ААТ «Белгазпрамбанк» ААТ «Газпрам трансгаз Беларусь» Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

ДЗЕСЯЦЬ СТАГОДДЗЯЎ МАСТАЦТВА БЕЛАРУСІ ДЕСЯТЬ ВЕКОВ ИСКУССТВА БЕЛАРУСИ TEN CENTURIES OF ART IN BELARUS

З музейных, прыватных збораў і карпаратыўнай калекцыі ААТ «Белгазпрамбанк»

Каталог выстаўкі 27.03–10.07.2014

МІНСК ВЫДАВЕЦТВА «ЧАТЫРЫ ЧВЭРЦІ» 2014 УДК 7.03(476) ББК 85.1(4Беи) Д26

Каталог выпускаецца па заказе ААТ «Белгазпрамбанк» у рамках карпаратыўнага праекта «Арт-Беларусь»

Кіраўнік карпаратыўнага праекта Уладзімір Сажын

Аўтар канцэпцыі выстаўкі Уладзімір Шчасны

Куратары арт-праекта: Уладзімір Шчасны, Надзея Усава

Каардынатар праекта Іна Бушыла

Арганізатар выстаўкі Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь (генеральны дырэктар Уладзімір Пракапцоў)

Афармленне выстаўкі: Любоў Лявонцьева (Ludi Architects, г. Санкт-Пецярбург), Ігар Асоўскі (ТАА «Куб Икс», г. Санкт-Пецярбург), Алена Матросава (г. Мінск), Відутэ Павілаўскайтэ (Інстытут праектавання і рэстаўрацыі помнікаў, г. Вільнюс) Удзельнікі арт-праекта

ААТ «Белгазпрамбанк» (старшыня праўлення — В. Бабарыка) ААТ «Газпрам трансгаз Беларусь» (генеральны дырэктар — У. Маёраў) Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь (генеральны дырэктар — У. Пракапцоў) Нацыянальны гістарычны музей Рэспублікі Беларусь (дырэктар — А. Рыжкоў) Нацыянальны гісторыка-культурны музей-запаведнік «Нясвіж» (дырэктар — С. Клімаў) Нацыянальны Полацкі гісторыка-культурны музей-запаведнік (дырэктар — Т. Джумантаева) Нацыянальная бібліятэка Беларусі (дырэктар — Р. Матульскі) Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны (дырэктар — М. Скобелеў) Барысаўскі дзяржаўны аб’яднаны музей (дырэктар — А. Раховіч) Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт (рэктар — С. Абламейка) Веткаўскі музей народнай творчасці імя Ф. Р. Шклярава (дырэктар — Г. Нячаева) Віцебскі абласны краязнаўчы музей (дырэктар — Г. Савіцкі) Галерэя мастацкага шкла і керамікі «VAIVA» (г. Мінск, дырэктар — Л. Чарняк) Гісторыка-культурны музей-запаведнік «Заслаўе» (дырэктар — М. Паграноўскі) Гомельскі палацава-паркавы комплекс (генеральны дырэктар — А. Госцеў) Гродзенскі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі (в. а. дырэктара — А. Рыбак) Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей (дырэктар — Ю. Кітурка) Дзяржаўны літаратурны музей Янкі Купалы (дырэктар — А. Ляшкевіч) Дзяржаўны музей гісторыі тэатральнай і музычнай культуры (дырэктар — З. Кучар) Інстытут гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (дырэктар — В. Даніловіч) Карцінная галерэя імя Я. Я. Майсеенкі (г. Буда-Кашалёва Гомельскай вобласці; дырэктар — Л. Жукава) Магілёўскі абласны мастацкі музей імя П. В. Масленікава (дырэктар — А. Хахракоў) Музей гісторыі Магілёва (дырэктар — А. Бацюкоў) Музей гісторыі і культуры яўрэяў Беларусі (дырэктар — В. Акапян) Мінскі абласны краязнаўчы музей (г. Маладзечна; дырэктар — Т. Лянкевіч) Музей Беларускага Палесся (г. Пінск; дырэктар — І. Дзямчук) Полацкі Спаса-Еўфрасіннеўскі жаночы манастыр (настаяцельніца — ігумення Еўдакія (Ляўшук)) Смаргонскі гісторыка-краязнаўчы музей (дырэктар — Л. Белуш) Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (дырэктар — А. Лакотка) Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Я. Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (дырэктар — А. Груша) Сядзібна-паркавы комплекс «Панскі маёнтак Сула» (в. Сула Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці; дырэктар — А. Запольскі) Парафія касцёла Нараджэння Найсвяцейшай Панны Марыі ў в. Кемелішкі Астравецкага раёна (ксёндз Раман) Парафія касцёла Святой Тройцы ў г. п. Ружаны Пружанскага раёна (ксёндз Януш Пуліт) ТДА «Выдавецтва “Чатыры чвэрці”» (дырэктар — Л. Анцух) Арганізатары праекта выказваюць асаблівую ўдзячнасць Паўлу, Мітрапаліту Мінскаму і Слуцкаму, Патрыяршаму Экзарху ўсяе Беларусі ШКОЛА Ю. ПЭНA Ў ВІЦЕБСКУ

ШКОЛА Ю. ПЭНA В ВИТЕБСКЕ THE Y. PEN SCHOOL IN VICEBSK «Вы першы ў Віцебску. Горад не зможа вас забыць…» Ю. Пэн і яго школа

«І я ведаю, колькіх яшчэ ў Віцебску і ва ўсёй губер- навакольныя памяркоўна ставіліся да захаплення ні юнакоў Вы лёсы вырашалі. Ваша менавіта майстэр- хлопчыка, і яго аддалі на навучанне да маляра ня першая ў горадзе вабіла дзясяткі гадоў. Вы першы ў Дынабург (цяпер — Даўгаўпілс, Латвія). ў Віцебску. Горад не зможа Вас забыць. Вы выхавалі Пасталеўшы, Ю. Пэн марыў пра паступленне вялікае пакаленне яўрэйскіх мастакоў», — пісаў ў Акадэмію мастацтваў у Пецярбургу і, прайшоўшы Марк Шагал, віншуючы Юрыя (Юдаля) Майсеевіча праз усе перашкоды, якімі было пазначана ў той Пэна з 25-годдзем яго дзейнасці ў Віцебску. час знаходжанне яўрэя па-за мяжой аседласці, Прыватная школа Ю. Пэна была не адзінай па- у жніўні 1881 г. быў прыняты вольным слухачом добнай установай у «беларускіх губернях»: крыху у акадэмію, а ў маі наступнага года залічаны вуч- пазней у Мінску з’явіліся блізкія па накіраванасці нем. Сярод выкладчыкаў акадэміі Юрый Майсеевіч школы Я. Кацэнбогена (1903), Я. Кругера (1904), асабліва вылучаў Паўла Пятровіча Чысцякова: І. Яроменкі (1906). Але ні гэтым педагогам, ні іх вуч- «Вобраз яго перада мною і да гэтага часу яркі. ням не ўдалося аказаць такога ўплыву на развіццё Я не магу ўзгадаць ніводнага выпадку, каб П. П. ка- беларускага і нават сусветнага мастацтва, як гэта го-небудзь пакрыўдзіў. Ён заўсёды быў самым шчы- зрабілі Ю. Пэн і яго выхаванцы. рым сябрам, старэйшым таварышам для студэнтаў, Пра феномен Ю. Пэна напісана нямала, але а таму ён мог увесь свой ​​педагагічны сэнс, усе свае наўрад ці калі-небудзь атрымаецца раскрыць веды ў мастацтве выявіць у справе» [1]. загадку педагагічнага дару мастака. Якім чынам Пасля заканчэння ў 1886 г. акадэміі Ю. Пэн не- чалавек, які скончыў курс Акадэміі мастацтваў надоўга вярнуўся ў Нова-Аляксандраўск, затым у Пецярбургу са сціплым званнем «някласны ма- перабраўся ў Дынабург, жыў у Рызе, потым пяць стак», аказаўся першым настаўнікам цэлай плеяды гадоў правёў у маёнтку барона Корфа ў Крэйцбур- прызнаных майстроў, еўрапейскіх знакамітасцей? ге (цяпер — Екабпілс, Латвія) і, нарэшце, з 1896 г. Вядома, адыгралі ролю адданасць Ю. Пэна ма- пасяліўся ў Віцебску. стацтву і шчырае жаданне перадаць гэтае пачуццё Чаму ж выбар Ю. Пэна выпаў на Віцебск? Ні вучням, самаадданае служэнне сваёй школе. ў культурным, ні ў эканамічным развіцці цэнтр гу- Юрый Майсеевіч нарадзіўся ў невялікім берні не пераўзыходзіў знаёмы мастаку з дзяцінст- мястэчку Нова-Аляксандраўск Ковенскай губерні ва павятовы Дынабург-Дзвінск. На пачатку 1890-х гг. (цяпер — Зарасай, Літва). Як указваецца ў пасвед- Дынабург нават меў большую колькасць жыха- чанні, выдадзеным у 1881 г. мясцовым рабінам, роў — 73 тыс. — супраць 59 тыс. у Віцебску. Зруч- адбылося гэта 24 мая (5 чэрвеня па новым стылі) ная сувязь з Санкт-Пецярбургам, Рыгай, Вільняй, 1854 г. Юрый Майсеевіч успамінаў, што першы тэатр, бібліятэкі… І ўсё-такі Віцебск… Можа быць, яго малюнак быў зроблены выпадкова, у хедэры: адказ на гэтае пытанне дасць сам мастак: «Люблю, ён раззлаваўся на дачку рэбэ і намаляваў прама ці разумееце, Віцебск. Ды і як гэты горад не любіць! на сцяне храма, як яна нясе вёдры з вадой на ка- Прыгожая задуменная рака з абрывістымі берага- ромысле. Нягледзячы на рэлігійныя забароны, мі… А цэрквы ў нас у горадзе ўвогуле не падобныя

269 Ю. Пэн. Вуліца ў Віцебску. 1890–1900-я гг.

здавалася, што навучыцца маляванню і жывапісу ў Пэна вельмі цяжка. Ён ламаў юнацкае “я” і падпа- Ю. Пэн. Фота 1905 г. радкоўваў сваёй волі. Кожны вучань павінен быў па-рабску выконваць яго ўказанні. Але затое, калі на смаленскія!.. Разумееце, я люблю партрэтнасць малюнак выходзіў, — якая радасць была ў Пэна. Ён горада. Кожны горад мусіць мець свой ​​партрэт. частаваў нас цукеркамі і гарбатай, вадзіў на прагулкі Дык вось, наш Віцебск адрозніваецца ад усіх гара- па “самым лепшым у свеце” горадзе». доў менавіта сваім тварам…» [2]. «Ламаць юнацкае “я”» — ці можна так казаць Так ці інакш, але выбар быў зроблены. пра чалавека, які стаў першым настаўнікам для У лістападзе 1897 г. Ю. Пэн атрымаў пасведчанне такіх розных мастакоў і скульптараў, як Марк Ша- віцебскага губернатара на права адкрыцця ў Віцеб- гал і Абель Пан (Феферман), Эль Лісіцкі і Саламон ску школы жывапісу і малявання. Захавалася рэ- Юдовін, Восіп Цадкін, Оскар Мешчанінаў, Давід кламная афіша аб адкрыцці школы, дзе паведамля- Якерсон і Заір Азгур? Які ўмеў убачыць талент ецца: «Праграма заняткаў абумоўліваецца веданнем і падтрымаць яго яшчэ ў зародку? Так, у іх былі роз- і ўменнем кожнага абітурыента. Прадметы наву- ныя шляхі ў мастацтве, і Пэн не заўсёды разумеў чання: маляванне геаметрычных целаў, арнаментаў і прымаў творчасць сваіх вучняў, але сувязь з імі і гіпсавых фігур і пісанне фарбамі з натуры. Заняткі і памяць пра іх захоўвалася доўгія гады, нягледзя­ будуць праходзіць па раніцах і вечарах. <…> Плата чы на межы і адлегласці. за навучанне — месячная, за ранішнія курсы па Заняткі праходзілі на кватэры Ю. Пэна ў доме 8 р. у месяц, а за вячэрнія — па 5 руб. у месяц. Школа № 1 па Вялікай Магілёўскай вуліцы непадалёк ад абстаўлена ўсімі неабходнымі прыстасаваннямі». Саборнай плошчы, у цэнтры горада. У школе наву- Як вынікае з афішы, навучанне будавалася па чалася ад 10 да 25 чалавек адначасова. Спісы вуч- акадэмічнай сістэме, але з індывідуальным падыхо- няў не складаліся, але ўвогуле за саракагадовую дам. Вядомы беларускі скульптар З. Азгур успамінаў педагагічную дзейнасць Юрыя Майсеевіча вядо- пра вучобу ў Юрыя Майсеевіча: «Пэн быў вельмі на- мая колькасць яго вучняў дасягала 100 чалавек [3]. стойлівы. Не адыходзіў ад вучня да таго часу, пакуль У ліку самых знакамітых вучняў Ю. Пэна гэтага не прымусіць зрабіць так, як патрабуецца. Таму мне перыяду — Марк Шагал і Восіп Цадкін.

