P A Ń S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz ŻARNÓW (739) Warszawa 2004 Autorzy: Sławomir Wilk*, Igor Brodziński*, Marek Gałka*, Józef Kowalik**Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Anna Gabryś-Godlewska* Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny: Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Iwona Walentek* * Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsiębiorstwo Geologiczne w Kielcach, ul Żołnierzy Radzieckich 21, 25-214 Kielce Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp – S. Wilk ..................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – S. Wilk .........................................3 III. Budowa geologiczna – S. Wilk ……………..........................................................6 IV. Złoża kopalin – S. Wilk ..........................................................................................10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – S. Wilk .........................................................15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – S. Wilk……………..................17 VII. Warunki wodne – I. Brodziński, S. Wilk..................................................................20 1. Wody powierzchniowe ....................................................................................... 20 2. Wody podziemne ................................................................................................ 21 VIII. Geochemia środowiska…………………………………………………………….23 1. Gleby – J. Lis, A. Pasieczna................................................................................... 23 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – H. Tomassi-Morawiec..................... 25 IX. Składowanie odpadów – A. Gabryś-Godlewska......................................................27 X. Warunki podłoża budowlanego – S. Wilk .............................................................. 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – M. Gałka, S. Wilk .............................................. 33 XII. Zabytki kultury – M. Gałka, S. Wilk ...................................................................... 38 XIII. Podsumowanie – S. Wilk ........................................................................................ 39 XIV. Literatura – S. Wilk ................................................................................................. 40 I. Wstęp Arkusz Żarnów Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne zamieszczone na arkuszu Żarnów Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanej w 1998 roku w Przedsiębiorstwie Geologicznym w Kielcach (Kowalik, 1998). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska, składowania odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Przeznaczona jest ona do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych, w tym planowania przestrzennego, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóż kopalin oraz środowiska przyrodniczego. Materiały potrzebne do wykonania mapy zebrano w Łódzkim Urzędzie Wojewódzkim w Łodzi i jego Oddziale Zamiejscowym w Piotrkowie Trybunalskim, Świętokrzyskim Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach, Wojewódzkich Inspektoratach Ochrony Środowiska w Łodzi i Kielcach, starostwach powiatowych w Opocznie, Radomsku, Piotrkowie i Końskich, w urzędach miast i gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie oraz u użytkowników złóż. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2003 roku. Informacje dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Żarnów ograniczony jest następującymi współrzędnymi geograficznymi: 20°00’ i 20°15’ długości geograficznej wschodniej oraz 51°10’ i 51°20’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany teren znajduje się w południowej części województwa łódzkiego i w niewielkim fragmencie (południowy kraniec arkusza) w obrębie województwa świętokrzyskiego. Do województwa łódzkiego należy: powiat opoczyński (gminy: Białaczów, Paradyż, Sławno i Żarnów), piotrkowski (gmina Aleksandrów) i radomszczański (gmina Przedbórz). Do województwa świętokrzyskiego należy powiat konecki (gminy: Fałków i Ruda Maleniecka). 