ANKARA ÜNİVERSİTESİ, DİL ve TARİH - COGRAFYA FAKÜLTESİ
TARİH ARAŞTIR~' \T I ENSTİTÜSÜ ------
TARİH ARAŞTIRM _ALARI
DERGİSİ
Cilt : I - Sayı : 1 Ankara - 1963
ANKARA ÜNİVERS İ TESİ B AS I MEV İ .1964 iSLl\l 1-..0TOPHA:\ELERi 1
(.ı•\ İrı•ııl"r: 0-.ıııaıı l•,llSO) -Üz(•r Sff). S \ L
James ~ e~tfall Tlıonqı-.on'uıı Tlıe \letliernl Library C\cw York. Hafıın. 1957) adlı e-.<•rinin S. h. Paılo\l'r tarafından ) azılan \/u~/im Ulmırİe:; biilü miiuün çe,iri,j olarak -.unduğumuz bu metin, \nad olu'nurı dı~ıııcla kalan Orta Doğu. Kuze) .\friJ..a 'ı· hpaıı) a t ... ıam J..iil iipbaııelerinin bir tarihı;c-.ini 'rr ııwktı·dir.
Ililinıliği üzere. l! Burada çe' iri,.,ini ... undıığunıuz yazıuııı bir 1 lslıim kiitllphnneleri kontı'lllHln rıı ıııi,.· I H lınııu lıuzı nll'•elrler io;in ı·n ı; Bu ~·evirid(', yer, ki"i. kurum, 'e <'"er atlları. nıiimkün merlebe dilimizde yaygın olan şekilleri ile Yerilnıeye ça]ı"ıldı. Tran~krip ... i) on yapıl maşı gc·reken hallerde fslcim Aıısilılopedisi'ne uyuldu. l abancı olaıı bazı adlar melindeki şekilleri ile bırakıldı 'e nırtirıdc gürükıı Lazı yanlışlıklar da ('"'a~ kaynak larına inilerek cliizdtildi. İsa'dan sonra 632 de ölen Muhanımcd'den önel'. \raplar kayda değer Lir yazılı edebi) ala ~alı ip o l anıamı~lardı. O zaman. nıcnkibeh•r. şiirfrr 'e yegane tarih şekli olan şecereler ne~ildl'ıı nc-..ile ağızdan naklediliyordu. \rap Halk Edebiyatı. genel olarak. bugiin de a:- ıı ı karakt l"ri t a"ıınaktadır. \luhaın med, okuma yazma lıilınezdi. Kuran, öliiıııiindl'n bir )ıl -..oııra)a !-adar, muıı lazam bir kitap lıalinıle toplanamaını~ll . _\rap cdebiyalının biiyük bir kı~ ını, dil 'c ;azı bakımından Arapça olma~ıııa ra~ınen, İran a~ıllıdır. Halbuki, Arabi ilimler, Yunan 'e HinılilcrdPn alınmııılır. Bu sebepten, hiam kiitüp• lıaneleriııin tarihini. Arapların \ IJ. Yüz) ıl'ıla İran imparatorluğu 'e l\lıHr'ı felihleriuden sonra, İran C'delıi) alı 'e Yunan ilirnlPrini atlap ı P et mel eri ile baş l atmak gerekir. Grcko- Romen Doğu 'nun kiilLür tarihinde İsa"dan Önce 3;30 ile İsa 'dan Sonra 225 yılları arası gerileme ) alıul duraklama dı·ni iıli. Bu çağ, Doğu 'da Partlar'ın hakinıi)etine rastlar ki bunlar mcdeniyel bakımından Per,,ler'den bir hayli geri idiJcr. llu de' irde en öueınli ıleği~iklik. E~ki Pers dili \ e onuııla hirlikıc Esli Per;; edcbiyatıııın kayboLna~ı ile bunların yerini. Araıni diline yakın olan Sami dil ile ı\ri dil karı~ınıı olan ) C'lli bir dilin, Pehle\l dilinin alınası olrııulitur. Pehle' ice. 11 harften ibaret fakir Lir dildi. Eski Pers cde hiy alıııclan, birh.aı; dini c~cnlen Laşka bir ŞC) kalmamış, iisı dik ı;ok gc·ı,;ınt•ıl,.!1 hu eserler dC', din aclamlarmdan başkası tarafından anlaşılamaz hale gclmiJi· lir. Ilu sebepten, Parllar de' ri, ki lap 'e edebi) allan ) oksundur. İsa'dan Sonra 226 tla Part lıakiıııi)<'li, Eski Pcrs lıaııcdaııındarı gelen Sasan tarafından ) ıkılınca, Hırislİ) an, Yunan 'e Suri) eli unsurların fazlası ilc etkisi altrnda kalmış bir ~·eşil Per,; rönesansı gerçı·klc~ıııi~ oldu. Uu Yeııi- Pers kiilıürii. eıı ) üksek se' iyesiue 'I. ) üzyılda lıııparalor Jüslinyt•ıı'in amans ı z ~·ağdaşı Nu~ire-.au (531 579) yahut Bii) iik Husre\ zamanııııla !'riş li. Onun kalıraınaıılıklarla dolu saltanatı, Pers C'dcbi)almı yeniden C'anlaıı dırdı ve daha mühimi İran'a 'ı: unan eclchiyatıııı değil>-" bile ) unan fobef<• ve ilmini soklu. Denilebilir ki ÜrLa Zaman Doğu kiitiiphanelcri işte hu clcYir de başladı. isL,\~ı KÜ'l DPllAN ELERİ 277 ha'daıı ı,onra 611 de ,.,011 Prr,., İmparatorluğu iizerinclC' kurulan Arap lıakiıııİ) eli, .\rap kiilt ürünii ,.,011 Pt>rs külliirü ilr doğrudan doğruya lema«a ı,:l'linli 'C çok geçmeden fatihl(•r frthrılildiler. Fakat. V H YI. Yüzyıllard a Pers kiihiirü bü)ük ölc;iid<') uııan etkisi allmcla kalınışlı; bu yiizıl<'n, ,\rap lara hakim olan kiillür. ). unan-Prr~ kült iirii oldu. ). unan ılii';'iiuii~iinün Doğu') a gc·c:nıe,.i. Suriyrlilı•ri11 ararılı~ı ilt• olınu!;>lur . •\nlakya. Br) rut '-<' i);ıellikle r rfa okullarında yunun fı·l-efı· H' ilminin ba~lıca e~erlrri Siiryani ('('Y(' ı:PHildi: fakal. Suriydill'r ) unun rdr hi~ alı. grameri ve belagal ilmim• ilgi>-İ/. kalılılar. Jlıri,.li~ anlığın '\a,.,turi nıczlı<'hindrn olan Suriyeliler, bu yiizden. münkir -.ayılma.,alar hilı•. a~ ırıeı (Şizrna) kabul edilip. Doğu Honıa ~ani Bizan« Ortodoks lıükfımcti tarafından lak ip edilen, imparatorluk dahi linde krsin bir din birli ği kurmak politika,.,ı icabı, tazyik ve zulüm altıncla t utulnıu~lardı. Urfa okulu 187 de İmparator Zencı tarafınrlan kapat ılınış 'e siirgiin edilen öğrctın!'nl<'r Orta Çağ Pı•rs 1mparatorluğu 'nun kalbi mesa lır'-inrleki "\"u,.,aybi11\I<' lıima)t' nlııııa alıııııııı;tı. llizan" İmparatorluğu Ortodoks hükfınwtinin okullar üzPrindcki lıaskN, ,\ lİııa okulunun ilmi serhe~tiyt• sahip y ı·~anc yE'r olarak kalmas111a kadar ck,·am etti. Yunan ruhu'<' ö~rrninıinin yoku lınası. bu okulun 529 ela Lmpara tor Jiistiııyen tarafından kapatılması sırasına ra"tlar. Daha sonra lıu okuldaki iiğn·t ııwııll'rin ) C"disi siirgii ıı ı•clilcli 'P bunlar Iran'ın son yerli hanedanı olan Sa-.aııilerirı en biiyiik lıükiiıııcları \w.,.ire' aıı·ın sara~-ına sığındılar. ı Bu y · iizrlPıı İ raıı. Yl. Yiiz~ ıl'ın orl alarıncla \' rupa 'ıla main olan ). unan fel,efo 'e ilminin filizlcııclif!