Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz ŻARNÓW (739)

Warszawa 2004

Autorzy: Sławomir Wilk*, Igor Brodziński*, Marek Gałka*, Józef Kowalik**Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Anna Gabryś-Godlewska* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

* Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsiębiorstwo Geologiczne w Kielcach, ul Żołnierzy Radzieckich 21, 25-214 Kielce

Spis treści I. Wstęp – S. Wilk ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – S. Wilk ...... 3 III. Budowa geologiczna – S. Wilk ……………...... 6 IV. Złoża kopalin – S. Wilk ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – S. Wilk ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – S. Wilk……………...... 17 VII. Warunki wodne – I. Brodziński, S. Wilk...... 20 1. Wody powierzchniowe ...... 20 2. Wody podziemne ...... 21 VIII. Geochemia środowiska…………………………………………………………….23 1. Gleby – J. Lis, A. Pasieczna...... 23 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – H. Tomassi-Morawiec...... 25 IX. Składowanie odpadów – A. Gabryś-Godlewska...... 27 X. Warunki podłoża budowlanego – S. Wilk ...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – M. Gałka, S. Wilk ...... 33 XII. Zabytki kultury – M. Gałka, S. Wilk ...... 38 XIII. Podsumowanie – S. Wilk ...... 39 XIV. Literatura – S. Wilk ...... 40

I. Wstęp Arkusz Żarnów Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne zamieszczone na arkuszu Żarnów Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanej w 1998 roku w Przedsiębiorstwie Geologicznym w Kielcach (Kowalik, 1998). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska, składowania odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Przeznaczona jest ona do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych, w tym planowania przestrzennego, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóż kopalin oraz środowiska przyrodniczego. Materiały potrzebne do wykonania mapy zebrano w Łódzkim Urzędzie Wojewódzkim w Łodzi i jego Oddziale Zamiejscowym w Piotrkowie Trybunalskim, Świętokrzyskim Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach, Wojewódzkich Inspektoratach Ochrony Środowiska w Łodzi i Kielcach, starostwach powiatowych w Opocznie, Radomsku, Piotrkowie i Końskich, w urzędach miast i gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie oraz u użytkowników złóż. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2003 roku. Informacje dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Żarnów ograniczony jest następującymi współrzędnymi geograficznymi: 20°00’ i 20°15’ długości geograficznej wschodniej oraz 51°10’ i 51°20’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany teren znajduje się w południowej części województwa łódzkiego i w niewielkim fragmencie (południowy kraniec arkusza) w obrębie województwa świętokrzyskiego. Do województwa łódzkiego należy: powiat opoczyński (gminy: Białaczów, Paradyż, Sławno i Żarnów), piotrkowski (gmina Aleksandrów) i radomszczański (gmina Przedbórz). Do województwa świętokrzyskiego należy powiat konecki (gminy: Fałków i Ruda Maleniecka).

3 Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) omawiany rejon położony jest w obrębie prowincji Wyżyny Polskie, podprowincji Wyżyna Małopolska, w mezoregionie Wzgórza Opoczyńskie należącym do makroregioniu Wyżyna Przedborska (fig. 1).

Fig. 1. Położenie arkusza Żarnów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1. – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Wzniesień Południowomazowieckich: 318.84 – Równina Piotrkowska; 318.85 – Dolina Białobrzeska; 318.86 – Równina Radomska Wyżyna Małopolska Mezoregiony Wyżyny Przedborskiej: 342.11 – Wzgórza Radomszczańskie; 342.111 – Dolina Sulejowska; 342.12 – Wzgórza Opoczyńskie; 342.14 – Niecka Włoszczowska; 342.15 – Pasmo Przedborsko-Małogoskie; 342.16 – Wzgórza Łopuszańskie Mazoregiony Wyżyny Kieleckiej: 342.31 – Płaskowyż Suchedniowski; 342.32 – Garb Gielniowski

4 Wzgórza Opoczyńskie zbudowane są głównie ze skał jurajskich, które tworzą dwie płaskie antykliny, rozdzielone synkliną ze skałami okresu kredowego i przykryte materiałem skalnym zlodowacenia Odry. Najwyższe kulminacje terenu znajdują się w środkowej części arkusza w rejonie Myśliborza, Sielca i Paszkowic z najwyższymi szczytami Sielecka Góra - 284,0 m n.p.m. i Diabla Góra – 284,7 m n.p.m. Wzgórza te, o brzebiegu zbliżonym do równoleżnikowego, zbudowane są z utworów liasowych. W rejonie Zamoście - Skórkowice przecina je dolina Czarnej Sulejowskiej. Podobny charakter mają wzgórza w południowej części obszaru arkusza ze szczytami: Wejża (235 m n.p.m.) i Kościelnik (251 m n.p.m.). Obniżenie między tymi ciągami wzgórz wypełniają osady rzeczne oraz utwory wodnolodowcowe i lodowcowe. W północnej części obszaru rozciąga się szeroka wysoczyzna polodowcowa o wysokościach rzadko przekraczających 200 m n.p.m. Zbudowana jest ona z osadów lodowcowych i wodnolodowcowych rozciętych przez dopływy Czarnej Sulejowskiej, oraz rzeki Wąglanki. Deniwelacja terenu sięga maksymalnie 100 m (od około 180 m n.p.m. w dolinie Czarnej Sulejowskiej do 284 m n.p.m. na Sieleckiej Górze). Na glinach zwałowych zlodowaceń środkowopolskich w północnej i środkowej części obszaru arkusza Żarnów rozwinęły się gleby średnich klas bonitacyjnych (III - V). Gleby pochodzenia organicznego występują w południowej i północno-zachodniej części obszaru w dolinach rzek Czarnej Sulejowskiej i Popławki oraz lokalnie w dolinie rzeki Wąglanki we wschodniej części obszaru. Wychodnie liasowych piaskowców to obszar występowania gleb niskich klas bonitacyjnych (klasa VI i nieużytki). Kompleksy leśne zajmują około 35 - 40% powierzchni arkusza i zgrupowane są głównie w południowej i północnej jego części. Pod względem klimatycznym teren arkusza Żarnów położony jest w Dzielnicy Częstochowsko-Kieleckiej. Opady są tu stosunkowo duże i dochodzą do 800 mm/rok; jednak są miejscowości o niższych opadach średniorocznych. Długość okresu wegetacyjnego wynosi od 200 do 210 dni. Początek robót rolnych przypada w II-giej dekadzie marca. Średnia temperatura stycznia wynosi około -2,5oC, a lipca 18,8oC, natomiast roczna 8,2oC. Przeważają wiatry zachodnie. Stosunkowo dobre warunki glebowe i klimatyczne spowodowały, że omawiany obszar ma charakter rolniczy. Brak jest w tym rejonie przemysłu ciężkiego. Poza zakładami górniczymi „Żarnów II” (kopalnia podziemna) i „Chełsty” (kopalnia odkrywkowa) funkcjonuje kilka małych, należących do prywatnych właścicieli, odkrywkowych zakładów górniczych eksploatujących piaskowce do produkcji budowlanych elementów

5 okładzinowych. Ostatnie z wymienionych produkowane są we własnych zakładach przeróbczych (z czego 4 znajdują się na terenie arkusza Żarnów). Przemysł wydobywczy daje zatrudnienie dla około 200 pracowników. Przez środek terenu arkusza przebiega Centralna Magistrala Kolejowa łącząca Śląsk z Warszawą oraz droga państwowa nr 74 prowadząca z Kielc do Piotrkowa Trybunalskiego. Z Żarnowa prowadzą drogi do Opoczna i Końskich.

III. Budowa geologiczna. Budowa geologiczna obszaru arkusza Żarnów przedstawiona została na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 i objaśnień tekstowych (Janiec, 1991; 1993). Pod względem geologiczno-strukturalnym obszar ten leży w obrębie północnej części permsko-mezozoicznego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. W jego budowie geologicznej istotną rolę odgrywają osady jury dolnej mające największą miąższość i zasięg występowania. Poza nimi występują utwory triasu górnego, jury środkowej, a miejscami trzeciorzędu (fig. 2). Obszar omawianego arkusza leży na pograniczu dwóch jednostek tektonicznych: megaantykliny Radoszyc i synkliny Opoczna. W megaantyklinie Radoszyc elementy tektoniczne niższego rzędu kształtują głównie dyslokacje nieciągłe. Jest to bardzo skomplikowany system rowów i zrębów tektonicznych utworzonych z poprzesuwanych i różnie nachylonych bloków. W skład megaantykliny Radoszyc wchodzą antykliny Żarnowa i Podlesia oraz rozdzielająca je synklina Bulba - Ruda Maleniecka. W jądrach antykliny występują osady triasu górnego, a w synklinie Bulba - Ruda Maleniecka skały liasu najwyższego. Obie w/w duże jednostki tektoniczne (megaantyklina Radoszyc i synklina Opoczna) to formy płaskie. Upady warstw występujących na skrzydłach wynoszą 3-5o i tylko miejscami w strefach przyuskokowych zwiększają się do 10o. Omawiane struktury przecięte są dyslokacjami o kierunkach północ-północny-zachód – południe-południowy- wschód i północny-zachód – południowy-wschód zrzucającymi zwykle skrzydła zachodnie. Opis litostratygraficzny osadów występujących na omawianym arkuszu przedstawia się następująco: Trias - reprezentowany przez górny kajper i retyk. Są to najstarsze utwory stwierdzone otworami wiertniczymi w południowej części arkusza Żarnów. Osady kajpru górnego (około 50 m stropowy odcinek) wykształcone są w formie wapnistych iłowców o barwie czekoladowej oraz rozsypliwych piaskowców mułowcowych. Osady retyku leżą niezgodnie na różnych ogniwach kajpru i wykształcone są jako mułowce wapniste i iłowce pstre z przewarstwieniami piaskowców o miąższości od 35 m do 90 m.