270 Марк Шагал — выхадзец з небагатай сям’і дроб- ных гандляроў. Дзіўная цяга да мастацтва прывяла маладога чалавека ў школу Ю. Пэна, але гэтак жа дзіўная самабытнасць яго таленту не дазваляла надоўга затрымлівацца ў любых «школах»: мастац- кай школе Таварыства заахвочвання мастацтваў, прыватнай школе жывапісу і малявання С. Зейдэн- берга, прыватнай мастацкай школе Е. Званцавай у Пецярбургу, акадэміях Ла Палет і Гранд Шам’ер у Парыжы… Віцебскія ўскраіны з пахілымі хацінка- мі, храмы, што ўзвышаюцца над горадам, мост, які злучае берагі Заходняй Дзвіны, невялікае мястэчка Лёзна і насельнікі гэтых месцаў з іх каларытам і дзі- вацтвамі… Усё гэта ўвабраў Марк Шагал і пранёс Ю. Пэн у сваёй кватэры-майстэрні. Фота канца 1920-х — праз сваё жыццё і творчасць. Апынуўшыся вясной пачатку 1930-х гг. 1911 г. у Парыжы, па словах Г. Ахматавай, мастак прывёз туды «свой чароўны Віцебск» і абвясціў Па- Пасля Другой сусветнай вайны М. Шагал стано- рыж «сваім другім Віцебскам»! віцца сусветна вядомым, яго творчасць надзвычай Сапраўды, Парыж стаў для Шагала другой радзі­ разнастайная: афорт, літаграфія, кераміка, вітраж, май, тут у «Вуллі» — «плавільным катле» мастацт- габелен, мазаіка… ваў — яго фарбы набылі новае гучанне, тут ён Святло, блакіт неба і мора, яркія кветкі, Сэн- атрымаў першае прызнанне. Поль-дэ-Ванс з вежай, што імкнецца да неба, за- 14 сакавіка 1914 г. у газеце «Кіеўская думка» каханыя ў касцюмах Адама і Евы, дзіўная істота з’явіўся артыкул А. Луначарскага пра наведванне з чалавечым целам і аслінай галавой з букетам майстэрні М. Шагала ў Парыжы: «Калі ён працуе, яркіх кветак (спакуснік?), вытанчаныя карункі неспасціжным для яго шляхам яго капрызы або шагалаўскіх «Закаханых» (1981, калекцыя Белгаз- густы, калі хочаце — нешта падсвядомае падштур- прамбанка). Гэты перыяд творчасці М. Шагала пры- хоўвае яго: “Чаму нельга? — З-за чаго не?” Чаму нята называць «міжземнаморскім»: мастак жыве не зрабіць фіялетавую карову? Чаму не адлюстра­ на Лазурным беразе Францыі, з 1949 г. — у Вансе, ваць, як чалавек ходзіць па столі? Чаму не раз- а з 1966-га — у суседнім Сэн-Поль-дэ-Вансе, дзе біць неба на некалькі няроўных трохвугольнікаў і скончыліся дні майстра. і не зафарбаваць кожны, як на душу ўзыдзе? Шагал Восіп Цадкін у адрозненне ад М. Шагала, хутчэй, капрызіць, гуляе, але яму здаецца, што ён не можа імкнуўся ўтаіць гісторыю свайго паходжання і зліц- інакш». Ілюстрацыяй да гэтых слоў вядомага кры- ца з плынню еўрапейскай культуры [4]. Так, скульп­ тыка можа служыць гуаш М. Шагала «Лунацік» тар называў месцам свайго нараджэння Смаленск. (1911–1912, калекцыя Белгазпрамбанка) — яркія Хоць Ю. Пэн і прылічае В. Цадкіна да сваіх вуч- чыстыя фарбы, мужчына, які робіць крок з даху няў, але амаль адзіным пацвярджэннем гэтага дома насустрач поўні з чалавечым абліччам… з’яўляецца паштоўка з тэкстам: «Дарагі Юрый Май- Закаханыя, што плывуць па небе над цёмным сеевіч, як жывяце-пажываеце? Я салдат у Рускім Віцебскам, і старадаўні гадзіннік з маятнікам, пе- Амбулансе ў Францыі і пішу з фронту. Як і што жы- вень з велізарным і сумным вокам… Фантастычны вяце, робіце? Як нашы сябры — Лісіцкі, Любакоў, космас фарбаў жывапіснага палатна «Гадзіннік Мозель, Меклер і Шагал жывуць? Богам прашу, на палаючым небе» (1947–1950, калекцыя Белгаз- адкажыце. Буду так рады даведацца што[сьці] пра прамбанка) прымушае разглядаць яго кожны ўсіх… Ці працуеце Вы і што робіце? Напішыце. Ваш міліметр, забываць пра вобразы карціны і дзівіцца: Цадкін». Паштоўка адаслана з экспедыцыйнага няўжо гэта зроблена чалавекам? Так, М. Шагал раз корпуса рускай арміі ў Францыі і датавана 16 ліста- за разам паўтарае знойдзеныя ім вобразы, транс- падам 1916 г. фармуючы свае тварэнні ў бясконцы карагод таям- Так ці інакш, Цадкіна з Віцебскам звязвае мно- ніцы, трывогі, надзеі і любові. гае. Тут жылі яго дзед і дзядзька. Будучы скульптар

271 вучыўся разам з Маркам Шагалам у Віцебскім гарад- Рувім Фрумак, Саламон Гершаў і нават многія чле- скім вучылішчы (1900–1904). А пазней прыязджаў ны Уновiса на першых стадыях навучання. з Англіі на летнія вакацыі. З летам жа 1909 г. звяз- У верасні 1921 г. у час святкавання 25-годдзя ваецца апошні прыезд Цадкіна ў Расію, відавочна, дзейнасці мастака ў Віцебску адбылася вялікая і ў Віцебск. У гэты час адбыўся канфлікт з бацькам, які персанальная выстаўка твораў майстра і выстаўка лічыў мастацтва заняткам несур’ёзным. Пасля чаго работ яго вучняў. А. Ром захоплена адклікаўся пра Восіп з’ехаў у Парыж і ўжо не вяртаўся на радзіму. Ю. Пэна як педагога і мастака: «Доўгія гады ў Ві- У Парыжы В. Цадкін жыве ўсё ў тым жа «Вуллі», цебску Ю. М. Пэн быў адзіным сур’ёзным і ўмелым і з сярэдзіны 1910-х гг. галоўнай у яго творчасці мастаком, а майстэрня яго тым адзіным месцам, становіцца скульптура. Майстар праходзіць праз куды маглі прыйсці дзеці і падлеткі, якія адчуваюць уплыў кубізму, экспрэсіянізму, выкарыстоўвае раз- пакліканне да жывапісу, і дзе яны знаходзілі заўсёды рывы, пустэчы, контррэльеф, зрушэнне мас, што цёплы спагадлівы прыём, указанні і кіраванне і бес- надае асаблівую выразнасць яго працам. Вядомыя карыслівую падтрымку (часта не толькі маральную) крытыкі Вальдэмар Жорж, Іанэл Жыану лічылі, што …Калі за апошнія гады Віцебск даў такую вялікую «Цадкін перагледзеў усе каштоўнасці скульптурна- колькасць мастакоў, якія карыстаюцца вядомасцю, га мастацтва, якія перадаюцца з пакалення ў пака- то заслугу ў гэтым можна ў значнай ступені прыпі­ ленне. Яго падыход быў сапраўды рэвалюцыйным, саць самому факту знаходжання ў горадзе спагадлі- у прамым сэнсе гэтага слова». вага мастака і няспыннага працаўніка Ю. М. Пэна». В. Цадкін глыбока перажывае трагедыю вайны, Вучылішча, якое страціла статус вышэйшага і многія яго творы з’яўляюцца пратэстам супраць і было ператворана ў тэхнікум, у канцы верас- бессэнсоўных забойстваў і разбурэнняў: «Вязень» ня 1923 г. перамясцілі ў малапрыдатны будынак (1943), «Арлекін, што ваюе» (1943), шасцімятровы былой сінагогі. У знак пратэсту Ю. Пэн выйшаў манумент «Разбураны горад» (1953, Ратэрдам, з саставу выкладчыкаў… Прыкладна праз год ён Нідэрланды). Сугучнай гэтым творам стала тэма піша аднаму з сваіх вучняў: «Я вельмі засмучаны, аплаквання Хрыста Дзевай Марыяй. Малюнкі Бага- адчуваю сябе вельмі кепска, як маральна, так і ма- родзіцы з мёртвым Хрыстом, які ляжыць у яе на ка- тэрыяльна. Ужо некалькі месяцаў, як няма заказаў. ленях, атрымалі ў еўрапейскім мастацтве назву У механічным тэхнікуме атрымліваю 7 руб. 23 кап. «п’ета» (ад італ. рietà ‘жаль’). У кампазіцыі В. Цадкіна у месяц. Вось і ўсё» [6]. «Малая п’ета» (другая палова 1950-х гг., калекцыя У гэты час Юрый Майсеевіч стварае адну з са- Белгазпрамбанка) драматычныя кантрасты святла мых глыбокіх па філасофскім гучанні і драматызме нараджаюць вобраз адчаю і экспрэсіянізм дасягае карцін — «Аўтапартрэт з Музай і Смерцю». Мастак кульмінацыі. з выразам смутку на твары, з палітрай і пэндзлем Кастрычніцкая рэвалюцыя стала пераломнай у руках адлюстроўвае сябе ў крэсле-качалцы каля падзеяй і для школы Ю. Пэна. У 1919 г. мастак быў мальберта. У цемры майстэрні на фоне сцен, уве- запрошаны М. Шагалам на працу ў Віцебскае ма- шаных карцінамі, і гіпсавай статуі Венеры можна стацкае вучылішча ў якасці кіраўніка адной з жы- разгледзець жанчыну — Музу, якая перабірае вапісных майстэрань. Пачаўся новы этап яго педа- струны арфы. За спінай мастака — Смерць у во- гагічнай дзейнасці. бразе чалавечага шкілета, які грае на флейце… «Акрамя майстэрань Уновiса, дзе належнае Віцебскі журналіст, які наведаў майстэрню Ю. Пэна, педагагічнае кіраванне было забяспечана працай не змог абысці маўчаннем «думкі аб смерці», якія тэарэтыка найноўшага мастацтва К. Малевіча, існа- гучалі ў карціне майстра, але адзначыў і іншыя на- вала майстэрня Ю. М. Пэна, абмежаваная невялікім строі: «Патрэбна сапраўды рэдкая здольнасць, каб памяшканнем, дзе працавала да 40 чал. (у той час разам з такімі настроямі цалкам адлюстроўваць як майстэрні новага мастацтва дзяліліся на групы і адчуваць жыватворную прыгажосць і сілу, якія нават па 2 чалавекі з дыферэнцыяванымі задання- выступаюць у працах Пэна нават самага апош- мі), і скульптурная, для якой дагэтуль не паклапа- няга перыяду яго творчасці… Можна да стомы ціліся запрасіць кіраўніка…» [5]. спрачацца пра “кірунак” творчасці Пэна, пра вар- Праз майстэрню Ю. Пэна тады прайшлі такія тасці і недахопы яго пэндзля, але нельга, урэшце, мастакі, як фін Алексантэры Ахола-Вало, Леў Зевін, не быць заваяваным яго “стваральнай” праўдай».

272 Ю. Пэн працягвае працаваць, удзельнічаць правесці нашы працаўнікі не на практыцы, а ў тэо- у выстаўках, даваць прыватныя ўрокі. Яго вуч- рыі. Мне нічога не трэба ад іх. ні апошніх гадоў жыцця — Ісаак Бароўскі, Пётр Адзінае маё жаданне гэта адно: каб мае працы, Явіч — шмат у чым вызначылі аблічча беларускага над якімі я працаваў 50 гадоў, не валяліся б на пад- мастацтва пасляваенных гадоў. лозе, каб мелі свой прытулак і выгоды для агляду пу- Чарговы 50-гадовы юбілей творчай дзейнасці блікі, якія ходзяць сотнямі з розных устаноў…» [7]. ў 1933 г. не радуе стомленага майстра: «…мне Мара Пэна ажыццявілася, на жаль, ужо пасля зусім не да юбілеума і нічога б не меў, калі б мяне трагічнай гібелі майстра ў 1937 г. У чэрвені 1939 г. пакінулі ў спакоі, таму што не схільны ў цяперашні Віцебская карцінная галерэя імя Ю. Пэна сустрэла час да якіх бы там ні было святаў, якія мяркуюць першых наведвальнікаў.