3 Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) omawiany rejon położony jest w obrębie prowincji Wyżyny Polskie, podprowincji Wyżyna Małopolska, w mezoregionie Wzgórza Opoczyńskie należącym do makroregioniu Wyżyna Przedborska (fig. 1). Fig. 1. Położenie arkusza Żarnów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1. – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Wzniesień Południowomazowieckich: 318.84 – Równina Piotrkowska; 318.85 – Dolina Białobrzeska; 318.86 – Równina Radomska Wyżyna Małopolska Mezoregiony Wyżyny Przedborskiej: 342.11 – Wzgórza Radomszczańskie; 342.111 – Dolina Sulejowska; 342.12 – Wzgórza Opoczyńskie; 342.14 – Niecka Włoszczowska; 342.15 – Pasmo Przedborsko-Małogoskie; 342.16 – Wzgórza Łopuszańskie Mazoregiony Wyżyny Kieleckiej: 342.31 – Płaskowyż Suchedniowski; 342.32 – Garb Gielniowski 4 Wzgórza Opoczyńskie zbudowane są głównie ze skał jurajskich, które tworzą dwie płaskie antykliny, rozdzielone synkliną ze skałami okresu kredowego i przykryte materiałem skalnym zlodowacenia Odry. Najwyższe kulminacje terenu znajdują się w środkowej części arkusza w rejonie Myśliborza, Sielca i Paszkowic z najwyższymi szczytami Sielecka Góra - 284,0 m n.p.m. i Diabla Góra – 284,7 m n.p.m. Wzgórza te, o brzebiegu zbliżonym do równoleżnikowego, zbudowane są z utworów liasowych. W rejonie Zamoście - Skórkowice przecina je dolina Czarnej Sulejowskiej. Podobny charakter mają wzgórza w południowej części obszaru arkusza ze szczytami: Wejża (235 m n.p.m.) i Kościelnik (251 m n.p.m.). Obniżenie między tymi ciągami wzgórz wypełniają osady rzeczne oraz utwory wodnolodowcowe i lodowcowe. W północnej części obszaru rozciąga się szeroka wysoczyzna polodowcowa o wysokościach rzadko przekraczających 200 m n.p.m. Zbudowana jest ona z osadów lodowcowych i wodnolodowcowych rozciętych przez dopływy Czarnej Sulejowskiej, oraz rzeki Wąglanki. Deniwelacja terenu sięga maksymalnie 100 m (od około 180 m n.p.m. w dolinie Czarnej Sulejowskiej do 284 m n.p.m. na Sieleckiej Górze). Na glinach zwałowych zlodowaceń środkowopolskich w północnej i środkowej części obszaru arkusza Żarnów rozwinęły się gleby średnich klas bonitacyjnych (III - V). Gleby pochodzenia organicznego występują w południowej i północno-zachodniej części obszaru w dolinach rzek Czarnej Sulejowskiej i Popławki oraz lokalnie w dolinie rzeki Wąglanki we wschodniej części obszaru. Wychodnie liasowych piaskowców to obszar występowania gleb niskich klas bonitacyjnych (klasa VI i nieużytki). Kompleksy leśne zajmują około 35 - 40% powierzchni arkusza i zgrupowane są głównie w południowej i północnej jego części. Pod względem klimatycznym teren arkusza Żarnów położony jest w Dzielnicy Częstochowsko-Kieleckiej. Opady są tu stosunkowo duże i dochodzą do 800 mm/rok; jednak są miejscowości o niższych opadach średniorocznych. Długość okresu wegetacyjnego wynosi od 200 do 210 dni. Początek robót rolnych przypada w II-giej dekadzie marca. Średnia temperatura stycznia wynosi około -2,5oC, a lipca 18,8oC, natomiast roczna 8,2oC. Przeważają wiatry zachodnie. Stosunkowo dobre warunki glebowe i klimatyczne spowodowały, że omawiany obszar ma charakter rolniczy. Brak jest w tym rejonie przemysłu ciężkiego. Poza zakładami górniczymi „Żarnów II” (kopalnia podziemna) i „Chełsty” (kopalnia odkrywkowa) funkcjonuje kilka małych, należących do prywatnych właścicieli, odkrywkowych zakładów górniczych eksploatujących piaskowce do produkcji budowlanych elementów 5 okładzinowych. Ostatnie z wymienionych produkowane są we własnych zakładach przeróbczych (z czego 4 znajdują się na terenie arkusza Żarnów). Przemysł wydobywczy daje zatrudnienie dla około 200 pracowników. Przez środek terenu arkusza przebiega Centralna Magistrala Kolejowa łącząca Śląsk z Warszawą oraz droga państwowa nr 74 prowadząca z Kielc do Piotrkowa Trybunalskiego. Z Żarnowa prowadzą drogi do Opoczna i Końskich. III. Budowa geologiczna. Budowa geologiczna obszaru arkusza Żarnów przedstawiona została na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 i objaśnień tekstowych (Janiec, 1991; 1993). Pod względem geologiczno-strukturalnym obszar ten leży w obrębie północnej części permsko-mezozoicznego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. W jego budowie geologicznej istotną rolę odgrywają osady jury dolnej mające największą miąższość i zasięg występowania. Poza nimi występują utwory triasu górnego, jury środkowej, a miejscami trzeciorzędu (fig. 2). Obszar omawianego arkusza leży na pograniczu dwóch jednostek tektonicznych: megaantykliny Radoszyc i synkliny Opoczna. W megaantyklinie