Fig. 2. Położenie arkusza Żarnów na tle szkicu geologicznego wg E. Rühle (1977) 1 – Neogen - pliocen; 2 – Kreda górna; 3 – Kreda dolna; 4 – Jura górna; 5 – Jura środkowa; 6 – Jura dolna; 7 – Trias górny; 8 – Trias środkowy; 9 – Trias dolny; 10 – Dyslokacje stwierdzone

Jura dolna (lias) - na pstrych utworach triasu leżą niezgodnie osady liasu, którego wychodnie zajmują ponad 50% powierzchni obszaru arkusza Żarnów z dominacją piaskowców (stosunkowo odpornych na wietrzenie) w środkowej i południowej jego części. W profilu jury dolnej wyróżnionych zostało 8 serii litologicznych: seria zagajska i gromadzicka o miąższości od 65 do 120 m (zlepieńce, piaskowce z przeławiceniami mułowców i iłowców), seria zarzecka o miąższości około 40 m (piaskowce, iłowce, syderyty i glinki ogniotrwałe), seria żarnowska (piaskowce z wkładkami piaskowców zlepieńcowatych i mułowców), seria gielniowska i żarnowska (piaskowce, mułowce i łupki), seria gielniowska

7 - rozpoczynająca lias środkowy (piaskowce oraz mułowce zawierające miejscami soczewki syderytów ilastych), seria bronowicka - zamykająca z lias środkowy - o miąższości od 40 do 50 m (piaskowce drobnoziarniste z przewarstwieniami mułowcowymi), seria ciechocińska o miąższości od 60 do 80 m - dzieląca się na podesteriową i esteriową (osady mułowcowe z przewarstwieniami syderytów w stropie) i seria borucicka, kończąca osady liasu (iły, piaskowce z wkładkami mułowców i iłowców oraz piaskowce drobnoziarniste z wkładkami piaskowców żelazistych). Jura środkowa - to osady o łącznej miąższości około 70 m w granicach obszaru arkusza Żarnów. Budują one fragment południowego skrzydła niecki Opoczna i występują w rejonie Niemojewic i Paradyża. Są to piaskowce wapniste lub dolomityczne, zlepieńce, mułowce, iły i iłowce oraz zlepieńcowate syderyty ilaste uważane w przeszłości za perspektywiczne dla wystąpień rud żelaza. Jura górna - osady o miąższości 200-400 m występujące w północnej części obszaru w obrębie niecki Opoczna. Reprezentowane są one wyłącznie przez osady oksfordu wykształcone w postaci wapieni: płytowych, rafowych, marglistych, gąbkowych z krzemieniami i ooidowych oraz margli. Trzeciorzęd - są to gliny zwietrzelinowe o miąższości około 10 m, szare, żółte, szarozielone i brunatne z odłamkami piaskowców. Do trzeciorzędu zaliczono także rodzaj zwietrzeliny typu terra rossa rozwiniętej na wapieniach jury górnej występujących w północnej części arkusza w rejonie Żelazowic i Topolic. Czwartorzęd - w dolinie rzeki Czarnej Sulejowskiej koło Turowic nawiercono utwory piaskowcowo-żwirowe z wkładkami torfu w spągu osadów rzecznych. Zostały one zaliczone do preplejstocenu. Plejstocen - w rejonie Miedznej Murowanej, Paszkowic i Rudy Pilichowskiej występują gliny deluwialne i zwietrzelinowe starsze od zlodowaceń południowopolskich, które nawiercono w otworach kartograficznych. Zachowane zostały one w postaci szczątkowej w północnej części obszaru arkusza. Interglacjał mazowiecki reprezentują utwory piaszczysto-żwirowo-mułowcowe, które wypełniły pradolinę potężnej rzeki, odprowadzającej wody z zachodniej części Gór Świętokrzyskich. Osady zlodowaceń środkowopolskich występują na większej części omawianego terenu (fig. 3). Stwierdzono tu dwa poziomy glin zwałowych oraz związane z nimi osady wodnolodowcowe i zastoiskowe (piaski, mułki i iły).

Fig. 3. Położenie arkusza Żarnów na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1986) Holocen: 1 – Mady, piaski ze żwirami, torfy i namuły torfiaste; Plejstocen: 2 – Piaski ze żwirami akumulacji rzecznej; 3 – lessy, lessy spiaszczone; 4 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej; 5 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe; 6 – gliny zwałowe; Kreda: 7– piaskowce, iłowce, mułowce, miejscami margle, wapienie, spongiolity i piaski glaukonitowe; Jura: 8 – piaskowce, iłowce, mułowce z wkładkami syderytów, miejscami margle i wapienie; Trias: 9 – iłowce, iły, mułowce, piaskowce, miejscami margle, wapienie i dolomity;; 10 – dyslokacje stwierdzone

W interglacjale eemskim osadziły się piaski, żwiry, mułki rzeczne oraz piaski i mułki jeziorne. Ostatnie zlodowacenia - północnopolskie pozostawiły osady piaszczysto-żwirowe tarasów nadzalewowych w dolinach rzek Czarnej Sulejowskiej, Wąglanki i Popławki, jak również piaski i mułki peryglacjalno-deluwialne u podnóża Diablej Góry i w miejscowości Górki Niemojewice. Ponadto u podstawy gór Wejży i Kościelnik występują gliny pstre ze znacznym udziałem głównie skał lokalnych.

9 Do czwartorzędu nie rozdzielonego zostały zaliczone eluwia glin zwałowych zajmujące nieduże obszary w rejonie Łysej Góry i Górek Wierzchowskich oraz osady eoliczne. Te ostatnie zajmują znaczne obszary na arkuszu, zwłaszcza w rejonach miejscowości: Turowice, Klew, Starzechowice, Siedlów, Koliszowy, Górki Wierzchowskie, Dłużniewice, Paradyż, Alfonsów i Radwan. Holocen - reprezentują utwory piaszczysto-żwirowe i mułki tarasów zalewowych rzek przepływających przez obszar arkusza. W zabagnionych odcinkach dolin występują piaski humusowe drobno- i średnioziarniste. W dolinie rzeki Czarnej Sulejowskiej na odcinku Koliszowy - Sulborowice oraz w dolinie Popławki odsłaniają się torfy i namuły torfiaste o miąższości od 0,5 m do 2,0 m. Mniejsze powierzchnie zajmują osady torfiaste w rejonie: Myśliborza, Alfonsowa i Stawoliszek oraz Paradyża.

IV. Złoża kopalin. Na obszarze arkusza Żarnów udokumentowano 9 złóż kamieni drogowych i budowlanych („Dąbie I”, „Dąbie II”, „Ruszenice”, „Sielec”, „Sielec I”, „Sielec II”, „Sielec III”, „Tresta Wesoła” i „Żarnów”), 3 złoża kruszywa naturalnego („Irenów”, „Koliszowy” i „Pilichowice”) oraz po jednym złożu glin ceramicznych kamionkowych („Paszkowice”) i surowców ilastych ceramiki budowlanej („Chełsty”) (Przeniosło (red.), 2002). Złoże glin ogniotrwałych „Żarnów-Sielec” i złoże rud żelaza „Białaczów-Paradyż” zostały wykreślone z bilansu.

Złoże „Żarnów-Sielec”, udokumentowane w kat. A+B+C1+C2, eksploatowane było od schyłku XIX wieku do 1970 r. kiedy to wyczerpały się zasoby bilansowe, co było przyczyną zamknięcia kopalni (Kozydra, 1968).

Złoże syderytów ilastych „Białaczów-Paradyż” udokumentowane zostało w kat. C2, zalegało w 2-ch pokładach aaleńskiego poziomu rudnego (Rypuszyńska, 1967). Zasoby jego zostały zakwalifikowane do pozabilansowych ze względu na niespełnienie kryterium bilansowości w zakresie ilości zasobów dla jednego obszaru (kopalni). Złoże to ze względu na niską zawartość żelaza nigdy nie było przedmiotem zainteresowania przemysłowego, Charakterystykę złóż i ich klasyfikację przedstawia tabela 1. Złożem o największym znaczeniu gospodarczym na terenie omawianego arkusza jest eksploatowane w podziemnej kopalni (Żarnów II) złoże liasowych iłów kamionkowych

„Paszkowice”. Udokumentowane ono zostało w 1977 r. w kategorii A+B+C1+C2 (Galata, Hajdrowska, 1977). Dokumentacja geologiczna tego złoża uzupełniona została w 1994 r. dodatkiem nr 2 (Pomałecka, 1994). Złoże składa się z trzech pokładów: górny pokład rudny

10 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Numer Nazwa złoża Rodzaj Wiek Zasoby Kategoria Stan Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny złoża kopaliny kompleksu geologiczne rozpoznania zagospoda- tys. t, kopaliny złoża konfliktowości na litologicz- bilansowe rowania tys. m3* złoża mapie no-surow- tys t, złoża cowego tys. m3* wg stanu na 31.12.2001 r. (Przeniosło (red.), 2002) Klasy Klasy 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Irenów p Q 611 C1* Z - Skb 4 A - 2 Pilichowice p Q 261 C1* N - Sd 4 A - 3 Tresta Wesoła pc J 100 C1 G 0 Sb 2 A - 4 Żarnów pc J 737 C1* G 3 Sb 2 A - 5 Sielec pc J 122 C1* N - Sb 2 A - 6 Sielec I pc J 80 C1 G 1 Sb 2 A - 7 Sielec II pc J 260 C1 G 0 Sb 2 A - 8 Sielec III pc J 293 C1 N - Sb 2 A - 9 Paszkowice i(ik) J 4561 A+B+C1+C2 G 36 Sk 1 B L 10 Ruszenice pc J 1884 C1* N - Sb 2 B L 11 Dąbie I pc J 316 C1 G 0 Sb 2 B L 12 Dąbie II pc J 430 C1 G - Sb 2 B L 13 Chełsty i(ic) T 9865* C1+C2 G 30* Sk 2 B Z 14 Koliszowy p Q 1346 C1 N - Skb, Sd 4 B L Białaczów Paradyż Fe J - ZWB - - - - Żarnów - Sielec i (go) J - ZWB - - - -

Rubryka 3: p - piaski, pc - piaskowce, i(ic) – iły ceramiki budowlanej, i(go) - iły ogniotrwałe, i(ik) – iły kamionkowe, Fe - rudy żelaza Rubryka 4: Q - Czwartorzęd, J - Jura, T - Trias Rubryka 6: A, B, C1, C2 - kategorie dokumentowania złóż kopalin stałych, C1* - złoże o zasobach zarejestrowanych, kategoria przypisana umownie Rubryka 7: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB - złoże wybilansowane (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej, zamieszczone w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: Surowce skalne: Sb - budowlane, Sd – drogowe, Sk – kamionkowe, Skb – kruszyw budowlanych Rubryka 10: złoża: 1 – unikatowe w skali kraju, 2 – rzadkie w skali kraju lub skoncentrowane w określonym regionie, 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A – małokonfliktowe, B - konfliktowe Rubryka 12: L - ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu

o powierzchni 20,0 ha i miąższości od 0,2 do 5,4 m, pokład IV o powierzchni 49,8 ha i miąższości od 0,15 do 7,0 m i dolny pokład rudny o powierzchni 83,1 ha i miąższości od 0,4 do 7,0 m. Nadkład o miąższości od 1,4 do 10,0 m stanowią gleba, piasek, glina i piaskowiec. Parametry jakościowe kopaliny są następujące: ogniotrwałość mieści się w przedziale od 158 do 168 sP, nasiąkliwość wynosi od 0,04 do 8,5%, a wytrzymałość na zginanie od 10,8 do 50,8 MPa. W złożu występują również gliny białowypalające, które ze względu na niewielką ilość (93 tys. ton) i brak możliwości selektywnej eksploatacji zostały włączon do ogólnego bilansu złoża. Złoże jest częściowo zawodnione, występują 4 poziomy wodonośne. Kopalina jest wykorzystywana do wyrobu płytek ceramicznych. Wysoka jakość surowca tzn. ogniotrwałość dochodząca do 168 sP oraz fakt, że po wyczerpaniu się zasobów bilansowych złoża „Żarnów-Sielec” tego typu złóż mamy w kraju tylko 10 (bez większych perspektyw ich poszerzenia), było podstawą do zakwalifikowania tego złoża do klasy 1-szej, czyli unikatowych w skali całego kraju, o wyjątkowej wartości użytkowej. Drugim, mającym istotne znaczenie gospodarcze jest złoże górnokajprowych iłów „Chełsty”, eksploatowane metodą odkrywkową. Złoże to podobnie jak opisane wyżej „Paszkowice” stanowi bazę surowcową dla zakładów płytek ceramicznych „Opoczno S.A.”.