İ bir ortanı halinr gc lmi ~tir . .1 Büyiik ı;oıı;unlu~unu llcl(•nizt' olmuş Suriy(•lilrrin lC'şkil c•t tiği yiizlrrec ınütcrrim. l unan fikir cliin ya-.ınııı ı;alıc,crlerini Farsçaya ı;t•virnıryı• nıı•mur t•clildiler. Ilö) lece \raplar, İran'ı fetlıcttikkriııd(• Lir) aııcluıı ~ C'Tli lraıı <'ılt'!Ji~ al Ye ilminin, iibiir yandan İran ) unan felsefe'<' ilminin mira-.çısı oldular 'e hu fikir iirünlerini \rap ı;a ya ÇC\ ir<'n•k süratlr k('nclilı•rim· ıııalı·ttilc·r. 4 Sonuç olarak. ı\raplar fı•ı lıclliklc·ri y<•rlcrdc ı•mni) C'I iı; irıılı • olcluklarıııı lıi-.M • ılı·r c·L mcz, oralardaki medeni) el üriin• IC"riııi ya\ aş yavaş kc•ndilcriıw malı•tııwyr koyuldular. Kiitüplıanrlcr, t rıuı ı·dt>lıİ)atı. Yunan fC'befr H ilmi clü~iiniişiı ile ilgili kitaplarla dolmaya baş ladı ki hunlarda Arapça unsur olarak ılil 'e yazıdan başka hir ~c·y ~ okt ıı. 2 Bu yedi ll~inin adlan: Daın~l'-rİu s, !-\inıplil·iu ... , Eudaliu~. Peri ... cianu.... Herınia ... , DioL?;cne~. \ c hidoru•'lur. • FaJ..aı. Yunan ıılıhının ilinulr h,ı) alİ)f'lİnİ de' oııı cttirdi[!;i 'öylenelıitir. •Bununla ilgili olar:ıJ.., Vi'. l\ıı•f'h. ··lıır Gr-l'lıidıtf der S~ri~r - \rulıİ•t'ht•n ı·rbı•.,f'lwn ı;-litrralur," Orieııtalia, V t ( 1937). 6R 82, hakınu . Bu) ük Fran•ll lıitgini Eme-l Renan, .\rap edebİ)ııtınıu üncmini ilJ.. •ezen ndumılır. 278 OS~IAN ERSOY-ÖZER SOYSAL Bununla beraber, fatihlerin bu düşünce seviye~ine ulaşmaları için yak laşık olarak iki yüz yıl süren ağır L<'ınpolu bir eğitim devresinin g<'çmesi icap elli. Araplar yiir.yıllarca -belki ele binlerce yıl- sınır boylarından başka hiç bir ) erde ılış diinya ile Lema,ları olmadan. okuma ve yazmadan yoksım ve hu S<'lı<'pteıı de kitaplardan 'e okuma sevgi,.inclen haberı;iz) a~adılar. Halkın çoğunluğu için yazı yazma. bir r;eşiL sihire alaıncl, okuma ise, ölülerden haber almak için yapılan bir nn'i ii) in sa) ılıyordu. Bu gibi insiyaki peşin lıi.iküm lcrin çabucak ortadan kalkması diişiinüleınezdi. ~ Fakat. Medain (CLcsifon) 'e :'\ u!-aybin ·den yayılan. İran ve Suriye-Yunan etkisi ile bu yıkıcı gelenek lerin atılması vr celıaleLin )Okeclilmesi ya,aş ya,aş gen;ekleşti. Arap aı;lından gelmeyen hu kiilı üre bü) iik ilgi gösteren ilk Mi.blüman lıükiimdar Halife l\Te'miırı (813-833) oldu. \fr'mlın. çevre~ine r;ok ı.ayııla Suriyeli rrıiitert'iın ve müstensih Lophı) arak. iran'ın zaptında ele geçen Yunan Siiryani-lran e:-erlerirıi \rapçaya ÇC\ irili. Bu miitercinılerin en biiyiikJerin den hiri, Suriyeli bir nasturi olan E) y·ubiil Rulıih i yahut l: rfa'nın En ııbü (takriben 760- 835) idi. Velut bir yazar olan Eyyubiil Rubad'clcıı bugüne ancak iki esrr kalmıştır. Bunlardan biri. köpeklerde kuduz hastalığı üzerine bir Ri,ale diğeri frlsefi \'C tabii ilimler an•iklopedi,j olan Ilıızinefer Kitabı (Book of Trı·aı;ure'-) arllı eseridir. 6 ) ııııanra ilmi rserlerılen yaptığı çeviri Hya adaptasyonlarla ün almış bir diğer Suriyeli de Jluneyn İbn i,,bak (809- 877) tı. Oğlu 'e ycğı•ni de onun yolunda yüriimiişlcrdir . Hipokral ,.e Calin us'tan çeviriler yapan Uuneyn İbn İ-.hak·ıa .\.rap tıp tarihinin başladığı söylenrlıilir. Bundan sonra Batı Avrupa 'da "Rhazes" diye tanınan Razi g<'lir. Hazi, \raplaşmış hir İranlı olııp. t,.Iaın > ilk zamaııhırıla \rnplann )UZllı:ı 'e ol.umarlan ~üpbe edi~leri için, S. lllarıwlioutb, Lec· ıırr• 011 Aralıir lli.mıritıııs (l.ulrıııta, 1930), 12-li ''· lı~kuıız. \yrıcu, F. !..rcııko", "Thc U'c of \'\" riting for Lht> Prc,ervalioıı of \ııcieııl .\rnlıic Poctr) ," 1 1 olume of Oricnıa/ Sıudies Pre srnıed ın F. G. Br 1 \. H. L. lkcren. Gesrhiclııe der classisclırn Liırraııır inı \/iııelalıer. 1. 152·156. İSLAM KÜTÜPHANELERİ 279 Yunan, İran ve Hinl un~urların birleşmesinden meydana gelen Arabi ilimler, dörl yüz yıl boyunca İ sliim dünyas ında yayılmaya ve gelişmeye devam rtmiş; İslam ülkelerindeki özel külüphanelcrle okul kütüphaneleri bu eser lerle dolmu şt ur. Eı;ki İran t"debiyatının, Arap dilinde aldığı yeni şekli ile yayılışı daha kolay oldu. Na~ıl İı,,Jam ilimleri tarihinde ünlü adlar, Araplaş mış Suriydi ve Yahudilere ait ise, aym şekilde, Arap edebiyatı tarihindl" de ünlü adlar, Araplaşmış İranlılara aittir. Latin edebiyatının, tema Ye şe kil bakımın • A. Mez. D ie Reıwi.,saııı·e cles lslam.• (Ilcidellıerg, 1922). 163-64. " Margolioııth. op. cit., 192; \ , Grohmnnn, " Ilihliotheken uıııl Biblioplıilen in islami>rheıı Orient'', Fes ı srhrifı der Na ıronalbibliotlı ek in il ·ien (Vienna, 1926), 139. •· ro O. Pinto, ··The Librarics of thc Arabs clurinı; the Time of the _\lıa••İd s," Islamic Cul ıure , J 1T ( 1929), 223-2-l. 11 E Bağclat'ın otuzallı kiilüphaneye ı-.ahip olduğu söylmir. Son kütüphane onbin rilt kiLabı olan son nzir İbnül' Alkami'yc aitti. Bu kütüphane de diğer lcı·i gibi, şehrin 1258 de Moğollar tarafından yağma cdilınriıi sırasında tahrip edilmi~tir. Bağdat'ta aynı zamanda, ~ergi veya pazarlarda iş gören yüzden fazla kitap satıcısı 'c kağıt. mürekkep, kalem v~. satan kırtasiyeciler , ardı. Bunl:ırdan bazıları rıa:;:ir olarak da çalışıyor, •ahip olduklan i~tinsahhane lerde uzıııaıı uıü,ırrısilıler kullanıyorlardı. ı~ Bununla beraher, insanın farazi b eyanlar kar~ı!'