’t Olde Guet Inhoudsopgave is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum. blz.

’t Olde Guet betekent letterlijk: oude land of landerij. Inhoud 1 In het jaar 1470 heeft het klooster Trimunt haar grondbezit in het kerspel Marum uitgebreid, door Voorwoord 2 de verwerving van ‘Tyarsema Olde Guet’ gelegen tussen de Ae en de Haar. Van de redactie 3 ‘t Olde Guet verschijnt minimaal 2x per jaar. De verkoopprijs voor een los nummer bedraagt € 4,50 Grensgevallen 4

Bij de omslag Vredewolds Mannenkoor 15 De afbeelding op de omslag is het schilderij dat de Marumse kunstenaar Tony Simon heeft gemaakt voor de raadzaal van het gemeentehuis van Marum. De acht personen op de voorgrond ESA, de beginjaren in De Koppel Paarden 16 stellen de geschiedenis en de toekomst voor; daarnaast ook de integratie van de Molukse gemeenschap in Marum. De gebouwen op de achtergrond staan voor de acht dorpen die samen Naamgenoten van Marum 21 de gemeente vormen, v.l.n.r. Lucaswolde, Jonkersvaart, Noordwijk en Boerakker, Nuis, De Wilp, Verloren erfgoed in Nuis 22 Niebert en Marum. Publicaties over Marum en omgeving 24 Doel van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: De vereniging houdt zich actief bezig met het erfgoed van het eigen heem om het waardevolle Smokkelaars bij Trimunt 25 uit de geschiedenis van de gemeente Marum te behouden en de belangstelling voor en kennis van onze leefgemeenschap in heden en verleden te vergroten. Bericht uit het archief 28

Bestuursleden van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: Jongensjaren bij de zuivelfabriek 29 - De heer B. (Berend) Kingma, voorzitter Malijksepad 19; 9363 AT Marum. Tel. 0594 641976. Colofon 32 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve, secretaris Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594 643543. - Mevrouw F. (Froukje) Boekema-van der Wier, penningmeester Wendtsteinweg 70; 9363 AR Marum. Tel. 0594 648000 - De heer J. (Jan) Helder, lid Noorderweg 57; 9361 TC Boerakker. Tel. 0594 549797. - De heer J.A. (Jan) van der Veen, lid Mellemaweg 2A; 9364 PV Nuis. Tel. 0594 513684

Redactie: - Mevrouw J. (Joke) de Boer-Jager Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594 528502. - Mevrouw S. (Sineke) de Groot-Jager De Jutte 25; 9367 RN De Wilp. Tel. 0594 510058 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594-643543 Het logo van Heemkundekring Vredewold-West, naar ontwerp van H. Dullink, heeft betrek- king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de vele Redactiesecretariaat: watertjes aan die in dit gebied stromen en gestroomd hebben. Ook hebben ze betrekking op Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594 528502; fax 0594 646220; Mar-heim, gemeente grenzend aan water. De gebogen lijn is een Typha latifolia oftewel een e-mail: [email protected] Grote Lisdodde, in de volksmond ook wel tourebout of rietsigaar genoemd. Deze plant komt in ons gebied veel voor en is kenmerkend. Het woord “riet” van rietsigaar slaat op “Oude Bankrekening postbank nummer 9557208 t n.v. Heemkundekring Vredewold-West Riet” en “Zwarte Riet”, twee grensriviertjes van ons gebied.

32 1 om te zwemmen. Als het water te ondiep was had eens in de 14 dagen verlof. Op een keer Voorwoord werd er een dam gemaakt anders ploeterde kwam ik thuis en toen zeiden de buren dat ik je alleen maar in de blubber. Soms smeerden maar verderop moest gaan, want ze waren Beste lezers, we ons helemaal in en liepen dan bij weg al weg. Ja dat ging wel vreemd. Vóór mijn wat heen en weer te springen. Ouwe boer diensttijd werkte ik al bij garage Smidts in De grens heeft de afgelopen zomer als een rode draad door de activiteiten van het bestuur Dijk kwam vaak even kijken: Woj’n proemke Tolbert. Daar had ik intussen ook Fokje leren gelopen. De grens van Marum en Opsterland is ook de provinciegrens tussen Groningen en jongens…? vroeg hij dan”. kennen, waar ik later mee getrouwd ben. Na Fryslân. De aanwezige winbare turf was de bron van sluimerende grensgeschillen. De grens is het overlijden van mijn moeder bleef ik vaak mede daarom van gemeenschappelijke historische betekenis. Na de acte van scheiding tussen De ton in Tolbert. Dan nam ik wel eens de trekker de Groningers en Friezen zijn veel historische kenmerken verloren gegaan, zoals bijvoorbeeld de “Achter elke woning was een ‘huisje’ met een mee van Henk Morren, die een melkrit had schans van Frieschepalen en het herkenningspunt “de Blauwe Steen” op het eind van De Haar. plank boven een losse ton. Om de zoveel tijd in Boerakker en langs de Noorderweg. Er Maar gelukkig wij hebben de grenspalen nog, niet allemaal, maar toch! moest die ton worden geleegd; dan ging je werd zondagsavonds geen melk gereden en er mee het pad langs dat midden achter de dan vertrok ik op maandagmorgen om 6 uur Vanuit het historisch perspectief is niet de huidige provinciegrens bepalend, maar de woningen naar de tuinen liep. Daar werd de met de trekker richting huis en nam de rit van oorspronkelijke plaats van de palen. Dat is althans het standpunt van de Heemkundekring. Daar ton in een gat geleegd, maar in de zomer Henk even mee. Die hoefde dan niet zo vroeg waar de palen zijn verplaatst, zouden deze op de oude plaats terug geplaatst moeten worden. ging de inhoud ook wel zo onder de rabarber op. Dan wordt bijvoorbeeld paal 13, de puntpaal, ook inderdaad weer puntpaal. Ook voor paal 21 en tussen de aardbeien. Het tillen van de Later ben ik altijd in Tolbert blijven wonen geldt dat wij pleiten voor herplaatsing op de oorspronkelijke plek, om het restant van wat door ton gebeurde met twee man en het pad en daardoor weet ik eigenlijk niet precies, een ruiverkaveling is verdwenen, in ere te herstellen. was net breed genoeg om met z’n beiden wanneer de fabriekswoningen zijn over te lopen. Als het regende en het pad afgebroken. Dat zal wel tijdens één van de Om die reden heeft het bestuur zich ingezet om haar zienswijze bij de provincie Fryslân in te glad was gleed je soms uit en viel er niets uitbreidingen zijn geweest, denk ik”. brengen. Bij de provincie Groningen hebben wij het idee neergelegd om een LAW1 ‘Historische aan te houden. De hele inhoud ging dan over wandelroute Lauwersmeer – Allardsoog’ te ontwikkelen. De provincie heeft enthousiast het pad; ik heb er wel eens op de knieën in gereageerd. gelegen”.

De Heemkundekring Vredewold-West blijft betrokken bij de verdere ontwikkelingen. Oorlogstijd “Ondanks dat ik nog erg jong was heb ik wel Berend Kingma. herinneringen aan de oorlogstijd. Er zaten veel Duitsers bij de fabriek, ze sliepen in het stro in de timmerwerkplaats. Boven in de watertoren stond geschut en het vliegtuig dat bij Opende neergekomen is, werd vanaf de fabriek neergeschoten. Achter in het pakhuis, waar ook kaas verkocht werd, kon je naar boven en vanaf daar heb ik het zelf zien gebeuren. Dat weet ik nog best. Tijdens de melkstaking stond het geschut op de fabriek gericht. Mijn vader stond toen bij de melkontvangst en vertelde later dat ie ‘m Kaartje van het grens-gebied best had geknepen. nabij de Puntpaal. Al voor de Ik mocht ook vaak mee met Reker van de turfwinning begon deden zich fabriek, naar de Zuivelbond in Leeuwarden. in dit ontoegankelijke hoogveen Daar kregen we een kist met geld mee om de grens-geschillen voor over het melkrijders, de boeren en de fabrieksarbeiders weiden van schaapskudden te betalen. Tijdens die ritten lag voor in het uit de omliggende dorpen. dashboardkastje een pistool maar ach, daar In 1724, gelijktijdig met het prakkiseerde je toen helemaal niet over”. vaststellen van de provinciegrens, werd eveneens een grens tussen Ureterp (Opsterland) en Smallingerland getrokken: ‘in een rechte lijn tussen de in 1644 gegraven Nautagreppel en de De afbraak Puntpaal’. (rechter stippellijn = provinciegrens aan; linker stippellijn = is gemeentegrens). Ureterp “In 1959 zijn we verhuisd naar de krijgt er een hele punt bij. Het is mogelijk dat de Puntpaal zijn naam aan deze gebeurtenis ontleent, Westerhoflaan. Voor mij kwam dat heel Anne Zwart met zijn zuster voor de rij maar het zou ook kunnen dat deze paal op dit punt al eerder een oude onverwacht. Ik was in die tijd in dienst en fabriekswoningen. (Foto beschikbaar gesteld grensmarkering vormde. 1 Lange afstand wandelpad door A.Zwart)

2 31 sliep er gewoon om door. van de stokerij van de fabriek werden op de Vooral in de winter konden de deksels van weg gegooid, zo ontstond een sintelweg. Een Van de redactie de bussen goed vast zitten en werd er naast slechte weg, want als je op de fiets de bocht De vorige keer hebben we u - bijna letterlijk - ondergedompeld in de zuivel. We hopen dat dit u de rubberen klopper ook wel eens een hamer snel nam en even je rem aanraakte ging je zo is bevallen en dat u inmiddels ook de tentoonstelling in het Rieuw hebt bezocht. Trouwens, ook gebruikt. Bij hevige vorst kwamen de bussen onderuit en had je sintels in je been of voet. in dit nummer besteden we hier nog wat aandacht aan vanwege de enthousiaste reacties die we eerst in een warmwaterbak om te ontdooien. De trambaan liep toen nog voor de fabriek erop kregen, o.a. van de heer Anne Zwart. De arbeidsomstandigheden waren in de langs. Ook de 6 telefoonlijnen liepen winter slecht, want de melkontvangst lag bovengronds. Soms raakte er een vlieger in Deze keer hebben we een hoofdartikel dat gaat over een heel ander onderwerp, namelijk: op de oostkant. Bovendien was het zwaar de draden en sloeg er omheen. Ze hadden grenspalen. Al meer dan een jaar geleden kwam voorzitter Berend Kingma aan met het materiaal werk en mijn pa had op latere leeftijd vaak dan geen verbinding meer en dan moesten over deze, voor ons tot dan toe, onbekende grensgevallen. Sineke is er ingedoken, deed rugklachten. Hij is pas op z’n 73e opgehouden de monteurs er aan te pas komen. Eerst de onderzoek, sprak met deskundigen en schreef een artikel. Het is zo’n interessant en pakkend met werken en is toen gehuldigd voor veertig vlieger weghalen en vervolgens naar de kast verhaal geworden, over de Gronings/Fryske grens en de prachtige palen die in de 2e helft van dienstjaren. De laatste jaren werkte hij in het aan de Kruisweg om weer contact te maken. de 19e eeuw geplaatst zijn, dat de hele redactie na lezing razend enthousiast was. Dus op een kaaspakhuis, kazen keren of met een spons Tegenover de fabriek lagen weilanden; daar mooie zonnige herfstdag zijn we op grenspalen-expeditie gegaan; van Lauwerzijl tot Allardsoog paraffine om de kazen smeren. Eentonig waren nog helemaal geen woningen. Aan hebben we ze allemaal bekeken en gefotografeerd. Vanzelfsprekend hadden vooral de 13 palen werk, ik heb het zelf ook wel als vakantiewerk de Kerklaan stond één boerderijtje. Daar die in de gemeente Marum staan – of stonden – onze bijzondere interesse. Al wandelend – af en gedaan. woonden Jozef en Hielke van Kammen (Hielke toe struinend door landerijen en struweel – kwamen we op het idee dat zo’n tochtje ook voor de Later hoorde ik wel dat de jongere mensen was vroeger postbode). leden van de Heemkundekring interessant zou kunnen zijn. Mocht u inderdaad interesse hebben, die met mijn vader samenwerkten, vonden Links achter de fabriek, woonde Eeuwe laat u het ons dan weten, zodat we kunnen bekijken hoe we iets dergelijks het best kunnen dat die ôlle kerel vaak wat te brommen had. de Vries z’n pa. (In dat huis woont nu Pop organiseren. Hij was fanatiek en had hart voor z’n werk. Veenstra). De Vries had een groot stuk grond Die jongeren vond ie maar laks”. achter de tuinen in gebruik en verbouwde er Verder ook ditmaal weer een specifiek ‘heemkundig’ item van Jan van der Veen, die mevrouw Hinke Dijkhuizen uit Nuis bereid vond een bijdrage aan dit blad te leveren. Onder de titel ‘Verloren erfgoed’ beschrijft zij de omvangrijke middenstand die het dorp Nuis in haar jeugd bezat. We hebben het nu ook goed voor elkaar in deze gemeente, maar zo’n verhaal stemt je toch wat weemoedig.

Tenslotte brengen we ook onze andere ‘vaste’ medewerkers op deze plaats weer even onder uw aandacht. Dankzij de bijdragen van Geert Braam, Froukje Boekema en Koos Mars kunnen wij u weer een ledenblad presenteren, dat u vast en zeker veel leesplezier zal brengen.

Namens de redactie, Joke de Boer-Jager

Zuivelfabriek ‘Het Zuidelijk Westerkwartier’, met de melkontvangst waar Anne’s vader Gjalt Computerbewerking van een foto Zwart werkte. (Foto: privébezit familie Wieringa) die wij van onszelf maakten tijdens een ‘werkbezoek’ aan de grenspalen. Omgeving rogge en dergelijke. Daar weer achter liep het Door het scannen en bewerken “De Noorderringweg was tot aan de fabriek Oude Diep. Die kronkelde achter de boerderij van allerlei materiaal doen wij ons beklinkerd, verderop werd het een zandpad van Dijk langs (nu bewoond door de familie best ’t Olde Guet steeds weer te met een fietspad er naast. De afvalslakken Borger). De jeugd ging daar graag naar toe voorzien van interessante illustraties.

30 3 Grensgevallen Jongensjaren bij de zuivelfabriek

Sineke de Groot-Jager Cobi Vos-Olijve

Zeg ‘grens’ en je kunt denken aan je eigen grenzen, de grenzen van je erf, de grens Anne Zwart (67) is geboren en getogen in één van de personeelswoningen van de van het dorp of de gemeentegrens. Vaker wordt bij het woord ‘grens’ gedacht aan de zuivelfabriek in Marum. De artikelen in het vorige nummer van dit blad en de tentoonstelling landsgrenzen. Maar onderschat niet de provinciegrenzen. Hoe scherp zijn de lijnen die over de ‘zuivel’ bij ’t Rieuw – waar hij als vrijwilliger werkzaam is – riepen bij hem veel de provincies van elkaar scheiden. Dat kan verschillen, maar de Fries-Groningse grens jeugdherinneringen op, waarover hij onderhoudend kan vertellen. is opmerkelijk scherp. Over de betekenis van het woord grens zegt Van Dale: grens is: 1. door palen of op andere wijze aangeduide lijn die het ene stuk land van het andere scheidt, Familie Zwart directeur Timmerman blies die op z’n fluitje akkerafscheiding; 2. uiterste kant of rand, bijvoorbeeld van bos of heide enz.; “Op 16 september 1940 werd ik geboren, als en dan maakte je dat je weg kwam. Maar die Direct hieraan gekoppeld kan worden: de zichtbaarheid van de grens. Om onze tuin oudste zoon van Gjalt Zwart en zijn tweede Timmerman vertelde het wel aan m’n pa en plaatsen we een hek of schutting, bij de gemeente of provincie zien we plaatsnaamborden vrouw Elizabeth van der Wijk. Ik heb nog een dan kreeg je ’s avonds ‘de rits er weer af’. Pa of stenen die ons eraan herinneren dat we de scheidslijn passeren. In Europa zijn geen jongere zus en broer. Mijn vader had uit zijn was streng: Wat doen jim bij de fabriek, wat grenzen meer, de douaneposten zijn verlaten, toch weten we nog wel waar de grens ligt. eerste huwelijk ook al een dochter en een doen jim d’r toch? riep hij dan boos en dan De scheidslijn wordt niet meer bevochten, maar de restanten van waar eens het ene land zoon. Hij heeft het niet gemakkelijk gehad, mocht je voor straf ’s avonds niet meer weg ophield en het andere begon kunnen we, als we even zoeken, nog op veel plaatsen in het zijn eerste vrouw is heel jong gestorven en te voetballen of zo”. landschap terugvinden: markestenen1, ingegraven lange takken, maar ook speciaal voor ook mijn moeder is maar 52 jaar geworden. het doel gegoten palen met informatie erop. Dit soort palen kunnen we nog vinden op de Mijn vader zelf is wel oud geworden, 94 Voorzieningen grens van Groningen en Friesland, ook in de gemeente Marum. We gaan de geschiedenis jaar”. “De personeelswoningen kregen water van deze grenspalen nader onderzoeken. en stroom van de fabriek. Heet water voor De woningen de was haalden we op maandag met een Ontstaan van de provincie Groningen Groningen en Drenthe omvatte, inclusief “Wij woonden in het hoekhuis direct naast de karretje in een melkbus. Dat was in de winter Om de grens en de provincie-indeling te Westerwolde. De bisdommen hadden naast fabriek. Het was een rij van 6 woningen; naast wel mooi, dan kon je glijden maar de rest van begrijpen willen we weten hoe de provincie geestelijk gezag ook wereldlijk gezag. Door ons woonde het gezin Nieuwhof, daarnaast het jaar was het sjorren, want zo’n bus water Groningen haar huidige grenzen heeft bevolkingsgroei in de negende eeuw gingen Van der Meulen, dan Buiter, dan De Kleine en was nauwelijks te trekken. Het water was erg verkregen. We gaan daarvoor een eind terug de mensen ook meer landinwaarts wonen; dan Braam. heet, het werd met de stoomslang wel tot in de historie. de voorheen lege veengebieden raakten toen Rechts van de woningen liep een pad met 100 graden opgestoomd. In het begin van de jaartelling behoorden enigszins bewoond. daarnaast de sloot voor afvoerwater richting We hadden zelf geen douche; op de provincie èn de stad Groningen tot het het Oude Diep. Die sloot kwam vanuit de zaterdagmiddag kon je bij de machinekamer gebied waar Friezen woonden. Dit gebied De gouwen breidden zich naar het zuiden weilanden tegenover de fabriek. Ergens in die een sleutel halen en bij de fabriek douchen. strekte zich uit van de Eems in Duitsland tot uit waar nieuwe districten of landgemeenten weilanden was het water bij een bocht mooi Daar maakte het hele gezin gebruik van. ongeveer waar nu Katwijk ligt. Vanaf de derde ontstonden: Langewold en Vredewold. Het breed, de dobbe noemden wij dat stuk. Daar De elektriciteit die de fabriek leverde had eerst eeuw na Christus werd het natter, waardoor deel van de provincie dat ten zuiden en ten heb ik, achter een stoel, leren schaatsen. een sterkte van 110 Volt. De generatoren van de bewoners wegtrokken. Er bleven weinig westen van het Reitdiep ligt en ten westen Het afvoerwater van de fabriek kwam ook de fabriek wekten eigen stroom op, maar mensen achter, maar vanaf de zevende eeuw van de stad Groningen (Humsterland, terecht in de sloot naar het Oude Diep. De geen krachtstroom. De elektrische apparaten kwamen er weer nieuwe bewoners bij. Middag, Vredewold en Langewold) vormt het vissen deden zich graag tegoed aan de in huis, dat waren er natuurlijk nog niet zo Westerkwartier. De kleigronden vinden we in restjes kaas die in het water terecht kwamen. veel als nu, waren daarop aangepast. Toen In de achtste eeuw werden delen van deze het noordelijk Westerkwartier, Humsterland Het was er goed vissen. Er werd simpel een de fabriek later overging op 220 Volt moesten streek ingelijfd bij het Frankische Rijk; dit om en Middag; veen en zandgrond vormen kromme naald met een kurk gebruikt, waar apparaten als bijvoorbeeld de strijkbout en het christelijke geloof te verbreiden. In 787 het Zuidelijk Westerkwartier, Vredewold we de dikste baarzen mee vingen! lampen worden vernieuwd”. kreeg Liudger2 de opdracht om in een drietal (Leek, Marum) en Langewold (Zuidhorn, Elke woning had aan de voorkant een grote gouwen (graafschappen): Humsterland, Grootegast). De grenzen werden door tuin en aan de achterkant nog een veel groter Gjalt Zwart Hunsingo en Fivelingo het Christendom te natuurlijke scheidslijnen, zoals riviertjes, stuk grond: de bleekvelden en verder naar “Mijn vader werkte bij de melkontvangst op prediken. Deze gouwen strekten zich wel riviermondingen- of beken bepaald. achteren de moestuinen. Er werden veel de fabriek. Voor hij in Marum kwam wonen verder uit dan nu; ze liepen in het zuiden door 1 gele bonen gepoot; praat me d’r niet over, je had hij al in verschillende andere plaatsen in tot in de lege veengebieden. De hele streek Markestenen: veldkei die de grens van de gemeenschappelijke gronden bij een dorp moest er altijd schoffelen en dan had je de de zuivel gewerkt. De melk werd in die tijd werd ingedeeld bij het ver weg gelegen markeerde. pest in. En als je dan ééntje raakte met de zowel met paard en wagen als met de auto bisdom van Munster. De stad Groningen 2 Liudger: 8e eeuwse missionaris. Werd ‘apostel schoffel was het niet best. aangevoerd en zat allemaal nog in bussen. daarentegen hoorde net als Drenthe bij der Groningers’ genoemd Succesvol opvolger van Voor ons kinderen was het fabrieksterrein Het lostikken van de deksels gaf veel lawaai, het bisdom van Utrecht. Pas in 1561 werd Bonifatius en Willibrord. Later werd hij de eerste eigenlijk verboden gebied, maar ik zwierf net als het geluid van de aankomende een bisdom Groningen opgericht dat heel bisschop van Munster. er graag rond. Als je betrapt werd door wagens maar dat hoorde je niet meer. Je