Zostało ono udokumentowane w 1991 r. w kategorii C1+C2 (Galata, 1991), a dokumentacja geologiczna została uaktualniona dodatkiem w 1997 r. (Reszelewski, 1997). Złoże składa się z trzech pokładów: warstwy I o powierzchni 2,5 ha i miąższości od 1,4 do 10,0 m, warstwy II o powierzchni 31,6 ha i miąższości od 2,0 do 15,2 m, warstwy III o powierzchni 54,1 ha i miąższości od 1,4 do 23,9 m. Grubość nadkładu mieści się w przedziale od 3,0 do 19,0 m w kategorii C1 i od 4,0 do 17,0 w kategorii C2. Średnia ogniotrwałość wynosi 128 sP dla o kategorii C1 i 130 sP dla kategorii C2, średnia nasiąkliwość po wypale w temperaturze 1050 C wynosi 7,2% dla kategorii C1 i 10,5% dla kategorii C2, średnia skurczliwość wysychania

5,6% dla kategorii C1 i 5,0% dla kategorii C2, a średnia wytrzymałość na zginanie jest dla obu kategorii równa i wynosi 11,0 MPa. Wartość wody zarobowej wynosi dla kategorii C1

20,4%, a dla kategorii C2 19,7%. Kopalina jest wykorzystywana do wyrobu płytek ceramicznych. Złoże zakwalifikowane zostało do 2-giej klasy, czyli rzadkich w skali kraju. Złoża piaskowców liasowych występujące w obrębie arkusza podzielić można na dwie grupy: - złoża jasnoszarych piaskowców drobnoziarnistych z serii żarnowskiej (dolny lias) zgrupowane w rejonie miejscowości Tresta - Sielec. Największe z tej grupy jest złoże „Żarnów” o powierzchni 4,8 ha. Udokumentowane zostało kartą rejestracyjną wykonaną w 1978 r. (Bonarski, 1978). Kartę rejestracyjną posiada również złoże „Sielec” (Mikinka,

12 1991). Pozostałe złoża: „Sielec I” (Mikinka, 1992), „Sielec II” (Mikinka, 1995a), „Sielec III”

(Pomałecki, 1997) i „Tresta Wesoła” (Mikinka, 1995b) są udokumentowane w kat. C1. - złoża piaskowców szarych z czerwono-wiśniowymi lub fioletowymi „plamami” z serii borucickiej (górny lias), często są słabo zwięzłe z uwagi na spoiwo ilasto-mułkowe. Do złóż tej grupy zlokalizowanych między Skórkowicami a Ruszenicami należą: „Ruszenice”, posiadające kartę rejestracyjną (Znańska, 1980) oraz przylegające do niego od południa złoża „Dąbie I” (Pomałecka, 1995b) i „Dąbie II” (Pomałecka, 1995a). Oba złoża są udokumentowane w kat. C1. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złóż i jakościowe kopaliny przedstawia tabela 2. Należy nadmienić, że część złoża „Dąbie I” udokumentowana została w obrębie południowego fragmentu złoża „Ruszenice” bez skorygowania stanu zasobów. Spowodowało to nieprawdziwy „przyrost” zasobów piaskowców budowalnych w krajowym bilansie o około 200 tys. ton. Z kolei złoże „Dąbie II” zostało niezbyt dobrze ocenione w zakresie jakości piaskowców. W złożu tym występuje duży udział piaskowców słabozwięzłych (rozsypliwych), które nie nadają się do produkcji budowlanych elementów okładzinowych. Wszystkie złoża piaskowców zakwalifikowane zostały do 2-giej kategorii, czyli złóż rzadkich w skali kraju lub skoncentrowanych w określonym rejonie. Złoża piasków czwartorzędowych zlokalizowane są w północno-zachodniej części obszaru omawianego arkusza (złoże „Irenów”), w środkowej części (złoże „Pilichowice”) i południowo-wschodniej arkusza (złoże „Koliszowy”). Złoże piasków „Irenów” udokumentowane zostało kartą rejestracyjną w 1978 r. (Błaszczyk i in., 1987), do której w 1988 r. sporządzono dodatek (Kałuziak, 1988). Złoże zajmuje powierzchnię 6,3 ha, nadkład o grubości od 0,0 do 0,9 m stanowi gleba i piasek zagliniony. Miąższość złoża waha się od 2,1 do 11,7 m, średnio osiągając 6,3 m. Jest to złoże suche. Zawartość ziarn o średnicy mniejszej niż 2,5 mm mieści się w przedziale od 55,4 do 98,9% (średnio 83,5%), zawartość pyłów mineralnych waha się od 0,6 do 5,5% (średnio 2,8%), a zawartość siarki całkowitej wynosi od 0,0 do 1,0%. Kopalina może być wykorzystywana w budownictwie. Złoże piasków „Pilichowice” posiada kartę rejestracyjną (Parchimowicz, Kmieć, 1979). Jego powierzchnia wynosi 2,1 ha. Nadkład o grubości od 0,2 do 0,7 m stanowi gleba. Miąższość złoża waha się od 5,1 do 9,7 m, średnio osiągając 7,1 m. Jest to złoże suche. Zawartość pyłów mineralnych w przedziale od 3,2 do 13,6% (średnio 7,65%). Gęstość nasypowa w stanie zagęszczonym mieści się w granicach od 1775 do 2014 kg/m3 (średnio

13 Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złóż piaskowców Nr Nazwa złoża Powierzchnia Miąższość Miąższość i rodzaj Wybrane złoża złoża złoża nadkładu parametry jakościowe na [m2] [m] [m] mapie 1 2 4 5 6 7 3 Tresta 3 222 15,8 – 16,4; 2,0 – 2,5; nasiąkliwość wagowa 7,1% Wesoła śr. 16,1 śr. 2,3; gleba wytrz. na ścisk. - na sucho 5,18 MPa zagliniona, rumosz - po nasączeniu wodą 4,90 MPa piaskowca mrozoodporność całkowita łupliwość średnia 4 Żarnów 48 125 14,3 – 16,5; 2,0 – 3,2; mrozoodporność 0,11-0,43% śr. 15,4 śr. 2,4; gleba, glina nasiąkliwość 7,80-8,09% piaszczysta, piasek wytrzym. na ściskanie 3,33-6,00 MPa ścieralność na tarczy Boehmego 2,18 cm ścieralność w bębnie Devala 18,80% bloczność ~40% 5 Sielec 7 800 5,1 – 10,6; 3,3 – 4,4; wytrzymałość na ściskanie 5,32 MPa śr. 7,58 śr. 3,82 ścieralność na tarczy Boehmego 2,23 cm ścieralność na bębnie Devala 18,4% nasiąkliwość wagowa 7,4% mrozoodporność (ubytek masy) 2,04% bloczność 50% 6 Sielec I 6 450 8,7 – 13,5; 3,0 – 5,5; bloczność ~40% śr. 11,0 śr. 4,25; gleba, ciężar objętościowy 2030 kg/m3 rumosz piaskowca ścieralność w bębnie Devala 18,17% wytrzymałość na ściskanie 5,50 MPa ścieralność na tarczy Boehmego 2,07 cm 7 Sielec II 12 951 12,3 – 15,8; 3,0 – 3,5; bloczność ~40% śr. 14,1 śr. 3,1; gleba, wytrzymałość na ściskanie 5,2 MPa piasek ciężar objętościowy 2010 kg/m3 drobnoziarnisty, ścieralność na tarczy Boehmego 2,01 cm glina zwałowa, ścieralność w bębnie Devala 18,2% rumosz piaskowca nasiąkliwość wagowa 7,0% 8 Sielec III 17 500 7,2 – 7,5; 4,5 – 4,7; śr. 4,6; bloczność ~40% śr. 7,3 piaski nasiąkliwość 8% różnoziarniste, gęstość 2620 kg/m3 gliny piaszczyste, mrozoodporność całkowita rumosz zwietrza- łego piaskowca 10 Ruszenice 60 000 7,8 – 34,5; 0,0 – 1,2; gęstość pozorna 2050-2230; śr. 14,7 śr. 0,21; gleba, śr. 2100 kg/m3 rumosz piaskowca mrozoodporność 0,0-23% ścieral. w b. Devala 10,5-29,4; śr. 22,7 % nasiąkliwość 5,5-7,4; śr. 6,3% wytrz. na ścis. 2,70-4,47; śr. 3,37 MPa 11 Dąbie I 18 745 4,6 – 9,8; śr. 4,3; gleba, zawartość SiO2 94,1-94,2% śr. 8,3 piasek, mrozoodpornoś całkowita zwietrzelina nasiąkliwość 7,8% piaskowca 12 Dąbie II 24 070 4,9 – 8,9; śr. 4,3; gleba, zawartość SiO2 94,15% śr. 8,7 zwietrzelina łupliwość średnia piaskowca nasiąkliwość 8,1% wytrz. na ścisk. - na sucho 7,81 MPa - po nasączeniu wodą 4,63 MPa mrozoodporność całkowita

14 1861 kg/m3), a zawartość frakcji < 2mm wynosi od 79,4 do 84,0% (średnio 82,7%). Kopalina może być wykorzystywana w drogownictwie.

