Monitoring Gatunków Zwierząt
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
inspekCja oChrony Środowiska Monitoring gatunków zwierząt Przewodnik metodyczny Część czwarta BiBlioteka Monitoringu Środowiska Monitoring gatunków zwierząt Przewodnik metodyczny Część czwarta INSPEKCJA OCHRONY śRODOWISKA Monitoring gatunków zwierząt Przewodnik metodyczny Część czwarta Opracowanie zbiorowe pod redakcją Małgorzaty Makomaskiej-Juchiewicz i Macieja Bonka Biblioteka Monitoringu Środowiska Warszawa 2015 opracowanie zbiorowe pod redakcją Małgorzaty Makomaskiej-juchiewicz i Macieja Bonka Recenzenci: dr dagny krauze-gryz – kręgowce prof. dr hab. jarosław Buszko – motyle dr hab. Marek Bunalski – chrząszcze dr andrzej kołodziejczyk – pijawka lekarska, ślimak winniczek koordynacja projektu ze strony: głównego inspektoratu ochrony Środowiska – dorota radziwiłł instytutu ochrony przyrody PAN – grzegorz Cierlik © Copyright by główny inspektorat ochrony Środowiska sfinansowano ze środków narodowego Funduszu ochrony Środowiska i gospodarki wodnej opracowanie graficzne, skład i łamanie larus studio witold Ziaja korekta Monika grzegorczyk druk drukarnia skleniarz, kraków Zdjęcie na okładce Chomik europejski Cricetus cricetus (fot. B. sępioł) Zdjęcie na drugiej stronie Bóbr europejski Castor fiber (fot. g. leśniewski) wydanie i, warszawa 2015 isBn: 978-83-61227-37-3 Zalecany sposób cytowania Makomaska-juchiewicz, M. Bonk M. (red.) 2015. Monitoring gatunków zwierząt. przewodnik metodyczny. Część iV. gioŚ, warszawa. lub sielezniew M. 2015. Czerwończyk nieparek Lycaena dispar (1060). w: M. Makomaska-juchiewicz, M. Bonk (red.). Monitoring gatunków zwierząt. przewodnik metodyczny. Część iV. gioŚ, warszawa, s. 44–57. Autorzy opracowania Dr hab. Agata Banaszek Zakład genetyki i ewolucjonizmu, uniwersytet w Białymstoku Prof. dr hab. Jerzy Błoszyk Zakład Zoologii ogólnej, instytut Biologii Środowiska, uniwersytet im. adama Mickiewicza w poznaniu Mgr Maciej Bonk instytut ochrony przyrody PAN, kraków Dr Michał Ciach Zakład Bioróżnorodności leśnej, instytut ekologii i hodowli lasu, uniwersytet rolniczy w krakowie Dr inż. Jan Cichocki pracownia Zoologii kręgowców, katedra Zoologii, uniwersytet Zielonogórski Mgr urszula Eichert Zakład Zoologii systematycznej, uniwersytet im. adama Mickiewicza w poznaniu Prof. dr hab. Jerzy M. gutowski Zakład lasów naturalnych, instytut Badawczy leśnictwa, Białowieża Mgr tomasz Kalinowski Zakład Zoologii ogólnej, instytut Biologii Środowiska, uniwersytet im. adama Mickiewicza w poznaniu Dr Andrzej Kepel polskie towarzystwo ochrony przyrody „salamandra”, poznań Dr hab. Paweł Koperski Zakład hydrobiologii, wydział Biologii uniwersytetu warszawskiego Mgr Katarzyna Kozyra katedra genetyki, uniwersytet przyrodniczy we wrocławiu Dr Adam Malkiewicz Zakład Biologii, ewolucji i ochrony Bezkręgowców, instytut Biologii Środowiskowej, uniwersytet wrocławski Dr hab. Jerzy Romanowski Zakład Biologii Środowiskowej, wydział Biologii i nauk o Środowisku, UKSW w warszawie Dr Robert Rossa Zakład ochrony lasu, entomologii i klimatologii leśnej, instytut ochrony ekosystemów leśnych, uniwersytet rolniczy w krakowie Dr hab. Marcin Sielezniew Zakład Zoologii Bezkręgowców, instytut Biologii, uniwersytet w Białymstoku Dr inż. Witold Strużyński Zakład Zoologii, wydział nauk o Zwierzętach, szkoła główna gospodarstwa wiejskiego w warszawie Dr Agnieszka Ważna pracownia Zoologii kręgowców, katedra Zoologii, uniwersytet Zielonogórski Krzysztof Zając Zakład Biologii, ewolucji i ochrony Bezkręgowców, uniwersytet wrocławski tomasz Zając Fundacja aquila, wrocław Dr hab. Joanna Ziomek Zakład Zoologii systematycznej, uniwersytet im. adama Mickiewicza w poznaniu Dr Karol Zub instytut Biologii ssaków PAN, Białowieża Monitoring gatunków zwierząt – tom czwarty Przedmowa w celu prowadzenia skutecznej ochrony przyrody niezbędne jest posiadanie informacji o jej stanie, kierunkach i dynamice zmian. planowanie efektywnych działań ochron- nych, a zwłaszcza wskazywanie konkretnych zabiegów ochrony czynnej, wymaga oceny i monitoringu stanu zachowania środowiska przyrodniczego oraz jego czynników. po- trzeba prowadzenia monitoringu przyrody jest uznana zarówno na świecie – w kon- wencji o różnorodności biologicznej, europie – w tzw. dyrektywie siedliskowej unii europejskiej, jak i kraju – w ustawie o ochronie przyrody. unia europejska przyjęła na siebie obowiązek ochrony europejskiego dziedzictwa przy- rodniczego, a więc także, zgodnie z dyrektywą siedliskową, prowadzenia monitoringu stanu ochrony gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych. ich stan ochro- ny – obejmujący aktualny stan zachowania i perspektywy ochrony – oceniany jest na poziomie kontynentu dla każdego regionu biogeograficznego na podstawie danych przesyłanych cyklicznie co 6 lat przez