDE CATEGORIALE EXPLOITATIEREKENING BEDRAGEN X € 1.000 2016 2016 2015 UITKOMST BEGROOT UITKOMST Baten

A. Opbrengsten Directe opbrengsten A.1.1. Publieksinkomsten 33.400 31.427 41.969 A.1.1.1. Entree 24.533 22.236 31.054 A.1.1.2. Diverse opbrengsten uit entree 2.560 2.431 3.115 A.1.1.3. Uit horeca-exploitatie 1.719 1.656 1.857 A.1.1.4.1. Museumwinkel 4.404 4.590 5.564 A.1.1.4.3. Verkopen webwinkel 109 350 254 A.1.1.5. Opbrengst Beeld 53 30 46 A.1.1.6. Publicaties 22 134 79 A.1.2. Sponsorinkomsten 6.288 5.885 7.204 A.1.2. Sponsorinkomsten 6.288 5.885 7.204 A.1.3. Overige inkomsten 249 195 65 A.1.3. Overige inkomsten 249 195 65

Indirecte opbrengsten 3.590 3.514 3.439 A.2.1. Omzet dienstverleningsovereenkomsten 2.238 2.289 2.193 A.2.2. Doorberekende kosten 1.352 1.225 1.246

Totaal opbrengsten 43.527 41.021 52.677

B. Bijdragen B.1. Subsidie ministerie OCW 33.941 35.601 35.460 B.1.1. Subsidie huisvesting 18.325 20.220 20.071 B.1.2. Subsidie exploitatiebijdrage 15.616 15.381 15.389

B.2. Subsidie gemeente

B.3. Overige (niet-structurele) subsidies/bijdragen 12.375 9.399 31.458 B.3.1. Overige subsidies/bijdragen uit publieke middelen 724 774 2.591 B.3.2. Overige bijdragen uit private middelen 11.651 8.625 28.867 - Private fondsen en particulieren (incl. Vrienden) 6.823 4.319 21.858 - Bedrijven 421 62 424 - Goededoelenorganisaties 4.407 4.244 6.585

Totaal bijdragen 46.316 45.000 66.918

Som der baten 89.843 86.021 119.595

176 BEDRAGEN X € 1.000 2016 2016 2015 UITKOMST BEGROOT UITKOMST Lasten

C. Personeelslasten 33.787 34.008 32.085 C.1. Lonen en salarissen 25.383 24.630 24.555 C.2. Sociale lasten 4.196 4.068 3.899 C.3. Pensioenlasten 2.405 2.322 2.220 C.4. Inhuur derden/uitzendkrachten 1.803 2.988 1.411 D. Afschrijvingen 7.853 7.685 7.708 E. Huur 19.814 20.132 19.897 F. Aankopen 6.642 3.402 25.909 G. Overige lasten 25.323 24.224 29.354 Directie 256 265 473 Directiesecretariaat en verzekeringen 570 520 988 Communicatie & Marketing 1.651 1.541 2.002 Development 690 763 724 Research Services 463 520 408 Bureau Collecties 419 401 418 Conservering & Restauratie 468 360 729 Beeldende Kunst 215 298 139 Geschiedenis 76 155 96 Rijksprentenkabinet 98 75 73 Fellowships 81 – – Tentoonstellingen 4.347 3.895 6.103 Publicaties 1.680 963 683 Publiek & Educatie 2.862 2.855 2.482 Veiligheidszaken 433 410 309 Financiële Zaken 427 588 670 Automatisering 2.395 1.927 2.586 Facilitair Bedrijf 4.621 4.793 5.262 Commerciële Zaken 2.492 2.315 3.012 Personeel & Organisatie 872 781 839 PP10 89 92 57 Het nieuwe Rijksmuseum – – 1.186 CC NL 118 707 115

Som der lasten 93.419 89.451 114.953

H.1. Rentebaten en soortgelijke baten 33 126 145 H.2. Rentelasten en bankkosten -7 -25 -15