Złoże piasków „Koliszowy” udokumentowane zostało w kat. C1 (Chomicka, 1984) na powierzchni 12,3 ha. Nadkład o grubości od 0,1 do 0,3 m stanowi gleba i piasek z humusem. Miąższość złoża waha się od 2,0 do 14,8 m, średnio osiągając 5,5 m. Złoże jest częściowo zawodnione, brak jest zanieczyszczeń obcych. Gęstość nasypowa w stanie zagęszczonym mieści się w granicach od 1700 do 1980 kg/m3 (średnio 1810 kg/m3), a punkt piaskowy waha się od 65,4 do 98,9% (średnio 88,8%). Kopalina może być wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Złoża piasków „Irenów”, „Pilichowice” i „Koliszowy” zostały zakwalifikowane do złóż powszechnych i licznie występujących.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. Najważniejszym zakładem górniczym na obszarze arkusza Żarnów jest czynna od 1970 r. kopalnia podziemna eksploatująca iły kamionkowe ze złoża „Paszkowice” („Żarnów II”). Zakład posiada koncesję na wydobywanie tego surowca, ważną do 14.07.2014 r., wydaną przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Powierzchnia obszaru, na który wydano koncesję wynosi 2 394 639 m2. Powierzchnia obszaru górniczego ustanowiona dla tego złoża wynosi 2 448 323 m2, a terenu górniczego 3 524 085 m2. Złoże udostępnione zostało pięcioma upadowymi do głębokości około 70 m. Eksploatacja prowadzona jest systemem zabierkowo-poprzecznym z zawałem stropu. Roczne wydobycie kopaliny w 2001 r. wynosiło 36 tys t. Straty eksploatacyjne stanowią około 20%. Odpady eksploatacyjne składowane były na hałdzie (tabela 3). Obecnie na bieżąco wykorzystywane są do niwelowania spadku wyrobisk podziemnych. Wody kopalniane odprowadzane są systemem cieków do rzeki Wąglanki. Kolejnym liczącym się zakładem górniczym jest kopalnia odkrywkowa eksploatująca od 1993 r. iły kajpru ze złoża „Chełsty”. Aktualnie eksploatowana jest część złoża 2 rozpoznanego w kat. C1, dla której ustanowiony został obszar (315 503 m ) i teren górniczy (412 052 m2). Użytkownikiem złoża jest „Opoczno S.A.”, posiadająca koncesję na wydobywanie surowca z tego złoża ważną do 11.02.2018 r. Roczne wydobycie kopaliny w 2001 r. wynosiło 30 tys m3. Składowiska nadkładu i humusu są poza wyrobiskiem i przewidziano je do rekultywacji. Wody kopalniane odprowadzane są rowem melioracyjnym do rzeczki Jasieniec przepływającej około 1 km na południe od kopalni.

15 Tabela 3 Odpady mineralne Numer Kopalnia Miejscowość Rodzaj Powierzchnia Ilość odpadów Możliwe

obiektu (nazwa) Gmina odpadów zwałowiska w tys. ton sposoby na mapie (ha) stan na rok wyko- Użytkownik Powiat 31.12.2002 rzystania (Zakład) odpadów

1 2 3 4 5 6 7 8 1 Paszkowice Paszkowice Ek 0,20 18,2 brak do (Żarnów I) Żarnów danych niwelacji Opoczno S.A. opoczyński wyrobisk

Rubryka 4 - Ek - eksploatacyjne Rubryka 6 - składowanych Rubryka 7 - wykorzystanych

Złoża „Paszkowice” i „Chełsty” eksploatowane są przez „Opoczno S.A.”, a uzyskiwane kopaliny wykorzystywane są do produkcji płytek ceramicznych. Zupełnie inny charakter posiadają pozostałe zakłady górnicze zlokalizowane w obrębie obszaru omawianego arkusza eksploatujące piaskowce dla celów budownictwa (okładziny). Są to małe kopalnie, których użytkownikiem są osoby prywatne, a eksploatacja odbywa się najprostszymi metodami górniczymi na ogół jednym poziomem. Należą do nich: - kopalnia odkrywkowa eksploatująca od 1978 r. piaskowce ze złoża „Żarnów”, dla którego został utworzony obszar górniczy o powierzchni 48 125 m2 (pokrywający się z granicami złoża) oraz teren górniczy o powierzchni 66 734 m2. Na wydobywanie surowca z tego złoża została wydana koncesja ważna do końca 2007 r. Roczne wydobycie kopaliny w roku 2001 wyniosło 3 tys t, a straty górnicze stanowią 15%. Nadkład i skały płone wykorzystane są do ulepszenia dróg w gminie Żarnów. Kopalina jest przerabiana w Zakładzie Obróbki Kamienia Budowlanego w Ostrowie. - kopalnia odkrywkowa „Sielec I” (przylegająca do starego wyrobiska) od 1994 r. jest miejscem eksploatacji piaskowców ze złoża „Sielec I”, dla którego utworzony został obszar i teren górniczy o powierzchni 10 799 m2. Koncesję, ważną 10 lat wydał Starosta Opoczyński w 2003 r. Roczne wydobycie wynosi 1000 t, a straty eksploatacyjne wynoszą około 12%. Brak jest składowiska nadkładu. - kopalnia odkrywkowa „Sielec II” eksploatuje od 1996 r. piaskowce ze złoża „Sielec II” na podstawie koncesji udzielonej przez Wojewodę Piotrkowskiego Zakładom Kamiennym Materiałów Budowlanych, ważnej do 2016 r. Dla złoża został utworzony obszar

16 górniczy o powierzchni 8 992 m2 oraz teren górniczy o powierzchni 14 641 m2.Roczne wydobycie wynosi 300 m3. Składowisko nadkładu zlokalizowane jest poza złożem. Posiada ono powierzchnię 0,05 ha. - odkrywkowa kopalnia „Tresta Wesoła” przylega do starego wyrobiska. Od 1996 r. eksploatowane są piaskowce ze złoża o tej samej nazwie. Wydobycie kopaliny objęte jest koncesją ważną do 31.12.2006 r. Dla złoża utworzono obszar górniczy o powierzchni 3 222 m2 i teren górniczy o powierzchni 4 250 m2. Roczne wydobycie waha się od 160 do 320 m3, a straty górnicze wynoszą średnio 30%. Składowisko nadkładu poza złożem posiada powierzchnię 0,1 ha. - obszar złoża „Dąbie I” był od lat 60-tych miejscem niekoncesjonowanej eksploatacji piaskowców serii borucickiej. Dopiero w 1995 r. wydana została koncesja na eksploatację złoża ważna do końca 2005 roku. Dla złoża „Dąbie I” utworzony został obszar i teren górniczy o powierzchni 18 745 m2. Roczne wydobycie wynosi 100 m3, a straty górnicze stanowią około 20%. Składowisko nadkładu, zlokalizowane po południowej stronie złoża, posiada powierzchnię 0,45 ha. - odkrywkowa kopalnia „Dąbie II”, podobnie jak „Dąbie I”, była od lat 60-tych „dziko” eksploatowana, a dopiero w roku 2003 wydana została koncesja ważna do 2005 r. Dla złoża „Dąbie II” utworzony został obszar górniczy o powierzchni 14 730 m2 i teren górniczy o powierzchni 31 112 m2. Od 1995 r do chwili obecnej wydobyto niewielką ilość surowca, stosowanego do produkcji elementów okładzinowych. Ze względu na złą jakość kopaliny planowane jest zaniechanie eksploatacji złoża w 2005 r. Eksploatacja złoża „Irenów”, ze względu na brak zbytu, została zaniechana 1988 r., prac rekultywacyjnych nie wykonywano. Złoże glin ogniotrwałych „Żarnów-Sielec”, eksploatowane było do 1970 r. Zaniechanie eksploatacji zostało spowodowane wyczerpaniem się zasobów bilansowych, prac rekultywacyjnych nie wykonywano. Na obszarze arkusza zlokalizowane są 4 zakłady przetwórcze zajmujące się obróbką eksploatowanych piaskowców, które przerabiane są na elementy okładzin elewacyjnych. Trzy z nich zlokalizowane są w okolicach miejscowości Tresta Wesoła, a jeden w Żelazowicach.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin. Obszar arkusza Żarnów trzeba zaliczyć do terenów średnio zasobnych w złoża kopalin. Obszary perspektywiczne występują w rejonie: Paradyża, Niemojowic, Klewa, Małkowa i Machor. Wyniki negatywne dały badania na północy i południu opisywanego obszaru.

17 Występujące w środkowej części obszaru arkusza Żarnów (600 m od Myśliborza) dolnojurajskie piaskowce mogą być udokumentowane w kategorii przemysłowej. W oparciu o dane z wierceń, wykonanych dla rozpoznania liasowych iłów ogniotrwałych (Galata, 1982), wytypowano jeden obszar perspektywiczny, gdzie występują piaskowce charakteryzujące się dobrymi własnościami fizyczno-mechanicznymi. Jedyną kwestią jest zbyt duży nadkład od 4,7 m do 11,2 m (średnia 8 m), a więc przekraczający 3,0 m. Pomimo tego obszar ten, ze względu na dobrą jakość piaskowców oraz coraz większe zapotrzebowanie na płyty elewacyjne, wytypowano jako prognostyczny nr I (tabela 4).

Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych Numer Powie- Rodzaj Wiek Parametry jakościowe Średnia Średnia Zasoby Zasto- obszaru rzchnia kopa- kom- grubość grubość w kate- so-

na [ha] liny pleksu nadkładu kompleksu gorii D1 wanie mapie lito- [m] surowco- (tys. t) kopa- logiczno- wego liny surowco- ( w m) wego 1 2 3 4 5 6 7 8 9 I 25 pc J - nasiąkliwość - 6,6%, 7,95 22,0 5500 Sb -wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno-suchym - 60 MPa, - ścieralność na tarczy Boehmego - 1,05 cm, a w bębnie Devala 31% II 50 p, ż Q zaw. pyłów do 2% 0,15 2,2 1100 Sd III 25 p, ż Q zaw. pyłów do 2% 0,10 7,4 1850 Sd, Skb

Rubryka 3: pc - piaskowce, p – piaski, ż - żwiry Rubryka 4: J - jura, Q - Czwartorzęd Rubryka 9: Surowce skalne: Sb - budowlane, Sd – drogowe, Skb - kruszyw budowlanych.

Przykrywające znaczną część arkusza czwartorzędowe gliny zwałowe są nieprzydatne pod względem surowcowym. Jednak piaszczyste utwory zlodowacenia środkowopolskiego i piaski eoliczne mogą być wykorzystane w drogownictwie i budownictwie.