ıııda dikkatli olması gccc·kir: Trahlus'claki kiit iiphancdc iiç milyon kitahın mevcudiyetini Ye bunun elli binin Kuran, tiek5en binin trfsir olduğunu ayrıca bu küliiphanede yüz ı-eks<'n niiislrıı,ihin c;alıştığını kabul clmrk hir ha~ li zordur. ı ı Trablus ilk Ilac;lı ordusu tarafından 1109 da yağına eılildiği zaman, buranın niifu~u yirmi bin kadardı. Bunların ha~Iıca işi. cam 'c kağıt ) apmaklı. J\Tııhıeşcnı bir cami~i, zengin pazarları , 4-6 kat yiiksek liğinde yapıları 'ardı. 14 Jlac;lılar'rn , Trablus'ta kiiıliplıaneyi "c her ~eyi yıktıkları şüphe götürmez lıir gcn:ektir. Kiitüplıauenin tahrip ~ebebini. bura da ı:ok sayıda Kuran gören bir keşişin bunların yakılma~ını Lrş' ik ettiği gr rekçesine ba~lamak mümkündür. ı~ Daha Doğu.da , İran'cla. birc;ok özel kiitiiplıanc ve halk kütüphanesi 'ar ''Orada, raflara sıralanmış odalar dolusu kitaplar ~önliim. Ilir oda Arap dili ve ş iiri , öhürii hukuk ve ba şka ilimlere ayrılmıştı. Böylece her ilim dalına ayrı bir oda tahsis edilmişti. Eski Yunan ) azarlarına ait lıir kataloğu gözden geçirdim 'e burada İ~L<'cliğim kitaplara baktım. Bu kolek'i) onda öyle c~er ler gördüm ki çok az kimı:;e adlarını i~itmi ş olabilirdi. Ben bile bunları ne önceleri görıniiştüm, ne ele ~ouraları görebildim.'' 16 12 \. Von lueıner. Culıurgı•ulıirlııe tlı•s Orirrıl• 1111/ı'r den C/111/ifnı (\ İeııııu . 1871). 11 , 183. " Du hikaye ilkin, 110·1 te ülen bir l\lü•liimuu yıızar tanıfından •Ü) lrıııni ~Lir. Piııto , O/I. ı·iı., 235-36 "· hnl.ınız. " R. Röhricht, Geschı.clııe dt'S Körıigreichs ./erıısa lem (lıııblmırk, 1898), iB. '· 11 Damasrns Chronide of ıltt• Crıısaıles (Loııtloıı. 1932), 119. '; .). S. Bccldie, "Bocık~ İn lhc Ea-L ıltıriııg t lw Cru-aıle,," Spl'rıılıım, YIJ 1 (1933), 2 Hl. " "irhol-on, op. ciı., 265-66 ''· İSL \M KÜTC l'll.\NEL.F.Rİ :! 111 Genç Alim, lıiikümclarlık kiiı iiplıanı·~indcn bii) ük ölı;üdl• ) arurlaııdı. Bu kiil üphaneuin ) aııına•ındun hir m iiddrt sonra. İhıı Sina. lıikıııl'l ~alıi!>i tek adam h.almak amacı) la. yangını çıkarmakla i Llıam rdil ıni~ti~'I. 20 İran'cla her Öııl'mli ~ı·hir bir kiiliiplıanrye •ahipti. ; "\i,ulıfır. J,..falıan. Gazne, Ba•ra. Şiraz. \fen 'ı- i\lmul'dn kitap kolck;.iy onları hulııııurılu. ~air İhn Hamdan (öliimi.i 935) '1 ll'ul'ıla bir Bilgi E, i kurmıı~ 'ı' lnırayı ilmin ı;t•'(İtli konularında yazılmış c'crlerlc ıloldıırmu~tu. Rııra;.ı. hiitıiıı ilim adanı· larıııa açık olup. fakir olanlara da ka~ıı para,..ı;ı: Hriliy orclıı. Hasra. graıu<'r· ı·ileri ile me~lıurdur:" '\ılıııluddl'' lı• (iiliiıııii 982). tarafından bir kiitiiplıaıw yaptırılmış YC burada ok uy an y ahııı j,t insalıla uğraşanlara para Ycrilnıiı;;t i r. '' İsfahaıı'da zengin bir arazi ı-alıihiııiıı 885 ıarihinılı• bir kiitüphaııı· kurduğu 1 E. G. Brııwıw, Utl'rnn llısıor.ı of l'rrsiıı (l.oıııloıı. 19119). 11, 107. •• Bukhsh, O/I. riı . . U!!. '· '' \frz, op. ciı .• 95. ' · " Ilıiıl.. 166. '· 1 E. Herzf,.ld, •·Einiı:c Biiehrr-dı,ıızr in Prr,irn", F.ph•muid-. r>rimınles (Lcipzb, 19211), '\o. !!8. 1-8, ''· lıakın11 . ' C.ambrid!(t l/rdirm/ //i.ıı>r.ı ('\ı•" Yıırl.. 1<ı2~). 1 V. 2QI. 23 Pinıo, op. ciı., 221·!!5. 282 OS~IAN ERSOY-ÖZER ~OY~.\! , n bunun kitapları için 300.000 dirhem lıarc:ıdığı !<Ö) )enir. 24 Nişabur Kadı~ı İbn Ilibb :ın (ülii mii 965). şrhirr. "Kiitiiplıanr«i Yr öğrencil<'ri n kalacakları l ısı nhır ı ha\ i 'e onlarııı gc~·irrılrrini rlr karşılayarak olan" bir ev miras lıırakmıştı. Ya l nız buradan b.itaplar c' len· iidiim: olarak '!'rilmirordu. 25 İran kiiliiphaıwlrrinin belki tle en iyileri Şiraz \ e l\It'rv'de huluııaıılarclı. Şiraz'daki kiitüphanf', BiiH) lıi Suhanı \rluducldr\ lr (iiliinıii 982) tarafından 'aray c·ivarın H bir mii lt:r (,·ekil), küti.iplıaıırei ( h:.ı :iıı) \l' lıir nezaretçi (M.iişrif) tarafından idare edili) ordu. Kitaplar. iki yanıla clf'po l arııı lıuluıırluğu kemerli, u:r.un lıir holclr l np l anmışl ı . Tlı'r ilinı dalının ayrı bir dol:ıba 'e kataloğa ,aJıip ol olduğu lıu kiitiiphaıll'd<', dtn-arl:ıra dayanmış 1.8;) lll<'lr<' y iibckliğinılc \!' 2. 75 metre g<'n i ,liğind<•, ağa~·ı ::ın oyma. 1.apıları ) ukarıılan aşağıya doğru kapanan kitap dolapları huluıımakla)dı. 2" On iic;iinl'Ü Yiiz)ıl'cla. '\lojı:ol i~tila~ı ~ıra,ırııla ~t .. n 'de. azından on kütüp• hane Yard ı. llunlarclan iki:,.i canıilcrclc geri kalanı da medrE's<'lerde bulunmak taydı. Cnlü coğrafyacı ). akıitii l riaıııthi (1118-1229) Men 'ılf' iiı; yı l kalmış 'e hu ~ırada kiili.iplıam·niıı ki tap iarı·~i konurnnda kendisine göbte rcli ği kolaylıktan hayr!'le clii!;'liiğiinii k::ıyd••tnıi~tir. )iiklıtii l Haına\i, .. e,imrle iki yiiz yahut bundan daha ı;ok l'ilı iicliiııı; alııımı~ kitap bulunurdu 'c bunların cl<'ğcri iki yüz dinar olnıa~ıııa raj!ııwn lı iı; lıir zaınaıı depozit bırakmazdım" ılı'Jlll'ktedir. 27 l\foğoll ' T l akiıl'u '\Jen ·c11•11 kaçmaya zorl ayıncaya kadar O, kiitiiphaııelt:rcll'n '"biiy iik bir okuma a~ı.