4 29 Het Gronings-Frysche grensgebied op een Bericht uit het archief kaartje uit 1660. De grens was nog niet officieel vastgesteld en is een persoonlijke Froukje Boekema-van der Wier interpretatie van carthograaf A.F. de Wit. Dat de kaart erg onnauwkeurig is blijkt ook uit de zeer globale –harkachtige - weergave Het archief van de Heemkundekring Vredewold-West neemt voortdurend in omvang toe. van het wijkenstelsel in het Nyen Oorter Veen De oproep in het AchtDorpenNieuws en de groeiende bekendheid van onze vereniging en de plek waar het grensriviertje de Lauwers brengen velen op het - goede - idee diverse historische stukken aan de Heemkundekring toe begint: ter hoogte van Trimunt. te vertrouwen. Het beheer van dit gestaag in omvang toenemende archief is een bijzonder interessante klus. Je staat er telkens weer versteld van wat er allemaal boven water komt. Vanaf het midden van de 14e eeuw Ook deze zomer hebben we weer we van alles: archiefstukken, verslagen, probeerde de stad Groningen invloed te verschillende verenigingsarchieven gekre- foto’s en liedjes. Het is zo leuk om te lezen krijgen in het uitgestrekte gebied tussen Vlie gen. Dit maal bijvoorbeeld van de CSVM, de wat er bijvoorbeeld 50 jaar geleden aan de en Wezer. Die bedreigende situatie werd Christelijke Sportvereniging Marum en van orde was en hoeveel de contributie toen door de Friezen in 1493 onder de aandacht de Uitvaartvereniging ‘De Laatste Eer’ uit bedroeg. Je wordt als het ware mee terug gebracht van de keizerlijke gezant Otto Marum. Ook van Passage/NCVB ontvingen genomen naar ‘die tijd van toen’. van Langen. De Friezen probeerden de Van particulieren ontvingen we ook toenmalige stad-Groningers een halt toe te weer zeer uiteenlopende zaken. roepen bij hun expansiedrift aan de westzijde Om maar eens iets te noemen: van de Lauwers. Keizer Maximiliaan stelde oude rouwkaarten, tekening en de Friezen in het gelijk en verklaarde dat bouwvergunning Marum A 21, Westerlauwers Friesland zich uitstrekte: uittreksels ‘cadasterplan’ Marum ‘van gherckens brugge (Gerkesbrug over de sectie B, C, F, G en een winkelboekje Lauwers bij Visvliet) al tot de zuete (Suder) van de ‘Kroonwinkelier’. Vroeger zee by Staueren (Stavoren)’3. was zo’n boekje een heel gewoon attribuut dat in ieder huishouden Voorlopig bleef de invloed van de Groningers gebruikt werd, maar voor de dus beperkt tot het gebied van Eems jonge mensen van vandaag is het tot Lauwers. Men noemde dit gebied de volkomen onbekend. Hoe ons Ommelanden. Behoefte aan veiligheid en ‘dagelijks boodschappen doen’ is rechtszekerheid brachten Stad en Ommeland veranderd, blijkt ook uit het verhaal bij elkaar, hoewel niet altijd in grote harmonie. over de ‘verdwenen middenstand’ In 1593 deed de Hertog van Gelre afstand in Nuis, elders in dit blad. Ook de van zijn rechten op Stad en Lande4 ten ‘Kroonwinkelier’ is inmiddels al lang gunste van Karel V. Deze voegde het gebied verdwenen. aan zijn keizerrijk toe stelde een stadhouder aan. In 1595 werden Stad en Ommelanden Verder ontvingen we nog een als zevende en laatste provincie opgenomen verzekeringspolis van ‘De in de Republiek der Verenigde Nederlanden. Nederlanden van 1845’, ten name Sinds 1814 is er sprake van de naam van de heer J.H. Bron, uit 1915. Provincie Groningen. Met deze naam wilde Zo’n oude polis kan geweldige men aangeven dat er was afgerekend met diensten bewijzen bij het verrichten onderlinge strijd. van historisch onderzoek of het schrijven van artikelen. Zo is het De grenzen van de dorpen en eerder verhaal over de ‘Koppel Paarden’ genoemde gouwen vormden de grenzen dat u eveneens in dit nummer van ’t van de provincie, maar waar woeste Olde Guet kunt lezen voor een groot grond was, was vaak niet bekend hoever deel gebaseerd op de informatie het gebied strekte. Als gevolg daarvan uit twee soortgelijke polissen. 3 Uit: Groninger Volksalmanak van 1942 Boodschappenboekje van de Kroonwinkelier. Lange tijd Ook weer een heel waardevolle 4 Behoudens Westerwolde: dat werd in 1619 gemeengoed, nu verdwenen uit ons dagelijks leven. aanwinst dus! door het stadsbestuur aangekocht en kwam pas (Foto: F. Boekema-van der Wier) in 1801 formeel bij de provincie.

5 28 kwamen veel conflicten voor over gebruik- en bezitsrechten. Zolang het ging om onenigheid tussen gebruikers onderling maakte men zich hier van hogerhand niet druk om. Dat gebeurde pas toen men begon met het op commerciële wijze ontginnen van het veen en er grote financiële belangen op het spel stonden.

De grenzen werden bepaald De zee in het noorden; in het oosten Duitsland, in het zuiden Drenthe en in het westen houdt de provincie op waar Friesland begint. Zo leerden wij in de aardrijkskundeles waar de grenzen van de provincie Groningen lagen. Maar voor de grenzen werden vastgesteld moesten ze meestal bevochten worden. Dit kaartje uit 1830 werd ongeveer 100 jaar Financiële belangen speelden daar uiteraard na het ondertekenen van het grensverdrag een grote rol in. gemaakt en is al een stuk nauwkeuriger. Aan de Duitse kant werden in 1593, tijdens Het toont duidelijk dat de ontginningen aan Friesche zijde van de grens al in volle gang de Tachtigjarige Oorlog al schansen5 waren terwijl het dorp De Wilp nog helemaal opgeworpen op plekken waar vijandelijke niet wordt vermeld. De herkenbare boogvorm legers door het moor (moeras) binnen in de grens ten zuiden van Marum heeft te Op dit kaartje uit 1692 is mooi zichtbaar hoe de wegen langs de grote veengebieden lopen, waar zouden kunnen trekken. In 1764 werd maken met de eigendomsverhoudingen de ontginning nog maar net is begonnen. De plaats Surhuisterveen wordt nog niet genoemd; wel tussen de Van Ewsums aan de Groninger zijn de hoogveenmeren Rondemeer, Bolmeer en Lange meer aangegeven. kant en de Burmania’s in Friesland.

de grensscheiding tussen het Munsterse Eemsland en Westerwolde definitief bepaald: een rechte lijn met wat kleine uitstulpingen. Er werden genummerde grenspalen geplaatst. Rond de stad Groningen waren natte- veengebieden. De Hunze en de Drentse Aa gaven hier de grens aan tussen Groningen en Drenthe. De vervening gaf nog wat aanleiding tot strubbelingen maar na de voltooiing hiervan bepaalt het Stadskanaal de provinciegrens ten zuiden van de stad tot Ter Apel. In 1724 werd de grens met Friesland vastgesteld; hij volgt het riviertje de Lauwers in zuidwaartse richting naar Frieschepalen en gaat van daar naar Allardsoog. Daar ligt het drie-provinciënpunt, waar Groningen, Friesland en Drenthe elkaar raken. De grens tussen Groningen en Friesland is aangegeven met 25 palen. Palen waar een heel stuk geschiedenis mee wordt gemarkeerd. Grenspaal 13, de zg. Puntpaal, is in de originele staat teruggebracht. De grens tussen Groningen en Friesland nader bekeken 5 Schans: in het veld opgeworpen versterkingswerk. De Lauwers

6 27 Voor de chergers iets konden zeggen riep te zijn tijdens zijn rechtzaak een schitterende Het noordelijk deel van de grens tussen Trimunt (In Tribus Montibus = Driebergen) Harmens hen reeds toe: “Willen jimme verdediging te voeren. Hij verzamelde Groningen en Friesland werd al in het jaar 800 een vrouwenklooster gestaan, dat in 1594/95 vandaer packen oft de duivel salle jimme getuigen die verklaarden dat Harmens, die gevormd door het riviertje de Lauwers, die werd opgeheven. Bij de opheffing werd de hale!” Toen dit niet genoeg indruk maakte altijd in Surhuisterveen gewoond had, nooit ontspringt in Kortwolde bij Surhuisterveen. De grond, bijna 1100 hectare land, heide en riep hij naar de andere mannen: “Comt bij iemand had lastig gevallen, als een braaf hoge venen strekten zich in die tijd uit naar het venen als vijandig katholiek bezit ‘vervreemd’ ons, wij willen se doodtslaen”. De chergers huisvader met turfgraven de kost verdiende zuiden en sloten aan op de venen, die lagen door de Staten van de Stad Groningen en gelastten de mannen de pakken af te geven, en zijn vijf kinderen keurig had opgevoed. waar nu de drie noordelijke provincies bij Ommelanden6. Aan de west- en zuidzijde maar ze werden uitgelachen, waarbij Jelle Dit werkte in het voordeel van deze snode elkaar komen. De Lauwers liep in het noorden vielen de grenzen van het kloosterbezit Harmens wel iets heel oneerbaars deed; smokkelaar. Bovendien zorgde Jelle Harmens voorbij Munnikezijl in de Lauwerszee. Hier ruwweg samen met de toen nog onbepaalde hij keerde de douane ambtenaren namelijk ervoor dat er heel wat ten nadele van douane waren de grenzen niet zo duidelijk aanwezig, grens met Friesland. Alhoewel bekend was ‘zijn bloten eers toe’. Toen Harmens in één Snel boven tafel kwam. Hij bleek goed op mede ten gevolge van landaanwinning. Toen dat in dit grensgebied veen lag was het voor der chergers Jan Hendriks Snel herkende, de hoogte van het criminele verleden van er in 1759 een spuisluis of buitenzijl gebouwd ontginning op dat moment niet interessant daagde hij deze nogmaals uit; er moest nog de cherger en gaf de rechters de raad maar werd, waar nu Lauwerzijl ligt, maakten de genoeg, omdat in de Veenkoloniën aan iets worden ‘afgerekend’. eens te informeren bij het gerecht van Diever wederzijdse gewesten beide weer aanspraak de oostkant van de Stad op dat moment Onder al deze dreigementen kregen in Drenthe. Daar bleek Snel bij verstek te op het nieuwgewonnen land. In dit nieuwe voldoende turf werd gewonnen. De Friezen de chergers het zo benauwd dat zij het zijn veroordeeld wegens ‘schelmstucken en kwelderland vormde de monding van de begonnen in deze periode wel met de hazenpad kozen. Triomfantelijk vervolgden geweldenarije’. Lauwers een uitgestrekte delta, die het vervening, aan hun kant van het onontgonnen de smokkelaars hun weg richting Rottevalle, En zo was het resultaat van deze smokkeltocht stadsbestuur van Groningen zich maar al veen in het grensgebied. mèt de alcohol en de tabak. voor Jelle Harmens een strenge veroordeling, te graag wilde toe-eigenen. De stad had in maar had de kwestie voor cherger Jan dit streven succes: in 1759 werd de meest Van Trimunt via Frieschepalen tot het Drie- Proces Hendriks Snel precies dezelfde gevolgen. westelijke loop van de Lauwers als grens provinciënpunt De chergers maakten toch maar proces- vastgesteld. Zoals er een zandrug liep door het veen verbaal op van het voorval, temeer daar één Straf 3 via Kortwoude, zo liep er ook een zandrug hunner een paar dagen later een briefje op Ondanks het feit dat één der chergers De invoering van de Provinciale Wet van 1850 waarover men vanuit Vredewold over Marum zijn venster geplakt kreeg, waarop stond niets meer of minder dan een misdadiger en het daarin omschreven toezicht van de tussen de venen door naar Frieschepalen kon geschreven: was, ontliep ook de ‘brave huisvader’ Jelle Staten op alle verveningen, droogmakerijen gaan. Ook lag er een dergelijke eenvoudige “Wij passagiers over de heijde; wij doen u Harmens zijn straf niet. Samen met Lammert e.d. dwong de provincies tot een nadere verbinding van Leek via Roden en Bakkeveen bekent maken dat gij op u eigen post blieft en Tiebbes werd hij veroordeeld om ‘op het vaststelling van hun onderlinge grenzen. naar Stellingwerf. Sinds het einde van de 16e soo stout u niet weder maakt als gij onlangs Schavot geleijdet aldaar wel strengelijck Verder moesten de scheepvaart en de eeuw vond men aan die wegen schansen, gedaan hebt dat gij wel weet, want wij doen u gegeeselt en gebrandmerckt en daarna door afwateringsproblematiek beter worden ter verdediging van de doorgaande routes. door desen waarschouwen dat gij niet meer de dienaeren van de justitie in ’s Landschaps geregeld. Een van de maatregelen die Bij Frieschepalen liep de grens door de doet of ’t sal u rouwen, of wij willen doen tugt en werckhuijs gebragt te worden, omme werden getroffen was het uitvoeren van de Oude Schans en ten oosten van het latere dat we niet willen schrieven, wat wij willen aldaer te wercken de tijdt van vijf jaren’. Op voorgestelde afsluiting van het Reitdiep. Drie-provinciënpunt liep de grens door de doen en moeten doen, en gijlieden doet ons deze wijze waren de drank en tabak wel heel Op Gronings gebied ten westen van de Zwartendijkster Schans. Globaal wist men groot verdriet aan, dit voor de eerste maal tot duur betaald. Provinciale Groninger sluis in het Reitdiep dus wel waar de scheiding tussen de latere waarschouwinge, blieft op u eigen post: dat Jan Hendriks Snel werd uitgeleverd aan de werd de Friese sluis gelegd. In 1873 werd met provincies Groningen en Friesland was. Toch is voor u en ons het beste. Passagiers over rechter in Drenthe. Zijn straf was een geseling, dit werk begonnen. De provincie Groningen was er regelmatig sprake van onenigheid de Heide, toegenaamd Sluikers”. tien jaar gevangenis en verder levenslange voerde het uit. In het verlengde hiervan werd ten gevolge van deze ‘onduidelijke’ grens. Dit epistel bleek te zijn geschreven door Jelle verbanning buiten Drenthe. de grens in het gebied opnieuw vastgesteld Na veel geharrewar gaf Friesland in 1737 Harmens, die kort daarna samen met zijn en werd besloten deze grens met palen te zijn aanspraken op het stuk grens tot aan Driehonderd jaar geleden. maat Lammert Tiebbes werd gearresteerd markeren. Dit verklaart waarom de nummering de Zwartendijkster Schans op, waardoor Jelle Harmens en Jan Snel zullen hun leven en overgebracht naar de gevangenis in der grenspalen van noord naar zuid loopt. deze schans uiteindelijk Drents werd en geen lang de avond van de 18e februari 1708 niet Leeuwarden. Wie er verder tot de bende grensfunctie meer had. Groningen en Drenthe hebben kunnen vergeten. En mocht u – nu behoorden is niet opgehelderd, daar Tussen Kortwoude en Trimunt ruzieden zelfs tot 1822 over de grens. In dat bijna driehonderd jaar later – nog eens langs de arrestanten weigerden hun maten te De venen maakten deze streek erg jaar werd overeengekomen dat, het Drie- de ‘Skieding’ gaan, van Opende Zuid naar verraden. Slechts kon worden vastgesteld, ontoegankelijk. Slechts op enkele punten was provinciënpunt bij Allardsoog kwam te liggen. Frieschepalen, tussen de grenspalen nummer dat ook Jelle’s eigen zoon erbij was, evenals het mogelijk door het veen het grensgebied te Echter niet, zoals de naam suggereert bij het 13 en 14, denk dan aan die lang verlogen ene Vroukje Jans uit Surhuisterveen. passeren. In het noorden liep een primitieve 6 tijden, toen de chergers en smokkelbenden De globale grenzen van deze voormalige Jelle Harmens was niet de eerste de beste. weg van Langewold naar Kortwolde over kloosterbezittingen waren: in het noorden de leidijk, hier opereerden. Niet alleen was hij de kunst van het lezen en een zandrug. Verder naar het zuiden lagen die ook de grens vormt tussen de gemeenten schrijven machtig, hij bleek eveneens in staat de voormalige bezittingen van het klooster Grootegast en Marum; in het oosten de rechte sloot 3 dit briefje is bij de processtukken bewaard Bron: Leeuwarder Courant, 29 november 1959, Trimunt. Zoals wellicht bekend heeft er bij langs de Haarsterree; en in het westen en zuiden gebleven J.W. Vleer de toen nog onbepaalde grens met Friesland.

26 7 nog meer landwinst te wachten stond. restaurant ‘De drie provinciën’, maar Er werd geschreven: Smokkelaars bij Trimunt ongeveer 500 m noordelijker, op de plaats De Lauwers, zo werd in 1759 overeengekomen, waar grenspaal 25 staat. zou van de buitensluis recht loopen naar het Joke de Boer-Jager Reitdiep, dwars door de slikken en schorren, Afspraken over de grens vastgelegd in waar nu de Ruigezandster Polder is. Maar In de maanheldere nacht van 18 op 19 februari 1708 smokkelden Jelle Harmens uit 1724 voor de gewestelijke scheiding behield men Surhuisterveen en zijn zeventien helpers een grote hoeveelheid drank en tabak van Over de afspraken die in de 17e eeuw werden nu den ouden loop van de Lauwers, zoals Marum over de grens naar Rottevalle. Zij werden betrapt door douaniers van de grenspost gemaakt over de grens tussen Groningen en die zich aftekent in de slikken tot aan de Frieschepalen, die echter niet opgewassen bleken tegen de sterke overmacht. Na een Friesland staat in de Groninger Volksalmanak Lauwerszee. Van daar werd tot in de geul treffen op de heide bij Trimunt, werden de grenswachters door de smokkelaars op de van 1942: van het Reitdiep geraaid7 op den toren van vlucht gejaagd! In 1631 was onderzoek ingesteld naar “die Vierhuizen en zo is het sindsdien gebleven8. Een spectaculair verhaal, maar is het waar gebeurd? Inderdaad! Jelle Harmens werd later gelegentheid van sekere nyes aengegravene Vanaf dit moment staakten de Friese toch opgepakt en moest voor het Hof van Friesland verschijnen. De processtukken zijn venen op deze Provincie frontieren omtrent verveners hun activiteiten op Gronings bewaard gebleven en vertellen ons over deze gebeurtenis. die Lauwers gelegen en of die selv tot dese gebied. Chergers In de processtukken wordt nog van een of de provincie van Vrieslant hoirich sijn”. Douane bij Trimunt? Het klinkt onvoorstelbaar, derde weg gesproken, die we op de kaarten De Friesen namen het initiatief tot een Grenspalen maar toch was dit in het verleden de realiteit. niet aantreffen. Deze verbinding tussen afdoende regeling in 1658, 1660 en 1664. De grens was nu vastgesteld, maar een In de 16e eeuw controleerden douaniers in Trimunt en Rottevalle zal de naam ‘weg’ In 1716 waren het weer de Groningers die grens moest ook zichtbaar zijn. Om die reden dienst van de Stad Groningen, langs de waarschijnlijk niet waard geweest zijn, erover begonnen. Op 12 juli 1720 eindelijk werd vaak gebruik gemaakt van natuurlijke grens tussen de Ommelanden en Friesland, want het is niet aannemelijk dat daar, door werd overeenstemming bereikt en na scheidslijnen zoals rivieren; in dit geval de of er geen goederen ‘uitgevoerd’ werden, het veen, een goed begaanbare route was. ratificatie van weerszijden van waar daarbij Lauwers. Als zo’n natuurlijke scheiding niet die niet eerst in de stad Groningen aan Het zal ongetwijfeld een smokkelaarpaadje was afgesproken stond sinds Juni 1724 aanwezig was, moest er één worden gemaakt. de markt1 waren geweest. In de 17e en geweest zijn. Drie ‘chergers’ bemanden de grens definitief vast. Ze was eenigszins Dit was bijvoorbeeld het geval ten zuiden 18e eeuw moest er bovendien op worden de grenspost Frieschepalen. Het waren de willekeurig getrokken, naar men toegaf, van de bron van de Lauwers, waar door het toegezien dat geen accijnsbare goederen Drent Jan Hendriks Snel en de Friezen Aeble maar er waren geen oude bescheiden en “de graven van greppels (scheidingsgreppels/- over de grens werden gesmokkeld. Er is dus Ubles en Wybe Sydses. De eerstvolgende Limyten wedersijts door oudheid des tijds gruppels) duidelijk werd gemarkeerd waar daadwerkelijk vele eeuwen sprake geweest grenspost was in de buurt van Kortwoude, zijn verduistert”. de nieuw vastgestelde grens lag. Een sloot van douane aan de Fries-Groningse grens. zodat het heel goed voorstelbaar is dat De nieuwe lijn begon bij den weg naar liet zich niet zo gemakkelijk uit het landschap Eigenlijk is het niet correct om over douane deze dienaren der wet niet al te best in staat Kortwolde en liep ten noordwesten van de verwijderen, zo werd geredeneerd en al vrij te spreken, want deze naam was in 1708 waren om de sluikhandel in dit ‘grensloze’ Friesche Kampen, die vlak ten zuiden ervan gauw na het verdrag in 1724 deed ‘lans nog onbekend. De douane-beambten van gebied een halt toe te roepen. lagen en dus bij het Westerkwartier bleven. Zij landmeeter Willem Loré’ uitbetaling aan toen heetten ‘chergers’. Deze mannen ging dan Zuidwaarts, boog op een gegeven een zestiental aannemers voor het graven hadden een weinig benijdenswaardige Smokkelaars afstand naar het Zuiden en kwam dan even van ‘4525 roeden9 ‘scheidingsgruppel’. functie. Zij moesten toezicht houden op het Op de avond van 18 februari 1708 liepen ten noorden van het einde van Hyllema’s Toch lijkt het erop dat deze maatregel niet grensvervoer tussen Groningen en Friesland, achttien smokkelaars met pakken op de rug greppel. Vervolgens werd een rechte lijn afdoende was. Enige tijd later werd namelijk maar zaten met de moeilijkheid dat er ter van Marum naar Trimunt en vandaar door getrokken naar een put tusschen de meren van hogerhand een ‘graafverbod’ ingesteld. plaatse eigenlijk helemaal geen grens was! de heide en het moeras in de richting van ten Westen van Trimunt en daar weer een Hadden Westerkwartierders of Friezen zelf Pas jaren later, in 17242, werd de grens in dit Rottevalle. Eensklaps doken uit de bosjes rechten lijn naar de schans bij Friesche Palen. de schep ter hand genomen voor in hun gebied vastgesteld. Vanaf Surhuisterveen drie chergers op, die de achtervolging Verdere punten die genoemd werden waren ogen ‘wenselijke’ aanpassingen op de zo zuidwaarts naar Frieschepalen en dan inzetten. Zij realiseerden zich dat de het midden van Hendrik Douwesmeer, van moeizaam vastgestelde grens? Het is niet richting Allardsoog. Het gebied zonder overmacht te groot was en besloten dat waar een bocht voerde naar het Waesemeer met zekerheid te zeggen, maar het lijkt er grens, waar de douane gestationeerd was één van hen, Wybe Sydses naar Kortwoude en dan eindelijk ging het recht toe recht in ieder geval op dat het handhaven van bestond bovendien uit grote heidevelden, moest gaan om hulp te halen. Met z’n drieën aan op het midden van de Zwartendijkster de grens verbetering behoefde. In 1874, venen en verraderlijke moerassen, waar men konden ze immers weinig uitrichten tegen schans. anderhalve eeuw na het grensverdrag tussen gemakkelijk kon verdwalen of het gevaar de sterke bende. Stad en Lande en Friesland, gaf de provincie liep plotseling weg te zakken in de drassige Na enige tijd kregen de smokkelaars in de Zoals al eerder gemeld was het vanwege Groningen opdracht aan een aannemer in bodem. Er liepen wegen van Marum, naar gaten dat zij achtervolgd werden en besloten aanslibbing nodig de buitenbedding van de Grootegast tot het maken en plaatsen van Ureterp, via Frieschepalen en van Opende tot tegenactie. De bendeleider Jelle Harmens, Lauwers te vergraven en werd in 1759 een 25 ijzeren grenspalen. naar Kortwoude; de Kaleweg. Lammert Tiebes van het Witveen en een spuisluis gebouwd. Deze gelegenheid werd zekere Hendrik uit Oostermeer keerden te baat genomen om ook voor de toekomst 7 raaien = lijnen uitzetten 1 terug in de richting van de beide chergers. 8 In verband met het stapelrecht van de stad de grens te bepalen in dit gebied, aangezien Groninger Volksalmanak 1942. Groningen De drie mannen waren gewapend met een 9 4525 roeden = 17.705 meter 2 Vleer noemt hier het jaar 1737. roer, een stok en mes en een stuckaede.