Валерый Шышанаў, намеснік дырэктара па навуцы Віцебскага абласнога краязнаўчага музея

КАРОТКІЯ БІЯГРАФІІ АЎТАРАЎ ТВОРАЎ У ПАДРАЗДЗЕЛЕ «ШКОЛА Ю. ПЭНA Ў ВІЦЕБСКУ»

Зевін Леў Якаўлевіч Мінін Яфім Сямёнавіч (1903, г. Віцебск — 1942, Смаленскай вобл.) (1894, г. Віцебск — 1937, г. Віцебск) Жывапісец і графік. Мастак, гравёр, жывапісец, ілюстратар; піянер Вучыўся ў школе малявання і жывапісу Ю. Пэна беларускага экслібрыса і майстар ксілаграфіі. (1917–1918), у Віцебскім народным вучылішчы Нарадзіўся ў Віцебску ў сям’і старавера. Вучыўся (1919–1921) у майстэрні М. Шагала (да 1920), за­ ў школе-майстэрні Ю. Пэна. Выкладаў у Віцебскім тым у К. Малевіча і В. Ермалаевай, пазней у Р. Фаль­ мастацка-практычным інстытуце (1922–1923), ка. Быў членам групы Уновіс (лістапад 1920). Разам Віцебскім мастацкім тэхнікуме (1923–1937). з Э. Валхонскім і М. Куніным арганізаваў «Групу Арыштаваны 1 лістапада 1937 г. 19 лістапада 1937 г. трох», якая ў маі 1920 г. адкрыла выстаўку ў клубе асуджаны Камісіяй НКУС СССР і Пракуратурай Саюза работнікаў мастацтваў у Віцебску. СССР да расстрэлу як «член ПАВ» (сфабрыкаванай З 1921 г. жыў у Маскве. Вучыўся ў Маскоўскіх Польскай арганізацыі вайсковай). Рэабілітаваны дзяржаўных свабодных мастацкіх майстэрнях 19 траўня 1958 г. вайсковым трыбуналам Беларус­ (1921–1925) у Р. Фалька. Па заканчэнні курса кай ваеннай акругі. ў 1925 г. за дыпломную працу «Працоўная сям’я» Займаўся графікай, распрацоўваў метады і формы Л. Зевіна ўзнагародзілі паездкай за мяжу, але з-за друку, працаваў у тэхніцы ксілаграфіі. Адзін з засна­ адсутнасці грошай яна не адбылася. Працягнуў ву­ вальнікаў беларускага экслібрыса. Творы экспанавалі­ чобу ў аспірантуры Вышэйшага мастацка-тэхніч­ ся на ўсесаюзных міжнародных выстаўках у Маскве, нага інстытута (1926–1929, асістэнт Р. Фалька). Ленінградзе, Кіеве, на ІV і V міжнародных выстаўках З 1932 г. — член МАССМ (Маскоўскі абласны саюз кніжнага знака ў Лос-Анджэлесе. Сярод работ савецкіх мастакоў). Я. Мініна — серыя ксілагравюр «Стары Віцебск», Ілюстраваў і аформіў шэраг кніг: «Жаўтаротыя» «Помнікі драўлянага дойлідства Беларусі», серыя Н. Кальмы (1931), «Гарніст» М. Святлова (1931) акварэлей «Віцебск», партрэты «Гамер», «Бальзак» і інш. Займаўся афармленнем спектакляў у тэат­ і інш. рах Мінска, Масквы, Адэсы, Бірабіджана (1930-я). У 1936–1940 гг. выкладаў у Маскоўскім абласным Пэн Юдаль (Юрый, Іегуда) Майсеевіч тэхнікуме. У канцы 1930-х гг. Л. Зевін уваходзіў (1854, г. Новааляксандраўск (цяпер Зарасай, у мастацкае аб’яднанне «Група пяці» разам з ма­ Літва) — 1937, г. Віцебск) стакамі Л. Аронавым, А. Ржэзнікавым, М. Дабра­ сердавым і А. Пейсаховічам. 6 ліпеня 1941 г. пайшоў Жывапісец, педагог, выдатны дзеяч «яўрэйскага на фронт, дзе загінуў у 1942 г. рэнесансу» ў мастацтве пачатку XX ст. Рана асірацеўшы, з 1867 г. працаваў чаляднікам маляра ў Дзвінску (цяпер Даўгаўпілс, Латвія). У 1879 г. пераехаў у Пецярбург, дзе ў 1880 г. паступіў

273 у Акадэмію мастацтваў. Вучыўся ў П. Чысцякова помнік Ван Гогу (1961). У 1950 г. прысуджаны Гран- і М. Лавярэцкага. Пасля заканчэння акадэміі (1886) пры ў галіне скульптуры на Венецыянскай біенале. жыў у Дзвінску і Рызе, дзе пазнаёміўся з баронам У 1960 г. удастоены Вялікага нацыянальнага прыза М. Корфам, які запрасіў жывапісца ў свой віцебскі Францыі па мастацтве. У 1966 г. — рэтраспектыў­ маёнтак, дзе бывалі сябры барона: І. Рэпін, Ю. Клевер ная выстаўка ў Мастацкім музеі Цюрыха; узнага­ і інш. роджаны ордэнам Ганаровага легіёна. У 1891 г. пасяліўся ў Віцебску і праз год адкрыў У 1982 г. у майстэрні па вуліцы д’Aса ў Парыжы там прыватную Школу малявання і жывапісу, адкрыты музей мастака. якая была ператворана М. Шагалам у Віцебскае ма­ стацкае вучылішча, якое існавала да 1941 г. У 1907 Шагал Марк Захаравіч і 1914 гг. праходзілі выстаўкі Пэна і яго вучняў. Мастак быў забіты дома ў Віцебску ў ноч з 28 (1887, г. Віцебск — 1985, Сэн-Поль-дэ-Ванс, лютага на 1 сакавіка 1937 г. Абставіны забойства Праванс, Францыя) не высветлены да сёння. Графік, жывапісец, сцэнограф. Тэмы палотнаў мастака — максімальна рэалі­ Нарадзіўся ў сям’і дробных гандляроў. Вучыўся стычныя і жыццёва прыземленыя. Любімыя сю­ ў Віцебскім гарадскім чатырохкласным вучылішчы жэты — партрэты ў інтэр’еры. У сваіх карцінах і мастацкай школе Ю. Пэна. У 1907 г. выехаў у Пе­ Ю. Пэн паказаў жыццё яўрэйскай беднаты («Май­ цярбург, дзе паступіў у мастацкую школу Імпера­ стар гадзіннікаў», «Стары кравец», «Стары сал­ тарскага таварыства заахвочвання мастацтваў пад дат», «Пасля забастоўкі»). Пасля 1905 г. у яго твор­ кіраўніцтвам М. Рэрыха. Вучыўся ў Пецярбургу часці з’явіліся рэлігійныя матывы («Яўрэйскі рабін», ў прыватнай школе жывапісу Е. Званцавай, дзе вы­ «Апошняя субота»). У 1920-х гг. стварыў карціны кладалі Л. Бакст і М. Дабужынскі. «Шавец-камсамолец» (1925), «Сват» (1926), «Швач­ У 1911 г. пераехаў у Парыж, наведваў заняткі ка» (1927), «Пекар» (1928). ў акадэміях Гранд Шам’ер і Ла Палет. У 1912 г. стаў Працы захоўваюцца ў Віцебскім мастацкім музеі жыць у камуне «Вулей», экспанаваў першыя працы і Нацыянальным мастацкім музеі Рэспублікі Бела­ ў Салоне незалежных і Восеньскім салоне. русь. Вярнуўшыся ў Віцебск, у 1915 г. прадставіў работы на выстаўцы «1915 год». Пасля пераезду Цадкін Восіп (Іосель Аронавіч Цадкін) ў Петраград, працаваў у Ваенна-прамысловым ка­ (1890 (1888?), г. Віцебск — 1967, г. Парыж) мітэце. У 1916 г. уступіў у Яўрэйскае таварыства заахвочвання мастацтваў. У 1917 г. зноў вярнуўся Скульптар. ў Віцебск і быў прызначаны Народным камісарыя­ Нарадзіўся ў сям’і выкладчыка старажытных там асветы ўпаўнаважаным па справах мастацтваў моў. Вучыўся ў Віцебскім гарадскім чатырох­ у Віцебскай губерні (1918). У 1919–1920 гг. узначаль­ класным вучылішчы і мастацкай школе Ю. Пэна. ваў створанае ім у Віцебску Народнае мастацкае У 1905 г. быў адпраўлены ў Англію, дзе вучыўся ў пан­ вучылішча. У 1920 г. пераехаў у Маскву пасля кан­ сіёне ў Сандэрлэндзе і наведваў мастацкую школу. флікту, які ўзнік у вучылішчы, і пачаў супрацоўні­ У 1906 г. пераехаў у Лондан. Працаваў у сталярнай чаць з Дзяржаўным яўрэйскім камерным тэатрам. майстэрні, займаўся на вячэрніх курсах у політэх­ У 1921–1922 гг. выкладаў у школе для сірот у падмас­ нічнай школе, вучыўся разьбе па дрэве ў школе ма­ коўнай Малахаўцы. стацтваў і рамёстваў. У 1922 г. выехаў у Берлін, а ў 1923 г. перабраўся У 1909 г. пераехаў у Парыж; паступіў у Нацыя­ ў Парыж. У 1924 г. у парыжскай галерэі Барбазанж- нальную школу прыгожых мастацтваў. З 1910 г. Хадэбер прайшла першая персанальная выстаўка. жыў у камуне «Вулей», удзельнічаў у выстаўках. У 1931 г. пабываў у Палестыне і пачаў працаваць У 1911 г. працы Цадкіна выстаўлены ў Салоне неза­ над ілюстрацыямі да Старога Запавету. У 1933 г. лежных і Восеньскім салоне. У 1920 г. прайшла пер­ у Мангейме на выстаўцы «Бальшавізм у культуры», шая персанальная выстаўка ў майстэрні мастака. наладжанай нацыстамі, творы Шагала падвергліся У 1920–1928 гг. — выстаўкi скульптур, акварэлей публічнаму аўтадафэ. і гуашы ў Парыжы, Токіа, Брусэлі, Лондане, пазней — З 1941 па 1947 г. жыў у ЗША. у Венецыі, Брусэлі, Жэневе, Нью-Ёрку (1932–1937). У 1958–1959 гг. па заказе Гранд Опера стварыў 1945–1965 гг. — плённы перыяд у творчасці дэкарацыі і касцюмы да балета М. Равеля «Дафніс мастака. Выкладаў у Акадэміі Гранд Шам’ер у Па­ і Хлоя». У 1964 г. — адкрыццё створаных па эскізах рыжы, стварыў свае галоўныя работы: «У гонар Радэ­ мастака плафона ў Гранд Опера ў Парыжы і вітража на» (1945), «Арфей» (1948), «Разбураны горад» (1953), «Мір» у будынку ААН у Нью-Ёрку. У 1973 г. пабываў

274 у Маскве і Ленінградзе, дзе прайшла выстаўка работ юнацкім клубе імя І. Л. Пераца. У жніўні-верасні у Траццякоўскай галерэі. Уганараваны Вялікім кры­ 1923 г. Мастацка-практычны інстытут быў рэар­ жом Ганаровага легіёна (1977). ганізаваны ў Мастацкі тэхнікум, ўзнік канфлікт Да канца жыцця ў яго творчасці прасочваліся педагогаў з новым дырэктарам. 23 верасня 1923 г. віцебскія матывы. Існуе Камітэт Шагала, куды ўва­ Ю. М. Пэн, С. Б. Юдовін, Я. С. Мінін і група студэн­ ходзяць чатыры яго спадчынніка. таў пакінулі інстытут. У 1923 г. Юдовіна запрасілі ў Петраград на пасаду вучонага сакратара і захаваль­ Юдовін Саламон Барысавіч (Шлойме Борухавіч) ніка ў Музей Пецярбургскага яўрэйскага гісторыка- (1892, г. п. Бешанковічы Лепельскага пав. Віцебскай этнаграфічнага таварыства. У час вайны да сярэдзіны губ. — 1954, г. Ленінград, Расія) 1942 г. пражыў у блакадным Ленінградзе, затым быў эвакуіраваны ў вёску Карабіха пад Яраслаўлем. Графік, мастак, этнограф, прадстаўнік «яўрэй­ У творчасці С. Юдовіна суіснуюць два асноўныя скага рэнесансу» і мадэрну. кірункі: першы звязаны з яго дзейнасцю ў экспеды­ У 1906 г. С. Юдовін быў прыняты ў віцебскую цыях Ан-скага, адной з мэт якіх было захаванне Школу малявання і жывапісу Ю. М. Пэна. У 1910 г. традыцый яўрэйскага мастацтва. Другі кірунак — пераехаў у Пецярбург, вучыўся ў мастацкай шко­ з Віцебскай мастацкай школай, дзе абагульненасць ле Таварыства заахвочвання мастацтваў (якое заўсёды спалучалася з гранічнай канкрэтнасцю, а да­ ўзначальваў М. К. Рэрых) і адначасова (1911–1913) кументальныя падрабязнасці не зніжалі сімвалічнага навучаўся ў прыватных студыях М. Бернштэйна, гучання твора. У 1930–1940-я гг. Юдовін займаўся а затым М. В. Дабужынскага. У 1918 г. вярнуўся ў асноўным жанравай гравюрай (ксілаграфія, ліна­ ў Віцебск, дзе скончыў Мастацка-практычны ін­ гравюра) і ілюстрацыямі. стытут. Выкладаў спецыяльныя дысцыпліны ў гра­ фічнай майстэрні гэтага інстытута, у Мастацкім народным вучылішчы і Яўрэйскім педагагічным Азгур Заір Ісаакавіч тэхнікуме. Кіраваў мастацкім гуртком у віцебскім (гл. раздзел «ХХ стагоддзе. Метамарфозы», с. 481). «Вы первый в Витебске. Город не сумеет вас забыть…» Ю. Пэн и его школа