Totaal saldo rentebaten en -lasten 26 101 130

Saldo uit gewone bedrijfsuitoefening -3.550 -3.329 4.772

I. Mutatie aankoopfonds 32 – -99 J. Vennootschapsbelasting -6 – -48

Exploitatiesaldo -3.524 -3.329 4.625

177 Overige gegevens

Bezoldiging

Het gemiddelde aantal personeelsleden in 2016 op fulltime basis bedroeg 607 (2015: 592). De totale bezoldiging, inclusief pensioenlasten maar exclusief sociale lasten, van de drie directieleden in 2016 bedroeg € 487.194 (2015: € 570.857). De hoofddirecteur vertrok per 14 juli en werd opgevolgd door de directeur Collecties. De bezoldiging aan de leden van de Raad van Toezicht in 2016 bedroeg nihil (2015: eveneens nihil). Op 1 januari 2013 is de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semi­ publieke sector (WNT) in werking getreden. De WNT regelt de normering van de topinkomens in de publieke en semipublieke sector en vervangt de Wet openbaarmaking uit publieke middelen gefinancierde topinkomens (WOPT). Op grond van de WNT moeten de inkomens van alle topfunctionarissen in de publieke en semipublieke sector openbaar worden gemaakt, evenals de inkomens van medewerkers met een inkomen boven de wettelijke norm. De WNT-norm is in 2015 verlaagd. De WNT kent een overgangsbepaling, waarvan het Rijksmuseum gebruikmaakt. De overgangsbepaling biedt ruimte om tot 2018 de bezoldiging te handhaven. Zie onderstaand de bezoldiging van de topfunctionarissen in 2016 en een beknopte toelichting. Naast de topfunctionarissen waren er geen andere medewerkers met een inkomen boven de wettelijke norm.

Bedragen x € 1 Pijbes, W.M.J. Dibbits, T.D.W. Ginkel, K.E. van Functie Hoofddirecteur Directeur Collecties/ Zakelijk Directeur Hoofddirecteur Aanvang en einde functievervulling 2016 1/1 – 14/07 1/1 – 31/12 1/1 – 31/12 Omvang dienstverband (in fte) 1,0 1,0 1,0 Gewezen topfunctionaris nee nee nee (Fictieve) dienstbetrekking ja ja ja

Individueel WNT-maximum 96.121 179.000 179.000

Bezoldiging Beloning 108.671 164.770 165.110 Belaste onkostenvergoedingen 3.109 5.105 5.105 Beloningen betaalbaar op termijn 9.294 13.014 13.016 Subtotaal 121.074 182.889 183.231

-/- Onverschuldigd betaald bedrag 0 0 0

Totaal bezoldiging 121.074 182.889 183.231

Toelichting: zie 1) 2) 3)

Gegevens 2015 Aanvang en einde functievervulling in 2015 1/1 – 31/12 1/1 – 31/12 1/1 – 31/12 Omvangdienstverband 2015 (in fte) 1,0 1,0 1,0

Bezoldiging 2015 Beloning 184.206 163.261 163.519 Belastbare onkostenvergoedingen 6.876 5.105 5.158 Beloningen betaalbaar op termijn 17.054 12.838 12.840

Totaal bezoldiging 2015 208.136 181.204 181.517

Toelichting

1) De overgangsbepaling conform artikel 7.3 lid 1 van de WNT is van toepassing voor een periode van 4 jaar, waarvan 2016 het tweede jaar is. In de individuele arbeidsovereenkomst, die voorafgaand aan 2013 is afgesloten, is vastgelegd dat de beloning jaarlijks wordt bijgesteld in overeenstemming met het door het CBS vastgestelde consumentprijsindexcijfer. De beloning 2016 is dienovereenkomstig bijgesteld. Het tijdelijk maximum 2016, zijnde de bezoldiging 2015 inclusief een verhoging van de beloning met 0,6%, bedraagt € 210.590. Berekend naar de duur van het dienstverband bedraagt het tijdelijk individueel maximum € 113.084. Het verschil tussen de totale bezoldiging en dit maximum ad € 7.990 wordt verklaard door het in mei 2016 uitbetaalde recht

178 vakantiegeld dat in de periode juni tot en met december 2015 is opgebouwd, hetgeen conform artikel 3 van de uitvoeringsregeling van de WNT binnen de uitzonderingsregel valt.