8 25 De grenspalen werden in principe geplaatst de provinciën Friesland en Groningen, en wel: Publicaties over Marum en omgeving (5) waar de grens een min of meer scherpe 12 stuks tusschen het punt van zamentref- bocht maakt of waar sprake was van fing der grensen van de provinciën Friesland, Samengesteld door N.J.I. Mars het samenkomen met andere grenzen, Groningen en Drenthe, en Friesche palen, bijvoorbeeld gemeentegrenzen. Bij elke langs de gemeenten Leek en Marum, In deze rubriek wordt telkens een aantal publicaties die iets over het werkterrein van de correctie op de rechte lijn werd dus een paal 4 stuks tusschen Friesche palen en den weg historische vereniging Heemkundekring Vredewold-West vertellen, kort besproken. Dat geplaatst. naar Surhuisterveen, langs de gemeenten zullen meestal boeken zijn, maar ook tijdschriftartikelen zullen soms worden genoemd. De Het bestek bepaalde niet alleen de plaats Marum en Grootegast, en 9 stuks tusschen meeste boeken zijn alleen nog antiquarisch verkrijgbaar; sla uw slag op een van de vele van de palen in het ‘nieuwe land’ boven Munnikezijl en het Reitdiep, langs de boekenmarkten die in onze omgeving worden gehouden. de monding van de Lauwers, (de nummers gemeente Oldehove. 1 t/m 9) maar ook waar de overige palen Hoofdafmetingen Bij de boeken die niet meer in de gewone boekhandel verkrijgbaar zijn, wordt aangegeven zouden komen te staan. De nummers 10 t/m Iedere paal zal de volgende afmetingen in welke bibliotheek in onze omgeving een exemplaar aanwezig is. De publicaties zijn 25 werden geplaatst tussen Kortwoude en erlangen: In het geheel lang: 2.00 Mr. doorlopend genummerd sinds de start van deze rubriek. Allardsoog. Over de lengte van 1.10 Mr achtkant, zwaar op de platte zijden gemeten:0,35 Mr. Aanvullingen en suggesties zijn altijd welkom, liefst per e-mail aan [email protected] Bestek en voorwaarden Het bovengedeelte over de lengte van 0,90 Mr. 1e Afdeeling Beschrijving Achtkant, zwaar gemeten als voren: 0,30 Mr. 2e “ Voorschriften en Uitvoering (met een bolvormige kop) e In dit nummer van ‘t Olde Guet besteden we de geleidelijke ontwikkeling van de sociale 3 “ Voorwaarden vanalgemeen- Tusschen laatstgemeld gedeelte echter over aandacht aan twee boeken over aspecten woningbouw in de gemeente Marum worden en aard eene lengte van gemiddeld 0.35 Mr. van de gemeente Marum, die we als ‘zorg’ uitgebreid beschreven en geïllustreerd met Bepaling der plaatsen Vierkant, zwaar: 0,31 Mr. kunnen aanduiden. Voor iedereen immers foto’s van panden en documenten. Het werk bestaat uit het leveren en plaatsen De palen hol gegoten; de ijzerdikte, op de is goede huisvesting en het werk van de 19. J. Boerema: Vuur en water: de van 25 gegoten ijzeren grenspalen, tusschen dunste plaatsen, minstens 9 Milm² brandweer van belang. geschiedenis van de brandweer in de gemeente Marum. Uitgave: Persbureau voor 18. K. Jalvingh: 75 jaar “woning”bouw- Bedrijfspromotie, Hoogezand, 1987. 22 x 31 vereniging Marum 18 maart 1911 - 1986. cm, 75 blz. Uitgave: Stichting SGW [Samenwerkingsor- Aanwezig in de Openbare bibliotheek gaan Groninger Westerkwartier], Grijpskerk, te Marum en de Universiteitsbibliotheek 1986. Druk: Hoekstra’s drukkerij en Groningen. boekhandel, Grijpskerk. 17 x 24 cm, 97 blz. [Voor zover mij bekend: niet in openbare Eén van de taken van een Gemeentebestuur collecties aanwezig.] is het voorkomen en bestrijden van branden. Al is dat al sinds 1851 een wettelijke taak, In 1911 werd de Woningbouwvereniging pas in 1914 werd door de gemeente Marum Marum opgericht. Tot 1972 trad die als de eerste brandspuit aangeschaft. Dit boek zelfstandige organisatie op, maar daarna behandelt uitgebreid de totstandkoming van werd besloten tot professionalisering en de brandweer Marum en de belangrijke rol schaalvergroting en werd deelgenomen in de die vrijwilligers daarin speelden (en spelen). Stichting Samenwerkingsorgaan Groninger Foto’s, ondermeer van enkele grote branden Westerkwartier. De voorgeschiedenis, met die in Marum hebben gewoed, verlevendigen de Woningwet van 1901 als startpunt, en de geschiedenis.

Een gedeelte van het officiële bestek uit 1874, waarin de opdracht wordt beschreven, is in dit artikel opgenomen. De palen waren 2 meter lang, waarvan 90 cm. onder de grond ging. Aan de Groninger kant was het wapen van Groningen afgebeeld en aan de Friese kant het wapen van Friesland.

24 9 Bewerking de Lauwers zijn bron vond. Evenals de manufacturenwinkel van familie Stuut (ien een poar huzen veurbij en dan kwam je bij Op het vierkant gedeelte van iederen paal, nummers 11 t/m 13 is deze paal zorgvuldig het huus woar joarenlang Wever woont het) Roelf Linker; die har in die tied een boderit aan de voorzijde het wapen van Friesland, gerestaureerd en opgeschilderd in de en dan kwammen Derk en Oarend Rosemoa. op `e stad met peerd en woagen. Weer een en aan de achterzijde dat van de provincie originele kleuren. Die harren een timmerbedrief. poar huzen verder har je dan Kloas van der Groningen. Op dezelfde zijden waar de Dan kreeg je Sip Mertens. Die har een krude- Land met een krudenierswinkel en doarnoast wapens staan een volgnummer en alzoo op Paal 11 staat aan de Scheiding, ter hoogte nierswinkel, mor ôk een eiergroothandel. Aalbert Wiekstroa met vaarf en behang. Hij den eersten paal op twee zijden no. 1 enz. tot van het weggetje Poelbuurt. Ien ’t volgende huus woonde de slachter. Dat was huusschilder. en met no. 25. was Evert Jansmoa en doarnoast zat Marten Paal 12 is tussen paal 10 en 11 geplaatst Kloaver met een timmerbedrief. Verder noar Moarum kwam Ale Kloaver, de Door iederen paal twee meskant bezaagde aan de Scheiding. Oorspronkelijk stond deze Nou himmen we wat Nuus angijt de zuud- stelmoaker en de volgende middenstander eiken ankers, lang 1.00 M², zwaar 9 Centm². paal verder naar het zuiden, tussen 11 en 13, kaant van `e weg had. As we dan an de was weer een stelmoaker en dat was Jan De palen over eene lengte van 0.90 M. in aan het eind van de Hillamagruppel, die daar grins met Nijbert toegoan en we steken de Harms. Doarnoast woonde smid Keuning den grond geplaatst, wel te lood en vast ter plekke de grens aangaf. Door de aanleg weg over,dan kriegen we café “In de Klaver”. en dan kreeg je Hilbrand Heuker met een aangestampt. van de weg bij/op de scheiding zijn de palen Hennerk Posthumus woonde der toen. Dat krudenierswinkel. Tijdbepaling iets anders komen te staan. is nou Nijbert, mor vroeger heurde dat onner Jan Hoazenberg volgde met een garage- Na bekomen last tot aanvang met het werk Op de palen 11 en 12 zijn de provincieschilden Nuus. Ik wiet niet krekt wanner dat verannerd bedrief en dan kwam bakker Wim Dikkers. beginnen en zoodanig voortzetten, dat het na restauratie verkeerd aangebracht of zijn is. Noast Dikkers woonde Boonstroa; hij ree geheel voltooid is vóór den 1en Mei 1874, op de palen verkeerd herplaatst; in navolging Dan goan we weer richting Moarem en dan met de zwienewoagen en dee òk wel aner eene korting van f 3.00 voor elken dag latere wellicht van de provincieaanduiding die we kwam eerst Knelis Broersmoa; die was voermanswaark. oplevering. langs de autosnelwegen zien staan. Bij deze fietsemoaker en hij dee ôk nog stelmoakers- Dan kwam Tjibbe van Houten; die har een Het totale bedrag is f 1220,-; beide betrokken moderne grensborden wordt aangeduid waark. kwekerij en achter zien huus har der een provincies betalen elk de helft van de welke provincie je binnenrijdt, maar voor De volgende was Berend Heuker met holten winkel veur gruunte en fruit. aankoopsom de oude grenspalen was destijds bepaald zien brandstofhandel en dan kwam de An de ree, wat nou de Tuundersweg is, dat het provinciewapen aan de kant van het familie Snip met een galanteriewinkel en woonde Hennerk Wiersingoa. Die was Grenspalen in het landschap eigen grondgebied moest zijn aangebracht. pietereuliehandel. pietereulieventer. Noast Snip was Jan Folmer zien bakkerij Noast de kwekerije har Iwe Rosemoa zien Het is nu 133 jaar geleden dat de grenspalen Paal 13 staat iets verder naar het zuiden aan en dan har je Anton Wiekstroa met een krudenierswinkel en dan volgde Hennerk werden geplaatst. Een lange tijd, waarin veel de Scheiding, waar deze de Leidijk kruist. fietsewinkel en een fietsemoakerij. Dan nog Nienhuus; hij was veehandeloar en nood- gebeurde, maar gelukkig staan verreweg de Het is de middelste grenspaal, die bovendien slachter. meeste er nog. De staat waarin ze verkeren de plaats markeert waar vier gemeenten Noast Nienhuus kreeg verschilt nogal. Dat varieert van prachtig, bij elkaar komen: Grootegast en Marum je café Kloassens. Doar historisch verantwoord, gerestaureerd of aan de Groningse kant en Opsterland en harren ze een kroeg, meel- fantasievol opgeschilderd tot volkomen Smallingerland aan de Friese kant. en peerdehandel. vervallen en onttakeld. In de gemeente Marum De paal wordt Puntpaal genoemd net als de Ien ’t leste huus van Nuus stonden oorspronkelijk 12 palen, waarvan er kleine buurschap in de nabijheid. Deze paal woonde dan nog Berend helaas 4 spoorloos zijn verdwenen. We nemen valt dus binnen de gemeente Marum en is Baalk, die handelde ien u mee op een tocht langs alle grenspalen - daardoor voor dit artikel extra interessant. veevoer. van noord naar zuid - en beschrijven de palen Het is de laatste die er verzorgd uitziet. De An ’t pad har je bij de zoals ze er nu bij staan. palen 10 t/m 13 zijn gerestaureerd. Ze zijn wit Zuderhoek Lammert geverfd, de provincieschildjes zijn aanwezig Westerhof met een gruun- De palen 1 t/m 9 staan ten noordwesten van en het nummer is zwart geverfd. tehandel en tegen de Lauwerzijl. Ze zijn inmiddels dieper in het school over woonde nog landschap verzonken, staan niet meer fier Paal 14 is te vinden 50 meter oostelijk de familie De Boer met rechtop en hebben een groene kleur gekregen. van Frieschepalen, aan het eind van de een krudenierswinkel, een Wel zijn de schildjes met de wapens van de Haarsterweg, in het bosje aan de waterkant. meelhandel en een kroeg. provincie Groningen aan Groninger kant en Deze paal stond aanvankelijk op de noordwest Wat een nering ien Nuus die van Friesland aan de Friese kant, nog in rand van de schans in Frieschepalen, maar niet? tact. Deze zijn zelfs in kleur beschilderd. is waarschijnlijk verplaatst toen de wallen werden geslecht. De paal is in slechte staat Paal 10 staat 15 km verderop, in Surhuister- van onderhoud, maar is heel recent door een veen, op het industrieterrein Lauwerskwartier, onbekende weer wit geverfd. De schildjes Kruidenierswinkel van Sip Mertens omstreeks 1930, hoek Nieuweweg- aan een weggetje genaamd de Ketting. Eens ontbreken en het nummer is niet zwart Van Teyenslaan. Sinds 1990 niet meer in gebruik als winkel. (Foto uit: lag hier het ongerepte hoogveen waarin gemaakt. Gemeente Marum in Beeld).

10 23 Verloren erfgoed in Nuis

Jan van der Veen en Hinke Dijkhuizen

Er komen reacties op mijn oproep in een vorige uitgave voor kopij voor de rubriek erfgoed. Deze keer komt ‘verloren erfgoed’ aan de beurt. Een bijdrage van mevrouw Hinke Dijkhuizen uit Niebert, die terug gaat naar haar lagere schooljaren in Nuis en in het Westerkwartiers opgeschreven heeft wie er allemaal als middenstander de kost probeerden te verdienen. Uiteraard hopen wij op veel reacties en aanvullingen op dit artikel, zodat de kennis van het verleden niet verloren gaat.

As je zo allinnig ien huus zitten, begun je we an de zuudkant van `e weg ien ’t darde zomor te miemeren over vroeger en toen huus eerst Popkemoa. Hij was melkboer en docht ik bij mezölf: “Wat warren der toch hij har een bakfiets woar der zien melk- en een middenstanders ien Nuus in mien soepenbrijbussen op stoan har. kiendertied.” Dan kwam de schoenewinkel van Gerriet As mien kiendertied reken ik dan de joaren Diek en dan ien “t zölde pand de winkel van dat ik nor de Nuusmer school ging en dat Koning. Die dee in manufacturen, bedden en was mei 1939 tot april 1945. dekens zoas der op`e gevel ston. Ik bin ze in gedachten bij langes goan en dan We blieven an de zuudkant van de weg, dat is ’t wordt ’t een hiele riegel. makkelijkste en dan kommen we bij Sieuwert Nou himmen ze der niet al die joaren woond, Lieffering. Die har een krudenierswinkel. der warren ôk goenent die der mor even De kerk veurbij kwam je bij schoenmoaker woond himmen. Renkemoa en dan kwam kapper As we van Moarum of begunden, kregen Visser. Noa Visser kwam meen ik een

De woning van de familie Onrust aan de Nieuweweg, hoek Mellemaweg te Nuis. Vroeger was hier

de stelmakerij van Klaver gevestigd. (Foto: J.v.d.Veen, Nuis) Op deze bewerking van de ‘Topografische eningetekend, Militaireter hoogte Kaartvan de gemeente Marum. van Tevens is oorsprong zijn vond aangegeven beek het KoninkrijkDeze aangegeven. – waar mogelijk zover voor – Koningsdiep de het van loop oorspronkelijke de grenspalen is zuiden het In zijn. waren der Nederlanden’aanwezig geplaatst en welke op uitdit moment nog 1854 is de officiële provinciegrens (ter plaatse van paal 24). in het grensgebied ten westen van het Wasemeer

22 11 Haarsterveld, in de buurt van de Berend Bakkers Dobbe, Naamgenoten van Marum genoemd naar een vroegere eigenaar. Hier is weer een N.J.I. Mars kleine knik in de waterloop zichtbaar en staat dus een Bij mijn speurtochten naar literatuur over Marum, kwam ik een op het eerste gezicht grenspaal. Robuust aanwezig veelbelovend artikel op het spoor, getiteld Marum, een verdwenen nederzetting? in het landschap, maar evenals (verschenen in Historisch geografisch tijdschrift, Vol. 20, afl. 3, p. 106-110 (2002). Het de twee vorige is ook deze artikel bleek echter te gaan over een nederzetting die bij Wuustwezel in Noord-Brabant grenswachter bruin verroest en gelegen zou kunnen hebben. Dat bracht mij op het idee na te gaan of er nog meer ontdaan van zijn schildjes. plaatsen zijn die Marum heten. Die blijken er inderdaad te zijn. Ik vond de volgende (met een klein beetje smokkelen, door de letters a, ã en å als identiek te beschouwen): Paal 18 staat ten zuidoosten Mårum [ook: Maarum], Graested-Gilleleje, Marum, Sumpranbum, Kachin State, Birma van De Wilp, achter de boerderij Frederiksborg, Denemarken [Officiëel: Myanmar] aan de Gosseswijk 1a. Het 56° 01’ NB 12° 17’ O 26° 27’ NB 97° 37’ OL plekje is idyllisch, zo aan de 13000 inwoners 40 inwoners slootkant in dit kleinschalige Grenspaal 15, in het Haarsterveld coulissenlandschap met z’n Marum, Stockholms Län, Zweden Mãrum, P’yãngan-namdo, Noord-Korea prachtige houtwallen, maar de grenspaal is 59° 51’ NB 19° 00’ O 39° 10’ 42’’ NB 125° 23’ 38’’ OL Paal 15 Deze paal staat in het Haarsterveld, er niet best aan toe. Het is hier drassig en net 1100 inwoners aan het pad dat tussen de ijsbaan en als wij heeft nummer 18 waarschijnlijk natte Als we ons niet beperken tot de afwateringssloot op de Haarsterweg voeten, waardoor hij verzakt is en erg scheef Mårum, Skaraborgs Län, Västra Götaland, nederzettingen, maar ook bergen en uitkomt. Dit pad loopt door verschillende staat. Ook deze paal is, evenals die in het Zweden eilanden meetellen, vinden we ook nog weidepercelen en krijgt verderop het karakter Haarsterveld, onbeschilderd, roestig en van een oude ree, met aan weerszijden 58° 30’ NB 13° 55’ O (naast de twee al genoemde rivieren): eiken. Het pad – en de grens – volgen het 5600 inwoners tracee van de oude leidijk die hier eens het Marum [ook: Moroum, Maroum] river, water uit het hoger gelegen veen moest Marum, Skaraborgs Län, Västra Götaland, Kameroen keren. De knik in de grens die de noodzaak Zweden 08° 19’ NB 14° 35’ OL is van een grenspaal op dit punt, is in de 58° 21’ 05’’ NB 13° 22’ 05’’ OL strak onderhouden sloot heel mooi zichtbaar. Mount Marum Volcano op Ambrym, Vanuatu Paal 15 staat ter hoogte van de westoever Marum, Madang, Papoea-Nieuw-Guinea 16° 14’ ZB 168° 8’ OL van het voormalige Hendrik Douwesmeer en 05° 41’ ZB 145° 4’ O heeft een sterk authentiek karakter….; dat 1800 inwoners Marum Island, SA, Australië wil zeggen: alle sporen van beschildering zijn (gelegen aan de Marum River) 34º 30’ ZB 136º 15’ OL verdwenen, iedere vierkante centimeter is verroest, en twee tegenover elkaar liggende Marum, Zamboanga Del Sur, Filipijnen en de recordhouder, met tweemaal Marum: vierkante openingen markeren de plek waar 07° 49’ 40” NB 123° 27’ 43” OL Mount Marum Marum (ook: Mount Nelson), eens de schildjes waren. 37700 inwoners VIC, Australië (gelegen aan de Marum River) 37º 24’ ZB 142º 28’ OL Paal 16 staat een stukje verderop aan hetzelfde pad en verkeert in dezelfde staat als Aanvullingen zijn welkom! de vorige. Het pad is hier overigens nauwelijks nog een pad te noemen. We lopen door het weiland langs de waterloop en passeren nu de plek waar lang geleden het Hendrik Douwesmeer lag. Paal 16 markeert de oostoever van dit voormalige hoogveenmeer, dat verdween nadat de bemaling van het grondwater werd verbeterd.