18 Utwory te objęte były badaniami geologicznymi w rejonach miejscowości: Żelazowice w północno-wschodniej części obszaru arkusza (Borzęcki, Sołtysik, 1971), na południe od Miedzny Murowanej (Borzęcki, Sołtysik, 1971), koło Sielca (Litowczenko, Ryczek, 1980), w zachodniej części obszaru w rejonie Klewa (Piętera, Cichocka, 1979), na dużym obszarze między Turowicami a Papiernią (Jasińska, 1978) oraz w rejonie Machory - Kołoniec (Radomska, Borzęcki, 1980) w południowej części obszaru. Na obszarze między Turowicami, a Papiernią uzyskano wyniki negatywne. Natomiast na pozostałych obszarach badań, odwiercone otwory stwierdziły występowanie utworów piaszczystych przydatnych dla budownictwa lub drogownictwa. Na podstawie wyników tych badań wytypowano sześć obszarów perspektywicznych oraz w ich obrębie dwa obszary prognostyczne. Piaski w rejonie Machory - Kołoniec (obszar prognostyczny III) zalegają pod nadkładem gleby o grubości 10 cm, a ich średnia miąższość wynosi 7,0 m. Spełniają one kryteria bilansowości dla złóż piasków dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Natomiast piaski i żwiry występujące koło Klewa (obszar prognostyczny II) odsłaniające się w ścianie wyrobiska przykryte są niedużym nadkładem (0,2 m), a stwierdzona ich miąższość wynosi 2,2 m. Wyniki badań laboratoryjnych potwierdzają ich przydatność dla drogownictwa. Dodatkowo wytypowano w oparciu o obserwacje terenowe, pięć obszarów perspektywicznych - dwa koło Paradyża (piaski wydmowe) oraz po jednym obszarze w rejonach: na południe od Małkowa, gdzie występuje duży obszar piasków pochodzenia eolicznego i wodnolodowcowego, a także w południowo-wschodniej części obszaru arkusza (Maleniec i Koliszowy, gdzie prowadzona jest eksploatacja okresowa piasków dla potrzeb mieszkańców Ruda Maleniecka). Większość torfowisk zlokalizowanych w dolinie Czarnej Sulejowskiej i Popławki nie spełnia kryteriów bilansowości ze względu na miąższość poniżej 1,0 m i dużą popielność (ponad 30 %) i zostały zaznaczone na mapie jako obszary negatywne. Dwa torfowiska w dolinie rzeki Popławki zaliczono do perspektywicznych, ponieważ spełniają one kryteria potencjalnej bazy surowcowej, opracowanej przez Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach (Ostrzyżek, Dembek, 1996). Należy jeszcze nadmienić, że na obszarze arkusza Żarnów prowadzone były przez Przedsiębiorstwa Geologiczne w Krakowie i w Kielcach, poszukiwawcze badania geologiczne w celu udokumentowania iłów liasowych (Galata, 1982) i surowców węglanowych dla potrzeb przemysłu cementowo-wapienniczego (Musiał, 1977). Wyniki badań okazały się negatywne.

19 VII. Warunki wodne. 1. Wody powierzchniowe. Cały obszar arkusza Żarnów znajduje się w prawobrzeżnej części dorzecza środkowej Pilicy. Zachodnią i południową jego część stanowi zlewnia powierzchniowa III-go rzędu rzeki Czarnej Sulejowskiej z większymi dopływami: Barbarką na południu i Popławką na północy. Rzeka Czarna Sulejowska w południowej części terenu płynie w kierunku zbliżonym do równoleżnikowego, a w rejonie Diablej Góry zmienia kierunek na południkowy z niewielkim odchyleniem na północny-zachód koło Rożenek. Pozostałą (prawie 40%) powierzchnię omawianego obszaru obejmuje zlewnia III rzędu rzeki Drzewiczki, którą reprezentuje jej lewobrzeżny dopływ rzeka Wąglanka. Na południowym zachodzie znajduje się mały fragment zlewni III rzędu rzeki Ojrzanej. Na obszarze arkusza znajdują się dwa zbiorniki retencyjne: w okolicach Miedzna-Murowanej na rzece Wąglance zbiornik Miedzna- Murowana mający powierzchnię około 200 ha i mały zbiornik w dolinie Czarnej Sulejowskiej w Maleńcu (Paczyński, 2002). Zlewnia Czarnej Sulejowskiej wyróżnia się znaczną gęstością sieci rzecznej. Dolina rzeki charakteryzuje się skomplikowanymi stosunkami hydrograficznymi. Stan czystości wód powierzchniowych podano na podstawie danych WIOŚ w Łodzi (Raport..., 2002a) i WIOŚ w Kielcach (Raport..., 2002b). Klasyfikację oparto o wskaźniki hydrobiologiczne, fizykochemiczne i bakteriologiczne. Dla rzek przeprowadzona jest ona na podstawie metody stężeń charakterystycznych. W 2001 roku badaniami jakości wód objęto rzeki: Drzewiczkę, Wąglankę, Czarną Sulejowską i Popławkę. W granicach arkusza jakość wód wymienionych rzek badana była w punktach pomiarowo-kontrolnych w Krasiku, Nadolu i Maleńcu. Zarówno w Nadolu Wąglanka jak i w Kraśniku Popławka są ponadnormatywnie zanieczyszczone. W Nadolu decydowała wysoka wartość miana Coli natomiast w Kraśniku przekroczona została wartość O2. W wyniku badań hydrobiologicznych prowadzonych na Czarnej Sulejowskiej w punkcie pomiarowym - Maleniec stwierdzono, że stężenia chlorofilu „a" oraz indeks saprobowości odpowiadały II klasie czystości wód, stężenia BZT5 i azotynów zachowują I klasę czystości, a fosforu ogólnego - II klasę czystości wód (Raport..., 2002a). Jakość wód powierzchniowych badana na rzece Czarnej Sulejowskiej od południowych granic arkusza do Maleńca odpowiada II klasie czystości, a od Maleńca do zachodniej granicy arkusza klasie III. Wąglanka i Popławka w granicach arkusza prowadzą wody pozaklasowe (Raport..., 2002a, b).

20 2. Wody podziemne. Największe znaczenie użytkowe posiadają wody występujące w GZWP nr 410 Opoczno (nie posiada dokumentacji), którego fragment obejmuje północną część obszaru arkusza (fig. 4). Jest to zbiornik w szczelinowych utworach węglanowych jury górnej, o zwierciadle naporowym, stabilizującym się na głębokości od 5 m do 15 m poniżej powierzchni terenu (Kleczkowski red., 1990). Wody tego poziomu ujmowane są w kilkunastu głębszych studniach kopanych oraz w kilku studniach głębinowych w miejscowościach Paradyż, Ruszenice, Sielec, Wielka Wola, Żelazowice i Żarnów. Ujęcie wód w Wielkiej Woli k/Paradyża posiada wydajność 142 m3/h, ujęcie w Sielcu 88 m3/h, a ujęcie w Żelazowicach 73 m3/h. Pozostałe studnie mają wydajność poniżej 50 m3/h. Jakość wód z utworów jurajskich odpowiada normom dla wód pitnych, przy czym niekiedy notuje się tu ponadnormatywną zawartość żelaza (Raport..., 2002a). Poziom wodonośny w utworach jury środkowej występujący na niewielkim obszarze w północno-wschodniej części arkusza, nie posiada znaczenia użytkowego. Większe znaczenie posiada poziom występujący w utworach jury dolnej, w środkowej części obszaru arkusza (Żarnów - Skórkowice). Poziom porowo-szczelinowy, którego kolektorem są piaskowce dolnojurajskie, charakteryzuje się zwierciadłem naporowym, występującym na głębokości 10 - 28 m, a stabilizującym się na głębokości kilku metrów poniżej powierzchni terenu. Studnie ujmujące wody tego poziomu cechuje mała wydajność, tzn. od około 4 m3/h (przy depresji 4 m) do około 30 m3/h przy depresji prawie 14 m. Jakość wód tego poziomu nie budzi zastrzeżeń. Na niewielkim obszarze w południowo-wschodniej części omawianego terenu, w rejonie Maleńca, stwierdzono występowanie naporowego poziomu wód, o małej wydajności, w piaskowcach triasu. Poziom ten występuje na głębokości około 60 m, a stabilizuje się na głębokości kilku metrów poniżej powierzchni terenu. Duże znaczenie użytkowe ma czwartorzędowy poziom wodonośny. Stanowi on główne źródło zaopatrzenia ludności w wodę. Poziom wodonośny występuje w aluwiach holoceńskich Czarnej i Wąglanki oraz ich dopływów, jak również w lodowcowych i wodnolodowcowych piaskach zlodowacenia północnopolskiego. Zwierciadło wody tego poziomu posiada charakter swobodny, występuje ono na głębokości od kilkudziesięciu centymetrów do 10 m, lokalnie tylko do 20 m (rejon wsi Żelazowice, Kotyszów - Stanisławów, Ciechomin - Marianów). Wydajność tego poziomu wynosi od kilku m3/h do kilkudziesięciu m3/h. Największe ujęcie, w Straszonej Woli posiada wydajność

Fig. 4. Położenie arkusza Żarnów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwyższej ochrony (ONO); 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym; 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 401 – Zbiornik Niecka Łódzka (KL), kreda (K1);

408 – Zbiornik Niecka Miechowska (NW), kreda (K2); 410 – Zbiornik Opoczno, jura (J3); 411 – Zbiornik

Końskie, jura (J1); 414 – Zbiornik Zagnańsk, trias (T1, 2)

88 m3/h, pozostałe mają poniżej 50 m3/h. Wody z utworów czwartorzędowych pod względem fizyczno-chemicznym odpowiadają normom dla wód pitnych. Sporadycznie stwierdza się tu podwyższoną zawartość żelaza i manganu. Wymienione wody są często zanieczyszczone bakteriami (miano Coli powyżej 50).

22 VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 739-Żarnów zamieszczono w tabeli 5. W celu porównania uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995) – opróbowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m). Pobierane gleby o masie około 1000 g były suszone w temp. pokojowej, kwartowane i przesiewane przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

23 Tabela 5 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość Wartość Wartości dopuszczalne stężeń w glebie zawartości w przeciętnych przeciętnych lub ziemi (Rozporządzenie Ministra glebach na (median) w (median) w glebach Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) arkuszu glebach na obszarów 739-Żarnów arkuszu niezabudowanych Metale 739-Żarnów Polski 4)

N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m ppt) Głębokość (m ppt) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-7 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5-79 9 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-5 1,5 4 Zn Cynk 100 300 1000 12-42 20 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1-6 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-4 <1 3 Pb Ołów 50 100 600 6-13 10 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,10 <0,05 <0,05 1) grupa A Ilość badanych próbek gleb z arkusza 739-Żarnów a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo w poszczególnych grupach zanieczyszczeń wodne, b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o As Arsen 6 ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego poziomu Ba Bar 6 zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla Cr Chrom 6 zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Zn Cynk 6 2) Cd Kadm 6 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, Co Kobalt 6 grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a Cu Miedź 6 także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem Ni Nikiel 6 terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów Pb Ołów 6 komunikacyjnych, 3) Hg Rtęć 6 grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 arkusza 739-Żarnów do poszczególnych grup 500 000 zanieczyszczeń (ilość próbek) N – ilość próbek 6

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej.

24 Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 5). Przeciętne wartości arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu i rtęci w glebach arkusza są identyczne lub zbliżone do wartości median w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco niższe wartości zanotowano dla baru. Pod względem zawartości metali, wszystkie badane próbki spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 5) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych.