2) De overgangsbepaling conform artikel 7.3 lid 1 van de WNT is van toepassing voor een periode van 4 jaar, waarvan 2016 het tweede jaar is. In de individuele arbeidsovereenkomst, die voorafgaand aan 2013 is afgesloten, is vastgelegd dat de beloning jaarlijks wordt bijgesteld in overeenstemming met het door het CBS vastgestelde consumentprijsindexcijfer. De beloning 2016 is dienovereenkomstig bijgesteld. Het tijdelijk maximum 2016, zijnde de bezoldiging 2015 inclusief een verhoging van de beloning met 0,6%, bedraagt € 182.987.

3) De overgangsbepaling conform artikel 7.3 lid 1 van de WNT is van toepassing voor een periode van 4 jaar, waarvan 2016 het tweede jaar is. In de individuele arbeidsovereenkomst, die voorafgaand aan 2013 is afgesloten, is vastgelegd dat de beloning jaarlijks wordt bijgesteld in overeenstemming met het door het CBS vastgestelde consumentprijsindexcijfer. De beloning 2016 is dienovereenkomstig bijgesteld. Het tijdelijk maximum 2016, zijnde de bezoldiging 2015 inclusief een verhoging van de beloning met 0,6%, bedraagt € 183.365.

BESTEMMING VAN HET EXPLOITATIESALDO

Algemene reserve en Bestemmingsfonds OCW

Het deel van de subsidie OCW dat nog niet is besteed aan de doeleinden waarvoor de subsidie is verstrekt (zie artikel 2.16 van de Regeling op het specifiek cultuurbeleid) dient opgenomen te worden in het Bestemmingsfonds OCW. Voor deze toerekening van het exploitatiesaldo moet worden uitgegaan van de verhouding subsidie OCW ten opzichte van het totaal van de baten. De incidentele subsidies kunnen bij deze toerekening buiten beschouwing worden gelaten. Onttrekkingen aan het Bestemmingsfonds OCW mogen alleen plaatsvinden bij een negatief exploitatieresultaat en deze mogen evenals de toevoegingen alleen plaatsvinden naar rato van het aandeel van de structurele subsidie OCW ten opzichte van de totale baten. Een eventueel resterend exploitatietekort dat niet volledig volgens deze rekenregel kan worden gedekt, dient dus te worden opgevangen met de algemene reserves. Een uitzondering op het naar-rato- principe wordt gemaakt indien de algemene reserves niet toereikend zijn. Voor dat gedeelte van het tekort mag in die situatie eveneens het Bestemmingsfonds OCW worden aangewend.

Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel

Zie de toelichting op het groepsvermogen (p. 169). De niet-gedekte extra afschrijvingslasten op de investeringen bedroegen in 2016 € 288.000. De extra kosten voor de voorbereiding van het nieuwe huisvestingsstelsel bedroegen in 2016 € 774.000. De totale onttrekking aan de Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel bij de resultaatbestemming 2016 bedraagt hierdoor € 1.062.000.

Bestemmingsreserve registratieachterstanden

Zie de toelichting op het groepsvermogen. De onttrekking in 2016 bedraagt € 1.310.000.

Bestemmingsreserve herkomstonderzoek

Zie de toelichting op het groepsvermogen. De onttrekking in 2016 bedraagt € 183.000.

Bestemmingsfonds huisvesting OCW

Zie de toelichting op het groepsvermogen. Per saldo bedraagt de onttrekking in 2016 € 1.130.000.

Bovenstaande leidt tot de volgende bestemming van het exploitatiesaldo:

179 BESTEMMING EXPLOITATIESALDO

1. Vaststelling verhouding eigen inkomsten versus (structurele) subsidie van het ministerie van OCW BEDRAGEN X € 1.000

Totale baten 89.843 af: Incidentele subsidie OCW -204

Totale baten exclusief incidentele subsidie OCW 89.639 100,00%

Subsidie OCW 33.941 37,86%

2. Bestemming van het exploitatiesaldo aan bestemmingsfonds OCW en algemene reserve

Exploitatiesaldo 2016 -3.524 bij: Kosten 2016 gedekt uit Bestemmingsreserve registratieachterstanden 1.310 bij: Kosten 2016 herkomstonderzoek gedekt uit Bestemmingsreserve herkomstonderzoek 183 bij: Kosten 2016 huisvestingsstelsel: Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel 774 bij: Vrijval uit Bestemmingsfonds huisvesting OCW 1.130 bij: Afschrijvingskosten 2016: Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel 288