Paal 17 We vervolgen ons ‘pad’ en bevinden ons nu aan de Wilpster kant van het Grenspaal 18, ten zuiden van De Wilp Marum in Zweden, ten zuiden van Skara.(Foto: H. Dullink)

12 21 gebouwen gestegen, want hij laat het totale berging van brandstoffen en kunstmest. Het zonder schildjes. Een trieste verzekerde bedrag verhogen tot maar liefst is bekend dat Klaas Michiel Elema tevens aanblik; de ondergang van f 25.000. Drie jaar later verkoopt hij echter handelde in kunstmest en hij had dus opslag deze paal lijkt nabij, als een het hele bezit, inclusief grond en de percelen van voorraad aan huis. opmaat naar het trieste grond aan de overkant van de weg aan Elema Het ‘hoofd’gebouw wordt nu ook anders lot dat de palen die ooit voor ditzelfde bedrag f 25.000. Heeft hij omschreven. Hieruit blijkt dat er inmiddels verderop stonden heeft vanwege onbekende omstandigheden geen een nieuwe toneelzaal is gebouwd. Er staat getroffen. goede prijs gekregen of is onroerend goed in nu: die jaren minder waard geworden? ‘een huis van steen gebouwd, met door Paal 19 t/m 23 hout onderschoten pannen gedekt, waarin zijn verdwenen; waarschijn- Renkema sloot in 1919 ook een nieuwe hotel en café wordt gehouden, met daaraan lijk ten prooi gevallen aan verzekering af op de inboedel. Hij verzekerde verbonden doorrid en tooneelzaal van steen de ruilverkaveling. Tussen het volgende: gebouwd met losse pannen gedekt, staande 1965 en 1971 ging het 1. Inboedel f 3600, te Marum West Wijk A nr. 298. gebied waar de palen zich 2. Hotel- en café inventaris f 3000, Sinds 1919 is blijkbaar de gemeentelijke zouden moeten bevinden 3. Voorraad dranken, sigaren, provisie en huisnummering gewijzigd. In plaats van A 234 volledig op de schop. In die aanverwante artikelen f 1000, heeft De Koppel Paarden nu nummer A 298. jaren was er vermoedelijk 4. Motorrijwiel met zijspanwagen f 1000, De café-inventaris blijkt te zijn aangevuld met onvoldoende oog voor de 5. Rundvee f 600, een elektrische piano, die apart op de polis is historische waarde van 6. Hooi f 200, opgenomen. De moderne tijd is in aantocht! de grenspalen, als men al Grenspaal 24, ten zuiden van de Bremerweg 7. Schapen f 200, wist dat het om grenspalen 8. Varkens en ’t geslacht f 400 De twee bussen die Klaas Michiel Elema ging. Totaal bedrag: f 10.000,-- samen met zijn zwager Martinus Stollenga in Ook bij Paal 24 kan een bijzonder verhaal 1927 overnam van de heer Winius en die het Toch lijkt bij deze conclusie een kleine worden verteld. Tot voor kort werd Uit de polissen blijkt dat, zoals velen in die begin vormden van de ESA bedrijven, worden kanttekening op zijn plaats: Op diverse aangenomen dat deze niet meer bestond, tijd, ook Braaksma en Renkema naast het niet op deze polissen genoemd. Waarschijnlijk oude kaarten wordt gemarkeerd waar de maar bij het vallen van de bladeren eind café nog wat vee hielden. Bovendien was zijn deze ergens anders verzekerd. grenspalen zich bevinden; bijvoorbeeld als 2006 kwam hij te voorschijn. Achter een Renkema klaarblijkelijk de trotse eigenaar van volgt: ‘Gp. 13’. Het is echter opmerkelijk dikke haag van braamstruiken ten zuiden van een motor met zijspan. In de loop der jaren De laatste poliswijzigingen vinden plaats in dat - ook op oude kaarten - paal nummer de Bremerwei, ongeveer ter hoogte van de zijn de polissen diverse malen gewijzigd, 1934: ‘elektrische piano’ wordt vervangen 18, direct ten zuiden van De Wilp nog wordt Keuningsweg, was deze paal vele tientallen waardoor we bepaalde ontwikkelingen heel door ‘muziekinstrumenten’; een biljart met aangegeven, gevolgd door nummer 22. Deze jaren verstopt geweest. Het ligt voor de hand mooi kunnen volgen. toebehoren en een ’opstand’ voor een staat enkele honderden meters verderop dat ook paal 24 een troosteloze aanblik biedt, marktterrein worden toegevoegd. langs de grens die hier in een gebogen lijn maar dat niet alleen. Wat hem onderscheidt Zo haalt Renkema in januari 1922, ongeveer naar het zuidoosten loopt. De grenspalen van z’n soortgenoten is een gapend, grillig op het moment van de verkoop aan Elema, het Meer over De Koppel Paarden moeten hier erg dicht bij elkaar hebben gevormd gat in de ronde kop. Een zowel motorrijwiel uit de verzekering. Waarschijnlijk Dit verhaal over de Koppel Paarden is gestaan, maar vreemd genoeg ontbreken op triest als spannend te noemen gebeurtenis in heeft hij de motor verkocht, misschien ook gebaseerd op de aankoopakte uit 1922 en diverse kaarten steeds de tussenliggende de bevrijdingsdagen – april 1945 – is hiervan wel aan Elema, hoewel dit niet blijkt uit de een tweetal verzekeringspolissen uit die tijd. nummers 19, 20, 21, evenals paal nummer de oorzaak. Bakkeveen was net bevrijd, akte. Slechts drie documenten, die een schat aan 23. Zou het mogelijk zijn dat deze - of enkele toen op een zondagmorgen een Canadese informatie bieden over een korte periode van deze – palen al eerder verdwenen? tank over de Mjumsterwei het dorp uitreed Later in het jaar 1922 wordt op beide polissen uit de ESA geschiedenis; maar ook uit de met als opdracht de arrestatie van een NSB- aangetekend dat die voortaan lopen: ‘ten geschiedenis van de Koppel Paarden. Want Paal 21 is een verhaal apart. Deze heeft boer. De Canadezen maakten gebaren dat name van den heer K. Elema te Holwierde’. over dit bekende hotel en café - dat eveneens de ruilverkaveling – of enig ander onheil er ruim baan gemaakt moest worden en Klaas Michiel Elema tekent voor akkoord met een lange en interessante historie heeft - is - weliswaar overleefd, maar is verplaatst vuurden waarschuwingsschoten af waarna potlood. natuurlijk nog veel meer te schrijven. naar een locatie van Staatsbosbeheer aan de landwachter en zijn vrouw naar buiten We zullen hieraan in de toekomst zeker nog het Duerswâld in Wijnjewoude. De kans is kwamen. In de hectische toestand kwam een In 1928 is er weer het één en ander eens aandacht besteden. groot dat deze verhuizing ‘s paals redding lid van de Ondergrondse uit Wijnjewoude in gewijzigd. Er wordt dan weer een motor op is geweest, maar voor een grenspaal moet de vuurlinie terecht. Een kogel doorboorde de polis opgenomen voor f 400, maar het deze ‘nieuwe stek’ toch wat onwennig zijn. zijn been. Een buurtbewoner vond hem later, meeverzekerde vee en hooi is vervallen. Ook de kleur – bosgroen – en de huidige verscholen achter de eveneens door kogels Kennelijk heeft Klaas Michiel in deze tijd functie als nestplaats voor vogels, doen geen beschadigde grenspaal. Misschien heeft hij een motor aangeschaft en het vee van de recht aan het fiere verleden van deze ooit zo dekking gezocht achter de grenspaal. hand gedaan. De stenen schuur dient nu als fraaie grenspaal.

20 13 Paal 25 tenslotte, staat op het drie- terugbrengen, of beschouwen we ze als provinciënpunt bij Allardsoog. Dit bijzondere cultureel erfgoed dat we - getekend door punt ligt niet, zoals te verwachten, ter plaatse de tand des tijds - in de huidige staat laten. van het Restaurant ‘De Drie Provinciën’ maar En wekken we door artikelen als deze de een paar honderd meter noordelijker. Verstopt belangstelling – ook aan Friese zijde van de in de uiterste hoek van een particuliere grens is er al veel over gepubliceerd - willen achtertuin vinden we deze laatste paal, die we ze dan ook tonen aan geïnteresseerden? tegenwoordig wordt onderhouden door de Vragen waarop uiteenlopende antwoorden provincie Friesland. De paal is gerestaureerd mogelijk zijn. Zo is in Frieschepalen sprake en ziet er goed uit, hoewel de kleur iets van plannen voor een wandelroute langs de afwijkt. palen 14, 15,en 16, eventueel uit te breiden via paal 17 naar paal 18 in De Wilp. Monumenten in het landschap Na meer dan 100 jaar stilte lijken er voor de Nu we ons verdiept hebben in de bijzondere grenspalen plotseling roerige tijden te zijn oorsprong en geschiedenis van deze palen, aangebroken. De Heemkundekring volgt - die al ruim 130 jaar stoer hun plaats in het overeenkomstig haar doelstelling- alert wat landschap innemen, dient de vraag zich aan er gaande is rondom de palen en zal, waar hoe er in de toekomst mee om te gaan. Willen nodig, haar invloed aanwenden voor een we ze als monumenten in de originele staat verantwoord beheer van deze bijzondere ‘grensgevallen’.

Café De Koppel Paarden in Marum West (Foto uit privécollectie fam. E.R. Elema)

maand April negentienhonderd twee en te Marum West, A nr. 234, door een deur Raamplan Landinrichting Koningsdiep twintig den kooper in de verkochte zaak in gemeenschap hebbende met na te noemen te leiden en hem daarmede op te hoogte doorrid, voor f 8200. Dit plan heeft ten doel het stroomdal van het Koningsdiep, oftewel de Boarn of Ouddiep, te stellen, alsmede om hem gedurende 2. een doorrid en daarmede gemeenschap opnieuw in te richten, ondermeer door het realiseren van nieuwe natuur en het verbeteren die maand volledige kost en inwoning te hebbende schuur, evenals het onder van recreatiemogelijkheden door bijvoorbeeld de aanleg van nieuwe paden. De oorsprong verschaffen, alles zonder eenige vergoeding’ ‘5’ te verzekeren pand van steen onder van deze beek lag in het hoogveengebied tussen De Wilp en Bakkeveen en zodoende los pannendak opgetrokken, waarin grenst de oostkant van het raamplan aan de provinciegrens Friesland-Groningen èn aan de Verzekeringspolissen paardestalling, stalling voor een paar koeien gemeente Marum. Ook de lopende verzekeringspolissen en schapen voor eigen gebruik en berging Het bestuur van de Heemkundekring Vredewold-West heeft in juli 2007 een brief gestuurd die Klaas Michiel Elema overnam van zijn voor hooi, voor f 2500. aan Gedeputeerde Staten van Friesland om aan te geven dat de vereniging met interesse voorganger Lubbe Renkema en diens 3. Een schuur van steen gebouwd, met kennis heeft genomen van het plan Koningsdiep en van mening is dat dit plan unieke kansen voorganger Karel Braaksma zijn bewaard pannen en riet gedekt, dienende tot schotting biedt om oude of verloren landschappelijke waarden te herstellen en opnieuw zichtbaar te gebleven. Deze documenten bieden evenals van varkens en stalling van schapen, door maken. Zij doet - aanvullend op het raamplan - enkele voorstellen die naar haar mening een de akte interessante informatie. Het gaat een deur gemeenschap hebbende met versterking voor het gebied zouden betekenen, zowel op cultuurhistorisch als op recreatief om verzekeringen die in 1916 en 1919 door laatstgenoemde schuur, voor f 1000. gebied. Hierbij komen ook de grenspalen in beeld. respectievelijk Braaksma en Renkema bij 4. Een schuur van hout onder los pannendak Concreet stelt de Heemkundekring onder andere voor, om het verdwenen fietspad tussen de maatschappij ‘Nederlanden van 1845’ opgetrokken dienende tot berging van de Bremerwei en de Mjumsterwei opnieuw aan te leggen. Dit pad liep langs grenspaal 24, werden afgesloten via het agentschap brandstoffen en huishoudelijk gerief, staande die een rol speelde tijdens de beëindiging van WO II en na lang onvindbaar te zijn geweest, Gjaltema, te Marum; tegen premies van op 4 m afstand van het onder 3 verzekerde onlangs is teruggevonden. Dit fietspad zou ten noorden van de Bremerwei doorgetrokken f 18,74 resp. f 16,10 per jaar. pand, voor f 350. kunnen worden, parallel aan de provinciegrens langs de verdwenen grenspalen, maar - in 5. Een stookhok, staande op 2 meter van het het bijzonder - langs de terug te plaatsen paal nummer 21, die zo op zijn oude plek aan een Logementhouder Braaksma verzekerde in huis, onder 1 omschreven, voor f 100. tweede leven kan beginnen. Nu niet meer eenzaam in een moeizaam toegankelijk gebied, 1916 de onderstaande opstallen: maar goed bereikbaar voor de wandelaar en fietser die de natuur en de cultuurhistorische De totale waarde van de opstallen is in 1916 waarden van dit gebied willen leren kennen. 1. een huis, van steen gebouwd, met door dus f 12.150. (Wie geïnteresseerd is in de volledige inhoud van de brief, kan deze via de redactie ter hout onderschoten pannen gedekt, waarin Als Renkema in 1919 eigenaar wordt en de inzage krijgen) hotel en café wordt gehouden, staande polis overneemt, is de waarde van de

14 19 Doordat deze inventaris in de koopakte vleeschbakjes en zes andere bakjes; een nauwkeurig wordt omschreven kunnen tinnen koffiekan. Vredewolds Mannenkoor we ons een goed beeld vormen van een In de doorrid: drie voerbakken voor de dorpscafé en –hotel, in de 20-er jaren van de paarden. Geert Braam vorige eeuw. In den tuin: vijftien stoelen, drie tafels, twee Zo worden genoemd: vaste tafels. In een vorig nummer werd het Marums Volkslied, geschreven door B. Kloosterman (1877- In de zaal: een de Schepperbiljart met In de logeerkamers: in elke kamer een 1956) onder de aandacht gebracht. ballen, rek met queuen. kleed en schotten; ledikant met bedden, dekens en kussens; alle buffet met koelbak en zes daarin passende gordijnen, in elke kamer een waschtafel met flesschen; chocoladekast van glas met volledig waschstel; alle vloerzeilen en matjes; Als lid van het Christelijk Vredewolds kreeg ik wel eens de vraag - nadat ik zei dat nikkel, twee bitterflesschen; alle in het buffet en in elke kamer twee stoelen. Mannenkoor leek het mij heel bijzonder ik in dat koor zong - of dat een Leekster koor staande sierflesschen en sierglazen; leestafel, Op de trap met overloop drie stuks loopers om dit oude lied uit te voeren. Daarom heb was. zeven kleine tafels, vijf en dertig stoelen; met kooperen roeden. ik het idee aan de dirigent van dit koor, Steeds weer ben ik bereid om uit te leggen groote kachel, drie schilderijen, glas- en Voorts: honderddertig bitter-, cognac- en Jan Veen te Marum, voorgelegd en hij was hoe dat in elkaar zit: Vredewold was in overgordijnen met koperen roeden; groote madeiraglazen, zestig bierglazen, twintig wild enthousiast. Hij gaat op zoek naar vroeger tijden de eenheid van wat nu de spiegel en de loopers om het biljart. limonade- en spuitwaterglazen, tien bijbehorende muziek geschreven in de gemeente Leek en Marum is. De eerlijkheid Op het tooneel en in de vergaderzaal: champagneglazen, twintig wijnglazen, dertig mannenkoor zetting (dus vier stemmig). gebiedt te zeggen dat je in en rond Leek tien couliesen, een rolscherm, een groote lange en twintig korte palen, dertien lange Mocht dat niet lukken dan zal het koor het een aardig aantal verwijzingen hebt; hetzij uittrektafel en zes stoelen. banken, zes tafels, veertig Weenerstoelen en twee stemmig ten uitvoer brengen. Het is naar gebouwen of een plantsoen of het In de gang: een breede en een smalle veertig mattenstoelen en alle lampen. de bedoeling dat het t.z.t. op een culturele verzorgingshuis met die naam. Er wordt looper, drie matten; groote nieuwe kapstok, avond, voor een breed publiek uitgevoerd nu veel gesproken over een mogelijke dienende voor feesten. Dan is er in de koopakte nog een opmerkelijke zal worden. Het Christelijk Vredewolds gemeentelijke herindeling met Grootegast, In de keuken: tafel met zes stoelen, bepaling opgenomen, waarschijnlijk bedoeld Mannenkoor zingt dan het Marums Volkslied maar wat onze historische naam Vredewold groote kookkachel; twee schilderijen, om de totaal onervaren Klaas Michiel naar aanleiding van een stuk in het blad van betreft zou dat gemakkelijker zijn met Leek, waterketel, twintig koppen en schotels, enigszins voor te bereiden op zijn nieuwe de Heemkundekring Vredewold-West. Je zou want de prachtige naam Vredewold zou dan twintig melkkannetjes en schoteltjes; twaalf leven als hotel- en caféhouder: zeggen Vredewoldser kan het eigenlijk niet. de gemeentelijke naam kunnen zijn. boterhammenbordjes, twaalf messen, twaalf diepe – en twaalf platte borden; zes ‘De verkoper is verplicht gedurende de Toch legt de naam Vredewold vaak meer We houden u op de hoogte van de associaties met Leek dan met Marum. Zelf ontwikkelingen betreffende het zingen van het Marums volkslied!

Interieur van het café (Foto uit privécollectie fam. E.R. Elema)

18 15 aanwezig was bij het tekenen van de koopakte ESA, de beginjaren in De Koppel Paarden en zelfs borg voor hem stond, mag worden opgemaakt dat de Stollenga’s wel iets zagen Joke de Boer-Jager in de plannen van het jonge stel. Voor de wat meer conservatieve boerenfamilie Elema In juni van dit jaar verscheen het boekje ‘ESA kroniek van een bedrijf in Marum, 1927 lag dit wel even anders. Het huwelijk met – 2007’. Trees Mars-Belderok en ik schreven dit boekje op verzoek van de gemeentelijke kasteleinsdochter Trijntje werd als ‘mes- Kunstcommissie Marum. Vanwege mijn ‘dubbelrol’ als medeauteur van het boekje en alliance’2 gezien - een boerenzoon moest redacteur van dit blad ligt het voor de hand dat ik ook op deze plek enige aandacht besteed volgens goed boerengebruik trouwen met aan de historie van de ESA en de relatie tussen dit bedrijf en het dorp Marum. Dat doe ik een boerendochter - en ook een toekomst met veel genoegen. Ik wil u echter in dit artikel geen verkorte weergave of uittreksel van het als caféhouder was beneden de stand. Maar boek voorschotelen. Dit zou ten koste gaan van juist de interessante details en daarmee te Klaas Michiel was beslist eigenzinnig en zette veel afbreuk doen aan het boek. Ik heb dan ook gekozen voor een ander verhaal. door. En zo arriveerde het jonge echtpaar Aanleiding geïnteresseerd is in de jonge historie van Elema-Stollenga na hun huwelijk in april Het bedrijf ESA, toen nog Elema-Stollenga’s Marum en /of in de historie van de ESA1 1922 per fiets in Marum. Hun woning richtten Klaas Michiel Elema en Trijntje Elema-Stollenga Autobusdiensten geheten, werd in 1927 zij eenvoudig in met tweedehands meubelen, (Foto uit privécollectie fam. E.R, Elema opgericht door de zwagers Klaas Michiel Voorbereiding gekocht op een boeldag. Een kastje uit die Elema en Martinus Stollenga. De onderneming Het verkrijgen van de benodigde informatie landbouwer en blijkbaar zagen Klaas Michiel tijd, aan de achterkant beplakt met kranten groeide en werd later streekvervoerder, en het verzamelen van materiaal over het en Trijntje ook wel iets in deze combinatie. uit 1922, staat nog steeds in de kamer bij hun touringcarbedrijf, reisbureau, garagebedrijf bedrijf verliep buitengewoon goed, vooral Hoe ze precies op het idee kwamen om zich kleindochter. en dealer van personen- en vrachtauto’s. Het dankzij de medewerking van de heren Ekke in Marum te vestigen is niet bekend. In ieder Bij de opening van het café hield de vader bedrijf had een veelbewogen geschiedenis. Elema en Klaas Michiel Elema, respectievelijk geval was het in die tijd heel gebruikelijk om van Klaas Michiel, landbouwer Roelf Vele jaren bepaalden de grote, markante ESA zoon en kleinzoon van één der oprichters. Zij publieke verkopingen te houden, die in de Elema uit Holwierde, een gedenkwaardige panden aan weerszijden van de Hoornweg waren ideale bronnen en stelden ons stapels regionale dagbladen werden aangekondigd. toespraak. “Mijn zoon begint hier een café, in Marum-West het straatbeeld, maar paperassen en foto’s ter beschikking. Misschien zijn zij zo op het spoor gekomen maar reken d’r maar niet op dat ’t wat wordt”, enkele jaren geleden verhuisde het bedrijf Bovendien bleken zij heel veel te kunnen van De Koppel Paarden. Waar en of zo sprak hij. Trijn Elema zou zich deze weinig naar het industrieterrein Marumerlage. De vertellen over het bedrijf. En zo kostte het zo’n publieke verkoping inderdaad heeft opbeurende speech van haar schoonvader oude gebouwen voldeden niet meer aan uiteindelijk nog veel hoofdbrekens om een plaatsgehad is dus niet bekend. Wèl staat altijd blijven herinneren en zei er later over: 3 de moderne eisen en werden gesloopt. Om selectie te maken. Het boek mocht namelijk vast dat de koopakte op 10 januari 1922 “ze hadden ons nooit wat in de reken , want de herinnering aan de ESA in Marum West ‘slechts’ 48 pagina’s dik worden, terwijl we werd ondertekend te Groningen. Deze je was ja geen boer…; pas toen ’t ons goed levend te houden en de veelbewogen historie beslist voldoende tekst, foto’s en illustraties akte, opgemaakt door notaris Bruins te ging werd dat anders”. van het bedrijf vast te leggen, heeft de hadden voor een héle dikke pil. Uit het niet Grootegast, is bewaard gebleven. Behalve Kunstcommissie het initiatief genomen om op gebruikte materiaal heb ik een kleine greep koper Klaas Michiel Elema, volgens de akte Koopakte de plek van de voormalige bedrijfsterreinen gedaan ten behoeve van dit artikel, waarin op dat moment ‘zonder beroep’ en verkoper, In de koopakte staat omschreven dat Klaas een kunstwerk te plaatsen. Bovendien ‘De Koppel Paarden’ centraal zal staan. logementhouder Lubbe Renkema, waren Michiel Elema kocht van Lubbe Renkema: wilde men de historie van het bedrijf laten hierbij aanwezig: Ekke Stollenga, de vader ‘eene behuizing waarin hotel en café genaamd vastleggen in een boekwerkje. De Koppel Paarden van Trijntje, die borg stond en als getuigen De Koppel Paarden, met doorrid, schuren, Voor het kunstwerk is de opdracht, na De zwagers Klaas Michiel Elema en Martinus Ebel Jansonius, restaurateur en Jaring Tjeerd erf en tuin aan den grintweg, noordzijde te inspraak van de bevolking gegund aan Jan Stollenga waren geen geboren en getogen Annijas, kellner. De aanwezigheid van deze Marum, kadastraal bekend Gemeente Marum, Bouma uit Luxaswolde. Aan Trees en mij, - Marumers. Het is hoogstwaarschijnlijk laatste twee duidt erop dat de akte werd Sectie F nummer 1295, groot 37,9 are’ destijds gezamenlijk de redactie van ’t Olde toeval geweest dat zij in Marum zijn terecht ondertekend in een café of herberg in de Maar niet alleen dat. Bij de koop waren tevens Guet vormend - werd gevraagd het boekje te gekomen. Klaas Michiel werd geboren in stad Groningen. Dit was destijds een heel inbegrepen: ‘een daartegenover aan den schrijven. Vanzelfsprekend hebben we aan 1898 als tweede zoon van een landbouwer normale gang van zaken. Veel notarissen grintweg gelegen perceel grond, dienende dit – eervolle – verzoek voldaan. Het bleek uit Holwierde. Zijn broer erfde de ouderlijke hielden regelmatig zitting in cafés in de als marktplein (Sectie C nummer 5892, groot een enorme - maar ontzettend leuke - klus boerderij, dus hij moest een andere manier steden, vooral op marktdagen. 13,4 are) en een daarachter gelegen perceel die ons heel veel uren noeste arbeid heeft zien te vinden om de kost te verdienen. Zijn De prijs die Klaas Michiel Elema moest land als ijsbaan (Sectie C nummer 5895, gekost. Maar het eindresultaat is geworden latere vrouw, Trijntje Stollenga (geboren in betalen voor zijn nieuwe bezittingen was groot 69 are)’. zoals wij ons hadden voorgesteld en gelukkig 1897) was een herbergierdochter uit Hellum, f 25.000,= . Dit bedrag, kon hij opbrengen uit waren zowel de Kunstcommissie als de bij Slochteren. Haar vader, Ekke Stollenga, de erfenis van zijn moeder, die al overleed Bovendien namen de Elema’s ook een groot andere betrokkenen - ESA Autobedrijven en was naast caféhouder ook nog een beetje toen hij nog maar een jongetje van 8 jaar deel van de hotel- en café-inventaris over. de familie Elema – eveneens enthousiast. was. 1 2 Als trots medeauteur kan ik het boekje dan ESA kroniek van een bedrijf in Marum is te koop Gezien het feit dat schoonvader Stollenga huwelijk beneden de stand ook van harte aanbevelen aan iedereen die bij Primera te Marum 3 ze hadden geen hoge pet van ons op