25 739W PROFIL ZACHODNI 739E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5688660 5681659

5684598 m m 5680878 5682768

5672779 5680826

0 5 10 15 20 25 30 35 0 5 10 15 20 25 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5688660 5681659

5684598 m m 5680878 5682768

5672779 5680826

02468101214 012345 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 5. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 10 do prawie 35 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 25 nGy/h i jest nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 10 do około 35 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 20 nGy/h. Powierzchnię arkusza budują utwory charakteryzujące się niską radioaktywnością. Są to głównie plejstoceńskie gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe i rzeczne oraz holoceńskie piaski rzeczne i torfy. Podłoże utworów czwartorzędowych stanowią mułowce i piaskowce wieku jurajskiego. Nieco wyższe wartości dawki promieniowania gamma w profilu zachodnim w porównaniu z profilem wschodnim są najprawdopodobniej spowodowane podwyższonymi stężeniami radionuklidów poczarnobylskiego cezu zarejestrowanymi wzdłuż zachodniego profilu. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są zróżnicowane. Wahają się w przedziale od około 1 do około 12 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 1 do około 6 kBq/m2. Lokalnie podwyższone wartości stężeń cezu są spowodowane położeniem arkusza Żarnów na obrzeżach niewielkiej powierzchniowo anomalii Radomska, która należy do jednej z trzech największych anomalii cezu w Polsce.

IX. Składowanie odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk.

27 Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inżyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej; są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6

Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki

K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 . 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 6; - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Powyższe wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (tabela 7) wykorzystano przy konstrukcji obszarów POLS. Profile te przedstawiają budowę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej położonej pod utworami izolującymi.

28 Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano także odpowiednimi symbolami wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozostawienie niezagospodarowanych nisz i zagłębień w morfologii mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem wykorzystania naturalnej bądź stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczano je na Planszy B wyłącznie w formie punktowych znaków graficznych, zróżnicowanych ze względu na charakter kopalin. Na arkuszu Żarnów bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: • obszary zwartej i gęstej zabudowy w obrębie miejscowości Paradyż, Miedzna Murowana i Żarnów, • powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzeki Czarnej i jej dopływów, • tereny położone w sąsiedztwie zbiorników wód śródlądowych, obszarów bagiennych i podmokłych, • tereny rezerwatów przyrody, • zwarte obszary leśne o powierzchni powyżej 100 ha. Tereny, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych podłoża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne rejony do lokalizowania składowisk odpadów występują głównie w północnej i centralnej części arkusza. Na powierzchni terenu odsłaniają się tam piaszczysto-ilaste gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich (Janiec, 1991). Miąższość utworów słaboprzepuszczalnych na wyznaczonych obszarach POLS jest zmienna od ok. 2 m do przeszło 20 m. Większe miąższości występują głównie w części północno-wschodniej gdzie omawiane gliny leżą bezpośrednio na zastoiskowych iłach i mułkach oraz glinach starszych zlodowaceń. Ustalone zwierciadło pierwszego poziomu wodonośnego, w analizowanych rejonach, znajduje się na głębokości większej niż 2 m p.p.t. Obszary występowania glin stanowić mogą podłoże dla bezpośredniego składowania wyłącznie odpadów obojętnych. W przypadku potrzeby lokalizowania na tym terenie składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (do których należą odpady komunalne) konieczne będzie wykonanie dodatkowych, sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych.

29 W obrębie POLS określono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) wydzielane na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk wynikających z istnienia obszarów podlegających ochronie ze względu na: b – zabudowę mieszkaniową, obiekty przemysłowe i użyteczności publicznej, p – walory przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wody podziemne, z – złoża kopalin. Ograniczenia te nie mają ultymatywnego charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska a w dalszej konsekwencji w ustaleniach z odpowiednimi służbami: nadzoru budowlanego, ochrony przyrody oraz zabytków, administracji geologicznej i gospodarki wodnej. Obszarowe ograniczenia lokalizacji składowisk w strefie 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy wyznaczono w sąsiedztwie miejscowości: Paradyż, Miedzna Murowana i Żarnów. W północno-wschodniej części arkusza wytyczono tereny ograniczeń warunkowych wynikające z istniejącej tam strefy najwyższej ochrony wód podziemnych (ONO) dla GZWP „Zbiornik Opoczno” nr 410. Zakres i zasięg ochrony tego zbiornika może ulec uszczegółowieniu po wykonaniu dokumentacji hydrogeologicznej GZWP. Do obszarów o warunkowych możliwościach lokalizacji składowisk włączono również rejon leżący w południowo-wschodniej części arkusza, ze względu na wyznaczony tam Obszar Chronionego Krajobrazu. Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikające z występowania w obrębie wyróżnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Na terenie arkusza Żarnów są to m.in. zabytki, obiekty kultowe i stanowiska archeologiczne wyszczególnione na planszy A mapy. W ramach tej warstwy tematycznej na mapie przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza nie zrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno - inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. Wyrobiska pozostałe po eksploatacji piasków i żwirów, występują w okolicach wsi Janikowice i Pilichowice. Miejsca te w ramach poszukiwania optymalnego sposobu zagospodarowania obszarów poeksploatacyjnych mogą być rozpatrywane jako nisze, w których po wykonaniu sztucznych barier izolacyjnych możliwa będzie lokalizacja składowisk.

30 Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnionych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Wyznaczone obszary powinny być także brane pod uwagę, na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu, przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowiska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, tereny te obejmują zasięgi występowania w podłożu warstwy utworów słaboprzepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla położonych niżej poziomów wodonośnych. Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach omawianej warstwy tematycznej mapy. Tabela 7

Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych POLS (materiały archiwalne) Głębokość do zwierciadła wody

podziemnej występującego pod Miąższość Archi- Nr otw. Profil geologiczny warstwą izolacyjną warstwy wum i nr na mapie [m p.p.t.] izolacyjnej otworu dokumen- strop zwierciadło zwierciadło tacyjnej warstwy litologia warstwy [m] nawiercone ustalone B [m.ppt] 1 2 3 4 5 6 7 BH 1 0,0 Glina piaszczysta Q 7390032 5,0 Rumosz skalny 5,0 8,1 8,1 9,5 Wapienie J BH 2 0,0 Gleba 7390028 0,6 Glina piaszczysta 1,4 2,0 Piasek drobnoziarnisty Q 11,5 5,8 2,4 Glina zwałowa 4,6 7,0 Piasek różnoziarnisty 9,0 Glina zwałowa 11,5 Piasek różnoziarnisty BH 3 0,0 Gleba 7390040 0,3 Glina zwałowa 1,7 2,0 Głazy narzutowe 2,3 Piasek drobnoziarnisty Q 21,1 12,1 3,8 Glina piaszczysta 4,7 8,5 Pył 12,7 Piasek średnioziarnisty 16,2 Glina piaszczysta 21,1 Piasek różnoziarnisty BH 4 0,0 Gleba 7390023 0,4 Glina zwałowa Q 23,6 24,0 11,0 16,0 Glina piaszczysta 24,0 Piasek gruboziarnisty

31 BH 5 0,0 Nasyp 7390052 1,0 Glina piaszczysta Q 13,0 14,0 6,0 4,0 Glina 14,0 Piaskowiec J BH 6 0,0 Gleba 7390008 0,3 Piasek średnioziarnisty 0,8 Piasek Q 9,8 11,0 b.d. 1,2 Glina zwałowa 11,0 Piasek 12,3 Glina zwałowa BH 7 0,0 Gleba 7390011 0,8 Piasek ilasty 1,5 Muły Q 4,5 6,0 b.d. 2,5 Glina zwałowa 6,0 Piasek różnoziarnisty 7,0 Glina zwałowa BH 8 0,0 Gleba 7390044 0,4 Piasek gliniasty Q 2,0 Glina zwałowa 11,5 26,0 24,0 13,5 Piaskowiec drobnoziarnisty 22,0 Ił J 26,0 Piaskowiec drobnoziarnisty BH 9 0,0 Gleba 7390015 0,4 Glina zwałowa Q 1,1 1,5 Pył 31,0 20,0 2,0 Ił 4,0 6,0 Piaskowiec drobnoziarnisty 29,0 Ił J 31,0 Piaskowiec 34,0 Ił BH 10 0,0 Glina zwałowa Q 7390006 1,0 Glina 12,5 Piaskowiec 12,5 27,5 13,0 18,0 Glina 21,0 Piaskowiec J 22,5 Ił 27,5 Piaskowiec

Rubryka 1: BH – Bank HYDRO Rubryka 4: Q – czwartorzęd, J - Jura, Rubryka 6 i 7: b.d. – brak danych

X. Warunki podłoża budowlanego. Warunki podłoża budowlanego określono dla terenów występujących poza obszarami: występowania gleb chronionych klasy I-IVa, łąk na gruntach pochodzenia organicznego, udokumentowanych złóż, kompleksów leśnych, użytków ekologicznych, a także poza terenami zajętymi przez istniejącą już zwartą zabudowę miejską. Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zostały w oparciu o mapy topograficzne, geologiczne i hydrogeologiczne. Na obszarze około 40% powierzchni arkusza występują korzystne warunki dla budownictwa. Grunty skaliste tworzą piaskowce, iłowce i mułowce jury dolnej i środkowej, występujące na południe od Żarnowa, w rejonie Paszkowic i Chełst.

32 Grunty niespoiste (średnio zagęszczone i zagęszczone) tworzą skonsolidowane gliny zwałowe i piaski wodnolodowcowe zlodowacenia Odry. Leżą w okolicach Sulborowic, Marianowa, Piasków, Żarnowa, Paradyża, Budkowa i Soczówki. Obszary występowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych, twardoplastycznych, gruntów sypkich średniozagęszczonych i zagęszczonych, na których zwierciadło wód gruntowych leży poniżej 2 m, zakwalifikowano do rejonów o korzystnych warunkach budowlanych. Nieco gorsze, choć z reguły korzystne warunki geologiczno-inżynierskie występują na nieskonsolidowanych gruntach spoistych: piaskach, żwirach i mułkach rzecznych, a także na mułkach jeziornych interglacjału emskiego. Występują one na północy w rejonie Paradyża. Zdecydowanie niekorzystne warunki dla budownictwa istnieją na gruntach słabonośnych, do których zaliczają się grunty organiczne, spoiste: plastyczne i miękkoplastyczne, a także grunty niespoiste luźne. Występują one głównie w dolinach rzek Czarnej Sulejowskiej i Wąglanki (torfy, namuły, aluwia). Do niekorzystnych, z punktu widzenia geologiczno-inżynierskiego, zaliczono obszary występowania krasu w północnej części obszaru arkusza (w strefie występowania utworów węglanowych), mimo że przykryte są one osadami czwartorzędowymi grubości 10 - 20 m. W planach zagospodarowania przestrzennego gmin nie przewiduje się wykorzystania większych obszarów do urbanizacji, a zabudowa rozwija się tradycyjnie wzdłuż istniejących dróg i ulic. Obszary o niekorzystnych warunkach dla budownictwa rozciągają się głównie w dolinie Czarnej Malenieckiej oraz między Paradyżem i Nadolem.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu. Przeważającą część obszaru arkusza Żarnów zajmują tereny chronione. W południowo- zachodniej części arkusza znajduje się fragment rezerwatu leśno-krajobrazowego „Diabla Góra” o powierzchni 159 ha (w tym gruntów związanych z gospodarką leśną 4,37 ha). Został utworzony w 1987 r. w celu ochrony naturalnych zbiorowisk roślinnych z wychodniami skał piaskowych górnoliasowych (seria borucicka) na wzgórzu z lasem mieszanym i jodłowym oraz miejsc pamięci narodowej z okresu II wojny światowej. Obecnie na wierzchołku góry znajduje się punkt widokowy. W środkowej części arkusza w rejonie miejscowości Sielec znajduje się rezerwat leśny „Jodły Sieleckie”. Rezerwat o powierzchni ogólnej 33,13 ha utworzony został w 1998 r. w celu zachowania, ze względów naukowych i dydaktycznych, fragmentów lasów z udziałem naturalnie odnawiającej się jodły oraz ochrony śladów po wydobywaniu syderytowych rud