«И я знаю, скольких еще в Витебске и во всей гу- на коромысле. Несмотря на религиозные запреты, бернии юношей Вы судьбы решали. Ваша именно окружающие терпимо относились к увлечению мастерская первая в городе манила десятки лет. мальчика, и он был отдан на обучение к маляру Вы первый в Витебске. Город не сумеет Вас забыть. в Динабург (сейчас — Даугавпилс, Латвия). Вы воспитали большое поколение еврейских ху- Повзрослев, Ю. Пэн мечтал о поступлении дожников», — так писал Марк Шагал, поздравляя в Академию художеств в Петербурге и, пройдя Юрия (Юделя) Моисеевича Пэна с 25-летием его через все препятствия, которыми было окружено деятельности в Витебске. в то время пребывание еврея вне черты оседло- Частная школа Ю. Пэна была не единственным сти, в августе 1881 г. был принят вольнослушате- подобным заведением в «белорусских губер- лем в академию, а в мае следующего года зачислен ниях»: чуть позже в Минске появились близкие учеником. Среди преподавателей академии Юрий по направленности школы Я. Каценбогена (1903), Моисеевич особо выделял Павла Петровича Чис- Я. Кругера (1904), И. Еременко (1906). Но ни этим тякова: «Образ его предо мною и до сих пор ярок. педагогам, ни их ученикам не удалось оказать Я не могу припомнить ни одного случая, чтобы П. П. такого влияния на развитие белорусского и даже кого-либо обидел. Он всегда был самым искрен- мирового искусства, как это сделали Ю. Пэн и его ним другом, старшим товарищем для студентов, воспитанники. а потому он мог весь свой педагогический смысл, О феномене Ю. Пэна написано немало, все свои знания в искусстве выявить в деле» [1]. но вряд ли когда-либо удастся раскрыть загадку После окончания в 1886 г. академии, Ю. Пэн педагогического дара художника. Каким образом ненадолго вернулся в Ново-Александровск, затем человек, закончивший курс Академии художеств перебрался в Динабург, жил в Риге, потом пять в Петербурге со скромным званием «неклассный лет провел в имении барона Корфа в Крейцбурге художник», оказался первым учителем целой (сейчас — Екабпилс, Латвия) и, наконец, с 1896 г. плея­ды признанных мастеров, европейских зна- обосновался в Витебске. менитостей? Почему же выбор Ю. Пэна пал на Витебск? Конечно, сыграли роль преданность Ю. Пэна Ни в культурном, ни в экономическом развитии искусству и искреннее желание передать это чувст- центр губернии не превосходил знакомый ху- во ученикам, беззаветное служение своей школе. дожнику с детства уездный Динабург-Двинск. Юрий Моисеевич родился в небольшом го- На начало 1890-х гг. Динабург даже имел большее родке Ново-Александровск Ковенской губернии количество жителей — 73 тыс. — против 59 тыс. (сейчас — Зарасай, Литва). Как указывается в сви- в Витебске. Удобное сообщение с Санкт-Петер- детельстве, выданном в 1881 г. местным равви- бургом, Ригой, Вильной, театр, библиотеки… ном, произошло это 24 мая (5 июня по новому И все-таки Витебск… Может быть, ответ на этот стилю) 1854 г. Юрий Моисеевич вспоминал, что вопрос даст сам художник: «Люблю, понимаете первый его рисунок был сделан случайно, в хе- ли, Витебск. Да и как этот город не любить! Кра- дере: он разозлился на дочь ребе и нарисовал сивая задумчивая река с обрывистыми берега- ее прямо на стене храма несущей ведра с водой ми… А церкви у нас в городе вовсе не похожи

276 на смоленские!.. Понимаете, я люблю портрет- ность города. Каждый город должен иметь свой портрет. Так вот, наш Витебск отличается от всех городов именно своим лицом…» [2]. Так или иначе, но выбор был сделан. В ноябре 1897 г. Ю. Пэн получил свидетельст- во витебского губернатора на право открытия в Витебске школы живописи и рисования. Сохра- нилась рекламная афиша об открытии школы, где сообщается: «Программа занятий обуславлива- ется знанием и умением каждого поступающего. Предметы обучения: рисование геометрических тел, орнаментов и гипсовых фигур и писание крас­ ками с натуры. Занятия будут проходить по утрам Ю. Пэн с учениками: И. Мальцин (первый слева), и вечерам. <…> Плата за обучение — месячная, Ф. Якерсон (стоит), Е. Кабищер-Якерсон (сидит). за утренние курсы по 8 р. в месяц, а за вечерние — Фото 1920-х (?) гг. по 5 руб. в месяц. Школа обставлена всеми необхо- димыми приспособлениями». деятельность Юрия Моисеевича известное коли- Как следует из афиши, обучение строилось чество его учеников доходит до 100 человек [3]. по академической системе, но с индивидуальным В числе самых знаменитых учеников Ю. Пэна подходом. Известный белорусский скульптор этого периода — Марк Шагал и Осип Цадкин. З. Азгур вспоминал об учебе у Юрия Моисеевича: Марк Шагал — выходец из небогатой семьи «Пэн был очень настойчив. Не отходил от учени- мелких торговцев. Удивительная тяга к искусст- ка до тех пор, пока не заставит сделать так, как ву привела молодого человека в школу Ю. Пэна, требуется. Поэтому мне казалось, что научиться но столь же удивительная самобытность его талан- рисованию и живописи у Пэна очень трудно. Он та не позволяла надолго задерживаться в любых ломал юношеское “я” и подчинял своей воле. Каж- «школах»: Рисовальная школа Общества поощре- дый ученик должен был рабски выполнять его ука- ния художеств, частная школа живописи и рисова- зания. Но зато, когда рисунок выходил, — какая ния С. Зейденберга, частная художественная шко- радость была у Пэна. Он угощал нас конфетами ла Е. Званцевой в Петербурге, академии Ла Палетт и чаем, водил на прогулки по “самому лучшему и Гранд Шомьер в Париже… Витебские окраины в мире” городу». с покосившимися домишками, возвышающиеся «Ломал юношеское “я”» — можно ли так гово- над городом храмы, мост, соединяющий берега За- рить о человеке, ставшем первым учителем для падной Двины, небольшое местечко Лиозно и об- таких разных художников и скульпторов, как Марк итатели этих мест с их колоритом и причудами… Шагал и Абель Пан (Феферман), Эль Лисицкий и Со- Все это впитал Марк Шагал и пронес через свою ломон Юдовин, Осип Цадкин, Оскар Мещанинов, жизнь и творчество. Очутившись весной 1911 г. Давид Якерсон и Заир Азгур? Который умел увидеть в Париже, по словам А. Ахматовой, художник при- талант и поддержать его еще в зародыше? Да, у них вез туда «свой волшебный Витебск» и провозгла- были разные дороги в искусстве, и Пэн не всегда сил Париж «своим вторым Витебском»! понимал и принимал творчество своих учеников, Действительно, Париж стал для Шагала второй но связь с ними и память о них сохранялась долгие родиной, здесь в «Улье» — «плавильном котле» годы, несмотря на границы и расстояния. искусств — его краски обрели новое звучание, Занятия проходили на квартире Ю. Пэна в доме здесь он получил первое признание. № 1 по Большой Могилевской улице неподалеку 14 марта 1914 г. в газете «Киевская мысль» от Соборной площади, в центре города. В школе появилась статья А. Луначарского о посещении обучалось от 10 до 25 человек одновременно. мастерской М. Шагала в Париже: «Когда он работа- Списки учеников не составлялись, но в общей ет, непостижимым для него образом его капризы сложности за сорокалетнюю педагогическую или вкусы, если хотите — нечто подсознательное

277 подталкивает его: “Почему нельзя? — Отчего нет?” Меклер и Шагал живут? Ради Бога, ответьте. Буду Почему не сделать фиолетовую корову? Почему так рад узнать что [-то] про всех… Работаете ли Вы не изобразить человека ходящим по потолку? и что делаете? Напишите. Ваш Цадкин». Открытка Почему не разбить небо на несколько неравных послана из Экспедиционного корпуса русской ар- треугольников и не закрасить каждый, как на душу мии во Франции и датирована 16 ноября 1916 г. взойдет? Шагал капризничает, играет, но ему Так или иначе, Цадкина с Витебском связыва- кажется, что он не может иначе». Иллюстрацией ет многое. Здесь жили его дед и дядя. Будущий к этим словам известного критика может служить скульптор учился вместе с Марком Шагалом в Ви- гуашь М. Шагала «Лунатик» (1911–1912, коллекция тебском городском училище (1900–1904). А позже Белгазпромбанка) — яркие чистые краски, мужчи- приезжал из Англии на летние каникулы. С ле- на, делающий шаг с крыши дома навстречу луне том же 1909 г. связывается последний приезд Цад- с человеческим лицом… кина в Россию, очевидно, и в Витебск. В это время Плывущие по небу влюбленные над темным произошел конфликт с отцом, который считал Витебском и старинные часы с маятником, петух искусство занятием несерьезным. После чего Осип с огромным и грустным глазом… Фантастиче- уехал в Париж и уже не возвращался на родину. ский космос красок живописного полотна «Часы В Париже О. Цадкин живет все в том же «Улье», на пылающем небе» (1947–1950, коллекция Белгаз- и с середины 1910-х гг. главной в его творчестве промбанка) заставляет рассматривать каждый становится скульптура. Мастер проходит через миллиметр холста, забывать об образах картины влияние кубизма, экспрессионизма, использует и удивляться: неужели это сделано человеком? разрывы, пустоты, контррельеф, смещение масс, Да, М. Шагал раз за разом повторяет найденные что придает особую выразительность его работам. им образы, превращая свои творения в бесконеч- Известные критики Вальдемар Жорж, Ионел Жиа­ ный хоровод тайны, тревоги, надежды и любви. ну считали, что «Цадкин пересмотрел все ценно- После Второй мировой войны М. Шагал стано- сти скульптурного искусства, передаваемые из по- вится всемирно известен, его творчество чрезвы- коления в поколение. Его подход был поистине чайно разнообразно: офорт, литография, керами- революционным, в прямом смысле этого слова». ка, витраж, гобелен, мозаика… О. Цадкин глубоко переживает трагедию войны, Свет, лазурь неба и моря, яркие цветы, Сен- и многие его произведения являются протестом Поль-де-Ванс с тянущейся в небо башней, влю- против бессмысленных убийств и разрушений: бленные в костюмах Адама и Евы, странное су- «Узник» (1943), «Воюющий Арлекин» (1943), шести- щество с человеческим телом и ослиной головой метровый монумент «Разрушенный город» (1953, с букетом ярких цветов (искуситель?), изысканное Роттердам, Нидерланды). Созвучной этим произве- кружево шагаловских «Влюбленных» (1981, кол- дениям стала тема оплакивания Христа Девой Ма- лекция Белгазпромбанка). Этот период творчества рией. Изображения Богоматери с мертвым Христом, М. Шагала принято называть «средиземномор- лежащим у нее на коленях, получили в европейском ским»: художник живет на Лазурном берегу Фран- искусстве название «пьета» (от итал. pietà ‘жалость’). ции, с 1949 г. — в Вансе, а с 1966-го — в соседнем В композиции О. Цадкина «Малая пьета» (вторая Сен-Поль-де-Вансе, где и закончились дни мастера. половина 1950-х гг., коллекция Белгазпромбанка) Осип Цадкин в отличие от М. Шагала, скорее, драматические контрасты света рождают образ от- старался утаить историю своего происхождения чаяния и экспрессионизм достигает кульминации. и слиться с течением европейской культуры [4]. Октябрьская революция стала переломным Так, скульптор называл местом своего рождения событием и для школы Ю. Пэна. В 1919 г. художник Смоленск. Хотя Ю. Пэн и причисляет О. Цадкина был приглашен М. Шагалом на работу в Витебское к своим ученикам, но почти единственным под- художественное училище в качестве руководителя тверждением этого является открытка с текстом: одной из живописных мастерских. Начался новый «Дорогой Юрий Моисеевич, как живете-пожива- этап его педагогической деятельности. ете? Я солдат в Русском Амбулансе во Франции «Кроме мастерских Уновиса, где надлежа- и пишу с фронта. Как и что живете, делаете? Как щее педагогическое руководство было обеспе- наши друзья — Лисицкий, Любаков, Мозель, чено работой теоретика новейшего искусства

278 К. Малевича, существовала мастерская Ю. М. Пэна, известностью художников, то заслугу в этом можно стесненная небольшим помещением, где работа- в значительной степени приписать самому факту ло до 40 чел. (в то время как мастерские нового пребывания в городе отзывчивого художника и не- искусства делились на группы даже по 2 человека устанного труженика Ю. М. Пэна». с дифференцированными заданиями), и скульп­ Училище, потерявшее статус высшего и преоб­ турная, для которой доселе не озаботились при- разованное в техникум, в конце сентября 1923 г. гласить руководителя…» [5]. было перемещено в малопригодное здание Через мастерскую Ю. Пэна тогда прошли такие бывшей синагоги. В знак протеста Ю. Пэн вышел художники, как финн Алексантери Ахола-Вало, Лев из состава преподавателей… Около года спустя Зевин, Рувим Фрумак, Соломон Гершов и даже мно- он пишет одному из своих учеников: «Я очень рас- гие члены Уновиса на первых стадиях обучения. строен, чувствую себя очень скверно, как мораль- В сентябре 1921 г. во время празднования 25-ле- но, так и материально. Уже несколько месяцев, как тия деятельности художника в Витебске состоялась нет заказов. В механическом техникуме получаю большая персональная выставка произведений 7 руб. 23 коп. в месяц. Вот и все» [6]. мастера и выставка работ его учеников. А. Ромм В это время Юрий Моисеевич создает одну восторженно отзывался о Ю. Пэне как педагоге из самых глубоких по философскому звучанию и художнике: «Долгие годы в Витебске Ю. М. Пэн и драматизму картин — «Автопортрет с Музой был единственным серьезным и умелым художни- и Смертью». Художник с выражением печали ком, а мастерская его тем единственным местом, на лице, с палитрой и кистью в руках изобража- куда могли прийти дети и подростки, чувствующие ет себя в кресле-качалке у мольберта. Во мраке призвание к живописи, и где они находили всегда мастерской на фоне стен, увешанных картинами, теплый отзывчивый прием, указания и руководство и гипсовой статуи Венеры можно рассмотреть и бескорыстную поддержку (зачастую не только женщину — Музу, перебирающую струны арфы. моральную)… Если за последние годы Витебск За спиной художника — Смерть в образе че- дал такое большое количество пользующихся ловеческого скелета, играющего на флейте…

Открытка с письмом М. Шагала Ю. Пэну, 7 января 1937 г.