ı·· ilı· y ara rl anını~t ı. 28 "Orada kaldığım üç yıl ic;iııdc. lıall·ııı 'ık ~ ık yab.alandığı Mrdinc l\.urrlu (bir lıablalık) i~liHıa rılılir,e. lıa~ka lıir ~or l uk la kar~ıla~maılırn. Halka biiyük zalıın<'l 'eren hu ha~tulığa lı<'ıneıı lıl'ııwıı lwrkt>~ ) akalanı)ordu. Tatarlar'ın ge li şi 'e her şeyi main l'cli~lcri Plrııa,ay dı' .... lıalkının alİı'f'llaplığı, neza keti 'e yardırıısc•\ crlipi ili' kitaplarının ı: ok lu ğu ) iiziincl<'n öliiııcc) e kadar oradan ayrılmazdım. ~elıiri lPrketti~inıclc orada on 'akıf 1.iitiiplıanı•,j bulu nuyordu ki kitaplarınııı ~ay ı"ı bakımından o zamana kadar görmediğim Z<'n ginliktcy eli. Bunlardan iki~i cami kiiL iiplıaıwsi) di. Cami kiitiiplıanclerinden 21 S. Khudn Rııkh,h, ··Th<' Rcııoi"uncr of l >l.ıııı."" l. Şercfülmiilk '1ü,tc\ fi ( ı,laliyt' \azırı) Ebu Saad ,,[ulıaınıned Tlın '\lamur'un Camii'ncle dt' hir 1.iit iiphan!' \arclı. l\lii~tnfi. Hicri · ~<> 1 de öldii: Haıı<'f'i mczhelıindcnılı. Bir ba:;-ka l,.ütiiplıanı•. \izanıiilnıülk El - Ha~arı İbn i ... hak·ın Caıııii'nd(· bulunu) ordu. \;.rıca. ~anıfuıi l\lerlrcse... i"nc ait il,i. 'uııiıJi,·ı· 'INlrf''l'"'i'ıw ait bir kiitiiphan!' ffi('\ ('Utlu. ~ll'n 'ıll'ki lıir ıliğı·r kiitiiphane ıl!' '011 vezir lerden Liri olan l\Iecdiilnıiilk. 'e tıitti. Bu arada IIaıuniyc Kiilliyr~indı•ki kii tiiphanc il!' Dcmirİ)I' Hankah"ınılaki kütiiphnne de zikn•clill'bilir." 'Q Doğu'claki hii;.ük lslanı nwd<•niyeti nilıa)t't 'loğol \f Tatar ordularının i~tiHi~ı 'e Hiilagu IIan·ııı 1258 df' Bağrlat'ı tahribi il<' lıii)iik lıir darlH• )<•di. Çağdaş bir yazar. 'foğollar i~· in: "G(•ldilı•r. 'ökt iiln. ) aktılar. kt• ... t İ((•r 'c alıp göt iirdiiler.. denH'ktedir. \(• Cı•ıı:riz il(' d(• lliilügu Han. in ... an lıa) atına \ l' kiiltiir kurumlarına kar~ı ... :ıygı ıluyılular. Onlar camileri atlarına alıır yaptı· lar: kiitüphanl'leri yaktılar: çok kıyın<'t li ) azmaları yakacak olarak kullan dılar: zaptettikleri ~t·hirlndı• ta~ ii,.ı iindc ta~. ı m ız ü,.tüııde ba~ hırakıııadı lar. Buhara· nırı ) agma l'ılilm!'~i ~ıra~ırıda ot uz bin l..i~i katll'ılilıli. :\1 rı~ol hii l,.iiılarlarıııdan lıiı; birinin gö ... t!'rmNliği ,.aygıyı ) alnız Tinıur lıirazf'ık obuıı fethedilmi~ iilkekrin halkına kar~ı gii..,tl'rdi. Bir ı:o k kitapları topladı \ ' C ha~ şehri Srmnkand'da biiyiik lıir kiitiipham· )ilptırılı. ıo Kuıe) \frika. )<ılıut lıillıa,. ,.a Mı~ır. 'Iibliiıııaıılığırı ikiıı(• İ lıii)iik nwr keıi icli. Doğu 'da Bağrlat 'ııı giird iiğii lıizınl't i huratla Kalıirı· ;. apı) ordu. \rap lar J,,kendrriy(·"> i 612 dı• aldıklun ıanınn ı;;elırin 100 ı iy al rMu. 1000 umumi hamamı. 600.000 niifusu (hunun 200.000 i Honıalı. 70.000 i yahudi) olduf(u na dair tekrarlana g<'lıniş rİHl)f ' lll'riıı gnçrl,.lr bir ilgi,j )Oktur. '\ynı zamanda, J\fö,.Jiimauların kiitiiplıaııl'lt'rİ tahrip rdip. )azmaları ilr ateş yal,ıp 1000 hamamı ı~ıttıkları da gı·rı;l'k ıll'ğilrlir. t~J... cndc riyc şartlı olarak LP,Jiın alııııııı~. şehirdeki kiJi,,.e 'e lıinalard dokunulmaıııışt ır. _\rap 'alı~eti lıakkmtlaki lıu yalan bilgilen• ilk drfa '\.il. 'ı ıiz;.ıl"cla yani olayın 'ukuuııdan altı a ... ır .... onra ' Yükiıl. \lı'ı·uın n l -Bııltliin, 1\, 50'1, 1. il, Yu1.ıır. lı!t J,.ı,.nıı n do~ru ~e' iri,iııtlen öliirü, C:ı' ifornia lrrıhrr,it~-i'nılr:ı l'rof,., ır \\ il.iaın Popperr ~ıil.ranlarını ,.ıııı.ır. •• Browae, op. riı .. Ti. t2. 281 OS\fAN ERSOY-ÖZER SOYSAL raı;L l anır. JI G<'rc;rklc İı.kı•nderi)C, Arap islila~ınclan ;;onra bifo, Jiıristiyan ögretmenlcria nıiiınanaatıııa rağmrn. fcl~efe, tıp '<' matematikte Hdleni;; ı i k araştırmaların Kuze) _\frika" dahi merkezi olarak kalmıştır . \raplar şe hirı.frki lıii) üh lini,crı-ile)C dokunmadılar vr Halife II. Ömer zamanında lıu iinİ\ erı>İle \ntakya'ya nakledildi (718-720) 'e bö) lece onun etkİ;;İ Bağdat "' İran'a kadar ulaııtı. J? J\.uzc) \frika \rapları krııdi öz kiiltürlerini i;;kcn ıkri) c') r tercih ellikleri Kahire'de gl'lişıinlill'r. JJ Kalıirr",k ilk kiitüplıanr. Fatinıi IIalifesi El \ziz (975-996) tarafından 988 ek, ) inr krrıcfo.inin te,,İR l'lli~i Ye Yakıflarıııdan gelen gelirle otuz beıı öğ rrııcinin ia'ıe 'c ihatr edildiği Bilgi Evi ' niıı) anında kuruldu. 34 Bu okul kütiip• lıane:-İniıı muhı rnwlı•n 100.000 (bazılarına göre 600.000) adet ciltli kitabı var dı ki bunlar ara~ıııda altın H giimii;-lc gayt'l sanatkarane tczlıib t'dilmiş 2 lOO K uraıı 'arclı. Bu e~rrler. kiitiiplıaıırnin iisı iiııcle ayrı bir odaya konulmuştu. Kiıapların gı·ri kalanı. hukuk, granın. belagat. tarih, biyografi, a~lronomi "\ e kim~ aya ait olup cJınar(ar boyunca konmuş \'C raflara bölünmİİŞ dolap !:ıra yerleşı irilmi~t i. Bu dolapların kapıları kilitliydi. Kapılarm üzerine o lıöWmrleki kitapları ilııh a l'lkıı lisu·ln a~ılmış 'c bunlarda hC'r bilim dalmda C'hiJ, olan kitaplar da i şaret edilmi~ti. JS Bu kolrbiyoııuıı lıiiyiik lıir k ı smı, Halife El Hakim bi-Emrillah tarafın dan 100·1· ),lında kurulan "\e iı;iıırl!' çok nadir eserler bulunan 'c ıuiihalağlı olarak 1.600.000 <'ili esrri ihtiva el tW siiylenen Dariil-ilın veya Bcytül-hik• ıııe"tle toplanııııştı. '"llcy tiil-hiknıe (Bilgelik Evi) diye anılan bina, Hini 395 (Miladi 1001) ~ ılıııın Cemazİ) elahır ayının srkiziııci giiııü ac;-ıldı . Öğrencih·r oraya yerleş tiler. Kitaplar, garnizon haline getirilmiş kalelerin (Fatimi Halifelerinin ikamrıg:ihları) kiil iiphanelcriıırlen getirildi 'e halkın yararlanma~ıııa >-unul ılu. \rzu etlrn lıerkc ;;, i s trdiği kitabı kup)<' eımerle yahut okumada serbestli. \(imler. l\.uran. asi roııomi. gramrr. li'ıgat 'e tıp iizerinde tl'lkikat yaptılar. Bina, bundan başka halılarla donatılmış, biit iin kapı 'l' koridorlara perdeler "S. Lnıı~-Poole. 