33 żelaza metodą duklową. Dominującym zbiorowiskiem leśnym jest grąd subkontynentalny, zajmujący ponad połowę powierzchni rezerwatu. W górnej warstwie drzew w tym zbiorowisku dominuje sosna z dębem szypułkowym i jodłą zwyczajną, a w dolnej grab, jodła, świerk i dąb. W drzewostanie występującym wzdłuż cieków wodnych panuje olsza czarna z jodłą i udziałem świerka oraz miejscami sosny z grabem występującym podokapowo. Flora rezerwatu liczy ponad 150 gatunków roślin w tym wiele gatunków objętych ochroną gatunkową całkowitą: wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, lilia złotogłów, kruszczyk szerokolistny; objętych ochroną gatunkową częściową: kruszyna pospolita, kalina koralowa, kopytnik pospolity, pierwiosnka wyniosła, konwalia majowa, rokietnik pospolity. Obszar rezerwatu jest byłym miejscem wydobywania syderytowych rud żelaza w XIX w. w okolicy Żarnowa. W dolinie rzeki Czarnej Malenieckiej (Czarna Konecka) na odcinku około 25 km planowane jest stworzenie rezerwatu wodnego „Czarna Maleniecka”. Projektowane objęcie ochroną dotyczy dolnego odcinka rzeki. Na obszarze arkusza znajduje się kilkanaście pomników przyrody żywej i cztery użytki ekologiczne (tabela 8). W północno-zachodniej części arkusza występuje fragment strefy ochronnej Spalskiego Parku Krajobrazowego, a w południowo-wschodniej przebiega granica Konecko-Łopuszniańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. W północno-wschodniej części arkusza znajduje się granica projektowanego Białaczowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, a w zachodniej granica projektowanego Piliczańsko-Radomszczańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, użytków ekologicznych Nr Forma Miejscowość Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu ochrony zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 1 R dolina rzeki Aleksandrów, * W – „Czarna Maleniecka" Czarnej Żarnów (około 600,00) Malenieckiej piotrkowski, opoczyński 2 R Diabla Góra Żarnów 1987 L-K – „Diabla Góra" (159,00) opoczyński 3 R Sielec Żarnów 1998 L – „Jodły Sieleckie" (33,13 ) opoczyński 4 P Paradyż Pardyż 1987 Pż - 3 lipy drobnolistne, opoczyński Kasztanowiec

34 1 2 3 4 5 6 5 P Wielka Wola Paradyż 1987 Pż - 5 lip drobnolistnych, opoczyński 3 jesiony wyniosłe, buk pospolity, klon pospolity, wiąz szypułkowy 6 P Rożenek Aleksandrów 1996 Pż - 2 klony pospolite piotrkowski wiąz polny lipa drobnolistna modrzew europejski 7 P Budków Żarnów 2001 Pż - lipa drobnolistna opoczyński 8 P Budków Żarnów 2001 Pż - dąb szypułkowy opoczyński 9 P Trojanowice Żarnów 2001 Pż - jesion wyniosły opoczyński 10 P Trojanowice Żarnów 2001 Pż - dąb szypułkowy opoczyński 11 P Paszkowice Żarnów 2001 Pż - dąb szypułkowy opoczyński 12 P Paszkowice Żarnów 2001 Pż - buk pospolity opoczyński 13 P Paszkowice Żarnów 2001 Pż - buk pospolity opoczyński 14 P Paszkowice Żarnów 2001 Pż - lipa drobnolistna opoczyński

15 P Paszkowice Żarnów 2001 Pż - lipa drobnolistna opoczyński 16 P Wierzchowisko Żarnów 2001 Pż - lipa drobnolistna opoczyński 17 P Wierzchowisko Żarnów 2001 Pż - lipa drobnolistna opoczyński 18 P Wierzchowisko Żarnów 2001 Pż - jesion wyniosły opoczyński 19 U Oddz. 176b Aleksandrów 2001 bagno zalewiskowe rzeki Czarnej Leśnictwo (0,35) Rożenek piotrkowski 20 U Oddz. 162c Aleksandrów 2001 bagno Leśnictwo (0,35) Rożenek piotrkowski 21 U Oddz. 217 Fałków 2001 bagno Leśnictwo (0,31) Pląskowice konecki

35 1 2 3 4 5 6 22 U Oddz. 216 Fałków 2001 bagno Leśnictwo (0,90) Pląskowice konecki

Rubryka 2: R - rezerwat, P - pomnik przyrody, U - użytek ekologiczny Rubryka 5: * - obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: W – wodny, L - leśny, K – krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: Pż - przyrody żywej

Teren arkusza zajmują duże obszary gleb chronionych (I - IVa klasa bonitacyjna). Zgrupowane są one głównie w północnej oraz w środkowej części arkusza obejmując tereny rolniczych gmin Paradyża i Żarnowa. Łąki na glebach pochodzenia organicznego występują głównie na południu w dolinie Czarnej Sulejowskiej oraz w dolnym biegu rzek Wąglanki i Popławki. Lasy chronione nie zajmują dużej powierzchni i występują w południowej części omawianego obszaru. Na nieznacznych obszarach lasy ochronne występują w północnej części arkusza. W programie CORINE – biotopes, który jest jednym z elementów systemu informacyjnego ochrony przyrody w Polsce, wytypowano ostoje przyrody o znaczeniu europejskim (Dyduch-Falniowska i in., 1999). W obszarze arkusza znajduje się ostoja Czarna Konecka. Obszar arkusza umieszczony został w Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro, 1998). Część południowa obszaru arkusza należy do przedborskiego obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym. Dolina Czarnej Koneckiej wraz z otaczającymi kompleksami lasów tworzą krajowy korytarz ekologiczny (Fig. 6).

Fig. 6. Położenie arkusza Żarnów na tle systemów ECONET (Liro red., 1998) i CORINE (Dyduch-Falniowska i in., 1999) System ECONET 1. Międzynarodowe obszary węzłowe, ich numer i nazwa: 21M – Obszar Puszczy Pilickiej; 31M – Obszar Świętokrzyski 2. Krajowe obszary węzłowe, ich numer i nazwa: 18 K – Obszar Przedborski 3. Korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 53k – Wzgórz Radomszczańkich; 56k – Sulejowski Pilicy; 59k – Czarnej; 62k – Garbu Gielniowskiego System CORINE 4. Ostoje przyrodnicze o znaczeniu europejskim, ich numer i nazwa obszarowe: 342 – Zbiornik Sulejowski i Okoliczne Lasy; 344 – Stawy Zameczek; 359 – Lasy Przysusko- Szydłowieckie; 365 – Czarna Konecka; 375 – Lasy Koneckie; 384 – Staw Czapla; 385 – Stawy w Jeżowie; 395 – Piskorzeniec punktowe: 337 – Nagórzyce; 339 – Smardzewice; 341 – Unewel; 347 – Rzeka Luciąża; 349 – Sulejów; 366 – Uroczysko Ślepietnica; 367 – Gracuch; 380 – Bąkowa Góra; 381 – Ruda Maleniecka; 399 – Rączki koło Dobromierza

37 Tabela 9 Proponowane ostoje przyrodnicze wg CORINE/NATURA 2000.

Powierz- Natura 2000 Numer Motyw Status Nazwa ostoi chnia Typ Ilość na fig.6 wyboru ostoi Gatunki (ha) siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 365 CZARNA KONECKA 3091 W Rb Rb 1-5

Rubryka 1: numeracja wg materiałów źródłowych; Rubryka 4: W – wody śródlądowe; Rubryki 5, 7: Rb - ryby

XII. Zabytki kultury. Historia Żarnowa sięga czasów piastowskich, a reliktem ocalałym z tamtych czasów jest pozostałość prasłowiańskiego grodziska zwanego „Górą Szwedzką". Do XIV w. Żarnów był siedzibą kasztelani. Głównymi zabytkami w obrębie arkusza Żarnów są obiekty sakralne, zespoły pałacowe i techniczne (Zabytki..., 1995; Zabytki..., 1997). Z zabytków sakralnych najcenniejszym jest zespół zabytkowy kościoła parafialnego w Żarnowie p.w. Św. Mikołaja, który był kiedyś obronnym elementem architektonicznym. Pierwsze wzmianki o kościele pochodzą z 1191 roku. Jest to zespół w stylu romańskim z XV w, murowany (piaskowce żarnowskie), który został powiększony w 1510 r i przebudowany w 1903 r. Obok znajduje się dzwonnica z przełomu XIX/XX oraz plebania. W Paradyżu jest zespół klasztorny Bernardynów z kościołem parafialnym (od 1896 r.) wybudowanym w 1747 r. z parkiem przyklasztornym z XVIII wieku. W Skórkowicach występuje zabytkowy kościół pod wezwaniem Św. Łukasza Ewangelisty. Zespoły dworskie objęte odnową konserwatorską znajdują się w Budkowie, Paszowicach, Stawiskach, Sielcu i Solcu Wielkim. Często wokół dworów zachowały się zabytkowe parki. Parki podworskie znajdują się również w Stawowiczkach, Trojanowicach i Wielkiej Woli Z obiektów technicznych najbardziej cennym jest piec hutniczy z XVIII w., zlokalizowany w Machorach. Bardzo ważnym jest skansen w Maleńcu, gdzie zgrupowane są takie zabytki techniczne jak: walcownia (1839 r.), kuźnia (1784 r.) oraz urządzenia na rzece i stawach służące do spiętrzania wody. Z innych obiektów tego typu należy wymienić młyn

38 wodny (obecnie elektryczny) z początku XX w. w miejscowości Rożenek. Młyn wodny z 1920 r. znajduje się również w Ruszenicach.