Exploitatiesaldo 2016 voor toerekening aan Bestemmingsfonds OCW en algemene reserve 161

Toegevoegd aan Bestemmingsfonds OCW 61 37,86% Toegevoegd aan algemene reserve 100 62,14%

Exploitatiesaldo 2016 voor toerekening aan Bestemmingsfonds OCW en algemene reserve 161 100,00%

3. Totaal bestemming resultaat 2016

Onttrokken aan Bestemmingsreserve nazorg het nieuwe Rijksmuseum en Philipsvleugel -1.062 Onttrokken aan Bestemmingsreserve registratieachterstanden -1.310 Onttrokken aan Bestemmingsreserve herkomstonderzoek -183 Onttrokken aan Bestemmingsfonds huisvesting OCW -1.130 Toegevoegd aan Bestemmingsfonds OCW 61 Toegevoegd aan algemene reserve 100

Exploitatiesaldo 2016 -3.524

Dit voorstel is verwerkt in de balans ultimo 2016.

180 Meerjarenoverzicht

BEDRAGEN X € 1.000 2016 2015 2014 2013 2012 2011

Resultaten Entreegelden 24.533 31.054 25.602 21.878 9.030 8.951 Winkels 4.513 5.818 5.152 4.965 2.706 2.863 Beeld 53 46 31 169 181 133 Sponsoring 6.288 7.204 5.242 4.331 1.080 1.213 Bijdragen inzake kunstaankopen 6.189 24.955 1.859 14.833 2.627 3.360 Subsidie OCW 33.941 36.825 35.121 53.503 53.481 47.698 Vrijval investeringsbijdragen 3.042 3.028 2.643 1.970 144 278 Overige opbrengsten 11.284 10.665 9.733 9.267 15.228 5.346

Totaal opbrengsten 89.843 119.595 85.383 110.916 84.477 69.842

Personeelslasten 33.787 32.085 29.178 28.060 22.638 19.641 Inkoop winkels 2.961 2.920 2.126 2.104 1.007 1.031 Afschrijvingen vaste activa 7.853 7.708 6.948 5.713 1.758 1.871 Kunstaankopen 6.642 25.909 2.512 17.302 3.113 3.773 Huisvestingslasten 24.435 25.159 24.620 23.940 13.454 10.260 Kosten het nieuwe Rijksmuseum – 1.186 1.860 3.880 25.948 25.567 Overige lasten 17.741 19.986 16.290 16.591 8.601 8.050

Totaal lasten 93.419 114.953 83.534 97.590 76.519 70.193

Financiële baten en lasten 26 130 182 185 679 732

Saldo uit gewone bedrijfs- uitoefening -3.550 4.772 2.031 13.511 8.637 381

Mutatie aankoopfonds 32 -99 -175 -23 121 -125 Vennootschapsbelasting -6 -48 – – – –

Exploitatiesaldo -3.524 4.625 1.856 13.488 8.758 256

Vermogen Vaste activa 41.958 44.156 48.059 47.360 29.663 11.568 Vlottende activa 31.318 34.117 35.797 35.504 43.478 46.319 Kortlopende schulden 13.563 12.809 20.196 20.924 24.010 16.528 Eigen vermogen 32.397 35.921 31.296 29.440 15.952 7.194 Aankoopfonds 339 371 272 97 74 195 Voorzieningen 883 888 970 1.068 1.058 2.026 Langlopende schulden 26.094 28.284 31.122 31.335 32.047 31.944

Totaal vermogen 73.276 78.273 83.856 82.864 73.141 57.887

181 2016 2015 2014 2013 2012 2011 Medewerkers (aantal) Gemiddeld aantal medewerkers (fte’s) 607 592 543 481 392 346 Gemiddelde loonsom 52.716 51.842 51.877 52.892 53.589 56.485