1 lli•t~r) nf E/!.1J11 iıı ılıc 1/iddlc ·1ıı;rs (\"c" \ork. 1901). l~. •. " M. '1.,ycrlınr. •·Da• Sdıiı·l..-ııl ılcr Schııle von \lc •rnıı ılricıı un ter aralıi,dıer llı•rr, c haft," Forsrlııırı~eıı ıııııl Fortsrlıriıır . '1. ' ıt Pinto, op. ri ı., 2~5. \O, 1 :. Crohmııun, np. rit" 13:?. !-!. İsT.A\I KLTPPHANELERİ konmuı;;. Le~i~in korunması için idareciler, hizml'lçilı·r, kapınlaı· 'e ba~ka hizmetliler La~ in edilıniı,ti. Halife El Ilakinı bi-Emrillah'ırı kiitüplıaıır-..iııden şu kitaplar gNirtilmi~Li ...... ilim 'e edebiyatla ilgili 'c ııcfo hatla yazılmış kitaplar ki lıiı; hir hiiküııı Hu Bilgelik E-. i'uin a\·ılı':ınclan 60 yıl sonra. 1068 da Ebiilfrrec ) irmi beş de\ c ) iikü kitabı , askerlrriııiıı ürretiııi iiclcnırk iı; in, 100.000 dinara !iatlı. Bir kac; ay ~oııra Türk asb..crlc>ri Halife ' ııiıı kU\Hllı•riııi )C'llip Sara}• i~gal 'c tamamen yağma eltiler. hkcri ayaklanma ~ıra,ıııd:ı. kitaplarııı nrfi .. deri ciltleri y ırLılıp buıılarılan a) ak kabı yapıldı. Yazmaların sahifeleri ya yığınlar halinde kumlara atılılı 'C') a rnııraılan .. kitaplar ıeıw~i., .ıs diye· aııılaıı. Abyar·a yakın bir yerde yakıldı. llu felak.ettc•ıı •onra Fatirııi hiikiiıııdarları, tekrar b.itap toplama faaliyetine La~bılılar. Bir asır sonra. 1171 de Srlfılıadıliu Kalıirc'yP girim·p ~araycla l~0.000 <'İltlik bir ki.iliiplıanc buldu H bu kitap ları alim , ezici El Katlı El Fazıl'a , rrdi. 1" lli Pinto1 op. cit., 22i-28. ~nyfnbrda Makrizi'clrıı :ıllu-rııuı ohırttk H~nııi~tir. 17 Piıııcı, op. ciı., 232-33. ''· '• L:ıne·Poole, op. ciı., 1 ı9. '· " Ibid.. 193. s. 286 OSMAN ERSOY-ÖZER SOYS,\L El Hakim.in Bilgelik E, i'ndcn haşka Kahirı•. azıdan dört biiyük özel kütiiplıaneye sahipti. Bunlardan iki,.,i 1 alı udilere, 4'' üçiinciisii bir Arap cnıirinc, clördiirıcii,ii 1'.alıire"li Lir hekime iiit bıılunuyoı du. Kahirc'cleki özel kütüphaneler lıakkıudaki bilgi. İbn Ehi Lsayhi'a 4 1 tarafından yazılan 'e çok ı;.üıııullu bir eser olan 't uııaıı 'e '\rap Ifckimlt>ri tarihinden alınmıştır. llundan öğrendiğimize göre, XI. Yüzyıl Fatimi Em iri Malınıudüddc' le İbn Fatik, klii,.,ik ilimlrrin biiyük hir lıa)rauı idi. O, tıp, matematik H' frlsrfeyi de\ rin en üıılii lıocalarııı ··Emir Fa tik. ilim 'c irfan sıılıibi olma) ı i,Lcnli 'e bir kütüphane kur muştu. \tından iner inmez kitaplarına ko:;.ar 'e kim~c O'nu litapların Kalıire'ııiıı dördiincü kiit üplıancı,İ 1139 da \ri"to iizerinP bir tef~ir yazan. J;'aİr-hckim El l\l uarrif'c iiit lıulunuyordu. İ bıı Ebi L":.ı~ bi'a bu konu•b şun ları yazıyor: '" Süzü edilen ıki \ nh•ıdi küıüphanc-i. \ ul..ııb hen Killi- ve Doktor Ephraim'e oiııi. Dr. Piulo (t1p. riı., 216. •.) •·Kuhire\le diinyuııırı eıı nıulıteşerıı kiiliıphuacledıulcıı lıirİ•İ lıulııııclıı· j'!unrlan, özel kişiler, kitnp kol<'k•iyonlurııın <:ılıip olma ı:erc:?ini du) n111rııı<:lardır" ··Onun için, kilap satııı alma ve okuma, başkalarını hayrete dii~ürecek dPrccl'clP önemliydi. l\lantıkı;-ı Şe) lı SacliJüddin"in bana söylediğin':! göre "El M uarrif'iıı t'\ inde geniş bir hol, kitap dolapları ile dolu olup. '\luarrif, za manının ço~unu burada okumak '<" i~ı iıısalı PlmeklP gf'<;irirdi. Bilimin her dalında hinll'rcc cilt l,iıaba sahip olan bu ~ahıs için ~i)~ lcnecck en gü~cl şey, bu kitapların her biriniıı arka~rna giizel bir cümle yahut belirli bir eserin mahiyetine tlikkati <;ckrn kayıLlar koymuş olmasıdır. Ben, El Muarrif"in adını ta~ıyan \ e o'ııa ait olan tıbbi 'e ilmi bir ı;ok kitap gördiim. Fakat bun ların içinde fe,kalade güzı• l tcf~ir \t' i zahları lıa'i olınayaıııru giirmrılim." H \raplar. 711 de İspaııya"yı feLlıeJiıH'I', köh.lü 'e miite!'an.i~ bir .b.ültürlt• karşıJıışmaılıJar. Araplar' dan önce ) ine buraya bir istilacı olarak gelmiş olan \iizigotlar, ilme fazla lıir ~ey katmamı~l::ırclı. Bizaıı~ Nki~i Giinc•y'c inhi~ar rtnıiş; Katoliklik, Latince ile 'ınırlanmış ve Yahudiler kendi aka lıuJmuş oldular. 4(• i~panyol-Arap \frclt'ni;. t•ti. M ü~lümanlarm Surİ) c 'ı• '\lıHr'tla meydana getirdikleri lıygarlığııı Lir L('llzni itli. l3ağrlaı 'ı· Kalıire'dt• olıluf,u gibi. Kur tulıa 'da da Ilalifcler ali Dl h.iıu~eler olarak ilmi lıiına) (' Pdiyorlardı. Yakın Doğu ve K uzcy Afrika 'da olduğu gibi Araplar hpanya ';. a da )Cııi iirünler ge tirmiş, tanını geli'İtirnıiş. ~ulama i~ini yaygın hale ~okmuş. fabrikalar yapmış, z<'ngiıı şehirler kurmu~ Ye iilkeııin genPl olarak. refahrnı arunııı~lar JTalifolcrirı sarayının yirmi Lir kapı~ı 'I' etraflarııııla mcrm<'r 'e y P~imılru :siislii ba~lıkları olan 129:~ ~ iiturı 'artlı. Saray yüzlerce giim ii~ lamba ile a;. " \le)erhof, !bici., 2UH-ll9'dıııı abt.ırılını•tır. "H. \ltamirn, A Hi:;ıor_ı 11f Spanish Cil'ili:aıiuıı. çf\.: P. \ıılku\ (Loııılon. l ·Iİ. ''· •• Arap kütüphanrleri YC okulları ic; in rıı iyi rehber: J. Tiibcra ) Tarra;?o'nun Di•erlari• nnes _v lJpııscıılos (.\'latlrid, 1928) ilr ü1.Pllikle onun, Kurlubn'cln n~Tıra hn>ılnıış olaıı (3. cd., 1925), "llilıLlofiloo) l>iblirıteru' en la f.