XIII. Podsumowanie. Obszar położony w granicach arkusza Żarnów posiada walory przyrodniczo – krajobrazowe znaczące w skali regionalnej i ponadregionalnej. Wartości przyrody i krajobrazu obszaru doceniono w realizowanych w Polsce programach CORINE i ECONET, dotyczących inwentaryzacji, waloryzacji i ochrony środowiska przyrodniczego w nawiązaniu do standardów europejskich. Istnieje tu wiele bardzo interesujących tras dla pieszych i rowerzystów, a rzeka Czarna Maleniecka jest wykorzystywana dla turystyki kajakowej i rekreacji. Obszar ten ma wszelkie dane dla szerokiego rozwoju funkcji turystyczno– krajoznawczych, wypoczynkowo–rekreacyjnych i agroturystycznych. Omawiany rejon ze względu na dobre warunki glebowe i klimatyczne predysponowany jest do rozwoju rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego. W gospodarowaniu rolniczym należy preferować model rolnictwa ekologicznego. Teren arkusza Żarnów zasobny jest w bogactwa naturalne. Największe znaczenie mają surowce kamionkowe o dość znacznych zasobach, udokumentowanych w złożach „Paszkowice” i „Chełsty” Drugim istotnym surowcem są piaskowce liasu, występujące w małych złożach w rejonie Sielca, Tresty Wesołej i Ruszenic. W ostatnich latach na wielu tych złożach podjęto eksploatację piaskowców. Istnieje szansa na rozpoznanie dalszych złóż piaskowców dolnoliasowych w rejonie Kamienia (między Żarnowem a Ruszenicami), które mogą być bazą dla rozwoju, posiadającego tu duże tradycje, przemysłu kamieniarskiego. Istnieją duże możliwości udokumentowania nowych złóż kruszywa, które może być wykorzystywane w przyszłości przy budowie autostrad, czy też dróg szybkiego ruchu. Przemysł w tym rejonie jest słabo rozwinięty. Jedynymi większymi zakładami są podziemna Kopalnia „Żarnów II” i odkrywkowa Kopalnia „Chełsty”, wydobywające surowiec ilasty dla potrzeb zakładów płytek ceramicznych „Opoczno” S.A. w Opocznie. Poza nimi istnieje 5 odkrywkowych kopalni wydobywających piaskowce dla celów budowlanych. Są to małe zakłady, zatrudniające po kilka osób. W zakładach tych piaskowce podlegają obróbce na elementy okładzinowe. W obrębie arkusza występują dwa użytkowe poziomy wodonośne: czwartorzędowy i górnojurajski. Poziom wód czwartorzędowych, obecny jest na obszarze prawie całego arkusza. Stanowi on główne źródło zaopatrzenia ludności w wodę. Poziom górnojurajski,

39 dość wydajny, zabezpiecza w wodę mieszkańców wsi, zlokalizowanych w północnej części obszaru arkusza. Dobre warunki klimatyczne i glebowe w północnych i środkowych obszarach arkusza określają jednoznacznie kierunek rozwoju rolnictwa ekologicznego. W południowych obszarach istnieją z kolei dobre warunki do hodowli ryb, jak również agroturystyki. Tylko w środkowej części, w ograniczonym do wychodni piaskowców liasowych, powinien się rozwijać przemysł wydobywczy i przetwórczy o rozszerzonym asortymencie budowlanych elementów okładzinowych. Obszary preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów występują głównie w północnej i centralnej części arkusza. Na terenach tych na powierzchni odsłaniają się słaboprzepuszczalne gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich, które mogą stanowić podłoże dla bezpośredniego składowania wyłącznie jednak odpadów obojętnych. W obrębie arkusza Żarnów na powierzchni terenu ani płytko w podłożu nie występują utwory ilaste, o dobrych właściwościach izolacyjnych, które pozwoliłyby na bezpośrednią lokalizację tu składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, do których należą odpady komunalne. W przypadku potrzeby umiejscowienia tutaj składowisk tego typu konieczne będzie wykonanie dodatkowych, sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Wytypowane na mapie obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych, niż składowiska odpadów, inwestycji uciążliwych, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura. BŁASZCZYK A., ZIELIŃSKA M., JUSZCZYK A., 1987 - Karta rejestracyjna złoża piasku budowlanego „Irenów”. Archiwum Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego. Piotrków Trybunalski. BONARSKI K., 1978 - Karta rejestracyjna złoża piaskowca dla celów budownictwa drogowego „Żarnów”. Archiwum Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego. Piotrków Trybunalski. BORZĘCKI L., SOŁTYSIK S., 1971 - Sprawozdanie geologiczne z przeprowadzonych prac zwiadowczych za piaskami w rejonie Trojanowice - Białaczów - Wąglany. Przedsiębiorstwo Geologiczne w Kielcach. Kielce.

40 CHOMICKA G., 1984., - Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża piasków czwartorzędowych dla potrzeb drogownictwa „Koliszowy". Archiwum Świętokrzyskiego Urzędu Wojewódzkiego. Kielce. DYDUCH-FALNIOWSKA A., KAŹMIERCZAKOWA R., MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA-SUCHARSKA J., ZAJĄC K., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce (CORINE). Instytut Ochrony Przyrody PAN. Kraków. GALATA A., HAJDROWSKA W., 1977 - Dokumentacja geologiczna złoża iłów kamionkowych liasowych w kat. A+B+C1+C2 „Paszkowice” - (Żarnów II). Archiwum Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego. Piotrków Trybunalski. GALATA A., 1982 - Sprawozdanie z badań poszukiwawczych za złożami iłów liasowych w rejonie Żarnowa, miejscowości Kamieniec, Turowice, Kołoniec Duży, Machory. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego w Krakowie. Kraków. GALATA A., 1997 - Dokumentacja geologiczna złoża iłów ceramicznych „Chełsty” w kat. C1+C2. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego Spółka Akcyjna w Krakowie. Kraków INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1 : 50 000, 2002 – Państw. Inst. Geol. Warszawa. JANIEC J., 1991 - Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000 ark. Żarnów. Państw. Inst. Geol. Warszawa. JANIEC J., 1993 - Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 ark. Żarnów. Państw. Inst. Geol. Warszawa. JASIŃSKA T., 1978 - Sprawozdanie z badań geologicznych wykonanych na terenie miejscowości Papiernia, gm. Fałków. Archiwum Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego. Piotrków Trybunalski. KAŁUZIAK M., 1988 - Dodatek do karty rejestracyjnej złoża kruszywa naturalnego (piasku budowlanego) „Irenów”. Kopalnia Surowców Mineralnych „KOSMIN” – Łódź KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI. J., 2001 – Geografia regionalna Polski, PWN. Warszawa. KOWALIK J., 1998 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1 : 50 000, ark. Żarnów, wraz z Objaśnieniami. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

41 KOZYDRA Z., 1968 - Złoża dolnojurajskich iłów ogniotrwałych na tle budowy geologicznej północnego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Biuletyn Instytutu Geologicznego 216. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej EKONET - Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. LITOWCZENKO J., RYCZEK J., 1980 - Sprawozdanie z przeprowadzonych wierceń geologicznych za złożem kruszywa naturalnego (piasku ze żwirem) „Sielec”. Archiwum Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego. Piotrków Trybunalski.

MIKINKA H., 1995a - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża piaskowca dla potrzeb budownictwa „Sielec II”. Archiwum Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego. Piotrków Trybunalski.

MIKINKA H., 1995b - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża piaskowca dla potrzeb budownictwa „Tresta Wesoła”. Archiwum Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego. Piotrków Trybunalski. MIKINKA N., 1991 - Karta rejestracyjna złoża piasków przeznaczonych dla budownictwa „Sielec”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MIKINKA N., 1992 - Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża piaskowca przeznaczonego dla budownictwa „Sielec I”. Archiwum Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego. Piotrków Trybunalski. MUSIAŁ B., 1977 - Sprawozdanie z przeprowadzonych geologicznych badań zwiadowczych za złożami surowców węglanowych dla potrzeb przemysłu cementowo-wapienniczego w rejonie Tomaszów Mazowiecki - Opoczno. Archiwum Kombinatu Geologicznego Południe, Zakładu Badań Geologicznych w Kielcach. Kielce. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 - Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniające kryteria potencjalnej bazy zasobowej z uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. PACZYŃSKI B., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Żarnów, wraz z Objaśnieniami. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PARCHIMOWICZ H., KMIEĆ Z., 1979 - Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Pilichowice” do celów drogowych. Archiwum Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego. Piotrków Trybunalski. PIĘTERA Z., CICHOCKA G., 1979 - Dokumentacja geologiczna z wyników przeprowadzonych prac geologiczno-poszukiwawczych za złożem kruszywa naturalnego

42 (piasku ze żwirem) do celów budownictwa drogowego w rejonie miejscowości Wejża. Pracownia Geologiczna przy Dyrekcji Okręgowej Dróg Publicznych w Łodzi. Łódź. POMAŁECKA E., 1994 - Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża iłów kamionkowych liasowych w kat. A+B+C1+C2 „Paszkowice” (Żarnów II). Pracownia Usług Geologicznych. PROGEO. Częstochowa.

POMAŁECKA E., 1995a - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 „Dąbie II”. Pracownia Usług Geologicznych PROGEO. Częstochowa.

POMAŁECKA E., 1995b - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża piaskowców „Dąbie I”. Pracownia Usług Geologicznych PROGEO. Częstochowa. POMAŁECKI L., 1997 - Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża piaskowca dla potrzeb budownictwa „Sielec III”. Pracownia Usług Geologicznych PROGEO. Częstochowa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2002 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2001 r. Państw. Inst. Geol. Warszawa. RADOMSKA H., BORZĘCKI L., 1980 - Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za piaskami budowlanymi z podaniem zasobów perspektywicznych w rejonie Końskich. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego w Kielcach. Kielce. RAPORT o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2001 roku, 2002 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi, Biblioteka Monitoringu Środowiska. Łódź. RAPORT o stanie środowiska w województwie świętokrzyskim w roku 2001., 2002 - Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Kielcach. Kielce. RESZELEWSKI M., 1997 - Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża iłów ceramicznych „Chełsty" w kat. C1 i C2. Archiwum Zespołu Zakładów Płytek Ceramicznych w Opocznie. Opoczno. RÜHLE E., 1977 - Mapa geologiczna Polski bez utworów kenozoicznych w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. RÜHLE E. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. RYPUSZYŃSKA S., 1967 - Dokumentacja geologiczna złoża syderytów obszaru badań

Białaczów - Paradyż, kat. C2. Archiwum Oddziału Świętokrzyskiego Państwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach. Kielce. ZABYTKI architektury i budownictwa w Polsce (województwo kieleckie), 1995 - Ośrodek Dokumentacji Zabytków. Warszawa ZABYTKI architektury i budownictwa w Polsce. Województwo piotrkowskie, 1997 - Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.

43 ZNAŃSKA M., 1980 - Karta rejestracyjna złoża piaskowców jurajskich „Ruszenice". Archiwum Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego. Piotrków Trybunalski.