wszystkie kraje członkowskie. dane te wchodzą w skład 26 europejskich wskaźników różnorodności biologicznej – streamling europe- an 2010 Biodiversity indicators (se Bi 2010). w polsce, w celu dostosowania się do powyższych wymagań dyrektywy, główny in- spektorat ochrony Środowiska, odpowiedzialny za państwowy Monitoring Środowiska, zlecił w latach 2006–2008 instytutowi ochrony przyrody PAN wykonanie, przy udziale specjalistów z całego kraju, ogólnopolskiego monitoringu pierwszej grupy gatunków i siedlisk przyrodniczych wraz z opracowaniem i przetestowaniem takiej metodyki, która pozwala na uzyskanie pożądanych informacji. w latach 2009–2011, a następnie 2012-2014 projekt był kontynuowany w stosunku do kolejnych grup gatunków i siedlisk przyrodniczych. Charakterystyczną, cenną cechą opracowanej metodyki jest to, że już pierwsze badania monitoringowe dają obraz sytuacji poprzez ocenę stanu ochrony na stanowisku badaw- czym. należy podkreślić, że jest to pierwsza propozycja zestandaryzowanego monito- ringu i będzie ona podlegała weryfikacji w przyszłości w miarę nabierania doświadczeń, poszerzania kręgu wykonawców i w świetle nowych danych. opracowane przewodniki metodyczne mają zapewnić zastosowanie jednolitej metodyki przez różnych wykonaw- ców w całym kraju, tak aby wyniki były spójne i porównywalne, zarówno na poziomie stanowiska badawczego czy obszaru, jak i regionu biogeograficznego. w 2010 r. ukazał się pierwszy tom przewodników metodycznych do monitoringu zwie- rząt dla 18 gatunków, zarówno bezkręgowców, jak i kręgowców, głównie tzw. gatunków priorytetowych, za których ochronę wspólnota europejska ponosi szczególną odpowie- dzialność, a w 2012 r. opublikowane zostały tomy drugi i trzeci, obejmujące metodyki monitoringu dla 24 gatunków bezkręgowców oraz 36 gatunków kręgowców. obecnie BiBlioteka Monitoringu Środowiska oddajemy do państwa rąk tom czwarty dotyczący 19 gatunków, w tym 13 bezkręgow- ców i 6 kręgowców. jest to praca zbiorowa 21 specjalistów z całej polski. przedstawione metodyki monitoringu są oparte o schemat wypracowany w latach 2006–2008, opisa- ny w części pierwszej, ogólnej tego przewodnika. przewodnik przeznaczony jest dla osób zaangażowanych w ochronę przyrody, a przede wszystkim w prace monitoringowe na obszarach natura 2000 oraz innych obszarach cennych przyrodniczo, zwłaszcza pracowników parków narodowych, regionalnych dy- rekcji ochrony środowiska, lasów państwowych, członków przyrodniczych organizacji pozarządowych, wykładowców i studentów wyższych uczelni i innych zainteresowa- nych. właśnie ze względu na duże znaczenie przewodników w wyznaczaniu celów ochrony poszczególnych stanowisk gatunków na poziomie obszarów natura 2000, w niniejszym czwartym tomie został dodany podrozdział, poświęcony ochronie gatunków na pozio- mie lokalnym. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. z późniejszymi zmia- nami (dz.u. z 2013 r., poz. 627 z późn. zm.) w planach ochrony i zadaniach ochronnych obszarów natura 2000 należy określić sposoby oraz działania w zakresie monitoro- wania stanu ochrony przedmiotów ochrony, w tym gatunków zwierząt. jednocześnie zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru natura 2000 (dz.u. z 2010 r. nr 64, poz. 401) i rozporządzeniem z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania planu zadań ochronnych dla obszaru natura 2000 (dz.u. z 2010 r. nr 34, poz. 186) mają być one zgodne z metodyką państwowego Monitoringu Środowiska. Mamy nadzieję, że przewodnik będzie użytecznym narzędziem w planowaniu i realizacji monitoringu gatunków zwierząt, zarówno na poziomie ogólnokrajowym, jak i w obsza- rach chronionych. Będzie również podstawą oceny stanu ochrony gatunków, a w kon- sekwencji zaprojektowania właściwych zabiegów ochronnych, zwłaszcza na obszarach natura 2000. przyczyni się też do spójności otrzymywanych danych o stanie gatunków w różnych miejscach kraju. jerzy kuliński główny inspektor ochrony Środowiska Spis treści Autorzy opracowania .................................................................................................. 5 Przedmowa ................................................................................................................. 6 Wstęp ......................................................................................................................... 9 Definicja i podstawy prawne monitoringu ................................................................. 9 Zakres monitoringu przyrodniczego i związane z nim publikacje ............................. 10 Założenia i organizacja monitoringu ....................................................................... 11 Opis procedury monitoringu gatunków zwierząt ..................................................... 13 Opis procedury monitoringu gatunku zwierząt na poziomie