>pnııa ıııuı.ulnıana." 1. 181-228 aıllı c,rridir. .\yrır-a. il. Dı•reıı bo111·~h, Les Jla11rı~r.r:ıs arr:bt'S dı) r E~.vunu / (Pnri ... 1929) halınız. Altamira pnciı ., "., 49-51. "; \l. Casiri, Bihlioıew :ırabico-lııspana rsrıırialrrısis ('fo hpaııy ol-.\rap ohulları 'e ;imi ele dünyaca meşhur oldu. Diğer hliim nH'rkczleriııdc olduğu gil.ıi \raplar, \ uııau ilimlrrini geli~tirdilcr; orijinal kitaplar ~razdılar. ilmi leş\ ik elliler; okullar kurdular 'e medrcı-eler le~is etliler. Okul programları. dini bilgilerin yaııısıra gramer "e şiir, larilı ve hukuk, felsefe 'c Lahi ilimleri de ilıt i, a cdi) ordu. halla kadınlar bile eğitime tabi tutuluyordu. Edebi) al 'c ilim dili Arapça idi. Fahat halk şairleri çalıp ı;öy lnkrıı Latince ile karı~ık bir a\ anı ağzı kullanıyorlardı . "\lozarabe~., di) e anılan \raplaşmış Hıri~ı iy an i~panyollar. Arap edebiyatını Lalin edebiyatı na lcrtiL eltiler ' e Luıılar _\ rap hpan)a~ı·nın Lütiin önemli ~chirlerinde kurulan kütüphanelerin ~ay ı~ı ) etmişten az değildi. Eıı büyük küt iiphanc - O zaman i<;in dünyanın ı>u bii) iik kiiLiiphancsi olduğuna şüphe bulunmayan- Halife 11. Hakem (ölü• mii 976) tarafından Kurluba'da kuruldu. 11. Hahcm fe,kaladc geniş bilt,i)C ,,ahip olmakla şö hret kazanmıştır. Bununla bl'raber, konu ile ilgili _\rapı;a kaynağın her Liirlü şii plıcnin ü,,.ıüncl e kaldığı iıldia edilemez. Fillıakika bir hlfiın Larilı~·i~i ŞÖ)le eli) or: "Hakem'in kütüphancı;indc hiç bir kitap yoktu ki mahiyeti uc olur8a obun Halife oııu okumamış ) ah ut ara kapak üzerine ) azarının adını, soy adını, baba adıııı. mensup olduğu 1-ahilcyi 'P onun cloğunı-ölüuı ) ıllarını kaydctıııcmi fı obun." 49 Bu, ger ;t>k obuıı \ cya olmasın. Hakem kendisini sadece okumaya Yer memi~. aynı zamanda, K urluba'ya mümtaz edebiyatçıları getirtmiş ve çok >"ayıda kiıap Loplamış ıı. O'nun f ;,Ja nı diinya,,.ıııın büıüu kitap pazarlarında • \nı••rit·o l.a•lro, l.etı!(ıW <'t1..-r11arı=a y liıeratııra ('ılaclrid, 19~1), 135. '· «• \l-Ma1.1.ari, Tlıc llistor) of ılıe Jlolıamnırdarı Dy11asties in Spairı, çe,.: P. de Gayııııgo• (l.oııılnn, 181~). 11 , 1 j() arllı r•rrinılr yukanclıı1.i sözleri 1hniil ILar' Sonuç olarak kütüphanede 400.000 ila 600.000 ara s ında eser bulunduğu 'e bunlardan bazılarının Halife tarafından kataloğa geçirildiği 'e tahşiye edildiği söylenir. Yine İbnül İbar'ın yazdığına göre: ''Beni Mervan Sarayı ' nda kütüphane ve kitap deposunun muhafızı olan harem ağabl Talid'in baııa söylediğine göre, sadece kitapların kataloğu 41 cilt tutuyordu. Her cilt yirmi yapraktan i.baret olup kitapların adını veriyor ve tavsifini yapıyordu." ~1 Kütüphaneciler, müstensihler ve ciltçiler, kitap koleksiyonlarının da bulunduğu Mervan Sarayı'ndaki istinsahlıaneye yerleştirildiler. Kurtuba ayru zamanda lspanya 'nın en geniş kitap çarşısına sahipti. Pazarlarda yazına eserler, her hangi bir eşya gibi alınır ve sa tılırdı. Zengin kimseler, şimdi olduğu gibi, teşhir için kitaplar satın alırlardı. X. Yüzyıl'da bir ilim adamı bu konuya şöyle değiniyor: 'Kurtuba'ya her gidişimde uzun zamandaııberi aradığım bir kitabı bul mak amacıyla bir kere de kitap pazarına uğrardım. :\eticede onun fevkalade yazılmış bir nü;.lıasını gördüm. Neş'e içinde artırmaya girdim. Fakat her defasında karşı taraf daha fazla artırıyordu. Bu işe, kitap asıl değerini geçin• ceye kadar devam ettim. Bunun üzeriue mezadı idare eden şahsa, fiyatı bu kadar çok artıran rakibimin kim olduğunu sordum. O beni, zengin giyim li bir beyle tanıştırdı. Kendimi bir doktor olarak takdim edip, kitabın fiyatını bu kadar artırmanın lüzumsuz olduğunu, eğer ona gerçekten ihtiyacı varsa kcndü,ine bırakabileceğimi böyledim. Bana: .:\c ilim adamıyım ne de kitabın neye ait olduğunu biliyorum fakat şehrin tanınmış adamları arasında kendi mi göstermek i-:in bir kütüphane meydana getirmekle meşgulüm. Kütüp• hanemde kalan boş bir yeri bu kitabın dolduracağını sa nıyorum , esasen kita bın ı;ok güzel yazılmış ve ciltlenmiş olması hoşuma gitti. Fivatının fazla olu- "' AJ- ,\Iakknri, op. ciı., 168; '\ic·lıolRon, op. ciı., 419. " Al :\lakkari, op. ciı., 168-69, lbnül 'lbar'dırn ııktnrmışur. " İbnül İbar bu konuda ycgiiuc kaynakur. Okuyuculara batırlatınnk yerinde olur ki o lııınlan 1210 ela yııni Hukem'den iki buçuk n•ır sonra yazdı. 290 0SMA1' ERSOY-ÖZER SOYSAL :;.una önem 'erdiğim yok. ı\llalı bana ~ ı• ıt• ri kadar hir sen !'I ihsan elmiş, dedi." ~5 Kurluba"lı lıir kadı olaıı Ebiil Miiırif (illiinıii 1011) ı;oğuııluğurııı nadir e ... erlerle hal J7 alw se rlnirıin l<' ş kil cıtiği nıulıle ~l' lll bir kiiliiphaıw ~ı· sahipli. O'nuıı altı mii~tı• ıı ;; ilıi durıııaılan ı;alışırılı. Keııcli-i ı;o k ı Genci 'e özd bi.itiiıı bu kiiı üplıaıu·lrriıı rn rıu \· l a rı lıir fal'ia oldu. J\tü,)ü• ırıarılar arasıııılaki ic; sa\ a~lar 'e l\fağribilerlc Hıri ~ ı iyaıı prcıı-l c r ara;.