16 17 aanwezig was bij het tekenen van de koopakte ESA, de beginjaren in De Koppel Paarden en zelfs borg voor hem stond, mag worden opgemaakt dat de Stollenga’s wel iets zagen Joke de Boer-Jager in de plannen van het jonge stel. Voor de wat meer conservatieve boerenfamilie Elema In juni van dit jaar verscheen het boekje ‘ESA kroniek van een bedrijf in Marum, 1927 lag dit wel even anders. Het huwelijk met – 2007’. Trees Mars-Belderok en ik schreven dit boekje op verzoek van de gemeentelijke kasteleinsdochter Trijntje werd als ‘mes- Kunstcommissie Marum. Vanwege mijn ‘dubbelrol’ als medeauteur van het boekje en alliance’2 gezien - een boerenzoon moest redacteur van dit blad ligt het voor de hand dat ik ook op deze plek enige aandacht besteed volgens goed boerengebruik trouwen met aan de historie van de ESA en de relatie tussen dit bedrijf en het dorp Marum. Dat doe ik een boerendochter - en ook een toekomst met veel genoegen. Ik wil u echter in dit artikel geen verkorte weergave of uittreksel van het als caféhouder was beneden de stand. Maar boek voorschotelen. Dit zou ten koste gaan van juist de interessante details en daarmee te Klaas Michiel was beslist eigenzinnig en zette veel afbreuk doen aan het boek. Ik heb dan ook gekozen voor een ander verhaal. door. En zo arriveerde het jonge echtpaar Aanleiding geïnteresseerd is in de jonge historie van Elema-Stollenga na hun huwelijk in april Het bedrijf ESA, toen nog Elema-Stollenga’s Marum en /of in de historie van de ESA1 1922 per fiets in Marum. Hun woning richtten Klaas Michiel Elema en Trijntje Elema-Stollenga Autobusdiensten geheten, werd in 1927 zij eenvoudig in met tweedehands meubelen, (Foto uit privécollectie fam. E.R, Elema opgericht door de zwagers Klaas Michiel Voorbereiding gekocht op een boeldag. Een kastje uit die Elema en Martinus Stollenga. De onderneming Het verkrijgen van de benodigde informatie landbouwer en blijkbaar zagen Klaas Michiel tijd, aan de achterkant beplakt met kranten groeide en werd later streekvervoerder, en het verzamelen van materiaal over het en Trijntje ook wel iets in deze combinatie. uit 1922, staat nog steeds in de kamer bij hun touringcarbedrijf, reisbureau, garagebedrijf bedrijf verliep buitengewoon goed, vooral Hoe ze precies op het idee kwamen om zich kleindochter. en dealer van personen- en vrachtauto’s. Het dankzij de medewerking van de heren Ekke in Marum te vestigen is niet bekend. In ieder Bij de opening van het café hield de vader bedrijf had een veelbewogen geschiedenis. Elema en Klaas Michiel Elema, respectievelijk geval was het in die tijd heel gebruikelijk om van Klaas Michiel, landbouwer Roelf Vele jaren bepaalden de grote, markante ESA zoon en kleinzoon van één der oprichters. Zij publieke verkopingen te houden, die in de Elema uit Holwierde, een gedenkwaardige panden aan weerszijden van de Hoornweg waren ideale bronnen en stelden ons stapels regionale dagbladen werden aangekondigd. toespraak. “Mijn zoon begint hier een café, in Marum-West het straatbeeld, maar paperassen en foto’s ter beschikking. Misschien zijn zij zo op het spoor gekomen maar reken d’r maar niet op dat ’t wat wordt”, enkele jaren geleden verhuisde het bedrijf Bovendien bleken zij heel veel te kunnen van De Koppel Paarden. Waar en of zo sprak hij. Trijn Elema zou zich deze weinig naar het industrieterrein Marumerlage. De vertellen over het bedrijf. En zo kostte het zo’n publieke verkoping inderdaad heeft opbeurende speech van haar schoonvader oude gebouwen voldeden niet meer aan uiteindelijk nog veel hoofdbrekens om een plaatsgehad is dus niet bekend. Wèl staat altijd blijven herinneren en zei er later over: 3 de moderne eisen en werden gesloopt. Om selectie te maken. Het boek mocht namelijk vast dat de koopakte op 10 januari 1922 “ze hadden ons nooit wat in de reken , want de herinnering aan de ESA in Marum West ‘slechts’ 48 pagina’s dik worden, terwijl we werd ondertekend te Groningen. Deze je was ja geen boer…; pas toen ’t ons goed levend te houden en de veelbewogen historie beslist voldoende tekst, foto’s en illustraties akte, opgemaakt door notaris Bruins te ging werd dat anders”. van het bedrijf vast te leggen, heeft de hadden voor een héle dikke pil. Uit het niet Grootegast, is bewaard gebleven. Behalve Kunstcommissie het initiatief genomen om op gebruikte materiaal heb ik een kleine greep koper Klaas Michiel Elema, volgens de akte Koopakte de plek van de voormalige bedrijfsterreinen gedaan ten behoeve van dit artikel, waarin op dat moment ‘zonder beroep’ en verkoper, In de koopakte staat omschreven dat Klaas een kunstwerk te plaatsen. Bovendien ‘De Koppel Paarden’ centraal zal staan. logementhouder Lubbe Renkema, waren Michiel Elema kocht van Lubbe Renkema: wilde men de historie van het bedrijf laten hierbij aanwezig: Ekke Stollenga, de vader ‘eene behuizing waarin hotel en café genaamd vastleggen in een boekwerkje. De Koppel Paarden van Trijntje, die borg stond en als getuigen De Koppel Paarden, met doorrid, schuren, Voor het kunstwerk is de opdracht, na De zwagers Klaas Michiel Elema en Martinus Ebel Jansonius, restaurateur en Jaring Tjeerd erf en tuin aan den grintweg, noordzijde te inspraak van de bevolking gegund aan Jan Stollenga waren geen geboren en getogen Annijas, kellner. De aanwezigheid van deze Marum, kadastraal bekend Gemeente Marum, Bouma uit Luxaswolde. Aan Trees en mij, - Marumers. Het is hoogstwaarschijnlijk laatste twee duidt erop dat de akte werd Sectie F nummer 1295, groot 37,9 are’ destijds gezamenlijk de redactie van ’t Olde toeval geweest dat zij in Marum zijn terecht ondertekend in een café of herberg in de Maar niet alleen dat. Bij de koop waren tevens Guet vormend - werd gevraagd het boekje te gekomen. Klaas Michiel werd geboren in stad Groningen. Dit was destijds een heel inbegrepen: ‘een daartegenover aan den schrijven. Vanzelfsprekend hebben we aan 1898 als tweede zoon van een landbouwer normale gang van zaken. Veel notarissen grintweg gelegen perceel grond, dienende dit – eervolle – verzoek voldaan. Het bleek uit Holwierde. Zijn broer erfde de ouderlijke hielden regelmatig zitting in cafés in de als marktplein (Sectie C nummer 5892, groot een enorme - maar ontzettend leuke - klus boerderij, dus hij moest een andere manier steden, vooral op marktdagen. 13,4 are) en een daarachter gelegen perceel die ons heel veel uren noeste arbeid heeft zien te vinden om de kost te verdienen. Zijn De prijs die Klaas Michiel Elema moest land als ijsbaan (Sectie C nummer 5895, gekost. Maar het eindresultaat is geworden latere vrouw, Trijntje Stollenga (geboren in betalen voor zijn nieuwe bezittingen was groot 69 are)’. zoals wij ons hadden voorgesteld en gelukkig 1897) was een herbergierdochter uit Hellum, f 25.000,= . Dit bedrag, kon hij opbrengen uit waren zowel de Kunstcommissie als de bij Slochteren. Haar vader, Ekke Stollenga, de erfenis van zijn moeder, die al overleed Bovendien namen de Elema’s ook een groot andere betrokkenen - ESA Autobedrijven en was naast caféhouder ook nog een beetje toen hij nog maar een jongetje van 8 jaar deel van de hotel- en café-inventaris over. de familie Elema – eveneens enthousiast. was. 1 2 Als trots medeauteur kan ik het boekje dan ESA kroniek van een bedrijf in Marum is te koop Gezien het feit dat schoonvader Stollenga huwelijk beneden de stand ook van harte aanbevelen aan iedereen die bij Primera te Marum 3 ze hadden geen hoge pet van ons op

16 17 Doordat deze inventaris in de koopakte vleeschbakjes en zes andere bakjes; een nauwkeurig wordt omschreven kunnen tinnen koffiekan. Vredewolds Mannenkoor we ons een goed beeld vormen van een In de doorrid: drie voerbakken voor de dorpscafé en –hotel, in de 20-er jaren van de paarden. Geert Braam vorige eeuw. In den tuin: vijftien stoelen, drie tafels, twee Zo worden genoemd: vaste tafels. In een vorig nummer werd het Marums Volkslied, geschreven door B. Kloosterman (1877- In de zaal: een de Schepperbiljart met In de logeerkamers: in elke kamer een 1956) onder de aandacht gebracht. ballen, rek met queuen. kleed en schotten; ledikant met bedden, dekens en kussens; alle buffet met koelbak en zes daarin passende gordijnen, in elke kamer een waschtafel met flesschen; chocoladekast van glas met volledig waschstel; alle vloerzeilen en matjes; Als lid van het Christelijk Vredewolds kreeg ik wel eens de vraag - nadat ik zei dat nikkel, twee bitterflesschen; alle in het buffet en in elke kamer twee stoelen. Mannenkoor leek het mij heel bijzonder ik in dat koor zong - of dat een Leekster koor staande sierflesschen en sierglazen; leestafel, Op de trap met overloop drie stuks loopers om dit oude lied uit te voeren. Daarom heb was. zeven kleine tafels, vijf en dertig stoelen; met kooperen roeden. ik het idee aan de dirigent van dit koor, Steeds weer ben ik bereid om uit te leggen groote kachel, drie schilderijen, glas- en Voorts: honderddertig bitter-, cognac- en Jan Veen te Marum, voorgelegd en hij was hoe dat in elkaar zit: Vredewold was in overgordijnen met koperen roeden; groote madeiraglazen, zestig bierglazen, twintig wild enthousiast. Hij gaat op zoek naar vroeger tijden de eenheid van wat nu de spiegel en de loopers om het biljart. limonade- en spuitwaterglazen, tien bijbehorende muziek geschreven in de gemeente Leek en Marum is. De eerlijkheid Op het tooneel en in de vergaderzaal: champagneglazen, twintig wijnglazen, dertig mannenkoor zetting (dus vier stemmig). gebiedt te zeggen dat je in en rond Leek tien couliesen, een rolscherm, een groote lange en twintig korte palen, dertien lange Mocht dat niet lukken dan zal het koor het een aardig aantal verwijzingen hebt; hetzij uittrektafel en zes stoelen. banken, zes tafels, veertig Weenerstoelen en twee stemmig ten uitvoer brengen. Het is naar gebouwen of een plantsoen of het In de gang: een breede en een smalle veertig mattenstoelen en alle lampen. de bedoeling dat het t.z.t. op een culturele verzorgingshuis met die naam. Er wordt looper, drie matten; groote nieuwe kapstok, avond, voor een breed publiek uitgevoerd nu veel gesproken over een mogelijke dienende voor feesten. Dan is er in de koopakte nog een opmerkelijke zal worden. Het Christelijk Vredewolds gemeentelijke herindeling met Grootegast, In de keuken: tafel met zes stoelen, bepaling opgenomen, waarschijnlijk bedoeld Mannenkoor zingt dan het Marums Volkslied maar wat onze historische naam Vredewold groote kookkachel; twee schilderijen, om de totaal onervaren Klaas Michiel naar aanleiding van een stuk in het blad van betreft zou dat gemakkelijker zijn met Leek, waterketel, twintig koppen en schotels, enigszins voor te bereiden op zijn nieuwe de Heemkundekring Vredewold-West. Je zou want de prachtige naam Vredewold zou dan twintig melkkannetjes en schoteltjes; twaalf leven als hotel- en caféhouder: zeggen Vredewoldser kan het eigenlijk niet. de gemeentelijke naam kunnen zijn. boterhammenbordjes, twaalf messen, twaalf diepe – en twaalf platte borden; zes ‘De verkoper is verplicht gedurende de Toch legt de naam Vredewold vaak meer We houden u op de hoogte van de associaties met Leek dan met Marum. Zelf ontwikkelingen betreffende het zingen van het Marums volkslied!

Interieur van het café (Foto uit privécollectie fam. E.R. Elema)

18 15 Paal 25 tenslotte, staat op het drie- terugbrengen, of beschouwen we ze als provinciënpunt bij Allardsoog. Dit bijzondere cultureel erfgoed dat we - getekend door punt ligt niet, zoals te verwachten, ter plaatse de tand des tijds - in de huidige staat laten. van het Restaurant ‘De Drie Provinciën’ maar En wekken we door artikelen als deze de een paar honderd meter noordelijker. Verstopt belangstelling – ook aan Friese zijde van de in de uiterste hoek van een particuliere grens is er al veel over gepubliceerd - willen achtertuin vinden we deze laatste paal, die we ze dan ook tonen aan geïnteresseerden? tegenwoordig wordt onderhouden door de Vragen waarop uiteenlopende antwoorden provincie Friesland. De paal is gerestaureerd mogelijk zijn. Zo is in Frieschepalen sprake en ziet er goed uit, hoewel de kleur iets van plannen voor een wandelroute langs de afwijkt. palen 14, 15,en 16, eventueel uit te breiden via paal 17 naar paal 18 in De Wilp. Monumenten in het landschap Na meer dan 100 jaar stilte lijken er voor de Nu we ons verdiept hebben in de bijzondere grenspalen plotseling roerige tijden te zijn oorsprong en geschiedenis van deze palen, aangebroken. De Heemkundekring volgt - die al ruim 130 jaar stoer hun plaats in het overeenkomstig haar doelstelling- alert wat landschap innemen, dient de vraag zich aan er gaande is rondom de palen en zal, waar hoe er in de toekomst mee om te gaan. Willen nodig, haar invloed aanwenden voor een we ze als monumenten in de originele staat verantwoord beheer van deze bijzondere ‘grensgevallen’.

Café De Koppel Paarden in Marum West (Foto uit privécollectie fam. E.R. Elema)

maand April negentienhonderd twee en te Marum West, A nr. 234, door een deur Raamplan Landinrichting Koningsdiep twintig den kooper in de verkochte zaak in gemeenschap hebbende met na te noemen te leiden en hem daarmede op te hoogte doorrid, voor f 8200. Dit plan heeft ten doel het stroomdal van het Koningsdiep, oftewel de Boarn of Ouddiep, te stellen, alsmede om hem gedurende 2. een doorrid en daarmede gemeenschap opnieuw in te richten, ondermeer door het realiseren van nieuwe natuur en het verbeteren die maand volledige kost en inwoning te hebbende schuur, evenals het onder van recreatiemogelijkheden door bijvoorbeeld de aanleg van nieuwe paden. De oorsprong verschaffen, alles zonder eenige vergoeding’ ‘5’ te verzekeren pand van steen onder van deze beek lag in het hoogveengebied tussen De Wilp en Bakkeveen en zodoende los pannendak opgetrokken, waarin grenst de oostkant van het raamplan aan de provinciegrens Friesland-Groningen èn aan de Verzekeringspolissen paardestalling, stalling voor een paar koeien gemeente Marum. Ook de lopende verzekeringspolissen en schapen voor eigen gebruik en berging Het bestuur van de Heemkundekring Vredewold-West heeft in juli 2007 een brief gestuurd die Klaas Michiel Elema overnam van zijn voor hooi, voor f 2500. aan Gedeputeerde Staten van Friesland om aan te geven dat de vereniging met interesse voorganger Lubbe Renkema en diens 3. Een schuur van steen gebouwd, met kennis heeft genomen van het plan Koningsdiep en van mening is dat dit plan unieke kansen voorganger Karel Braaksma zijn bewaard pannen en riet gedekt, dienende tot schotting biedt om oude of verloren landschappelijke waarden te herstellen en opnieuw zichtbaar te gebleven. Deze documenten bieden evenals van varkens en stalling van schapen, door maken. Zij doet - aanvullend op het raamplan - enkele voorstellen die naar haar mening een de akte interessante informatie. Het gaat een deur gemeenschap hebbende met versterking voor het gebied zouden betekenen, zowel op cultuurhistorisch als op recreatief om verzekeringen die in 1916 en 1919 door laatstgenoemde schuur, voor f 1000. gebied. Hierbij komen ook de grenspalen in beeld. respectievelijk Braaksma en Renkema bij 4. Een schuur van hout onder los pannendak Concreet stelt de Heemkundekring onder andere voor, om het verdwenen fietspad tussen de maatschappij ‘Nederlanden van 1845’ opgetrokken dienende tot berging van de Bremerwei en de Mjumsterwei opnieuw aan te leggen. Dit pad liep langs grenspaal 24, werden afgesloten via het agentschap brandstoffen en huishoudelijk gerief, staande die een rol speelde tijdens de beëindiging van WO II en na lang onvindbaar te zijn geweest, Gjaltema, te Marum; tegen premies van op 4 m afstand van het onder 3 verzekerde onlangs is teruggevonden. Dit fietspad zou ten noorden van de Bremerwei doorgetrokken f 18,74 resp. f 16,10 per jaar. pand, voor f 350. kunnen worden, parallel aan de provinciegrens langs de verdwenen grenspalen, maar - in 5. Een stookhok, staande op 2 meter van het het bijzonder - langs de terug te plaatsen paal nummer 21, die zo op zijn oude plek aan een Logementhouder Braaksma verzekerde in huis, onder 1 omschreven, voor f 100. tweede leven kan beginnen. Nu niet meer eenzaam in een moeizaam toegankelijk gebied, 1916 de onderstaande opstallen: maar goed bereikbaar voor de wandelaar en fietser die de natuur en de cultuurhistorische De totale waarde van de opstallen is in 1916 waarden van dit gebied willen leren kennen. 1. een huis, van steen gebouwd, met door dus f 12.150. (Wie geïnteresseerd is in de volledige inhoud van de brief, kan deze via de redactie ter hout onderschoten pannen gedekt, waarin Als Renkema in 1919 eigenaar wordt en de inzage krijgen) hotel en café wordt gehouden, staande polis overneemt, is de waarde van de

14 19 gebouwen gestegen, want hij laat het totale berging van brandstoffen en kunstmest. Het zonder schildjes. Een trieste verzekerde bedrag verhogen tot maar liefst is bekend dat Klaas Michiel Elema tevens aanblik; de ondergang van f 25.000. Drie jaar later verkoopt hij echter handelde in kunstmest en hij had dus opslag deze paal lijkt nabij, als een het hele bezit, inclusief grond en de percelen van voorraad aan huis. opmaat naar het trieste grond aan de overkant van de weg aan Elema Het ‘hoofd’gebouw wordt nu ook anders lot dat de palen die ooit voor ditzelfde bedrag f 25.000. Heeft hij omschreven. Hieruit blijkt dat er inmiddels verderop stonden heeft vanwege onbekende omstandigheden geen een nieuwe toneelzaal is gebouwd. Er staat getroffen. goede prijs gekregen of is onroerend goed in nu: die jaren minder waard geworden? ‘een huis van steen gebouwd, met door Paal 19 t/m 23 hout onderschoten pannen gedekt, waarin zijn verdwenen; waarschijn- Renkema sloot in 1919 ook een nieuwe hotel en café wordt gehouden, met daaraan lijk ten prooi gevallen aan verzekering af op de inboedel. Hij verzekerde verbonden doorrid en tooneelzaal van steen de ruilverkaveling. Tussen het volgende: gebouwd met losse pannen gedekt, staande 1965 en 1971 ging het 1. Inboedel f 3600, te Marum West Wijk A nr. 298. gebied waar de palen zich 2. Hotel- en café inventaris f 3000, Sinds 1919 is blijkbaar de gemeentelijke zouden moeten bevinden 3. Voorraad dranken, sigaren, provisie en huisnummering gewijzigd. In plaats van A 234 volledig op de schop. In die aanverwante artikelen f 1000, heeft De Koppel Paarden nu nummer A 298. jaren was er vermoedelijk 4. Motorrijwiel met zijspanwagen f 1000, De café-inventaris blijkt te zijn aangevuld met onvoldoende oog voor de 5. Rundvee f 600, een elektrische piano, die apart op de polis is historische waarde van 6. Hooi f 200, opgenomen. De moderne tijd is in aantocht! de grenspalen, als men al Grenspaal 24, ten zuiden van de Bremerweg 7. Schapen f 200, wist dat het om grenspalen 8. Varkens en ’t geslacht f 400 De twee bussen die Klaas Michiel Elema ging. Totaal bedrag: f 10.000,-- samen met zijn zwager Martinus Stollenga in Ook bij Paal 24 kan een bijzonder verhaal 1927 overnam van de heer Winius en die het Toch lijkt bij deze conclusie een kleine worden verteld. Tot voor kort werd Uit de polissen blijkt dat, zoals velen in die begin vormden van de ESA bedrijven, worden kanttekening op zijn plaats: Op diverse aangenomen dat deze niet meer bestond, tijd, ook Braaksma en Renkema naast het niet op deze polissen genoemd. Waarschijnlijk oude kaarten wordt gemarkeerd waar de maar bij het vallen van de bladeren eind café nog wat vee hielden. Bovendien was zijn deze ergens anders verzekerd. grenspalen zich bevinden; bijvoorbeeld als 2006 kwam hij te voorschijn. Achter een Renkema klaarblijkelijk de trotse eigenaar van volgt: ‘Gp. 13’. Het is echter opmerkelijk dikke haag van braamstruiken ten zuiden van een motor met zijspan. In de loop der jaren De laatste poliswijzigingen vinden plaats in dat - ook op oude kaarten - paal nummer de Bremerwei, ongeveer ter hoogte van de zijn de polissen diverse malen gewijzigd, 1934: ‘elektrische piano’ wordt vervangen 18, direct ten zuiden van De Wilp nog wordt Keuningsweg, was deze paal vele tientallen waardoor we bepaalde ontwikkelingen heel door ‘muziekinstrumenten’; een biljart met aangegeven, gevolgd door nummer 22. Deze jaren verstopt geweest. Het ligt voor de hand mooi kunnen volgen. toebehoren en een ’opstand’ voor een staat enkele honderden meters verderop dat ook paal 24 een troosteloze aanblik biedt, marktterrein worden toegevoegd. langs de grens die hier in een gebogen lijn maar dat niet alleen. Wat hem onderscheidt Zo haalt Renkema in januari 1922, ongeveer naar het zuidoosten loopt. De grenspalen van z’n soortgenoten is een gapend, grillig op het moment van de verkoop aan Elema, het Meer over De Koppel Paarden moeten hier erg dicht bij elkaar hebben gevormd gat in de ronde kop. Een zowel motorrijwiel uit de verzekering. Waarschijnlijk Dit verhaal over de Koppel Paarden is gestaan, maar vreemd genoeg ontbreken op triest als spannend te noemen gebeurtenis in heeft hij de motor verkocht, misschien ook gebaseerd op de aankoopakte uit 1922 en diverse kaarten steeds de tussenliggende de bevrijdingsdagen – april 1945 – is hiervan wel aan Elema, hoewel dit niet blijkt uit de een tweetal verzekeringspolissen uit die tijd. nummers 19, 20, 21, evenals paal nummer de oorzaak. Bakkeveen was net bevrijd, akte. Slechts drie documenten, die een schat aan 23. Zou het mogelijk zijn dat deze - of enkele toen op een zondagmorgen een Canadese informatie bieden over een korte periode van deze – palen al eerder verdwenen? tank over de Mjumsterwei het dorp uitreed Later in het jaar 1922 wordt op beide polissen uit de ESA geschiedenis; maar ook uit de met als opdracht de arrestatie van een NSB- aangetekend dat die voortaan lopen: ‘ten geschiedenis van de Koppel Paarden. Want Paal 21 is een verhaal apart. Deze heeft boer. De Canadezen maakten gebaren dat name van den heer K. Elema te Holwierde’. over dit bekende hotel en café - dat eveneens de ruilverkaveling – of enig ander onheil er ruim baan gemaakt moest worden en Klaas Michiel Elema tekent voor akkoord met een lange en interessante historie heeft - is - weliswaar overleefd, maar is verplaatst vuurden waarschuwingsschoten af waarna potlood. natuurlijk nog veel meer te schrijven. naar een locatie van Staatsbosbeheer aan de landwachter en zijn vrouw naar buiten We zullen hieraan in de toekomst zeker nog het Duerswâld in Wijnjewoude. De kans is kwamen. In de hectische toestand kwam een In 1928 is er weer het één en ander eens aandacht besteden. groot dat deze verhuizing ‘s paals redding lid van de Ondergrondse uit Wijnjewoude in gewijzigd. Er wordt dan weer een motor op is geweest, maar voor een grenspaal moet de vuurlinie terecht. Een kogel doorboorde de polis opgenomen voor f 400, maar het deze ‘nieuwe stek’ toch wat onwennig zijn. zijn been. Een buurtbewoner vond hem later, meeverzekerde vee en hooi is vervallen. Ook de kleur – bosgroen – en de huidige verscholen achter de eveneens door kogels Kennelijk heeft Klaas Michiel in deze tijd functie als nestplaats voor vogels, doen geen beschadigde grenspaal. Misschien heeft hij een motor aangeschaft en het vee van de recht aan het fiere verleden van deze ooit zo dekking gezocht achter de grenspaal. hand gedaan. De stenen schuur dient nu als fraaie grenspaal.