279 Посетивший мастерскую Ю. Пэна витебский жур- Очередной 50-летний юбилей творческой налист не смог обойти молчанием «мысли о смер- деятельности в 1933 г. не радует угасающего ти», звучавшие в картине мастера, но отметил мастера: «…мне совсем не до юбилеума и ниче- и другие настроения: «Нужна воистину редкая го бы не имел, если бы меня оставили в покое, способность, чтобы наряду с такими настроени- т. к. не расположен в настоящее время к каким бы ями всецело отражать и перечувствовать живот- то ни было празднествам, которые полагают про- ворящую красоту и силу, выступающие в работах вести наши работники не на практике, а в теории. Пэна даже самого последнего периода его творче- Мне ничего не нужно от них. ства… Можно до устали спорить о “направлении” Единственное мое желание это одно: чтобы мои творчества Пэна, о достоинствах и недостатках его работы, над которыми я работал и трудился 50 лет, кисти, но нельзя, в конце концов, не быть поко- не валялись бы на полу, чтобы имели свой приют ренным ее “творящей” правдой». и удобства для обозрения публики, которые ходят Ю. Пэн продолжает работать, участвовать сотнями из разных учреждений…» [7]. в выставках, давать частные уроки. Его ученики Мечта Пэна осуществилась, увы, уже после тра- последних лет жизни — Исаак Боровский, Петр гической гибели мастера в 1937 г. в июне 1939 г. Явич — во многом определили лицо белорусского Витебская картинная галерея имени Ю. Пэна искусства послевоенных лет. встретила первых посетителей.

Валерий Шишанов, заместитель директора по науке Витебского областного краеведческого музея

1. Главный архив Витебской области. — Ф. 1947. — Оп. 1. — Д. 47. — Л. 54. 2. Азгур З. И. То, что помнится…: рассказ о времени, об искусстве и о людях. — Минск: Беларусь, 1977. — С. 250. 3. Подлипский А. «…Милый мой первый учитель» (Ученики Ю. М. Пэна) // Шагаловский международный ежегодник, 2004: сб. ст.: в 2-х т. — Ви- тебск: Витеб. обл. тип., 2005. — Т. 1. — С. 134–143. 4. Лисов А. Г. Цадкин и Витебск // Шагаловский сборник. Материалы I–V Шагаловских дней в Витебске (1991–1995). — Витебск, 1996. — С. 176–187; Хмельницкая Л. В. Витебское окружение Марка Шагала // Бюллетень Музея Марка Шагала. Вып. 13. — Витебск, 2005. — С. 60. 5. Р. [А. Г. Ромм]. Витебская государственная художественная мастерская // Искусство (Витебск). — 1921. — № 2-3. — С. 24. 6. Письмо Ю. М. Пэна И. Е. Мальцину // Российский государственный архив литературы и искусства (РГАЛИ). — Ф. 672. — Оп. 1. — Ед. хр. 1004. — Л. 3. 7. Письмо Ю. М. Пэна И. Е. Мальцину, Е. А. Кабищер-Якерсон и Д. А. Якерсону. Июль 1933 г.? // РГАЛИ. — Ф. 672. — Оп. 1. — Ед. хр. 1004. — Л. 2.

КРАТКИЕ БИОГРАФИИ АВТОРОВ ПРОИЗВЕДЕНИЙ В ПОДРАЗДЕЛЕ «ШКОЛА Ю. ПЭНA В ВИТЕБСКЕ» Зевин Лев Яковлевич мастерских (1921–1925) у Р. Фалька. По окончании (1903, г. Витебск — 1942, Смоленская обл.) курса в 1925 г. за дипломную работу «Рабочая семья» Л. Зевина наградили поездкой за границу, но из-за от­ Живописец и график. сутствия денег она не состоялась. Продолжил учебу Учился в школе рисования и живописи Ю. Пэна в аспирантуре Высшего художественно-техническо­ (1917–1918), в Витебском народном училище (1919– го института (1926–1929, ассистент Р. Фалька). 1921) в мастерской М. Шагала (до 1920), затем С 1932 г. — член МОССХ (Московский областной у К. Малевича и В. Ермолаевой, позднее у Р. Фалька. союз советских художников). Был членом группы Уновис (ноябрь 1920). Вместе Иллюстрировал и оформил ряд книг: «Желто­ с Э. Волхонским и М. Куниным организовал «Груп­ ротые» Н. Кальмы (1931), «Горнист» М. Светлова пу трех», которая в мае 1920 г. открыла выставку (1931) и др. Занимался оформлением спектаклей в клубе Союза работников искусств в Витебске. в театрах Минска, Москвы, Одессы, Биробиджана С 1921 г. жил в Москве. Учился в Московских (1930-е). В 1936–1940 гг. преподавал в Московском государственных свободных художественных областном техникуме. В конце 1930-х гг. Л. Зевин

280 входил в художественное объединение «Группа пяти» Темы полотен художника — максимально реа­ вместе с художниками Л. Ароновым, А. Ржезнико­ листичные и жизненно приземленные. Любимые вым, М. Добросердовым и А. Пейсаховичем. 6 июля сюжеты — портреты в интерьере. В своих карти­ 1941 г. ушел на фронт, где погиб в 1942 г. нах Ю. Пэн показал жизнь еврейской бедноты («Ча­ совщик», «Старый портной», «Старый солдат», «После забастовки»). После 1905 г. в его творчестве Минин Ефим Семенович появились религиозные мотивы («Еврейский раввин», (1894, г. Витебск — 1937, г. Витебск) «Последняя суббота»). В 1920-х гг. создал картины Художник, гравер, живописец, иллюстратор; пио­ «Сапожник-комсомолец» (1925), «Сват» (1926), нер белорусского экслибриса и мастер ксилографии. «Швея» (1927), «Пекарь» (1928). Родился в Витебске в семье старообрядца. Учился Работы хранятся в Витебском художественном в школе-мастерской Ю. Пэна. Преподавал в Витеб­ музее и Национальном художественном музее Рес­ ском художественно-практическом институте публики Беларусь. (1922–1923), Витебском художественном техни­ куме (1923–1937). Арестован 1 ноября 1937 г. 19 но­ Цадкин Осип (Иосель Аронович Цадкин) ября 1937 г. приговорен Комиссией НКВД СССР (1890 (1888?), г. Витебск — 1967, г. Париж) и Прокуратурой СССР к расстрелу как «член ПOВ» Скульптор. (сфабрикованной Польской организации военной). Родился в семье преподавателя древних языков. Реабилитирован 19 мая 1958 г. военным трибуналом Учился в Витебском городском четырехклассном Белорусского военного округа. училище и рисовальной школе Ю. Пэна. В 1905 г. был Занимался графикой, разрабатывал методы отправлен в Англию, где учился в пансионе в Сандер­ и формы печати, работал в технике ксилографии. ленде и посещал художественную школу. В 1906 г. Один из основателей белорусского экслибриса. Про­ переехал в Лондон. Работал в столярной мастерской, изведения экспонировались на всесоюзных между­ занимался на вечерних курсах в Политехнической народных выставках в Москве, Ленинграде, Киеве, школе, учился резьбе по дереву в Школе искусств на IV и V международных выставках книжного знака и ремесел. в Лос-Анджелесе. Среди работ Е. Минина — серия В 1909 г. переехал в Париж; поступил в Нацио­ ксилогравюр «Старый Витебск», «Памятники дере­ нальную школу изящных искусств. С 1910 г. жил вянного зодчества Белоруссии», серия акварелей «Ви­ в коммуне «Улей», участвовал в выставках. В 1911 г. тебск», портреты «Гомер», «Бальзак» и др. работы Цадкина выставлены в Салоне независимых и Осеннем салоне. В 1920 г. прошла первая персо­ Пэн Юдель (Юрий, Иегуда) Моисеевич нальная выставка в мастерской художника. В 1920– (1854, г. Новоалександровск (ныне Зарасай, 1928 гг. — выставки скульптур, акварелей и гуашей Литва) — 1937, г. Витебск) в Париже, Токио, Брюсселе, Лондоне, позже — в Вене­ ции, Брюсселе, Женеве, Нью-Йорке (1932–1937). Живописец, педагог, видный деятель «еврейского 1945–1965 гг. — плодотворный период в твор­ ренессанса» в искусстве начала XX в. Известен так­ честве художника. Преподавал в Академии Гранд же как учитель Марка Шагала. Шомьер в Париже, создал свои главные творения: Рано осиротев, с 1867 г. работал подмастерьем «В честь Родена» (1945), «Орфей» (1948), «Разру­ маляра в Двинске (ныне Даугавпилс, Латвия). В 1879 г. шенный город» (1953), памятник Ван Гогу (1961). переехал в Петербург, где 1880 г. поступил в Акаде­ В 1950 г. присужден Гран-при в области скульптуры мию художеств. Учился у П. Чистякова и Н. Лаверец­ на Венецианской биеннале. В 1960 г. удостоен Боль­ кого. По окончании академии (1886) жил в Двинске шого национального приза Франции по искусству. и Риге, где познакомился с бароном Н. Корфом, кото­ В 1966 г. — ретроспективная выставка в Художест­ рый пригласил живописца в свое витебское имение, где венном музее Цюриха; награжден орденом Почетного бывали друзья барона: И. Репин, Ю. Клевер и др. легиона. В 1891 г. поселился в Витебске и спустя год открыл В 1982 г. в мастерской по улице д’Aсса в Париже там частную Школу рисования и живописи, которая открыт музей художника. была преобразована Марком Шагалом в Витебское худо­ жественное училище, существовавшее до 1941 г. В 1907 и 1914 гг. проходили выставки Пэна и его учеников. Художник был убит дома в Витебске в ночь с 28 февраля на 1 марта 1937 г. Обстоятельства убийства не выяснены до сих пор.

281 Шагал Марк Захарович До конца жизни в его творчестве прослеживались (1887, г. Витебск — 1985, Сен-Поль-де-Ванс, витебские мотивы. Существует Комитет Шагала, Прованс, Франция) куда входят четыре его наследника.

График, живописец, сценограф. Юдовин Соломон Борисович Родился в семье мелких торговцев. Учился (Шлойме Борухович) в Витебском городском четырехклассном учили­ (1892, г. п. Бешенковичи Лепельского уезда ще и Рисовальной школе Ю. Пэна. В 1907 г. уехал Витебской губернии — 1954, г. Ленинград) в Петербург, где поступил в Рисовальную школу Императорского общества поощрения художеств График, художник, этнограф, представитель «ев­ под руководством Н. Рериха. Учился в Петербурге рейского ренессанса» и модерна. в частной школе живописи Е. Званцевой, где препода­ В 1906 г. С. Юдовин был принят в витебскую Шко­ вали Л. Бакст и М. Добужинский. лу рисования и живописи Ю. М. Пэна. В 1910 г. перее­ В 1911 г. переехал в Париж, посещал занятия в ака­ хал в Петербург, учился в Рисовальной школе Общест­ демиях Гранд Шомьер и Ла Палетт. В 1912 г. стал ва поощрения искусств (возглавляемое Н. К. Рерихом) жить в коммуне «Улей», экспонировал первые работы и одновременно обучался в частных студиях М. Берн­ в Салоне независимых и Осеннем салоне. штейна, а затем М. В. Добужинского (1911–1913). Вернувшись в Витебск, в 1915 г. представил рабо­ В 1918 г. вернулся в Витебск, где окончил Художест­ ты на выставке «1915 год». После переезда в Петрог­ венно-практический институт. Преподавал специ­ рад работал в Военно-промышленном комитете. альные дисциплины в графической мастерской этого В 1916 г. вступил в Еврейское общество поощрения института, в Художественном народном училище художеств. В 1917 г. снова вернулся в Витебск и был и Еврейском педагогическом техникуме. Руководил назначен Народным комиссариатом просвещения художественным кружком в витебском юношеском уполномоченным по делам искусств в Витебской клубе имени И. Л. Переца. В августе — сентябре губернии (1918). В 1919–1920 гг. возглавлял созданное 1923 г. Художественно-практический институт был им в Витебске Народное художественное училище. реорганизован в Художественный техникум, возник В 1920 г. переехал в Москву после конфликта, воз­ конфликт педагогов с новым директором. 23 сентября никшего в училище, и начал сотрудничать с Государ­ 1923 г. Ю. М. Пэн, С. Б. Юдовин, Е. С. Минин и груп­ ственным еврейским камерным театром. В 1921– па студентов покинули институт. В 1923 г. Юдовина 1922 гг. преподавал в школе для сирот в подмосковной пригласили в Петроград на должность ученого секре­ Малаховке. таря и хранителя в Музей Петербургского еврейского В 1922 г. уехал в Берлин, а в 1923 г. перебрался историко-этнографического общества. Во время войны в Париж. В 1924 г. в парижской галерее Барбазанж- до середины 1942 г. прожил в блокадном Ленинграде, Ходебер прошла первая персональная выставка. затем был эвакуирован в деревню Карабиха под Яро­ В 1931 г. побывал в Палестине и начал работать славлем. над иллюстрациями к Ветхому Завету. В 1933 г. В творчестве С. Юдовина сосуществуют два ос­ в Мангейме на выставке «Большевизм в культуре», новных направления: первое связано с его деятельнос­ устроенной нацистами, произведения Шагала под­ тью в экспедициях Ан-ского, одной из целей которых верглись публичному аутодафе. было сохранение традиций еврейского искусства. С 1941 по 1947 г. жил в США. Другое направление — с Витебской художествен­ В 1958–1959 гг. по заказу Гранд-Опера создал де­ ной школой, где обобщенность всегда сочеталась корации и костюмы к балету М. Равеля «Дафнис с предельной конкретностью, а документальные и Хлоя». В 1964 г. — открытие созданных по эски­ подробности не снижали символического звучания зам художника плафона в Гранд-Опера в Париже произведения. В 1930–1940-е гг. Юдовин занимался, и витража «Мир» в здании ООН в Нью-Йорке. в основном, жанровой гравюрой (ксилография, линог­ В 1973 г. побывал в Москве и Ленинграде, где прошла равюра) и иллюстрациями. выставка работ в Третьяковской галерее. Удостоен Большого креста Почетного легиона (1977). Азгур Заир Исаакович (см. раздел «XX век. Метаморфозы», с. 487). Y. Pen and His School