ıııılaki miicaılrlflfr ı-ırasınıla her şey gibi kitaplar da tahrip rdilıli. Arap larilıı;i;.i " Kitapların ba z ıl a rı Sı•" il'<', ba z ıları Cırnata"ya. bir kı s mı ı\lnwira 'ya Ye diğ e r eyalet şr lıirlcrine götiiriUdii. Beıı , Toledo'da bu gend tahripl!'n kur larılmı ~ pek \'Ok kita p görıliim:' ss dı·nwktrılir. Gibbon, " Arap ilimleriııiıı ha kimiyeti 500 )il ~iirdii .... Bu De,ir, ·h rupa ka yna klarının r·ıı k aranlık q· lıareket-i z u lrlu ğ u ı:aırıana ra~tlar'". diyc,r. 56 Bii) ük tarihçinin Orla Çağ Balı uygarlığını ciridi ~P kildr it hamının üzerinde durma!:->ak bile. gı•rçek ş udur ki fen ) iİZ ) ıllar hoyuııca . Orta Çağ öğreniminin cli ğc r dallarınd a n daha g(•ri~ ıli. Batı ilmiııin ) cııiıh·rı l'aıı laııı şı. '\rap ilimle rinin Batı \, nıpa nıill e ıleri üzcriııdel,i ctki ~ i \e i ~lii rıı ilim c>~cderiııiu o çaj!;ııı millt'll(•rarası ilğreniııı dili olan Latince'ye ı;İ iratl ı' ı:cY rilıne ... i -aye ... indc olrlu. lsliiııı kiiıiiplıarıclı•ri tarihinin en şere fli \C 'on sa !'lıa !' t belki de Balı'da ilmin cloğw; umı ~ apt ı~ı lıi ;r. rlh.'l olmuştur. Bu konnyu anla) abilmck iı;irı, t,.. paııya ' nın ıııiisliinıaıı olnıu~ Mağrilıilcr Larafııulaıı 711 rlc fctlıi \C Kurltılıa'tla hali fe liğin kıınılıı ş unıı : S icil ya' rıııı 831 - 1090 yılları arasında bir mii ~ liinıan C) aleti olduğunu 'e bu bii) iik ada ilP Giiııe) İtal ya arab ınclaki ı;ok yak ın bağlardan ötiirü ''Çiz111(•11iu ayak kı ı. rnıııııı " lıii yiik ül ı; iide t ~ l ii m tc ı;i riıırk kaldtğıııı haı. ırlanıak grrekir. Bu sl'brplen, aı;;ağı ltalya 'e hpaııya ) olu ile İslami ilirıılPr lıaLırlaıımalıdır ki buıılar Yunan. lran yahut llinı mPıı şr li 0 idi- Batı 1hrupa )a ııiif'uz c ıti. İlk g iri ş kapı s ı Giiııey ftalya oldu. Salerno\laki tıp okulunun kurulu şunda. uzaklan da olsa, Bizan ~ Le ... iriııin olduğu lıi ~~edilirse de, a~lında bu '1 Bu kı , ıın Gro lımaıın, cıp, rit., 111-1 2 den n J..l urı lını ş tır , " \'\. Gott-ehulk, "Die BiLl i otlı ckeıı dt·r \rulı e r im Zı·İt'1ller eler \lııı --i tleıı ," Zrııtralb latt fiir Biblioılırks\\escıı. )-.L\ 11 (1'130), 1-f>; Grobmonn. up. riı., 110-IL " Bukh,h. l\iıı..ırcrıth Crn ıun . Lll, l 29-3 t , ılt•ıı a J..lanlını ~ ıır. '" Derli rıe uııd Fail of ılır Roman ı:; mpirr, rcL Bur ~, \ 1, 28. İsi hı Ki"'TÜPll.\:-!ELERİ 291 o1'ııl, \şağı ltal)a"cla Otranto"lu lıir )ıthuıli olan Slıablıeılıai ben \brahaııı lıt•n Jıwl ,a,,lla"ı) la '\.. ) iiznrıla \rap ıılıL111ılaıı ı•tb.ill'ıınıi-:tir. Shalıll!'t· lıai. '\lii-lüınan kor,.aııları ıarafındaıı 92:> ) ılıııda e-ir edil mi:; 'ı· Palı·rmo·) a gfitürülmü~tii. Orada , \rapı;a ii~n·ıuli 'ı· ··) unaıı. \rap. Babil \t' IJiııl iliın lı·riııiıı lıqı,.iui talı-il eııi''. llaıırlana!'agı gibi. Giiıı··~ İtal) ahu "ırada Bizarı,.. lılar· a aittir. :::,i<'İl) a da J).. 'ı il/.) ırıl:ı ,Jii,.Jiimaııbr laraf1111laıı ft>tlH'dilmi, tir. Bunun ,.oııuııı•tn•l.ı ") ;.Lrıı.ı. ılıranto. H ., --aıı · ı 'e .•!oııle Ca.,.iııo okııl larııııla ) uııan q• ,\rap ö~n·ııinılı·ri 1-.ar~ı kar~ıya gdnıi,ıir. 950 ılc Lurraiıw'iıı Gort.t' .\lana,,ıırı·ıulaıı .)ulııı . •\ri,.ıu·nıııı J..ııtegorilı•r \I' Purplı) ry'niıı lsıı.l!.Ol{I' adlı ı"·ı·rlt•riııin ııii,.lıalarını Calalıria'ılan \lıııaııya'ya giitürmii,.tlir. Gorz<·'li .John. a) nı zamanda. Arabi ilinılı·riıı \iplerin 1-.uzey tarafına ge~·me-i 'e \ \ ru pa · ıla \ H) ılnıa,.ıııtla araı·ı olan ılb. iıı-and ır. \iman İ mpara Loru Bii)iik Oıto. 953 :ılııııla Gurzt''li John'u dıplomatik bir ,.:iir!'dı· T-.ıırtıı· ha': a l lalifo [) l. \lHlurralııııarı tH"zdiıH' !{Öııdcrıli. John orada Tlalifı· katında bii)iik lıir itibarı olaıı l,.paıı)alı )ahııdi bilgiıı linlii tbrı Şaprut'a ra~lladı. Jolın lııırarla lıem<'n lı(•nıen ii<; ) ıla ) akııı kalılı 'ı· bu nıiidılel iı;iııtl<' \rap ılilini öj!rendi. 956 ela \lmaına')a ıliiıırrkt•ıı bı·ralınirnlr lıir al )İikli \rapı:a kitap götürdü. Bu <'"ı•rll'rin ıwyı· dair olıluj!ııııu kc,..in olarak bilcmiynru,r,. Fal..al inandırıcı ddilll'rt' !{İirı• lıuıılarılaıı lıa.ı:ılannın ilmi malıi) l'lll' ı•,.t•rlı•r olına,..ı g<'rckir. Zira. '\ 1. ) iizyıl"da Lorraim• okullarınıla ilme. Öz<'lliklı• maıc ınatif!e karı;ı ~a) anı ha) rt>l lıir alı11-.a gı-li~111i7 'ı• hatıfı hu ilgi Rı·ıı"ı•. Flaııılı:r iı:lı·rine katlar uzanıııı~tı. ;\ruhi iliııılt•rt • 1-.ar::-ı ilgiııiıı. az tla oJ,.a. Lo1lıarİn!{ian 't' Fleıni,.lı okullarında kiil-. ,..alıııı,.. olduf!uııa iııanmal-. iı;in l'iılıli ,..<'lwpleı 0 ıuncuıtur. Danimarka "-ralı "-ıııırl İııgilıl'rt' )"i ft·tlıı·ılinı•ı• (1000· 1035). ) ı·rli \ııglo Sak,..oıı pi,.kııpo,lara {!İİ\ ı·ıııııt'\ ip Lotlıariııgian 'ı• Flenıi ... h pi"· I..ııpoolar gctirlli. Buıılarılaıı lw~iııiıı \nılıi iliııılerı· lln,.iyeıi olduğu hılinnwk· leclir. lçlcrintle en nıı•7huru lfrn•fortl l'i,.1-.upu>-U H.ıhrrt rlt• Lo,.inf,{a olup Luluıııluğu yn. '\TT. ) iiz:ıl'ııı soıılarında İngiltt'rt''ı]e \rap tı·tl-.iklt•riııin en faal lıir nıerkt'zi lıaliııt• gdıııı~ti. \y 111 ): iiz) ıl' \1' 1121. 1P ölen Guilwrl ıh· "\ ogrnı. \rap aslroııoıııi,.irıin dil-.1-.al e ıl<'ğı•r bir rııel lıiy t'~İni yapan lıir r.-ı•r ıı11•yıluııa µı•ıirıııi~ıi. · ~ .\.rapça ilim e~erlt•riııi Liliıın·\ı• $• ilk Jı·fa ı;ı•,irnı batılı müt<'rrim. Conslantinu!-. \friC'aııu ... olııııı~ı ur. Bir llıri,li) an olan bu ~ah1". l\.artaC'a'ıla doğ- " J. \\ Thoınp•oıı , .. ·rıw lııırurlıı..ıiıın ııf \ralık Sı·irnrr İnin Lorruİıll' iıı thr Trnıh Cı•n· tur)." im. ).il (19:!9). lRl-111. .. lbid. 191 ' · \t' ıı. 3 :~. " Bu kouuılaki liıc-ratür ı,:ı-ııı~ıır. il Suırr. in Dir 4rabcr al.