20 13 Haarsterveld, in de buurt van de Berend Bakkers Dobbe, Naamgenoten van Marum genoemd naar een vroegere eigenaar. Hier is weer een N.J.I. Mars kleine knik in de waterloop zichtbaar en staat dus een Bij mijn speurtochten naar literatuur over Marum, kwam ik een op het eerste gezicht grenspaal. Robuust aanwezig veelbelovend artikel op het spoor, getiteld Marum, een verdwenen nederzetting? in het landschap, maar evenals (verschenen in Historisch geografisch tijdschrift, Vol. 20, afl. 3, p. 106-110 (2002). Het de twee vorige is ook deze artikel bleek echter te gaan over een nederzetting die bij Wuustwezel in Noord-Brabant grenswachter bruin verroest en gelegen zou kunnen hebben. Dat bracht mij op het idee na te gaan of er nog meer ontdaan van zijn schildjes. plaatsen zijn die Marum heten. Die blijken er inderdaad te zijn. Ik vond de volgende (met een klein beetje smokkelen, door de letters a, ã en å als identiek te beschouwen): Paal 18 staat ten zuidoosten Mårum [ook: Maarum], Graested-Gilleleje, Marum, Sumpranbum, Kachin State, Birma van De Wilp, achter de boerderij Frederiksborg, Denemarken [Officiëel: Myanmar] aan de Gosseswijk 1a. Het 56° 01’ NB 12° 17’ O 26° 27’ NB 97° 37’ OL plekje is idyllisch, zo aan de 13000 inwoners 40 inwoners slootkant in dit kleinschalige Grenspaal 15, in het Haarsterveld coulissenlandschap met z’n Marum, Stockholms Län, Zweden Mãrum, P’yãngan-namdo, Noord-Korea prachtige houtwallen, maar de grenspaal is 59° 51’ NB 19° 00’ O 39° 10’ 42’’ NB 125° 23’ 38’’ OL Paal 15 Deze paal staat in het Haarsterveld, er niet best aan toe. Het is hier drassig en net 1100 inwoners aan het pad dat tussen de ijsbaan en als wij heeft nummer 18 waarschijnlijk natte Als we ons niet beperken tot de afwateringssloot op de Haarsterweg voeten, waardoor hij verzakt is en erg scheef Mårum, Skaraborgs Län, Västra Götaland, nederzettingen, maar ook bergen en uitkomt. Dit pad loopt door verschillende staat. Ook deze paal is, evenals die in het Zweden eilanden meetellen, vinden we ook nog weidepercelen en krijgt verderop het karakter Haarsterveld, onbeschilderd, roestig en van een oude ree, met aan weerszijden 58° 30’ NB 13° 55’ O (naast de twee al genoemde rivieren): eiken. Het pad – en de grens – volgen het 5600 inwoners tracee van de oude leidijk die hier eens het Marum [ook: Moroum, Maroum] river, water uit het hoger gelegen veen moest Marum, Skaraborgs Län, Västra Götaland, Kameroen keren. De knik in de grens die de noodzaak Zweden 08° 19’ NB 14° 35’ OL is van een grenspaal op dit punt, is in de 58° 21’ 05’’ NB 13° 22’ 05’’ OL strak onderhouden sloot heel mooi zichtbaar. Mount Marum Volcano op Ambrym, Vanuatu Paal 15 staat ter hoogte van de westoever Marum, Madang, Papoea-Nieuw-Guinea 16° 14’ ZB 168° 8’ OL van het voormalige Hendrik Douwesmeer en 05° 41’ ZB 145° 4’ O heeft een sterk authentiek karakter….; dat 1800 inwoners Marum Island, SA, Australië wil zeggen: alle sporen van beschildering zijn (gelegen aan de Marum River) 34º 30’ ZB 136º 15’ OL verdwenen, iedere vierkante centimeter is verroest, en twee tegenover elkaar liggende Marum, Zamboanga Del Sur, Filipijnen en de recordhouder, met tweemaal Marum: vierkante openingen markeren de plek waar 07° 49’ 40” NB 123° 27’ 43” OL Mount Marum Marum (ook: Mount Nelson), eens de schildjes waren. 37700 inwoners VIC, Australië (gelegen aan de Marum River) 37º 24’ ZB 142º 28’ OL Paal 16 staat een stukje verderop aan hetzelfde pad en verkeert in dezelfde staat als Aanvullingen zijn welkom! de vorige. Het pad is hier overigens nauwelijks nog een pad te noemen. We lopen door het weiland langs de waterloop en passeren nu de plek waar lang geleden het Hendrik Douwesmeer lag. Paal 16 markeert de oostoever van dit voormalige hoogveenmeer, dat verdween nadat de bemaling van het grondwater werd verbeterd.

Paal 17 We vervolgen ons ‘pad’ en bevinden ons nu aan de Wilpster kant van het Grenspaal 18, ten zuiden van De Wilp Marum in Zweden, ten zuiden van Skara.(Foto: H. Dullink)

12 21 Verloren erfgoed in Nuis

Jan van der Veen en Hinke Dijkhuizen

Er komen reacties op mijn oproep in een vorige uitgave voor kopij voor de rubriek erfgoed. Deze keer komt ‘verloren erfgoed’ aan de beurt. Een bijdrage van mevrouw Hinke Dijkhuizen uit Niebert, die terug gaat naar haar lagere schooljaren in Nuis en in het Westerkwartiers opgeschreven heeft wie er allemaal als middenstander de kost probeerden te verdienen. Uiteraard hopen wij op veel reacties en aanvullingen op dit artikel, zodat de kennis van het verleden niet verloren gaat.

As je zo allinnig ien huus zitten, begun je we an de zuudkant van `e weg ien ’t darde zomor te miemeren over vroeger en toen huus eerst Popkemoa. Hij was melkboer en docht ik bij mezölf: “Wat warren der toch hij har een bakfiets woar der zien melk- en een middenstanders ien Nuus in mien soepenbrijbussen op stoan har. kiendertied.” Dan kwam de schoenewinkel van Gerriet As mien kiendertied reken ik dan de joaren Diek en dan ien “t zölde pand de winkel van dat ik nor de Nuusmer school ging en dat Koning. Die dee in manufacturen, bedden en was mei 1939 tot april 1945. dekens zoas der op`e gevel ston. Ik bin ze in gedachten bij langes goan en dan We blieven an de zuudkant van de weg, dat is ’t wordt ’t een hiele riegel. makkelijkste en dan kommen we bij Sieuwert Nou himmen ze der niet al die joaren woond, Lieffering. Die har een krudenierswinkel. der warren ôk goenent die der mor even De kerk veurbij kwam je bij schoenmoaker woond himmen. Renkemoa en dan kwam kapper As we van Moarum of begunden, kregen Visser. Noa Visser kwam meen ik een

De woning van de familie Onrust aan de Nieuweweg, hoek Mellemaweg te Nuis. Vroeger was hier

de stelmakerij van Klaver gevestigd. (Foto: J.v.d.Veen, Nuis) Op deze bewerking van de ‘Topografische eningetekend, Militaireter hoogte Kaartvan de gemeente Marum. van Tevens is oorsprong zijn vond aangegeven beek het KoninkrijkDeze aangegeven. – waar mogelijk zover voor – Koningsdiep de het van loop oorspronkelijke de grenspalen is zuiden het In zijn. waren der Nederlanden’aanwezig geplaatst en welke op uitdit moment nog 1854 is de officiële provinciegrens (ter plaatse van paal 24). in het grensgebied ten westen van het Wasemeer

22 11 Bewerking de Lauwers zijn bron vond. Evenals de manufacturenwinkel van familie Stuut (ien een poar huzen veurbij en dan kwam je bij Op het vierkant gedeelte van iederen paal, nummers 11 t/m 13 is deze paal zorgvuldig het huus woar joarenlang Wever woont het) Roelf Linker; die har in die tied een boderit aan de voorzijde het wapen van Friesland, gerestaureerd en opgeschilderd in de en dan kwammen Derk en Oarend Rosemoa. op `e stad met peerd en woagen. Weer een en aan de achterzijde dat van de provincie originele kleuren. Die harren een timmerbedrief. poar huzen verder har je dan Kloas van der Groningen. Op dezelfde zijden waar de Dan kreeg je Sip Mertens. Die har een krude- Land met een krudenierswinkel en doarnoast wapens staan een volgnummer en alzoo op Paal 11 staat aan de Scheiding, ter hoogte nierswinkel, mor ôk een eiergroothandel. Aalbert Wiekstroa met vaarf en behang. Hij den eersten paal op twee zijden no. 1 enz. tot van het weggetje Poelbuurt. Ien ’t volgende huus woonde de slachter. Dat was huusschilder. en met no. 25. was Evert Jansmoa en doarnoast zat Marten Paal 12 is tussen paal 10 en 11 geplaatst Kloaver met een timmerbedrief. Verder noar Moarum kwam Ale Kloaver, de Door iederen paal twee meskant bezaagde aan de Scheiding. Oorspronkelijk stond deze Nou himmen we wat Nuus angijt de zuud- stelmoaker en de volgende middenstander eiken ankers, lang 1.00 M², zwaar 9 Centm². paal verder naar het zuiden, tussen 11 en 13, kaant van `e weg had. As we dan an de was weer een stelmoaker en dat was Jan De palen over eene lengte van 0.90 M. in aan het eind van de Hillamagruppel, die daar grins met Nijbert toegoan en we steken de Harms. Doarnoast woonde smid Keuning den grond geplaatst, wel te lood en vast ter plekke de grens aangaf. Door de aanleg weg over,dan kriegen we café “In de Klaver”. en dan kreeg je Hilbrand Heuker met een aangestampt. van de weg bij/op de scheiding zijn de palen Hennerk Posthumus woonde der toen. Dat krudenierswinkel. Tijdbepaling iets anders komen te staan. is nou Nijbert, mor vroeger heurde dat onner Jan Hoazenberg volgde met een garage- Na bekomen last tot aanvang met het werk Op de palen 11 en 12 zijn de provincieschilden Nuus. Ik wiet niet krekt wanner dat verannerd bedrief en dan kwam bakker Wim Dikkers. beginnen en zoodanig voortzetten, dat het na restauratie verkeerd aangebracht of zijn is. Noast Dikkers woonde Boonstroa; hij ree geheel voltooid is vóór den 1en Mei 1874, op de palen verkeerd herplaatst; in navolging Dan goan we weer richting Moarem en dan met de zwienewoagen en dee òk wel aner eene korting van f 3.00 voor elken dag latere wellicht van de provincieaanduiding die we kwam eerst Knelis Broersmoa; die was voermanswaark. oplevering. langs de autosnelwegen zien staan. Bij deze fietsemoaker en hij dee ôk nog stelmoakers- Dan kwam Tjibbe van Houten; die har een Het totale bedrag is f 1220,-; beide betrokken moderne grensborden wordt aangeduid waark. kwekerij en achter zien huus har der een provincies betalen elk de helft van de welke provincie je binnenrijdt, maar voor De volgende was Berend Heuker met holten winkel veur gruunte en fruit. aankoopsom de oude grenspalen was destijds bepaald zien brandstofhandel en dan kwam de An de ree, wat nou de Tuundersweg is, dat het provinciewapen aan de kant van het familie Snip met een galanteriewinkel en woonde Hennerk Wiersingoa. Die was Grenspalen in het landschap eigen grondgebied moest zijn aangebracht. pietereuliehandel. pietereulieventer. Noast Snip was Jan Folmer zien bakkerij Noast de kwekerije har Iwe Rosemoa zien Het is nu 133 jaar geleden dat de grenspalen Paal 13 staat iets verder naar het zuiden aan en dan har je Anton Wiekstroa met een krudenierswinkel en dan volgde Hennerk werden geplaatst. Een lange tijd, waarin veel de Scheiding, waar deze de Leidijk kruist. fietsewinkel en een fietsemoakerij. Dan nog Nienhuus; hij was veehandeloar en nood- gebeurde, maar gelukkig staan verreweg de Het is de middelste grenspaal, die bovendien slachter. meeste er nog. De staat waarin ze verkeren de plaats markeert waar vier gemeenten Noast Nienhuus kreeg verschilt nogal. Dat varieert van prachtig, bij elkaar komen: Grootegast en Marum je café Kloassens. Doar historisch verantwoord, gerestaureerd of aan de Groningse kant en Opsterland en harren ze een kroeg, meel- fantasievol opgeschilderd tot volkomen Smallingerland aan de Friese kant. en peerdehandel. vervallen en onttakeld. In de gemeente Marum De paal wordt Puntpaal genoemd net als de Ien ’t leste huus van Nuus stonden oorspronkelijk 12 palen, waarvan er kleine buurschap in de nabijheid. Deze paal woonde dan nog Berend helaas 4 spoorloos zijn verdwenen. We nemen valt dus binnen de gemeente Marum en is Baalk, die handelde ien u mee op een tocht langs alle grenspalen - daardoor voor dit artikel extra interessant. veevoer. van noord naar zuid - en beschrijven de palen Het is de laatste die er verzorgd uitziet. De An ’t pad har je bij de zoals ze er nu bij staan. palen 10 t/m 13 zijn gerestaureerd. Ze zijn wit Zuderhoek Lammert geverfd, de provincieschildjes zijn aanwezig Westerhof met een gruun- De palen 1 t/m 9 staan ten noordwesten van en het nummer is zwart geverfd. tehandel en tegen de Lauwerzijl. Ze zijn inmiddels dieper in het school over woonde nog landschap verzonken, staan niet meer fier Paal 14 is te vinden 50 meter oostelijk de familie De Boer met rechtop en hebben een groene kleur gekregen. van Frieschepalen, aan het eind van de een krudenierswinkel, een Wel zijn de schildjes met de wapens van de Haarsterweg, in het bosje aan de waterkant. meelhandel en een kroeg. provincie Groningen aan Groninger kant en Deze paal stond aanvankelijk op de noordwest Wat een nering ien Nuus die van Friesland aan de Friese kant, nog in rand van de schans in Frieschepalen, maar niet? tact. Deze zijn zelfs in kleur beschilderd. is waarschijnlijk verplaatst toen de wallen werden geslecht. De paal is in slechte staat Paal 10 staat 15 km verderop, in Surhuister- van onderhoud, maar is heel recent door een veen, op het industrieterrein Lauwerskwartier, onbekende weer wit geverfd. De schildjes Kruidenierswinkel van Sip Mertens omstreeks 1930, hoek Nieuweweg- aan een weggetje genaamd de Ketting. Eens ontbreken en het nummer is niet zwart Van Teyenslaan. Sinds 1990 niet meer in gebruik als winkel. (Foto uit: lag hier het ongerepte hoogveen waarin gemaakt. Gemeente Marum in Beeld).

10 23 De grenspalen werden in principe geplaatst de provinciën Friesland en Groningen, en wel: Publicaties over Marum en omgeving (5) waar de grens een min of meer scherpe 12 stuks tusschen het punt van zamentref- bocht maakt of waar sprake was van fing der grensen van de provinciën Friesland, Samengesteld door N.J.I. Mars het samenkomen met andere grenzen, Groningen en Drenthe, en Friesche palen, bijvoorbeeld gemeentegrenzen. Bij elke langs de gemeenten Leek en Marum, In deze rubriek wordt telkens een aantal publicaties die iets over het werkterrein van de correctie op de rechte lijn werd dus een paal 4 stuks tusschen Friesche palen en den weg historische vereniging Heemkundekring Vredewold-West vertellen, kort besproken. Dat geplaatst. naar Surhuisterveen, langs de gemeenten zullen meestal boeken zijn, maar ook tijdschriftartikelen zullen soms worden genoemd. De Het bestek bepaalde niet alleen de plaats Marum en Grootegast, en 9 stuks tusschen meeste boeken zijn alleen nog antiquarisch verkrijgbaar; sla uw slag op een van de vele van de palen in het ‘nieuwe land’ boven Munnikezijl en het Reitdiep, langs de boekenmarkten die in onze omgeving worden gehouden. de monding van de Lauwers, (de nummers gemeente Oldehove. 1 t/m 9) maar ook waar de overige palen Hoofdafmetingen Bij de boeken die niet meer in de gewone boekhandel verkrijgbaar zijn, wordt aangegeven zouden komen te staan. De nummers 10 t/m Iedere paal zal de volgende afmetingen in welke bibliotheek in onze omgeving een exemplaar aanwezig is. De publicaties zijn 25 werden geplaatst tussen Kortwoude en erlangen: In het geheel lang: 2.00 Mr. doorlopend genummerd sinds de start van deze rubriek. Allardsoog. Over de lengte van 1.10 Mr achtkant, zwaar op de platte zijden gemeten:0,35 Mr. Aanvullingen en suggesties zijn altijd welkom, liefst per e-mail aan [email protected] Bestek en voorwaarden Het bovengedeelte over de lengte van 0,90 Mr. 1e Afdeeling Beschrijving Achtkant, zwaar gemeten als voren: 0,30 Mr. 2e “ Voorschriften en Uitvoering (met een bolvormige kop) e In dit nummer van ‘t Olde Guet besteden we de geleidelijke ontwikkeling van de sociale 3 “ Voorwaarden vanalgemeen- Tusschen laatstgemeld gedeelte echter over aandacht aan twee boeken over aspecten woningbouw in de gemeente Marum worden en aard eene lengte van gemiddeld 0.35 Mr. van de gemeente Marum, die we als ‘zorg’ uitgebreid beschreven en geïllustreerd met Bepaling der plaatsen Vierkant, zwaar: 0,31 Mr. kunnen aanduiden. Voor iedereen immers foto’s van panden en documenten. Het werk bestaat uit het leveren en plaatsen De palen hol gegoten; de ijzerdikte, op de is goede huisvesting en het werk van de 19. J. Boerema: Vuur en water: de van 25 gegoten ijzeren grenspalen, tusschen dunste plaatsen, minstens 9 Milm² brandweer van belang. geschiedenis van de brandweer in de gemeente Marum. Uitgave: Persbureau voor 18. K. Jalvingh: 75 jaar “woning”bouw- Bedrijfspromotie, Hoogezand, 1987. 22 x 31 vereniging Marum 18 maart 1911 - 1986. cm, 75 blz. Uitgave: Stichting SGW [Samenwerkingsor- Aanwezig in de Openbare bibliotheek gaan Groninger Westerkwartier], Grijpskerk, te Marum en de Universiteitsbibliotheek 1986. Druk: Hoekstra’s drukkerij en Groningen. boekhandel, Grijpskerk. 17 x 24 cm, 97 blz. [Voor zover mij bekend: niet in openbare Eén van de taken van een Gemeentebestuur collecties aanwezig.] is het voorkomen en bestrijden van branden. Al is dat al sinds 1851 een wettelijke taak, In 1911 werd de Woningbouwvereniging pas in 1914 werd door de gemeente Marum Marum opgericht. Tot 1972 trad die als de eerste brandspuit aangeschaft. Dit boek zelfstandige organisatie op, maar daarna behandelt uitgebreid de totstandkoming van werd besloten tot professionalisering en de brandweer Marum en de belangrijke rol schaalvergroting en werd deelgenomen in de die vrijwilligers daarin speelden (en spelen). Stichting Samenwerkingsorgaan Groninger Foto’s, ondermeer van enkele grote branden Westerkwartier. De voorgeschiedenis, met die in Marum hebben gewoed, verlevendigen de Woningwet van 1901 als startpunt, en de geschiedenis.

Een gedeelte van het officiële bestek uit 1874, waarin de opdracht wordt beschreven, is in dit artikel opgenomen. De palen waren 2 meter lang, waarvan 90 cm. onder de grond ging. Aan de Groninger kant was het wapen van Groningen afgebeeld en aan de Friese kant het wapen van Friesland.