Bezoekers (aantal) Rijksmuseum Totaal aantal bezoekers 2.259.987 2.345.666 2.474.352 2.246.122 894.058 993.625 Nationaal 1.053.507 1.225.815 1.382.448 1.376.094 312.158 286.403 Internationaal 1.206.480 1.119.851 1.091.904 870.028 581.900 707.222 Betalende bezoekers 1.727.858 1.838.644 1.988.486 1.842.509 718.876 815.074 Gratis bezoek 532.129 507.022 485.866 403.613 175.182 178.551 Schoolverband 151.128 99.698 80.150 40.704 51.427 40.239 Bezoekers Museumkaart 433.521 494.242 516.381 498.522 94.043 105.656 Jeugd tot en met 18 jaar 210.195 219.344 247.215 207.123 134.576 136.495

Rijksmuseum Schiphol Totaal aantal bezoekers 50.000 220.237 120.000 208.923 Totaal aantal bezoekers 16.777 hoofdgebouw

Totaal aantal bezoekers Rijksmuseum 2.259.987 2.345.666 2.524.352 2.466.359 1.014.058 1.219.325

Reizende tentoonstellingen Tokyo (Japan) 258.465 22.256 Shanghai (China) 370.000 Beijing (China) 177.377 Doha (Qatar) 14.334 Kyoto (Japan) 374.837 Mexico City (Mexico) 5.300 27.251 Parijs (Frankrijk) 3.267 Sendai (Japan) 117.410 Istanbul (Turkije) 120.000

Totaal reizende tentoonstellingen – – – – 753.765 736.732

Kengetallen (in %) Eigen inkomsten/ totale baten exclusief subsidie OCW incidenteel 61,4% 68,2% 58,8% 60,5% 52,3% 43,3%

Subsidie OCW en overige publieke baten/totale baten 38,6% 33,0% 41,5% 49,9% 63,3% 68,3%

Eigen inkomsten/totale baten 61,4% 67,0% 58,5% 50,1% 36,7% 31,7%

Eigen inkomsten/totale baten exclusief subsidie OCW huur en OCW incidenteel 77,2% 81,9% 76,1% 76,4% 64,7% 55,5%

Personeelslasten/subsidie OCW 99,5% 87,1% 83,1% 52,4% 42,3% 41,2%

Personeelslasten/totale lasten 36,2% 27,9% 34,9% 28,8% 29,6% 28,0%

Vlottende activa/kortlopende schulden 230,9% 266,4% 177,2% 169,7% 181,1% 280,2%

Eigen vermogen/totaal vermogen 44,2% 45,9% 37,3% 35,5% 21,8% 12,4%

Brutomarge winkels 34,4% 49,8% 58,7% 57,6% 62,8% 64,0%

Nationaal bezoek/totaal bezoek 46,6% 52,3% 55,9% 61,3% 34,9% 28,8%

Internationaal bezoek/totaal bezoek 53,4% 47,7% 44,1% 38,7% 65,1% 71,2%

182 Ter gelegenheid van de komst van de portretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit kregen alle leerlingen van groepen 6 en 7 van het basisonderwijs een speciaal magazine. Het eerste exemplaar van het magazine Marten & Oopjen werd uitgereikt door Taco Dibbits, hoofddirecteur van het Rijksmuseum, en de bekende YouTuber Mertabi aan groep 6 van de openbare basisschool Rosa Boekdrukker in Amsterdam-West. Het magazine is mogelijk gemaakt door het Henri M. Holterman Fonds/Rijksmuseum Fonds

183 Colofon

Samenstelling en redactie Pia van de Wiel (directiesecretaris) Fotografie Afdeling Beeld van het Rijksmuseum en andere fotografen die in de bijschriften zijn vermeld Tekstredactie Jeroen Teitler, Amsterdam Ontwerp Irma Boom Office, Amsterdam Druk die Keure, Brugge

© 2017 Rijksmuseum, Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor meer informatie rijksmuseum.nl

Founder Hoofdsponsors rijks mUsEUm Jaarverslag 2016

Kleur gebaseerd op Gerard Andriesz Bicker, Kleur gebaseerd op Gerard Muiden van Engelenburg, Drost van heer der Helst van Bartholomeus Hoofdsponsoren Founder