< ı · rrm"tı/rr dı·r ır;.,,.n.,-/ıafı ıırıd ıJı.rerı l 'rbngnng rom Orfrrıı ;ıım Orndmı ( Lc-ipzi;:. 1897) adlı C>erindı• -.>zti Nlileıı. \~ ""ıeıı· 292 OS\IAN ERSOY-ÖZER SOYSAL muş 'e uzuu yıllar orada İslam tilLily c tiııclc kalmıştı. Doğu 'da "'e) ah al eti i ve 1056 ya doğru Monte Cassino'ya keş i ~ oldu. 1087 ele orada iilrlii. Çe' iri leri Güney İlalya'da yapılan ilmi leLkillcre lıii) iik ölçüde te'iİr elnıi~Lir. Tarih çi Ostia"lı Leo, O'nu, "Doğu ve Batı ' mn mümtaz bir alimi" diye ıc ~ miye edi yordu. Salcrno, ananeyi Yunan tıbbrna ~a clakat gösterdiği bir sırada, 'foıı le Cassino'daki tıp öğretimi Arap Lılılıınıu esaslarına dayanıyordu. '\rabl ilimlerin ba şlıca yayılma mcrkf'zi, Tolcdo şe hri idi. Bu şehrin, 1085 Le luri:-.Li) anlar larafmdan geri alını ş ı, orlaçağ ilim Larilıindc bir ılöniim noktasıdır. Victor Roı;c ' un dediği gibi '·Tole{lo. Hıri,Liyanlarla \1iiı;liiman lar ara.-mda bilgi alışHrişiııi11 yapıldığı en ı abii bir y cr ve bu) iizden Toledo·ya gitti. Orada, rlaha sonra dikkatimizi çekecek olan lıir başka mütercim olan. Crcmona'lı Gerard'Ja berab!'r çalıştı 'e İngiltere'ye bir ı;ob. yazmalarla döndü. Hunt'un yazdığına göre: " .... .\orthamptoıı'a giuerk<'n, orada büyiik alaka duydu_;u konuların öğretildiğini işitti. '\orwich piskoposuyla tanıştı 'e bu zat kendi:,inden Tole clo'da öğrC'nimin nasıl olduğunu sordu. Bunları, Philosoplıia adlı 'e kısmen kozmoloji b.ı~men de a~tronomi il<' ilgili olan eserimle yazdı. Onun alakası daha fazla. km' e tle mii Sareshel'li Alfcrd daha önemli bir ~ahıs olmasına rağmen. nıaal!'sef haya tı konusunda, başka ülkelerde 62 tetkikat yapmış bir lngiliz olmaktan başka bir şey bilinmiyor. Muhtemelen ingihere'ye döndü. Sahte- Aristo'dan yap tığı De rrgl'lalibııs'u Hcreford'lu Roger'e, De moııı cordis Lerciime:sini de Alex ander '\"cquam'a ithaf elli. DP motu rorrlis de biyolojik konulara yer verilmiş olup, müı;takil bir kıymeti haizdir. Ha;;kinı.'e göre: "O çağın Latin müellif• lerin.in hiı;birinı.ll' raşlayarnayacağımız kadar. Ari~todan iktiba~lara sahip tir." ~ 3 Alfrcd'in arkadaşı A..lexander Nequam. keşiş oluncaya kadar, ilmi e8crler yazmamıştır. İşe. ahlaki dersler 'ermekle başlamış ve böylece ilme ini i sabı biraz da te> Toledo'nun daima terciim<' faaliyetlerinin ha~lıca merkezi kalmasına rağmen. biz, Barcelona, Pamplona. Segovia ve Güney Fransa'da Beziers, Narboıınc ve Toulouse'da miitcrcimlere raslıyoruz. Hiç olmasa kemiyet bak ı mından , en bi.iyük ib.i miiterciın İtalya 'dan Crcmona 'lı Gerard 'e "' C. Bnenmk<'r, "Die Stellun!! dco .tifred von Sara Tivoli"li Plato idi. İ l ki , 1187 df ölmüş H hayatuıın büyük kırnunı Toledo' da gc~· irmiştir. 73 yaşında üldii~ü zaman, Arapçadan Latinceye 71 ilmi cşcri 1,'C\irmiş huluııU)Orılu. Ti\lıli"li Plato"da hemen hcmrn onun kadar \ 'clfıttu. ÇeYirilerinin birine koyduğu öıısözde, Batı astronomisini i ğneli y ı>rek şö) le ayıplar: ··Laıinlf'r ... a-ıronoınidr trl,. bir yazara ~a lıip clf~illrrdir. Kiıap olaral,. ~a d ece clj\ an elik, Tİİ) a 'e ya~lı hanım ma sa llarına maliktirler. Bu ~ebepler ·lcn brn. Ti, oli ' li Plato. dilimizi ilıti ) acı olılıığu k onularda zengirıll'ştirrnck '" hiliıımiyfrı bir li ~a nın hazinelerini getirmek üzere lıarekrte geçıim."' 1200 tarilıiııdr optik. fizik 'e grnellikle ınenazır ilimlerine ila\'e olarak, Yunan tıblıının büliin külli y alının- IIipokrat 'e Calinns'un eserlerinin Latin ceye t('r c iime ~i \C bunlarla h ernher. Arap tılıhmm ş umullü bir hüla saR ı İbn ~ inan 'n ın Kitab al- Ka111111 Ji"l-tilılı ' ı ıırlıı )' apılım~tı. Erken Orta Çağıla. Pliıı)' ' ııin Tarih- i 'fabif"•i. Scneca' nın Tabiat Czeri111> So rıılar ' ı ve diğer Roma nıüC'l liflerinin esı·rlcrinirı ihti\ a ettiği bilgilc-r na~ ıl alııınıış~a. ~ imdi dr. Orta Çağın son l a rında ) rni Yunan- \ra p lıiliml rri ii)' tere hiila,;a ediliyor ' e anlaşılmasına ça l115ılı yordıı. Tabii Lii) ii!... ek:-iklillerle. Bali \HUJHI. 13. yüzyılda. Yunan, Yunan -Do ğ u . Ilizans ,-r Arap gihi diirt hü) iil,. kiiltiiriin kanuni mira ~c ı s ı lıalinc g clıli. 61 . Hu ~·ağ dan i ı ihar f'• ı ··)eni"' ilim. lmparator 11. Frederik "e Kasti! Kralı X. Alfon~u (öliimli. 128 1) hb gibi deHİn iki hiiki.imdarırıııı inhi sa rına girdi. Miclıad SeoL impa ra torun him ayC'fiirınc ve onun müt erl'inıi idi. Frcdcrirk onu Sicilya'da 6 P alermo sarayıııa çağırınca ya kadar, uzun zaman İ span ya" daha kunt>tlidir. (h.fıırd \e Pari,.'ı c mulıı e mele ıı Padua \C Flore ıı ce' da da tahsil günlükten :-onra Toledo'ıla )Crleşıi. Orada l«•ndini. çr~ itli ilmi rser lerin \r ap çaclaıı Latincryc c;eYirilme~i111' 'al,.fcıt i. Bilinen en güzel ça lı ş ması, Liber plıisi on o mi e olup. 1ıp "' fizyoloji i.izeriııe bir hayli hilgi~·i ihtiva eder. Kastil İ s p a ıı ya .. ı ' ııda IL Frrdcriı·l,."in gp n ı; ı;ağ ıla ~ ı X. \lf'oıı so. ilmi teı;. ' ik ı>ılcıı lıir di ğe r İn~andı. Üğreıııııcyc k a r~ ı olan gayre ıindrn rlolay ı . çok cl('l'a yazıldığı gibi. '"akıllı'· di~e değil, İl Sa lıio '"alim"' di) e tanınır. Öğren- 6' Silıyl D. \\ İn<:alc, Tlıt• \lr "' Oııiiçiiııcü ) ii?.) ıhla, Yunan ilminin bu~ka çedrilcri i~in : Joıırnal des Saranıs, l'ıfor<'lı , 1880, J 19-50, lıakıııız.