Yuri (Yehuda) Pen was the first teacher of a pleiad of ‘Belgazprombank’ corporate collection) makes us recognized masters: Marc Chagall, Abel Pann (Pfeffer- scrutinize every millimetre of the canvas. M. Chagall mann), El Lissitzky, Solomon Yudovin, Ossip Zadkine, again and again repeats once discovered images and Oscar Miestchaninoff, David Yakerson, and Zair Azgur turns his works into endless rounds of mystery, anxie- amongst others. Y. Pen’s school had a great effect on ty, hope, and love. the development of Belarusian and even world art. The light, blue skies and sea, colourful flowers, Y. Pen was born into a poor family in a small town Saint Paul de Vance with a tower stretching out into of Novo-Aleksandrovsk of the Kowno guberniya (now the skies, an odd creature with a human body and Zarasai, Lithunia). Upon graduation from St. Petersburg the head of a donkey holding a bouquet of colourful Academy of Fine Arts, he went back for a short time to flowers (a tempter?) are interwoven in an exquisite Novo-Aleksandrovsk, then moved to Dunaburg, lived lace of Chagall’s ‘Couple in Love’. in Riga. He then stayed for five years at the estate of Ossip Zadkine studied with Marc Chagall at the mu- baron Korf in Kreutzburg (now Jekabpils, Latvia) and nicipal school (1900–1904); In 1905, he left for Scotland finally from 1896 he settled in Vicebsk. and, in 1909, moved to Paris. While there, he experi- In November of 1897, he got a certificate allow- enced the influence of Cubism, Expressionism, used ing him to open a school of painting and drawing ruptures, hollows, counter-relief and shifts of mass in Vicebsk. Classes were conducted in Y. Pen’s apart- which added a special expressiveness to his works. ment, at 1 Bolshaya Mogilyovskaya Street, which was O. Zadkine took the tragedy of war very hard in the centre of Vicebsk. The school was attended by and many of his works like ‘Prisoner’ (1943), ‘Fight- 10 to 25 students at a time. Official lists of students ing Harlequin’ (1943), and the six-meter monument were not compiled, but the total number of Y. Pen’s ‘The Destroyed City’ (1951–1953) express his protest pupils during forty years of his teaching activity against the senseless killings and destructions. In reached 100. keeping with these works was the theme of lamenta- The most famous students of Y. Pen of that period tion of Christ. In the European culture, the image of were Marc Chagall and Ossip Zadkine. the Mother of God with the dead Christ lying in her Marc Chagall (1887–1985) was born into a family lap got the name Pieta (Italian: compassion). In O. Za- of modest means of a herring warehouse manager. dkine’s work ‘Small Pieta’ (late 1950s, in the Belgaz- An amazing craving for art brought young Chagall to prombank collection) the dramatic light contrasts Y. Pen’s school. However, the amazing originality of produce an image of despair, and so expressionism his talent prevented him from staying for long in any reaches its culmination. schools. Vicebsk outskirts with ramshackle huts, cathe- The October revolution was a crucial event drals towering above the city, the bridge over the Dz- for Y. Pen’s school. From 1919 to 1923, the artist vina river, a small town of Liozno with its colourful but was a teacher at the Vicebsk Art School set up by eccentric characters were absorbed by Marc Chagall M. Chagall. During that period artists like Aleksanteri and carried all through his life and creative activity. Ahola-Valo, Lev-Zevin, Ruvim Frumazh and Solomon The fantastic cosmos of colours in the picture Gershov and many Unovis members passed through ‘The Clock on the Flaming Sky’ (1947–1950, in Y. Pen’s studio in the initial stages of their studies.

283 At that time, Y. Pen painted ‘The Self-Portrait Until his tragic death in 1937, Y. Pen continued to with Muse and Death” (1924, in the collection of the work, participate in exhibitions, and to give lessons. Vicebsk Regional Museum of Local History), one of his His pupils in his last years, Isaak Borovsky and Pyotr most profoundly philosophic and dramatic pictures. Yavich, formed in many respects the image of post- war Belarusian art.

Valery Shishanau Deputy director for science Vicebsk Regional Museum of Local History

SHORT BIOGRAPHIES OF THE AUTHORS OF ART WORKS SHOWN IN ‘THE Y. PEN SCHOOL IN VICEBSK’ SUBSECTION Zevin, Lev Art and Practical Institute (1922–1923), at Vicebsk Art (1903, Vicebsk — 1942, battle front in Smolensk Tekhnikum (1923–1937). The artist was arrested on 1 No­ region) vember 1937 and on 19 November 1937 was sentenced to death by the Commission of NKVD of the USSR and the Painter and graphic artist. Prosecutor’s office of the USSR as ‘a member of PMO’ He studied at the School of Drawing and Painting of (the fabricated Polish Military Organisation). He was re­ Y. Pen (1917–1918), at Vicebsk people’s school (1919–1921) habilitated on 19 May 1958 by the military tribunal of the and at M. Chagall’s studio (until 1920), then with K. Ma­ Belarusian military district. levich and B. Ermolaeva, later with R. Falk as his teachers. Minin worked in graphics, elaborated new methods He was a member of UNOVIS group (November 1920). and forms of printing, worked in xylography. He was one Together with E. Volhonsky and M. Kunin he organized the of the initiators of Belarusian bookplates producing. His ‘Group of Three’ which opened an exhibition in May 1920 at works were exhibited at the All-Union and international the club at the Union of Art Workers in Vicebsk. exhibitions in Moscow, Leningrad, Kiev, at the 4th and Since 1921, he lived in Moscow, studied in Moscow the 5th international exhibitions of book plates in Los State Free Art Studios (1921–1925) where R. Falk was Angeles. His works include a series of xylographic en­ his teacher. Upon finishing the course in 1925, L. Zevin gravings ‘Old Vicebsk’, ‘The Monuments of Wooden Ar­ was awarded a trip abroad for his graduate work ‘Workers chitecture of Belarus’, a series of watercolours ‘Vicebsk’, family’ but due to the lack of money he never made it. He portraits ‘Homer’, ‘Balzac’. continued his post-graduate education at Higher Art and Technical Studios (1926–1929 as R. Falk’s assistant). Pen, Yehuda (Yudel) Since 1932, he was a member of MRASA (Moscow Re­ (1854, Novoaleksandrovsk (now Zarasai, Lithuania) — gional Association of Soviet Artists). 1937, Vicebsk) Zevin illustrated a number of books, including ‘The Inexperienced’ by N. Kalma (1931), ‘Horner’ by M. Svet­ Painter, teacher, an outstanding actor of ‘Jewish Re­ lov (1931). He made sceneries for theatres in Minsk, naissance’ in art of the early 20th century. He is also Moscow, Odessa, Birobidzhan (1930s). From 1936 till known as the teacher of Marc Chagall. 1940, he taught at Moscow Regional Tekhnikum. In the He became on orphan early and since 1867, he late 1930s, Zevin was a member of the ‘Group of Five’ worked as a housepainter’s journeyman in Dvinsk (now art association with artists L. Aronov, A. Rzheznikov, Daugaupils in Lithuania). In 1879, he moved to St.Pe­ M. Dobroserdov and A. Peisakhovich. On 6 July 1941, he tersburg where in 1880 entered the Academy of Arts, was recruited to the front where died in 1942. where he studied with P. Chistyakov and N. Laveretsky as his teachers. After graduating from the Academy Minin, Yafim (Efim) (1886) he lived in Dvinsk and Riga where he met Bar­ (1894, Vicebsk — 1937, Vicebsk) on N. Korf who invited the painter to his Vicebsk estate where to the Baron’s friends like I. Repin, Yu. Klever Artist, engraver, painter, illustrator; pioneer in pro­ used to come. ducing Belarusian bookplates and master of xylography. In 1891, Pen settled in Vicebsk and one year later He was born in Vicebsk into the family of an Old-be­ opened a private school of drawing and painting, later liever. He studied at studio of Y. Pen, taught at Vicebsk reorganised into Vicebsk Art Tekhnikum which existed

284 until 1941. In 1907 and 1914, exhibitions of Pen’s and entered the Drawing School at the Imperial Society for his students’ works were organized. Encouraging Arts directed by N. Roerich. He studied The artist was murdered in his apartment house in in St. Petersburg at Zvatseva School of Drawing and Vicebsk on the night of 28 February to 1 March 1937. The Painting where L. Bakst and M. Dobuzhinsky were his circumstances of murder are sill not clear. teachers. Themes of the artist’s works are truly realistic and down In 1911, he moved to Paris, attended classes at the to earth. His favourite subjects are portraits in the interior. academies Grand Chaumiere and La Palette. In 1912, In his paintings Pen showed the life of the Jewish poor (‘A Chagall settled at the artists’ commune ‘La Ruche’; ex­ watchmaker’, ‘Old tailor’, ‘Old soldier’, ‘After a strike’). Af­ hibited his first works at Salon des Independants and at ter 1905, religious motives emerged in his art (‘Jewish rabbi’, Autumn Salon. ‘Last Sabbath’). In 1920s, he created paintings like ‘A cob­ After he returned to Vicebsk, in 1915 he presented his bler, member of Komsomol’ (1925), ‘A matchmaker’ (1926), works at the exhibition ‘The year 1915’. After moving ‘A seamstress’ (1927), ‘A baker’ (1928). to Petrograd he worked at the military and industrial The artist’s works are at the Vicebsk Art Museum and committee. In 1916, he joined the Jewish Association for the National Art Museum of the Republic of Belarus. Encouraging Arts. In 1918, by the decision of the Peo­ ple’s Commissariat of Enlightenment he was appointed Zadkine, Ossip its authorized representative for arts in Vicebsk guberniya (1890 (1888?), Vicebsk — 1967, Paris) (province) and returned to Vicebsk. In 1919–1920, he headed People’s Art School which he founded in Vicebsk. Sculptor. In 1920, he moved to Moscow after the conflict at the He was born into the family of a teacher of ancient lan­ School and started cooperating with the State Jewish guages. He studied at Vicebsk city four-class school and at Chamber Theatre. In 1921–1922, he taught at the school drawing school of Y. Pen. In 1905, he was sent to England for orphans in Malahovka near Moscow. where studied at a boarding school in Sunderland and at­ In 1922, he left for Berlin and in 1923 moved to Paris. tended an art school. In 1906, he moved to London, where he In 1924, Chagall’s first personal exhibition was opened at worked in a joinery, attended evening classes at Polytechnic the Barbazange-Hodebert gallery in Paris. School, studied wood carving at the school of arts and crafts. In 1931, Chagall visited Palestine and started to work In 1909, the artist moved to Paris; entered National on illustrations to the Old Testament. In 1933, at the ex­ School of Fine Arts. From 1910 he lived in the artists’ hibition ‘Bolshevism in culture’ in Manheim which was commune ‘La Ruche’, participated in exhibitions. In held by the Nazis; the works by Chagall were subjected to 1911, works by Zadkine were exhibited at Salon de Inde­ auto-da-fe. pendants and at Autumn Salon. In 1920, his first per­ From 1941 till 1947, the artist lived in the USA. sonal exhibition was held in the artist’s studio. In 1920– From 1958 till 1959, by the request of Grand Opera he 1928, the exhibitions of sculptures, water-colours and produced the scenery and costumes to the M. Ravel’s bal­ gouaches were held in Paris, Tokyo, Brussels, London, let ‘Daphnis et Chloé’. In 1964, a plafond for the Grand later in Venice, Brussels, Geneve, New York (1932–1937). Opera in Paris and a stained glass ‘Peace’ for the UN The period of 1945–1965 was very fruitful for the building in New York, based on the artist’s sketches, were artist. He taught at Academie Grand Chaumiere in Paris, made. In 1973, Chagall visited Moscow and Leningrad created his main works: ‘In Honour of Roden’ (1945), where the exhibition of his works was held at the Tretyak­ ‘Orpheus’ (1948), ‘A ruined city’ (1953), a monument to ov gallery. In 1977, Chagall was awarded the Great Cross Van Gogh (1961). In 1950, he was awarded Grand Prix in of the Legion of Honour. sculpture at Venice Bienalle. In 1960, he was awarded the Grand National Prize of France in art. In 1966, his retro­ Yudovin, Solomon spective exhibition was held in Art Museum of Zurich, he (1892, Bešenkovičy of Vicebsk region — 1954, was made a Chevalier of the Legion of Honor. Leningrad) In 1982, the artist’s museum was opened at his house in rue d’Assa in Paris. Graphic artist, ethnographer, representative of ‘Jewish Renaissance’ and Modern. Chagall, Marc In 1906, S. Yudovin was admitted to Vicebsk School (1887, Vicebsk — 1985, Saint-Paul-de-Vence) of Drawing and Painting of Y. Pen. In 1910, he moved to St. Petersburg, studied at Drawing School of the Soci­ Graphic artist, painter, scenographer. ety for Encouraging Arts (headed by N. Roerich) and at He was born into a family of retail traders and stud­ the same time studied at private studios of M. Bernstein ied at Vicebsk city four-class school and at the drawing and later of M. V. Dobuzhinsky (1911–1913). In 1918, school of Y. Pen. In 1907, he went to St. Petersburg where he returned to Vicebsk where graduated from Artistic

285 and Practical Institute. He taught special subjects at the and then he was evacuated to the Karabikha village near graphic studio of that institute, at People’s Art School Yaroslavl. and Jewish Pedagogical Tekhnikum. He directed an art Two principal trends co-exist in S. Yudovin’s art works. circle at I. L. Perets youth club. In August–September The first one is related to his activity in An-sky’s expeditions 1923, Artistic and Practical Institute was reorganized aimed at safeguarding traditions of Jewish art. The other into the Art Tekhnikum and a conflict between the teach­ trend was suggested by Vicebsk Art School which matched ers and the new director emerged. On 23 September the general with the specific, while documentary details did 1923, Y. Pen, S. Yudovin, Ya. Minin and a group of stu­ not lower the symbolic meaning of a work. In the 1930s and dents left the Institute. In 1923, Yudovin was invited to 1940s, Yudovin was working primarily in the genre of en­ Petrograd to take the post of the academic secretary and gravings (xylography and linocut) and that of illustration. the curator at the Museum of the St. Petersburg Jewish History and Ethnography Society. During the war he Azgur, Zair lived until mid-1942 in Leningrad during the blockade (see section ‘20th century. Metamorphoses’, p. 492). Пэн Юдаль Партрэт Марка Шагала. 1914 (?) г. Палатно на ДВП, алей. 57,5×42,5 см Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