24 9 nog meer landwinst te wachten stond. restaurant ‘De drie provinciën’, maar Er werd geschreven: Smokkelaars bij Trimunt ongeveer 500 m noordelijker, op de plaats De Lauwers, zo werd in 1759 overeengekomen, waar grenspaal 25 staat. zou van de buitensluis recht loopen naar het Joke de Boer-Jager Reitdiep, dwars door de slikken en schorren, Afspraken over de grens vastgelegd in waar nu de Ruigezandster Polder is. Maar In de maanheldere nacht van 18 op 19 februari 1708 smokkelden Jelle Harmens uit 1724 voor de gewestelijke scheiding behield men Surhuisterveen en zijn zeventien helpers een grote hoeveelheid drank en tabak van Over de afspraken die in de 17e eeuw werden nu den ouden loop van de Lauwers, zoals Marum over de grens naar Rottevalle. Zij werden betrapt door douaniers van de grenspost gemaakt over de grens tussen Groningen en die zich aftekent in de slikken tot aan de Frieschepalen, die echter niet opgewassen bleken tegen de sterke overmacht. Na een Friesland staat in de Groninger Volksalmanak Lauwerszee. Van daar werd tot in de geul treffen op de heide bij Trimunt, werden de grenswachters door de smokkelaars op de van 1942: van het Reitdiep geraaid7 op den toren van vlucht gejaagd! In 1631 was onderzoek ingesteld naar “die Vierhuizen en zo is het sindsdien gebleven8. Een spectaculair verhaal, maar is het waar gebeurd? Inderdaad! Jelle Harmens werd later gelegentheid van sekere nyes aengegravene Vanaf dit moment staakten de Friese toch opgepakt en moest voor het Hof van Friesland verschijnen. De processtukken zijn venen op deze Provincie frontieren omtrent verveners hun activiteiten op Gronings bewaard gebleven en vertellen ons over deze gebeurtenis. die Lauwers gelegen en of die selv tot dese gebied. Chergers In de processtukken wordt nog van een of de provincie van Vrieslant hoirich sijn”. Douane bij Trimunt? Het klinkt onvoorstelbaar, derde weg gesproken, die we op de kaarten De Friesen namen het initiatief tot een Grenspalen maar toch was dit in het verleden de realiteit. niet aantreffen. Deze verbinding tussen afdoende regeling in 1658, 1660 en 1664. De grens was nu vastgesteld, maar een In de 16e eeuw controleerden douaniers in Trimunt en Rottevalle zal de naam ‘weg’ In 1716 waren het weer de Groningers die grens moest ook zichtbaar zijn. Om die reden dienst van de Stad Groningen, langs de waarschijnlijk niet waard geweest zijn, erover begonnen. Op 12 juli 1720 eindelijk werd vaak gebruik gemaakt van natuurlijke grens tussen de Ommelanden en Friesland, want het is niet aannemelijk dat daar, door werd overeenstemming bereikt en na scheidslijnen zoals rivieren; in dit geval de of er geen goederen ‘uitgevoerd’ werden, het veen, een goed begaanbare route was. ratificatie van weerszijden van waar daarbij Lauwers. Als zo’n natuurlijke scheiding niet die niet eerst in de stad Groningen aan Het zal ongetwijfeld een smokkelaarpaadje was afgesproken stond sinds Juni 1724 aanwezig was, moest er één worden gemaakt. de markt1 waren geweest. In de 17e en geweest zijn. Drie ‘chergers’ bemanden de grens definitief vast. Ze was eenigszins Dit was bijvoorbeeld het geval ten zuiden 18e eeuw moest er bovendien op worden de grenspost Frieschepalen. Het waren de willekeurig getrokken, naar men toegaf, van de bron van de Lauwers, waar door het toegezien dat geen accijnsbare goederen Drent Jan Hendriks Snel en de Friezen Aeble maar er waren geen oude bescheiden en “de graven van greppels (scheidingsgreppels/- over de grens werden gesmokkeld. Er is dus Ubles en Wybe Sydses. De eerstvolgende Limyten wedersijts door oudheid des tijds gruppels) duidelijk werd gemarkeerd waar daadwerkelijk vele eeuwen sprake geweest grenspost was in de buurt van Kortwoude, zijn verduistert”. de nieuw vastgestelde grens lag. Een sloot van douane aan de Fries-Groningse grens. zodat het heel goed voorstelbaar is dat De nieuwe lijn begon bij den weg naar liet zich niet zo gemakkelijk uit het landschap Eigenlijk is het niet correct om over douane deze dienaren der wet niet al te best in staat Kortwolde en liep ten noordwesten van de verwijderen, zo werd geredeneerd en al vrij te spreken, want deze naam was in 1708 waren om de sluikhandel in dit ‘grensloze’ Friesche Kampen, die vlak ten zuiden ervan gauw na het verdrag in 1724 deed ‘lans nog onbekend. De douane-beambten van gebied een halt toe te roepen. lagen en dus bij het Westerkwartier bleven. Zij landmeeter Willem Loré’ uitbetaling aan toen heetten ‘chergers’. Deze mannen ging dan Zuidwaarts, boog op een gegeven een zestiental aannemers voor het graven hadden een weinig benijdenswaardige Smokkelaars afstand naar het Zuiden en kwam dan even van ‘4525 roeden9 ‘scheidingsgruppel’. functie. Zij moesten toezicht houden op het Op de avond van 18 februari 1708 liepen ten noorden van het einde van Hyllema’s Toch lijkt het erop dat deze maatregel niet grensvervoer tussen Groningen en Friesland, achttien smokkelaars met pakken op de rug greppel. Vervolgens werd een rechte lijn afdoende was. Enige tijd later werd namelijk maar zaten met de moeilijkheid dat er ter van Marum naar Trimunt en vandaar door getrokken naar een put tusschen de meren van hogerhand een ‘graafverbod’ ingesteld. plaatse eigenlijk helemaal geen grens was! de heide en het moeras in de richting van ten Westen van Trimunt en daar weer een Hadden Westerkwartierders of Friezen zelf Pas jaren later, in 17242, werd de grens in dit Rottevalle. Eensklaps doken uit de bosjes rechten lijn naar de schans bij Friesche Palen. de schep ter hand genomen voor in hun gebied vastgesteld. Vanaf Surhuisterveen drie chergers op, die de achtervolging Verdere punten die genoemd werden waren ogen ‘wenselijke’ aanpassingen op de zo zuidwaarts naar Frieschepalen en dan inzetten. Zij realiseerden zich dat de het midden van Hendrik Douwesmeer, van moeizaam vastgestelde grens? Het is niet richting Allardsoog. Het gebied zonder overmacht te groot was en besloten dat waar een bocht voerde naar het Waesemeer met zekerheid te zeggen, maar het lijkt er grens, waar de douane gestationeerd was één van hen, Wybe Sydses naar Kortwoude en dan eindelijk ging het recht toe recht in ieder geval op dat het handhaven van bestond bovendien uit grote heidevelden, moest gaan om hulp te halen. Met z’n drieën aan op het midden van de Zwartendijkster de grens verbetering behoefde. In 1874, venen en verraderlijke moerassen, waar men konden ze immers weinig uitrichten tegen schans. anderhalve eeuw na het grensverdrag tussen gemakkelijk kon verdwalen of het gevaar de sterke bende. Stad en Lande en Friesland, gaf de provincie liep plotseling weg te zakken in de drassige Na enige tijd kregen de smokkelaars in de Zoals al eerder gemeld was het vanwege Groningen opdracht aan een aannemer in bodem. Er liepen wegen van Marum, naar gaten dat zij achtervolgd werden en besloten aanslibbing nodig de buitenbedding van de Grootegast tot het maken en plaatsen van Ureterp, via Frieschepalen en van Opende tot tegenactie. De bendeleider Jelle Harmens, Lauwers te vergraven en werd in 1759 een 25 ijzeren grenspalen. naar Kortwoude; de Kaleweg. Lammert Tiebes van het Witveen en een spuisluis gebouwd. Deze gelegenheid werd zekere Hendrik uit Oostermeer keerden te baat genomen om ook voor de toekomst 7 raaien = lijnen uitzetten 1 terug in de richting van de beide chergers. 8 In verband met het stapelrecht van de stad de grens te bepalen in dit gebied, aangezien Groninger Volksalmanak 1942. Groningen De drie mannen waren gewapend met een 9 4525 roeden = 17.705 meter 2 Vleer noemt hier het jaar 1737. roer, een stok en mes en een stuckaede.

8 25 Voor de chergers iets konden zeggen riep te zijn tijdens zijn rechtzaak een schitterende Het noordelijk deel van de grens tussen Trimunt (In Tribus Montibus = Driebergen) Harmens hen reeds toe: “Willen jimme verdediging te voeren. Hij verzamelde Groningen en Friesland werd al in het jaar 800 een vrouwenklooster gestaan, dat in 1594/95 vandaer packen oft de duivel salle jimme getuigen die verklaarden dat Harmens, die gevormd door het riviertje de Lauwers, die werd opgeheven. Bij de opheffing werd de hale!” Toen dit niet genoeg indruk maakte altijd in Surhuisterveen gewoond had, nooit ontspringt in Kortwolde bij Surhuisterveen. De grond, bijna 1100 hectare land, heide en riep hij naar de andere mannen: “Comt bij iemand had lastig gevallen, als een braaf hoge venen strekten zich in die tijd uit naar het venen als vijandig katholiek bezit ‘vervreemd’ ons, wij willen se doodtslaen”. De chergers huisvader met turfgraven de kost verdiende zuiden en sloten aan op de venen, die lagen door de Staten van de Stad Groningen en gelastten de mannen de pakken af te geven, en zijn vijf kinderen keurig had opgevoed. waar nu de drie noordelijke provincies bij Ommelanden6. Aan de west- en zuidzijde maar ze werden uitgelachen, waarbij Jelle Dit werkte in het voordeel van deze snode elkaar komen. De Lauwers liep in het noorden vielen de grenzen van het kloosterbezit Harmens wel iets heel oneerbaars deed; smokkelaar. Bovendien zorgde Jelle Harmens voorbij Munnikezijl in de Lauwerszee. Hier ruwweg samen met de toen nog onbepaalde hij keerde de douane ambtenaren namelijk ervoor dat er heel wat ten nadele van douane waren de grenzen niet zo duidelijk aanwezig, grens met Friesland. Alhoewel bekend was ‘zijn bloten eers toe’. Toen Harmens in één Snel boven tafel kwam. Hij bleek goed op mede ten gevolge van landaanwinning. Toen dat in dit grensgebied veen lag was het voor der chergers Jan Hendriks Snel herkende, de hoogte van het criminele verleden van er in 1759 een spuisluis of buitenzijl gebouwd ontginning op dat moment niet interessant daagde hij deze nogmaals uit; er moest nog de cherger en gaf de rechters de raad maar werd, waar nu Lauwerzijl ligt, maakten de genoeg, omdat in de Veenkoloniën aan iets worden ‘afgerekend’. eens te informeren bij het gerecht van Diever wederzijdse gewesten beide weer aanspraak de oostkant van de Stad op dat moment Onder al deze dreigementen kregen in Drenthe. Daar bleek Snel bij verstek te op het nieuwgewonnen land. In dit nieuwe voldoende turf werd gewonnen. De Friezen de chergers het zo benauwd dat zij het zijn veroordeeld wegens ‘schelmstucken en kwelderland vormde de monding van de begonnen in deze periode wel met de hazenpad kozen. Triomfantelijk vervolgden geweldenarije’. Lauwers een uitgestrekte delta, die het vervening, aan hun kant van het onontgonnen de smokkelaars hun weg richting Rottevalle, En zo was het resultaat van deze smokkeltocht stadsbestuur van Groningen zich maar al veen in het grensgebied. mèt de alcohol en de tabak. voor Jelle Harmens een strenge veroordeling, te graag wilde toe-eigenen. De stad had in maar had de kwestie voor cherger Jan dit streven succes: in 1759 werd de meest Van Trimunt via Frieschepalen tot het Drie- Proces Hendriks Snel precies dezelfde gevolgen. westelijke loop van de Lauwers als grens provinciënpunt De chergers maakten toch maar proces- vastgesteld. Zoals er een zandrug liep door het veen verbaal op van het voorval, temeer daar één Straf 3 via Kortwoude, zo liep er ook een zandrug hunner een paar dagen later een briefje op Ondanks het feit dat één der chergers De invoering van de Provinciale Wet van 1850 waarover men vanuit Vredewold over Marum zijn venster geplakt kreeg, waarop stond niets meer of minder dan een misdadiger en het daarin omschreven toezicht van de tussen de venen door naar Frieschepalen kon geschreven: was, ontliep ook de ‘brave huisvader’ Jelle Staten op alle verveningen, droogmakerijen gaan. Ook lag er een dergelijke eenvoudige “Wij passagiers over de heijde; wij doen u Harmens zijn straf niet. Samen met Lammert e.d. dwong de provincies tot een nadere verbinding van Leek via Roden en Bakkeveen bekent maken dat gij op u eigen post blieft en Tiebbes werd hij veroordeeld om ‘op het vaststelling van hun onderlinge grenzen. naar Stellingwerf. Sinds het einde van de 16e soo stout u niet weder maakt als gij onlangs Schavot geleijdet aldaar wel strengelijck Verder moesten de scheepvaart en de eeuw vond men aan die wegen schansen, gedaan hebt dat gij wel weet, want wij doen u gegeeselt en gebrandmerckt en daarna door afwateringsproblematiek beter worden ter verdediging van de doorgaande routes. door desen waarschouwen dat gij niet meer de dienaeren van de justitie in ’s Landschaps geregeld. Een van de maatregelen die Bij Frieschepalen liep de grens door de doet of ’t sal u rouwen, of wij willen doen tugt en werckhuijs gebragt te worden, omme werden getroffen was het uitvoeren van de Oude Schans en ten oosten van het latere dat we niet willen schrieven, wat wij willen aldaer te wercken de tijdt van vijf jaren’. Op voorgestelde afsluiting van het Reitdiep. Drie-provinciënpunt liep de grens door de doen en moeten doen, en gijlieden doet ons deze wijze waren de drank en tabak wel heel Op Gronings gebied ten westen van de Zwartendijkster Schans. Globaal wist men groot verdriet aan, dit voor de eerste maal tot duur betaald. Provinciale Groninger sluis in het Reitdiep dus wel waar de scheiding tussen de latere waarschouwinge, blieft op u eigen post: dat Jan Hendriks Snel werd uitgeleverd aan de werd de Friese sluis gelegd. In 1873 werd met provincies Groningen en Friesland was. Toch is voor u en ons het beste. Passagiers over rechter in Drenthe. Zijn straf was een geseling, dit werk begonnen. De provincie Groningen was er regelmatig sprake van onenigheid de Heide, toegenaamd Sluikers”. tien jaar gevangenis en verder levenslange voerde het uit. In het verlengde hiervan werd ten gevolge van deze ‘onduidelijke’ grens. Dit epistel bleek te zijn geschreven door Jelle verbanning buiten Drenthe. de grens in het gebied opnieuw vastgesteld Na veel geharrewar gaf Friesland in 1737 Harmens, die kort daarna samen met zijn en werd besloten deze grens met palen te zijn aanspraken op het stuk grens tot aan Driehonderd jaar geleden. maat Lammert Tiebbes werd gearresteerd markeren. Dit verklaart waarom de nummering de Zwartendijkster Schans op, waardoor Jelle Harmens en Jan Snel zullen hun leven en overgebracht naar de gevangenis in der grenspalen van noord naar zuid loopt. deze schans uiteindelijk Drents werd en geen lang de avond van de 18e februari 1708 niet Leeuwarden. Wie er verder tot de bende grensfunctie meer had. Groningen en Drenthe hebben kunnen vergeten. En mocht u – nu behoorden is niet opgehelderd, daar Tussen Kortwoude en Trimunt ruzieden zelfs tot 1822 over de grens. In dat bijna driehonderd jaar later – nog eens langs de arrestanten weigerden hun maten te De venen maakten deze streek erg jaar werd overeengekomen dat, het Drie- de ‘Skieding’ gaan, van Opende Zuid naar verraden. Slechts kon worden vastgesteld, ontoegankelijk. Slechts op enkele punten was provinciënpunt bij Allardsoog kwam te liggen. Frieschepalen, tussen de grenspalen nummer dat ook Jelle’s eigen zoon erbij was, evenals het mogelijk door het veen het grensgebied te Echter niet, zoals de naam suggereert bij het 13 en 14, denk dan aan die lang verlogen ene Vroukje Jans uit Surhuisterveen. passeren. In het noorden liep een primitieve 6 tijden, toen de chergers en smokkelbenden De globale grenzen van deze voormalige Jelle Harmens was niet de eerste de beste. weg van Langewold naar Kortwolde over kloosterbezittingen waren: in het noorden de leidijk, hier opereerden. Niet alleen was hij de kunst van het lezen en een zandrug. Verder naar het zuiden lagen die ook de grens vormt tussen de gemeenten schrijven machtig, hij bleek eveneens in staat de voormalige bezittingen van het klooster Grootegast en Marum; in het oosten de rechte sloot 3 dit briefje is bij de processtukken bewaard Bron: Leeuwarder Courant, 29 november 1959, Trimunt. Zoals wellicht bekend heeft er bij langs de Haarsterree; en in het westen en zuiden gebleven J.W. Vleer de toen nog onbepaalde grens met Friesland.

26 7 kwamen veel conflicten voor over gebruik- en bezitsrechten. Zolang het ging om onenigheid tussen gebruikers onderling maakte men zich hier van hogerhand niet druk om. Dat gebeurde pas toen men begon met het op commerciële wijze ontginnen van het veen en er grote financiële belangen op het spel stonden.

De grenzen werden bepaald De zee in het noorden; in het oosten Duitsland, in het zuiden Drenthe en in het westen houdt de provincie op waar Friesland begint. Zo leerden wij in de aardrijkskundeles waar de grenzen van de provincie Groningen lagen. Maar voor de grenzen werden vastgesteld moesten ze meestal bevochten worden. Dit kaartje uit 1830 werd ongeveer 100 jaar Financiële belangen speelden daar uiteraard na het ondertekenen van het grensverdrag een grote rol in. gemaakt en is al een stuk nauwkeuriger. Aan de Duitse kant werden in 1593, tijdens Het toont duidelijk dat de ontginningen aan Friesche zijde van de grens al in volle gang de Tachtigjarige Oorlog al schansen5 waren terwijl het dorp De Wilp nog helemaal opgeworpen op plekken waar vijandelijke niet wordt vermeld. De herkenbare boogvorm legers door het moor (moeras) binnen in de grens ten zuiden van Marum heeft te Op dit kaartje uit 1692 is mooi zichtbaar hoe de wegen langs de grote veengebieden lopen, waar zouden kunnen trekken. In 1764 werd maken met de eigendomsverhoudingen de ontginning nog maar net is begonnen. De plaats Surhuisterveen wordt nog niet genoemd; wel tussen de Van Ewsums aan de Groninger zijn de hoogveenmeren Rondemeer, Bolmeer en Lange meer aangegeven. kant en de Burmania’s in Friesland. de grensscheiding tussen het Munsterse Eemsland en Westerwolde definitief bepaald: een rechte lijn met wat kleine uitstulpingen. Er werden genummerde grenspalen geplaatst. Rond de stad Groningen waren natte- veengebieden. De Hunze en de Drentse Aa gaven hier de grens aan tussen Groningen en Drenthe. De vervening gaf nog wat aanleiding tot strubbelingen maar na de voltooiing hiervan bepaalt het Stadskanaal de provinciegrens ten zuiden van de stad tot Ter Apel. In 1724 werd de grens met Friesland vastgesteld; hij volgt het riviertje de Lauwers in zuidwaartse richting naar Frieschepalen en gaat van daar naar Allardsoog. Daar ligt het drie-provinciënpunt, waar Groningen, Friesland en Drenthe elkaar raken. De grens tussen Groningen en Friesland is aangegeven met 25 palen. Palen waar een heel stuk geschiedenis mee wordt gemarkeerd. Grenspaal 13, de zg. Puntpaal, is in de originele staat teruggebracht. De grens tussen Groningen en Friesland nader bekeken 5 Schans: in het veld opgeworpen versterkingswerk. De Lauwers

6 27 Het Gronings-Frysche grensgebied op een Bericht uit het archief kaartje uit 1660. De grens was nog niet officieel vastgesteld en is een persoonlijke Froukje Boekema-van der Wier interpretatie van carthograaf A.F. de Wit. Dat de kaart erg onnauwkeurig is blijkt ook uit de zeer globale –harkachtige - weergave Het archief van de Heemkundekring Vredewold-West neemt voortdurend in omvang toe. van het wijkenstelsel in het Nyen Oorter Veen De oproep in het AchtDorpenNieuws en de groeiende bekendheid van onze vereniging en de plek waar het grensriviertje de Lauwers brengen velen op het - goede - idee diverse historische stukken aan de Heemkundekring toe begint: ter hoogte van Trimunt. te vertrouwen. Het beheer van dit gestaag in omvang toenemende archief is een bijzonder interessante klus. Je staat er telkens weer versteld van wat er allemaal boven water komt. Vanaf het midden van de 14e eeuw Ook deze zomer hebben we weer we van alles: archiefstukken, verslagen, probeerde de stad Groningen invloed te verschillende verenigingsarchieven gekre- foto’s en liedjes. Het is zo leuk om te lezen krijgen in het uitgestrekte gebied tussen Vlie gen. Dit maal bijvoorbeeld van de CSVM, de wat er bijvoorbeeld 50 jaar geleden aan de en Wezer. Die bedreigende situatie werd Christelijke Sportvereniging Marum en van orde was en hoeveel de contributie toen door de Friezen in 1493 onder de aandacht de Uitvaartvereniging ‘De Laatste Eer’ uit bedroeg. Je wordt als het ware mee terug gebracht van de keizerlijke gezant Otto Marum. Ook van Passage/NCVB ontvingen genomen naar ‘die tijd van toen’. van Langen. De Friezen probeerden de Van particulieren ontvingen we ook toenmalige stad-Groningers een halt toe te weer zeer uiteenlopende zaken. roepen bij hun expansiedrift aan de westzijde Om maar eens iets te noemen: van de Lauwers. Keizer Maximiliaan stelde oude rouwkaarten, tekening en de Friezen in het gelijk en verklaarde dat bouwvergunning Marum A 21, Westerlauwers Friesland zich uitstrekte: uittreksels ‘cadasterplan’ Marum ‘van gherckens brugge (Gerkesbrug over de sectie B, C, F, G en een winkelboekje Lauwers bij Visvliet) al tot de zuete (Suder) van de ‘Kroonwinkelier’. Vroeger zee by Staueren (Stavoren)’3. was zo’n boekje een heel gewoon attribuut dat in ieder huishouden Voorlopig bleef de invloed van de Groningers gebruikt werd, maar voor de dus beperkt tot het gebied van Eems jonge mensen van vandaag is het tot Lauwers. Men noemde dit gebied de volkomen onbekend. Hoe ons Ommelanden. Behoefte aan veiligheid en ‘dagelijks boodschappen doen’ is rechtszekerheid brachten Stad en Ommeland veranderd, blijkt ook uit het verhaal bij elkaar, hoewel niet altijd in grote harmonie. over de ‘verdwenen middenstand’ In 1593 deed de Hertog van Gelre afstand in Nuis, elders in dit blad. Ook de van zijn rechten op Stad en Lande4 ten ‘Kroonwinkelier’ is inmiddels al lang gunste van Karel V. Deze voegde het gebied verdwenen. aan zijn keizerrijk toe stelde een stadhouder aan. In 1595 werden Stad en Ommelanden Verder ontvingen we nog een als zevende en laatste provincie opgenomen verzekeringspolis van ‘De in de Republiek der Verenigde Nederlanden. Nederlanden van 1845’, ten name Sinds 1814 is er sprake van de naam van de heer J.H. Bron, uit 1915. Provincie Groningen. Met deze naam wilde Zo’n oude polis kan geweldige men aangeven dat er was afgerekend met diensten bewijzen bij het verrichten onderlinge strijd. van historisch onderzoek of het schrijven van artikelen. Zo is het De grenzen van de dorpen en eerder verhaal over de ‘Koppel Paarden’ genoemde gouwen vormden de grenzen dat u eveneens in dit nummer van ’t van de provincie, maar waar woeste Olde Guet kunt lezen voor een groot grond was, was vaak niet bekend hoever deel gebaseerd op de informatie het gebied strekte. Als gevolg daarvan uit twee soortgelijke polissen. 3 Uit: Groninger Volksalmanak van 1942 Boodschappenboekje van de Kroonwinkelier. Lange tijd Ook weer een heel waardevolle 4 Behoudens Westerwolde: dat werd in 1619 gemeengoed, nu verdwenen uit ons dagelijks leven. aanwinst dus! door het stadsbestuur aangekocht en kwam pas (Foto: F. Boekema-van der Wier) in 1801 formeel bij de provincie.