Пэн Юдель Портрет Марка Шагала. 1914 (?) г. Холст на ДВП, масло. 57,5×42,5 см Национальный художественный музей Республики Беларусь

Pen, Yudel Portrait of Marc Chagall. 1914 (?). Oil on canvas laid on fiberboard. 57.5×42.5 cm National Art Museum of the Republic of Belarus

287 Пэн Юдаль Аўтапартрэт з Музай і Смерццю. 1924 г. Палатно, алей. 214×137 см Віцебскі мастацкі музей (філіял Віцебскага абласнога краязнаўчага музея)

Пэн Юдель Автопортрет с Музой и Смертью. 1924 г. Холст, масло Витебский художественный музей (филиал Витебского областного краеведческого музея)

Pen, Yudel Self-portrait with Muse and Death. 1924. Оil on canvas. 214×137 cm Viciebsk Art Museum (affiliate of Viciebsk Regional Museum of Local History)

288 Пэн Юдаль Хатка з козачкай. Эцюд да твора «Сват». 1925 (?) г. Папера на кардоне, алей. 44×65,5 см Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

Пэн Юдель Домик с козочкой. Этюд к произведению «Сват». 1925 (?) г. Бумага на картоне, масло. 44×65,5 см Национальный художественный музей Республики Беларусь

Pen, Yudel A house with a goat. Study to the ‘Matchmaker’. 1925 (?). Oil on paper laid on cardboard. 44×65.5 cm National Art Museum of the Republic of Belarus

289 Зевін Леў Вечаровае сонца. Эцюд. 1939 г. Палатно, алей. 29×40 см Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

Зевин Лев Вечернее солнце. Этюд. 1939 г. Холст, масло. 29×40 см Национальный художественный музей Республики Беларусь

Zevin, Lev Evening sun. Study. 1939. Oil on canvas. 29×40 cm National Art Museum of the Republic of Belarus

290 Зевін Леў Панадворак. 1940 г. Кардон, алей. 19×24,4 см Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

Зевин Лев Дворик. 1940 г. Картон, масло. 19×24,4 см Национальный художественный музей Республики Беларусь

Zevin, Lev A yard. 1940. Oil on cardboard. 19×24.4 cm National Art Museum of the Republic of Belarus

291 Marc Chagall © ADAGP, Paris 2014 / CHAGALL ® et MARC CHAGALL ® sont des marques enregistrées appartenant au Comité Marc Chagall

Шагал Марк Гадзіннік на палаючым небе. 1947–1950 гг. Палатно, алей. 69,7×30,5 см Карпаратыўная калекцыя Белгазпрамбанка

Шагал Марк Часы на пылающем небе. 1947–1950 гг. Холст, масло. 69,7×30,5 см Корпоративная коллекция Белгазпромбанка

Chagall, Marc Clock in the Flaming Sky. 1947–1950. Oil on canvas. 69.7×30.5 cm Corporate collection of Belgazprombank

292 Marc Chagall © ADAGP, Paris 2014 / CHAGALL ® et MARC CHAGALL ® sont des marques enregistrées appartenant au Comité Marc Chagall

Шагал Марк Закаханыя. 1981 г. Кардон, гуаш, акварэль, пастэль. 59,8×79,7 см Карпаратыўная калекцыя Белгазпрамбанка

Шагал Марк Влюбленные. 1981 г. Картон, гуашь, акварель, пастель. 79,7×59,8 см Корпоративная коллекция Белгазпромбанка

Chagall, Marc Couple in Love. 1981. Gouache, water-colour, pastel on board. 59.8×79.7 cm Corporate collection of Belgazprombank

293 Юдовін Саламон Дробны гандаль. 1929 г. Папера, свінцовы аловак. 55×36,3 см Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

Юдовин Соломон Мелочная торговля. 1929 г. Бумага, свинцовый карандаш. 55×36,3 см Национальный художественный музей Республики Беларусь

Yudovin, Salamon Retail trade. 1929. Lead pencil on paper. 55×36.3 cm National Art Museum of the Republic of Belarus

294 Юдовін Саламон Майстэрня абутку. 1929 г. Папера, туш, пяро. 36×55 см Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

Юдовин Соломон Мастерская обуви. 1929 г. Бумага, тушь, перо. 36×55 см Национальный художественный музей Республики Беларусь

Yudovin, Salamon A shoe repair shop. 1929. Indian ink and nib on paper. 36×55 cm National Art Museum of the Republic of Belarus

295 Мінін Яфім Аўтаэкслібрыс 1927–1929 гг. Папера, ксілаграфія. А. 8,7×7 см; В. 6×4,2 см Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

Минин Ефим Автоэкслибрис 1927–1929 гг. Бумага, ксилография. Л. 8,7×7 см; И. 6×4,2 см Национальный художественный музей Республики Беларусь

Minin, Yafim The artist’s book-plate 1927–1929. Xylography on paper. Sheet 8.7×7 cm; image 6×4.2 cm National Art Museum of the Republic of Belarus

Мінін Яфім Экслібрыс Аляксандра Ануфрыевіча Шлюбскага 1927–1929 гг. Папера, ксілаграфія. А. 10,5×8,6 см; В. 7,8×5,6 см Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

Минин Ефим Экслибрис Александра Ануфриевича Шлюбского 1927–1929 гг. Бумага, ксилография. Л. 10,5×8,6 см; И. 7,8×5,6 см Национальный художественный музей Республики Беларусь

Minin, Yafim A book-plate for Alyaksandr Anufrievich Shliubsky 1927–1929. Xylography on paper. Sheet 10.5×8.6 cm; image 7.8×5.6 cm National Art Museum of the Republic of Belarus

Мінін Яфім Экслібрыс Мікалая Іванавіча Каспяровіча 1927–1929 гг. Папера, ксілаграфія. А. 8,8×7 см; В. 8×6,2 см Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

Минин Ефим Экслибрис Николая Ивановича Касперовича 1927–1929 гг. Бумага, ксилография. Л. 8,8×7 см; И. 8×6,2 см Национальный художественный музей Республики Беларусь

Minin, Yafim A book-plate for Mikalay Ivanavich Kaspyarovich 1927–1929. Xylography on paper. Sheet 8.8×7 cm; image 8×6.2 cm National Art Museum of the Republic of Belarus

296 Цадкін Восіп Бойка з драконам Гесперыд. 1960 г. Папера, літаграфія. А. 53×69 см; В. 45,5×62 см Прыватная калекцыя

Цадкин Осип Схватка с драконом Гесперид. 1960 г. Бумага, литография. Л. 53×69 см; И. 45,5×62 см Частная коллекция

Zadkine, Ossip Fight against Dragon of Hesperides. 1960. Lithography on paper. Sheet 53×69 cm; image 45.5×62 cm Private collection

297 © ADAGP, Paris 2014

Цадкін Восіп Малая П’ета. 1960-я гг. Бронза, лiццё, чорны лак. 28×29,8×18,8 см Карпаратыўная калекцыя Белгазпрамбанка

Цадкин Осип Малая Пьета. 1960-е гг. Бронза, литье, черный лак. 28×29,8×18,8 см Корпоративная коллекция Белгазпромбанка

Zadkine, Ossip Small Pietá. Cast bronze with black varnish. 28×29.8×18.8 cm Corporate collection of Belgazprombank

298 Азгур Заір Партрэт мастака А. Бразера. 1934 г. Таніраваны гіпс. 84,5×35×34,5 см Нацыянальны мастацкі музей Рэспублікі Беларусь

Азгур Заир Портрет художника А. Бразера. 1934 г. Тонированный гипс. 84,5×35×34,5 см Национальный художественный музей Республики Беларусь

Azgur, Zair Portrait of A. Brazer, an artist. 1934. Tinted gypsum. 84.5×35×34.5 cm National Art Museum of the Republic of Belarus Імянны паказальнік аўтараў твораў, уключаных у каталог Именной указатель авторов произведений, включенных в каталог Index of the authors of art works included into the catalogue

Азгур Заір Ісакавіч / Азгур Заир Исаакович / Басалыга Міхаіл Самуілавіч / Басалыга Михаил Azgur, Zair 299, 506 Самуилович / Basalyha, Mikhail 589

Аксельрод Меер (Марк) Майсеевіч / Аксельрод Меер Басалыга Уладзімір Самойлавіч / Басалыга Владимир (Марк) Моисеевич / Axelrod, Meyer (Mark) 468 Самойлович / Basalyha, Uladzimir 587

Альпяровіч Леў (Лейба) Абрамавіч / Альперович Лев Басаў Ізраіль Мацвеевіч / Басов Израиль Матвеевич / (Лейба) Абрамович / Alpiarovich, Leu (Leiba) 264 Basаŭ, Israel 614

Альшэўскі Віктар Уладзіміравіч / Альшевский Виктор Батальёнак Ягор Ягоравіч / Батальонок Егор Егорович / Владимирович / Alsheŭsky, Viktar 586 Batalyonak, Yahor 546

Анікейчык Анатоль Аляксандравіч / Аникейчик Бембель Андрэй Ануфрыевіч / Бембель Андрей Анатолий Александрович / Anikeichyk, Anatoly 550 Онуфриевич / Bembel, Andrey 434, 435

Анішчык Аркадзь Аркадзьевіч / Анищик Аркадий Богша Лазар / Лазарь Богша / Bohsha, Lazar 41 Аркадьевич / Anishchyk, Arkady 352, 366 Бржазоўскі Генрых Францавіч / Бржозовский Генрих Аскназій Ісаак Львовіч / Аскназий Исаак Львович / Францевич / Brzhozoŭsky, Henryh 504, 505 Asknazy, Isaak 220 Бушчык Мікалай Уладзіміравіч / Бущик Николай Астаповіч Аркадзь Антонавіч / Астапович Аркадий Владимирович / Bushchyk, Mikalay 615 Антонович / Astapovich, Arkadz 398, 399 Бялыніцкі-Біруля Вітольд Каэтанавіч / Бялыницкий- Астаповіч-Бачарова Зінаіда Антонаўна / Астапович- Бируля Витольд Каэтанович / Byalynitski-Birulya, Бочарова Зинаида Антоновна / Astapovich-Bocharova, Vitold 221 Zinaida 224 Валовіч Астафій / Волович Остафий / Wołłowicz, Ахрэмчык Іван Восіпавіч / Ахремчик Иван Осипович / Ostafi 123 Akhremchyk, Ivan 320, 322, 323 Ваньковіч Валенцій / Ванькович Валентий / Wańkowicz, Балглей Якаў / Балглей Яков / Balgley, Jacob 469 Walenty 195

Бараноўскі Анатоль Васільевіч / Барановский Анатолий Васільеў В. / Васильев В. / Vasilieŭ V. 621 Васильевич / Baranoŭsky, Anatol 548 Вашкевіч Руслан Пятровіч / Вашкевич Руслан Петрович / Бархаткоў Антон Стэфанавіч / Бархатков Антон Vashkevich, Ruslan 617 Стефанович / Barkhatkoŭ, Anton 537 Вашчанка Гаўрыла Харытонавіч / Ващенко Гавриил Бархаткоў Ігар Антонавіч / Бархатков Игорь Антонович / Харитонович / Vashchanka, Haŭryila 538 Barkhatkoŭ, Ihar 542

624 Вішнеўскі Сяргей Антонавіч / Вишневский Сергей Жолтак Валяр’яна Канстанцінаўна / Жолток Валериана Антонович / Vishneŭski, Siarhei 448 Константиновна / Zholtak, Valiarjana 426

Войчанка Сяргей Валянцінавіч / Войченко Сергей Жукоўскі Станіслаў Юльянавіч / Жуковский Станислав Валентинович / Voichenko, Sergey 622, 623 Юлианович / Žukowski, Stanisław 175

Волкаў Валянцін Віктаравіч / Волков Валентин Зайцаў Мацвей Маркавіч / Зайцев Матвей Маркович / Викторович / Volkaŭ, Valiantsin 424 Zaicev, Matvei 223

Воранаў Натан Майсеевіч / Воронов Натан Моисеевич / Зайцаў Яўген Аляксеевіч / Зайцев Евгений Алексеевич / Voranaŭ, Natan 422 Zaytsaŭ, Yaŭgen 428