5 28 Grensgevallen Jongensjaren bij de zuivelfabriek

Sineke de Groot-Jager Cobi Vos-Olijve

Zeg ‘grens’ en je kunt denken aan je eigen grenzen, de grenzen van je erf, de grens Anne Zwart (67) is geboren en getogen in één van de personeelswoningen van de van het dorp of de gemeentegrens. Vaker wordt bij het woord ‘grens’ gedacht aan de zuivelfabriek in Marum. De artikelen in het vorige nummer van dit blad en de tentoonstelling landsgrenzen. Maar onderschat niet de provinciegrenzen. Hoe scherp zijn de lijnen die over de ‘zuivel’ bij ’t Rieuw – waar hij als vrijwilliger werkzaam is – riepen bij hem veel de provincies van elkaar scheiden. Dat kan verschillen, maar de Fries-Groningse grens jeugdherinneringen op, waarover hij onderhoudend kan vertellen. is opmerkelijk scherp. Over de betekenis van het woord grens zegt Van Dale: grens is: 1. door palen of op andere wijze aangeduide lijn die het ene stuk land van het andere scheidt, Familie Zwart directeur Timmerman blies die op z’n fluitje akkerafscheiding; 2. uiterste kant of rand, bijvoorbeeld van bos of heide enz.; “Op 16 september 1940 werd ik geboren, als en dan maakte je dat je weg kwam. Maar die Direct hieraan gekoppeld kan worden: de zichtbaarheid van de grens. Om onze tuin oudste zoon van Gjalt Zwart en zijn tweede Timmerman vertelde het wel aan m’n pa en plaatsen we een hek of schutting, bij de gemeente of provincie zien we plaatsnaamborden vrouw Elizabeth van der Wijk. Ik heb nog een dan kreeg je ’s avonds ‘de rits er weer af’. Pa of stenen die ons eraan herinneren dat we de scheidslijn passeren. In Europa zijn geen jongere zus en broer. Mijn vader had uit zijn was streng: Wat doen jim bij de fabriek, wat grenzen meer, de douaneposten zijn verlaten, toch weten we nog wel waar de grens ligt. eerste huwelijk ook al een dochter en een doen jim d’r toch? riep hij dan boos en dan De scheidslijn wordt niet meer bevochten, maar de restanten van waar eens het ene land zoon. Hij heeft het niet gemakkelijk gehad, mocht je voor straf ’s avonds niet meer weg ophield en het andere begon kunnen we, als we even zoeken, nog op veel plaatsen in het zijn eerste vrouw is heel jong gestorven en te voetballen of zo”. landschap terugvinden: markestenen1, ingegraven lange takken, maar ook speciaal voor ook mijn moeder is maar 52 jaar geworden. het doel gegoten palen met informatie erop. Dit soort palen kunnen we nog vinden op de Mijn vader zelf is wel oud geworden, 94 Voorzieningen grens van Groningen en Friesland, ook in de gemeente Marum. We gaan de geschiedenis jaar”. “De personeelswoningen kregen water van deze grenspalen nader onderzoeken. en stroom van de fabriek. Heet water voor De woningen de was haalden we op maandag met een Ontstaan van de provincie Groningen Groningen en Drenthe omvatte, inclusief “Wij woonden in het hoekhuis direct naast de karretje in een melkbus. Dat was in de winter Om de grens en de provincie-indeling te Westerwolde. De bisdommen hadden naast fabriek. Het was een rij van 6 woningen; naast wel mooi, dan kon je glijden maar de rest van begrijpen willen we weten hoe de provincie geestelijk gezag ook wereldlijk gezag. Door ons woonde het gezin Nieuwhof, daarnaast het jaar was het sjorren, want zo’n bus water Groningen haar huidige grenzen heeft bevolkingsgroei in de negende eeuw gingen Van der Meulen, dan Buiter, dan De Kleine en was nauwelijks te trekken. Het water was erg verkregen. We gaan daarvoor een eind terug de mensen ook meer landinwaarts wonen; dan Braam. heet, het werd met de stoomslang wel tot in de historie. de voorheen lege veengebieden raakten toen Rechts van de woningen liep een pad met 100 graden opgestoomd. In het begin van de jaartelling behoorden enigszins bewoond. daarnaast de sloot voor afvoerwater richting We hadden zelf geen douche; op de provincie èn de stad Groningen tot het het Oude Diep. Die sloot kwam vanuit de zaterdagmiddag kon je bij de machinekamer gebied waar Friezen woonden. Dit gebied De gouwen breidden zich naar het zuiden weilanden tegenover de fabriek. Ergens in die een sleutel halen en bij de fabriek douchen. strekte zich uit van de Eems in Duitsland tot uit waar nieuwe districten of landgemeenten weilanden was het water bij een bocht mooi Daar maakte het hele gezin gebruik van. ongeveer waar nu Katwijk ligt. Vanaf de derde ontstonden: Langewold en Vredewold. Het breed, de dobbe noemden wij dat stuk. Daar De elektriciteit die de fabriek leverde had eerst eeuw na Christus werd het natter, waardoor deel van de provincie dat ten zuiden en ten heb ik, achter een stoel, leren schaatsen. een sterkte van 110 Volt. De generatoren van de bewoners wegtrokken. Er bleven weinig westen van het Reitdiep ligt en ten westen Het afvoerwater van de fabriek kwam ook de fabriek wekten eigen stroom op, maar mensen achter, maar vanaf de zevende eeuw van de stad Groningen (Humsterland, terecht in de sloot naar het Oude Diep. De geen krachtstroom. De elektrische apparaten kwamen er weer nieuwe bewoners bij. Middag, Vredewold en Langewold) vormt het vissen deden zich graag tegoed aan de in huis, dat waren er natuurlijk nog niet zo Westerkwartier. De kleigronden vinden we in restjes kaas die in het water terecht kwamen. veel als nu, waren daarop aangepast. Toen In de achtste eeuw werden delen van deze het noordelijk Westerkwartier, Humsterland Het was er goed vissen. Er werd simpel een de fabriek later overging op 220 Volt moesten streek ingelijfd bij het Frankische Rijk; dit om en Middag; veen en zandgrond vormen kromme naald met een kurk gebruikt, waar apparaten als bijvoorbeeld de strijkbout en het christelijke geloof te verbreiden. In 787 het Zuidelijk Westerkwartier, Vredewold we de dikste baarzen mee vingen! lampen worden vernieuwd”. kreeg Liudger2 de opdracht om in een drietal (Leek, Marum) en Langewold (Zuidhorn, Elke woning had aan de voorkant een grote gouwen (graafschappen): Humsterland, Grootegast). De grenzen werden door tuin en aan de achterkant nog een veel groter Gjalt Zwart Hunsingo en Fivelingo het Christendom te natuurlijke scheidslijnen, zoals riviertjes, stuk grond: de bleekvelden en verder naar “Mijn vader werkte bij de melkontvangst op prediken. Deze gouwen strekten zich wel riviermondingen- of beken bepaald. achteren de moestuinen. Er werden veel de fabriek. Voor hij in Marum kwam wonen verder uit dan nu; ze liepen in het zuiden door 1 gele bonen gepoot; praat me d’r niet over, je had hij al in verschillende andere plaatsen in tot in de lege veengebieden. De hele streek Markestenen: veldkei die de grens van de gemeenschappelijke gronden bij een dorp moest er altijd schoffelen en dan had je de de zuivel gewerkt. De melk werd in die tijd werd ingedeeld bij het ver weg gelegen markeerde. pest in. En als je dan ééntje raakte met de zowel met paard en wagen als met de auto bisdom van Munster. De stad Groningen 2 Liudger: 8e eeuwse missionaris. Werd ‘apostel schoffel was het niet best. aangevoerd en zat allemaal nog in bussen. daarentegen hoorde net als Drenthe bij der Groningers’ genoemd Succesvol opvolger van Voor ons kinderen was het fabrieksterrein Het lostikken van de deksels gaf veel lawaai, het bisdom van Utrecht. Pas in 1561 werd Bonifatius en Willibrord. Later werd hij de eerste eigenlijk verboden gebied, maar ik zwierf net als het geluid van de aankomende een bisdom Groningen opgericht dat heel bisschop van Munster. er graag rond. Als je betrapt werd door wagens maar dat hoorde je niet meer. Je

4 29 sliep er gewoon om door. van de stokerij van de fabriek werden op de Vooral in de winter konden de deksels van weg gegooid, zo ontstond een sintelweg. Een Van de redactie de bussen goed vast zitten en werd er naast slechte weg, want als je op de fiets de bocht De vorige keer hebben we u - bijna letterlijk - ondergedompeld in de zuivel. We hopen dat dit u de rubberen klopper ook wel eens een hamer snel nam en even je rem aanraakte ging je zo is bevallen en dat u inmiddels ook de tentoonstelling in het Rieuw hebt bezocht. Trouwens, ook gebruikt. Bij hevige vorst kwamen de bussen onderuit en had je sintels in je been of voet. in dit nummer besteden we hier nog wat aandacht aan vanwege de enthousiaste reacties die we eerst in een warmwaterbak om te ontdooien. De trambaan liep toen nog voor de fabriek erop kregen, o.a. van de heer Anne Zwart. De arbeidsomstandigheden waren in de langs. Ook de 6 telefoonlijnen liepen winter slecht, want de melkontvangst lag bovengronds. Soms raakte er een vlieger in Deze keer hebben we een hoofdartikel dat gaat over een heel ander onderwerp, namelijk: op de oostkant. Bovendien was het zwaar de draden en sloeg er omheen. Ze hadden grenspalen. Al meer dan een jaar geleden kwam voorzitter Berend Kingma aan met het materiaal werk en mijn pa had op latere leeftijd vaak dan geen verbinding meer en dan moesten over deze, voor ons tot dan toe, onbekende grensgevallen. Sineke is er ingedoken, deed rugklachten. Hij is pas op z’n 73e opgehouden de monteurs er aan te pas komen. Eerst de onderzoek, sprak met deskundigen en schreef een artikel. Het is zo’n interessant en pakkend met werken en is toen gehuldigd voor veertig vlieger weghalen en vervolgens naar de kast verhaal geworden, over de Gronings/Fryske grens en de prachtige palen die in de 2e helft van dienstjaren. De laatste jaren werkte hij in het aan de Kruisweg om weer contact te maken. de 19e eeuw geplaatst zijn, dat de hele redactie na lezing razend enthousiast was. Dus op een kaaspakhuis, kazen keren of met een spons Tegenover de fabriek lagen weilanden; daar mooie zonnige herfstdag zijn we op grenspalen-expeditie gegaan; van Lauwerzijl tot Allardsoog paraffine om de kazen smeren. Eentonig waren nog helemaal geen woningen. Aan hebben we ze allemaal bekeken en gefotografeerd. Vanzelfsprekend hadden vooral de 13 palen werk, ik heb het zelf ook wel als vakantiewerk de Kerklaan stond één boerderijtje. Daar die in de gemeente Marum staan – of stonden – onze bijzondere interesse. Al wandelend – af en gedaan. woonden Jozef en Hielke van Kammen (Hielke toe struinend door landerijen en struweel – kwamen we op het idee dat zo’n tochtje ook voor de Later hoorde ik wel dat de jongere mensen was vroeger postbode). leden van de Heemkundekring interessant zou kunnen zijn. Mocht u inderdaad interesse hebben, die met mijn vader samenwerkten, vonden Links achter de fabriek, woonde Eeuwe laat u het ons dan weten, zodat we kunnen bekijken hoe we iets dergelijks het best kunnen dat die ôlle kerel vaak wat te brommen had. de Vries z’n pa. (In dat huis woont nu Pop organiseren. Hij was fanatiek en had hart voor z’n werk. Veenstra). De Vries had een groot stuk grond Die jongeren vond ie maar laks”. achter de tuinen in gebruik en verbouwde er Verder ook ditmaal weer een specifiek ‘heemkundig’ item van Jan van der Veen, die mevrouw Hinke Dijkhuizen uit Nuis bereid vond een bijdrage aan dit blad te leveren. Onder de titel ‘Verloren erfgoed’ beschrijft zij de omvangrijke middenstand die het dorp Nuis in haar jeugd bezat. We hebben het nu ook goed voor elkaar in deze gemeente, maar zo’n verhaal stemt je toch wat weemoedig.

Tenslotte brengen we ook onze andere ‘vaste’ medewerkers op deze plaats weer even onder uw aandacht. Dankzij de bijdragen van Geert Braam, Froukje Boekema en Koos Mars kunnen wij u weer een ledenblad presenteren, dat u vast en zeker veel leesplezier zal brengen.

Namens de redactie, Joke de Boer-Jager

Zuivelfabriek ‘Het Zuidelijk Westerkwartier’, met de melkontvangst waar Anne’s vader Gjalt Computerbewerking van een foto Zwart werkte. (Foto: privébezit familie Wieringa) die wij van onszelf maakten tijdens een ‘werkbezoek’ aan de grenspalen. Omgeving rogge en dergelijke. Daar weer achter liep het Door het scannen en bewerken “De Noorderringweg was tot aan de fabriek Oude Diep. Die kronkelde achter de boerderij van allerlei materiaal doen wij ons beklinkerd, verderop werd het een zandpad van Dijk langs (nu bewoond door de familie best ’t Olde Guet steeds weer te met een fietspad er naast. De afvalslakken Borger). De jeugd ging daar graag naar toe voorzien van interessante illustraties.

30 3 om te zwemmen. Als het water te ondiep was had eens in de 14 dagen verlof. Op een keer Voorwoord werd er een dam gemaakt anders ploeterde kwam ik thuis en toen zeiden de buren dat ik je alleen maar in de blubber. Soms smeerden maar verderop moest gaan, want ze waren Beste lezers, we ons helemaal in en liepen dan bij weg al weg. Ja dat ging wel vreemd. Vóór mijn wat heen en weer te springen. Ouwe boer diensttijd werkte ik al bij garage Smidts in De grens heeft de afgelopen zomer als een rode draad door de activiteiten van het bestuur Dijk kwam vaak even kijken: Woj’n proemke Tolbert. Daar had ik intussen ook Fokje leren gelopen. De grens van Marum en Opsterland is ook de provinciegrens tussen Groningen en jongens…? vroeg hij dan”. kennen, waar ik later mee getrouwd ben. Na Fryslân. De aanwezige winbare turf was de bron van sluimerende grensgeschillen. De grens is het overlijden van mijn moeder bleef ik vaak mede daarom van gemeenschappelijke historische betekenis. Na de acte van scheiding tussen De ton in Tolbert. Dan nam ik wel eens de trekker de Groningers en Friezen zijn veel historische kenmerken verloren gegaan, zoals bijvoorbeeld de “Achter elke woning was een ‘huisje’ met een mee van Henk Morren, die een melkrit had schans van Frieschepalen en het herkenningspunt “de Blauwe Steen” op het eind van De Haar. plank boven een losse ton. Om de zoveel tijd in Boerakker en langs de Noorderweg. Er Maar gelukkig wij hebben de grenspalen nog, niet allemaal, maar toch! moest die ton worden geleegd; dan ging je werd zondagsavonds geen melk gereden en er mee het pad langs dat midden achter de dan vertrok ik op maandagmorgen om 6 uur Vanuit het historisch perspectief is niet de huidige provinciegrens bepalend, maar de woningen naar de tuinen liep. Daar werd de met de trekker richting huis en nam de rit van oorspronkelijke plaats van de palen. Dat is althans het standpunt van de Heemkundekring. Daar ton in een gat geleegd, maar in de zomer Henk even mee. Die hoefde dan niet zo vroeg waar de palen zijn verplaatst, zouden deze op de oude plaats terug geplaatst moeten worden. ging de inhoud ook wel zo onder de rabarber op. Dan wordt bijvoorbeeld paal 13, de puntpaal, ook inderdaad weer puntpaal. Ook voor paal 21 en tussen de aardbeien. Het tillen van de Later ben ik altijd in Tolbert blijven wonen geldt dat wij pleiten voor herplaatsing op de oorspronkelijke plek, om het restant van wat door ton gebeurde met twee man en het pad en daardoor weet ik eigenlijk niet precies, een ruiverkaveling is verdwenen, in ere te herstellen. was net breed genoeg om met z’n beiden wanneer de fabriekswoningen zijn over te lopen. Als het regende en het pad afgebroken. Dat zal wel tijdens één van de Om die reden heeft het bestuur zich ingezet om haar zienswijze bij de provincie Fryslân in te glad was gleed je soms uit en viel er niets uitbreidingen zijn geweest, denk ik”. brengen. Bij de provincie Groningen hebben wij het idee neergelegd om een LAW1 ‘Historische aan te houden. De hele inhoud ging dan over wandelroute Lauwersmeer – Allardsoog’ te ontwikkelen. De provincie heeft enthousiast het pad; ik heb er wel eens op de knieën in gereageerd. gelegen”.

De Heemkundekring Vredewold-West blijft betrokken bij de verdere ontwikkelingen. Oorlogstijd “Ondanks dat ik nog erg jong was heb ik wel Berend Kingma. herinneringen aan de oorlogstijd. Er zaten veel Duitsers bij de fabriek, ze sliepen in het stro in de timmerwerkplaats. Boven in de watertoren stond geschut en het vliegtuig dat bij Opende neergekomen is, werd vanaf de fabriek neergeschoten. Achter in het pakhuis, waar ook kaas verkocht werd, kon je naar boven en vanaf daar heb ik het zelf zien gebeuren. Dat weet ik nog best. Tijdens de melkstaking stond het geschut op de fabriek gericht. Mijn vader stond toen bij de melkontvangst en vertelde later dat ie ‘m Kaartje van het grens-gebied best had geknepen. nabij de Puntpaal. Al voor de Ik mocht ook vaak mee met Reker van de turfwinning begon deden zich fabriek, naar de Zuivelbond in Leeuwarden. in dit ontoegankelijke hoogveen Daar kregen we een kist met geld mee om de grens-geschillen voor over het melkrijders, de boeren en de fabrieksarbeiders weiden van schaapskudden te betalen. Tijdens die ritten lag voor in het uit de omliggende dorpen. dashboardkastje een pistool maar ach, daar In 1724, gelijktijdig met het prakkiseerde je toen helemaal niet over”. vaststellen van de provinciegrens, werd eveneens een grens tussen Ureterp (Opsterland) en Smallingerland getrokken: ‘in een rechte lijn tussen de in 1644 gegraven Nautagreppel en de De afbraak Puntpaal’. (rechter stippellijn = provinciegrens aan; linker stippellijn = is gemeentegrens). Ureterp “In 1959 zijn we verhuisd naar de krijgt er een hele punt bij. Het is mogelijk dat de Puntpaal zijn naam aan deze gebeurtenis ontleent, Westerhoflaan. Voor mij kwam dat heel Anne Zwart met zijn zuster voor de rij maar het zou ook kunnen dat deze paal op dit punt al eerder een oude onverwacht. Ik was in die tijd in dienst en fabriekswoningen. (Foto beschikbaar gesteld grensmarkering vormde. 1 Lange afstand wandelpad door A.Zwart)

2 31 ’t Olde Guet Inhoudsopgave is een uitgave van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West in Marum. blz.

’t Olde Guet betekent letterlijk: oude land of landerij. Inhoud 1 In het jaar 1470 heeft het klooster Trimunt haar grondbezit in het kerspel Marum uitgebreid, door Voorwoord 2 de verwerving van ‘Tyarsema Olde Guet’ gelegen tussen de Ae en de Haar. Van de redactie 3 ‘t Olde Guet verschijnt minimaal 2x per jaar. De verkoopprijs voor een los nummer bedraagt € 4,50 Grensgevallen 4

Bij de omslag Vredewolds Mannenkoor 15 De afbeelding op de omslag is het schilderij dat de Marumse kunstenaar Tony Simon heeft gemaakt voor de raadzaal van het gemeentehuis van Marum. De acht personen op de voorgrond ESA, de beginjaren in De Koppel Paarden 16 stellen de geschiedenis en de toekomst voor; daarnaast ook de integratie van de Molukse gemeenschap in Marum. De gebouwen op de achtergrond staan voor de acht dorpen die samen Naamgenoten van Marum 21 de gemeente vormen, v.l.n.r. Lucaswolde, Jonkersvaart, Noordwijk en Boerakker, Nuis, De Wilp, Verloren erfgoed in Nuis 22 Niebert en Marum. Publicaties over Marum en omgeving 24 Doel van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: De vereniging houdt zich actief bezig met het erfgoed van het eigen heem om het waardevolle Smokkelaars bij Trimunt 25 uit de geschiedenis van de gemeente Marum te behouden en de belangstelling voor en kennis van onze leefgemeenschap in heden en verleden te vergroten. Bericht uit het archief 28

Bestuursleden van de vereniging Heemkundekring Vredewold-West: Jongensjaren bij de zuivelfabriek 29 - De heer B. (Berend) Kingma, voorzitter Malijksepad 19; 9363 AT Marum. Tel. 0594 641976. Colofon 32 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve, secretaris Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594 643543. - Mevrouw F. (Froukje) Boekema-van der Wier, penningmeester Wendtsteinweg 70; 9363 AR Marum. Tel. 0594 648000 - De heer J. (Jan) Helder, lid Noorderweg 57; 9361 TC Boerakker. Tel. 0594 549797. - De heer J.A. (Jan) van der Veen, lid Mellemaweg 2A; 9364 PV Nuis. Tel. 0594 513684

Redactie: - Mevrouw J. (Joke) de Boer-Jager Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594 528502. - Mevrouw S. (Sineke) de Groot-Jager De Jutte 25; 9367 RN De Wilp. Tel. 0594 510058 - Mevrouw J. (Cobi) Vos-Olijve Willemstad 5; 9363 XE Marum. Tel. 0594-643543 Het logo van Heemkundekring Vredewold-West, naar ontwerp van H. Dullink, heeft betrek- king op het gebied waarin onze dorpen liggen. De gegolfde lijnen onderin geven de vele Redactiesecretariaat: watertjes aan die in dit gebied stromen en gestroomd hebben. Ook hebben ze betrekking op Kamperfoelielaan 6; 9363 EV Marum. Tel. 0594 528502; fax 0594 646220; Mar-heim, gemeente grenzend aan water. De gebogen lijn is een Typha latifolia oftewel een e-mail: [email protected] Grote Lisdodde, in de volksmond ook wel tourebout of rietsigaar genoemd. Deze plant komt in ons gebied veel voor en is kenmerkend. Het woord “riet” van rietsigaar slaat op “Oude Bankrekening postbank nummer 9557208 t n.v. Heemkundekring Vredewold-West Riet” en “Zwarte Riet”, twee grensriviertjes van ons gebied.

32 1