Гараўскі Апалінарый Гілярыевіч / Горавский Зак Яўген Савельевіч / Зак Евгений Савельевич / Аполлинарий Гиляриевич / Haraŭski, Apalinari 169, Zak, Eugene 474 170, 171, 172 Заранка Сяргей Канстанцінавіч / Зарянко Сергей Гараўскі Іпаліт Гілярыевіч / Горавский Ипполит Константинович / Zaranka, Sergey 198 Гиляриевич / Haraŭski, Ipalit 173 Заяц Арсень Фядосавіч / Заяц Арсений Федосович / Гаўрыленка Павел Нічыпаравіч / Гавриленко Павел Zayats, Arseny 475, 476, 477 Никифорович / Haŭrylenka, Pavel 499, 500 Зевін Леў Якаўлевіч / Зевин Лев Яковлевич / Zevin, Генін Роберт Львовіч / Генин Роберт Львович / Genin, Lev 290, 291 Robert 248, 249, 456 Iнак Федзiнорт / Инок Фединорт / Novice, Fedinort 125 Гескі Ю. / Гески Ю. / Heski, J. 100 Каменьскі Антон Іосіфавіч / Каменьский Антон Глебаў Аляксей Канстанцінавіч / Глебов Алексей Иосифович / Kamenski, Anton 247 Константинович / Hlebaŭ, Aliaksey 436 Карсалін Кандрат Ільіч / Корсалин Кондрат Ильич / Глюкман (Глікман) Рыгор Яфімавіч / Глюкман (Гликман) Karsalin, Kandrat 217 Григорий Ефимович / Gluckmann, Grigory 471 Каўроўскі Сяргей Аляксандравіч / Ковровский Сергей Грамыка Віктар Аляксандравіч / Громыко Виктор Александрович / Kaŭroŭski, Siarhey 391 Александрович / Hramyka, Viktar 535 Кашкурэвіч Арлен Міхайлавіч / Кашкуревич Арлен Грубэ Аляксандр Васільевіч (Вільгельмавіч) / Михайлович / Kashkurevich, Arlen 503 Грубе (Груббе) Александр Васильевич (Вильгельмович) / Grube, Aleksandr 403 Кашкурэвіч Ігар Арленавіч / Кашкуревич Игорь Арленович / Kashkurevich, Ihar 618 Гумілеўскі Леў Мікалаевіч / Гумилевский Лев Николаевич / Humileŭsky, Leŭ 595 Кікоін Міхаіл (Мішэль) / Кикоин Михаил (Мишель) / Kikoïne, Mikhail 324, 325 Давідовіч Ісаак Аронавіч / Давидович Исаак Аронович / Davidovich, Isaac 498 Кіш Алена Андрэеўна / Киш Елена Андреевна / Kish, Alena 346, 347 Данцыг Май Вольфавіч / Данциг Май Вольфович / Dantsyg, Mai 539 Кішчанка Аляксандр Міхайлавіч / Кищенко Александр Михайлович / Kishchanka, Alyaksandr 543 Драздовіч Язэп Нарцызавіч / Дроздович Язеп Нарцизович / Drazdovich, Jazep 265, 345, 348, 451 Крачкоўскі Зміцер Мікалаевіч / Крачковский Дмитрий Николаевич / Krachkoŭski, Dzmitry 452, 453 Дучыц Мікалай Васілевіч / Дучиц Николай Васильевич / Duchyts, Mikalay 496, 497

625 Кругер Якаў Маркавіч (Янкель Мордухавіч) / Масленікаў Павел Васільевіч / Маслеников Павел Кругер Яков Маркович (Янкель Мордухович) / Васильевич / Maslenikaŭ, Pavel 427 Kruger, Yakob 303, 308, 318, 319, 321 Мільчын Ісаак Іосіфавіч / Мильчин Исаак Иосифович / Крупене Ізраіль Абрамавіч / Крупене Израиль Milchin, Isaak 317 Абрамович / Krupiene, Israel 242, 243 Мінін Яфім Сямёнавіч / Минин Ефим Семенович / Крэмень Пінхус (Павел) / Крeмень Пинхус (Павел) / Minin, Yafim 296 Krémègne, Pinchus 266 Міско Іван Якімавіч / Миско Иван Якимович / Кудрэвіч Раіса Уладзіміраўна / Кудревич Раиса Misko, Ivan 551 Владимировна / Kudrevich, Raisa 536 Місяровіч Алаіз / Мисерович Алоиз / Кузьміч Мікалай Пятровіч / Николай Петрович Кузьмич / Misierovicz, Alois 178, 179 Mikalai, Kuzmich 41 Міхалап Мікалай Пракопавіч / Михолап Николай Кулік Яўген Сяргеевіч / Кулик Евгений Сергеевич / Прокопьевич / Mikhalap, Mikalay 430 Kulik, Yaŭhen 590 Мсціславец Пётр / Мстиславец Петр / Mstislavets, Кунін Майсей Абрамавіч / Кунин Моисей Абрамович / Pyotr 124 Kunin, Moisey 392 Ніскі Георгій Рыгоравіч / Нисский Георгий Григорьевич / Кухто Сяргей Васільевіч / Кухто Сергей Васильевич / Nissky, Georgy 473 Kuhto, Siarhei 585 Паплаўскі Георгій Георгіевіч / Поплавский Георгий Лейтман Леў Маркавіч (Мееравіч) / Лейтман Лев Георгиевич / Paplaŭski, Heorhy 541 Маркович (Меерович) / Leitman, Leŭ 429 Полацкі Сімяон (Самуіл Гаўрылавіч Пятроўскі- Ленскі Зянон Аляксандравіч / Ленский Зенон Сітняновіч) / Симеон Полоцкий (Самуил Гаврилович Александрович / Lenski, Zianon 244, 245 Петровский-Ситнянович) / Symeon of Polaсk 75

Літвінава Зоя Васільеўна / Литвинова Зоя Васильевна / Пэн Юдаль (Юрый, Іегуда) Майсеевіч / Пэн Юдель Litvinova, Zoya 619 (Юрий, Иегуда) Моисеевич / Pen, Yudel 270, 287, 288, 289 Любіч Восіп Майсеевіч / Любич Осип Моисеевич / Lubitch, Ossip 470 Раяк Яфім Майсеевіч / Рояк (Раяк) Ефим Моисеевич / Rajak, Yafim 400, 401, 402 Ляйбовіч Гірш / Лейбович Гирш / Leybowicz, Hirsz 132 Руцай Вячаслаў Мікалаевіч / Руцай Вячеслав Майсеенка Яўсей Яўсеевiч / Моисеенко Евсей Евсеевич / Николаевич / Rutsay, Vyachaslaŭ 423 Maiseenka, Yausei 472 Рушчыц Фердынанд Эдуардавіч / Рущиц Фердинанд Малей Аляксандр Васільевіч / Малей Александр Эдуардович / Ruszczyc, Ferdinand 222 Васильевич / Maley, Alyaksandr 613 Савіцкі Міхаіл Андрэевіч / Савицкий Михаил Андреевич / Манасзон Монас Ісакавіч / Моносзон Монос Исаакович / Savitski, Mikhail 495 Manaszon, Monas 501, 502 Савіч Уладзімір Пятровіч / Савич Владимир Петрович / Маневіч Абрам Аншэлавіч / Маневич Абрам Аншелович / Savich, Uladzimir 582 Manievich, Abram 246 Сапега Леў / Сапега Лев / Sapieha, Leu 123 Маркіянавіч Васіль / Маркианович Василий / Markianovich, Vasily 70, 71 Селіханаў Канстанцін Уладзіміравіч / Селиханов Константин Владимирович / Selihanaŭ, Kanstantsin 620

626 Селіханаў Сяргей Іванавіч / Селиханов Сергей Иванович / Тоўсцік Уладзімір Антонавіч / Товстик Владимир Selihanaŭ, Siarhey 549 Антонович / Toŭstik, Uladzimir 581

Селяшчук Мікалай Міхайлавіч / Селещук Николай Урублеўскі Ігнат / Врублевский Игнатий / Михайлович / Selyashchuk, Mikalai 584 Wróblewski, Ignacy 174

Семашкевіч Раман Мацвеевіч / Семашкевич Роман Філіповіч Міхаіл Мацвеевіч / Филиппович Михаил Матвеевич / Semashkevich, Raman 425 Матвеевич / Filipovich, Mikhail 390

Семяновіч Казімір / Семенович Казимир / Siemienowicz, Хадасевіч-Лежэ Надзея Пятроўна / Ходасевич-Леже Kazimierz 126 Надежда Петровна / Khodasevich-Léger, Nadezhda 397

Сергіевіч Пётр Аляксандравіч / Сергиевич Петр Хаецкi Гiлярый / Хоецкий Гилярий / Александрович / Siarhievich, Piotr 450 Choiecki, Hilarus 109

Сідарэвіч Галіна Майсееўна / Сидоревич Галина Ходзька Леанард Людвігавіч / Ходько Леонард Моисеевна / Sidarevich, Galina 367 Людвигович / Hodzka, Leanard 177

Сілівановіч Нікадзім Юр’евіч / Силиванович Никодим Хруцкі Андрэй Фаміч / Хруцкий Андрей Фомич / Юрьевич / Silivanovich, Nikadzim 218 Hrucky, Andrey 168

Сітніца Рыгор Сямёнавіч / Ситница Григорий Семенович / Хруцкі Іван (Ян) Фаміч / Хруцкий Иван (Ян) Фомич / Sitnitsa, Ryhor 588 Hrucky, Ivan 166, 167, 196, 197

Скарга Пётр (Пётр Павенскі) / Скарга Петр (Петр Цадкін Восіп (Іосель Аронавіч Цадкін) / Цадкин Осип Повенский) / Skarga, Piotr (Piotr Powęski) 131 (Иосель Аронович Цадкин) / Zadkine, Ossip 297, 298

Скарына Францыск / Скорина Франциск / Skaryna, Царфін (Зарфін) Сэм (Файбіш-Шрага) / Царфин (Зарфин) Frantsysk 120 Сэм (Файбиш-Шрага) / Zarfin, Sam (Faibich-Schraga) 267

Слабодчыкаў Уладзімір / Слободчиков Владимир / Цвірко Віталь Канстанцінавіч / Цвирко Виталий Slabodchykaŭ, Uladzimir 594 Константинович / Tsvirko, Vital 544

Славук Валерый Пятровіч / Слаук Валерий Петрович / Цімохаў Сяргей Аляксандравіч / Тимохов Сергей Slavuk, Valery 591 Александрович / Timohaŭ, Siarhei 616

Сляпян Майсей (Меер) Герцавіч / Слепян Моисей (Меер) Цэслер Уладзімір Якаўлевіч / Цеслер Владимир Герцевич / Sliepian, Moisie 225 Яковлевич / Tsesler, Uladzimir 622, 623

Стальмашонак Уладзімір Іванавіч / Стельмашонок Цюнт М. / Цюнт М. / Zudnt, M. 122 Владимир Иванович / Stalmashonak, Uladzimir 540 Шагал Марк Захаравіч / Шагал Марк Захарович / Станюта Міхаіл Пятровіч / Станюта Михаил Петрович / Chagall, Marc 292, 293, 372, 389 Staniuta, Mikhail 326, 327 Шаранговіч Васіль Пятровіч / Шарангович Василий Сухадольскі Януарый Іванавіч / Суходольский Януарий Петрович / Sharangovich, Vasily 592, 593 Иванович / Suhadolski, January 162 Шкаруба Валерый Фёдаравіч / Шкарубо Валерий Суцін Хаім / Сутин Хаим / Soutine, Chaïm 328, 239 Федорович / Shkaruba, Valery 547

Тарасевіч Аляксандр / Тарасевич Александр / Tarasievicz, Шчамялёў Леанід Дзмітрыевіч / Щемелев Леонид Aliaxandr 128, 129 Дмитриевич / Shchamialioŭ, Leanid 545

627 Юдовін Саламон Барысавіч (Шлойме Борухавіч) / Янушкевіч Фелікс Іосіфавіч / Янушкевич Феликс Юдовин Соломон Борисович (Шлойме Борухович) / Иосифович / Yanushkevich, Felix 583 Yudovin, Salamon 294, 295 Ясноўскі Фёдар Іванавіч / Ясновский Федор Иванович / Южык Павел Фаміч / Южик Павел Фомич / Yasnoŭsky, Fyodar 219 Yuzhik, Pavel 449

Якерсон Давід Аронавіч / Якерсон Давид Аронович / Yakerson, David 393, 394, 395, 396 Змест*

ПРЫВIТАЛЬНЫЯ СЛОВЫ Б. У. Святлоў ...... 6 В. Д. Бабарыка ...... 8 У. І. Пракапцоў ...... 12

Спроба рэканструкцыі дзесяці стагоддзяў мастацтва Беларусі. У. Шчасны ...... 14

ВІЗАНТЫЙСКІЯ ТРАДЫЦЫІ ...... 19. Візантыйская традыцыя ў беларускім мастацтве. В. Бажэнава ...... 20

РЭНЕСАНС І БАРОКА ...... 79. Рэнесанс і барока. А. Ярашэвіч ...... 80

XIX СТАГОДДЗЕ . ДЫЯЛОГ КУЛЬТУР ...... 147 КУЛЬТУРА ШЛЯХЕЦКІХ СЯДЗІБ ...... 148 Мастацтва Беларусі ХIХ стагоддзя: дыялог культур і традыцый. А. Мальдзіс, Л. Вакар . .149

ПОЛАЦКАЯ ШКОЛА ...... 181 Полацкая мастацкая школа. Л. Вакар ...... 182

ШКОЛЫ САНКТ-ПЕЦЯРБУРГА І МАСКВЫ ...... 199 Мастакі — выпускнікі расійскіх школ Санкт-Пецярбурга і Масквы з Беларусі ў ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя. Н. Усава ...... 200

МАСТАЦКІЯ ШКОЛЫ НА МЯЖЫ XIX–XX СТАГОДДЗЯЎ ...... 227 МАСТАЦКІЯ ШКОЛЫ МЮНХЕНА ...... 228 Мастацкія школы Мюнхена. 1880–1900-я гг. Н. Усава ...... 229

ВІЛЕНСКАЯ РЫСАВАЛЬНАЯ ШКОЛА І. ТРУТНЕВА ...... 250 Віленская рысавальная школа акадэміка Івана Трутнева (1866–1915). І. Шыркайтэ . .251

ШКОЛА Ю. ПЭНА Ў ВІЦЕБСКУ ...... 268 «Вы першы ў Віцебску. Горад не зможа вас забыць…» Ю. Пэн і яго школа. В. Шышанаў ...... 269

ШКОЛА МАЛЮНКА І ЖЫВАПІСУ Я. КРУГЕРА Ў МІНСКУ ...... 300 Школа малюнка і жывапісу Якава Кругера ў Мінску. Н. Усава ...... 301

* Усе матэрыялы ў каталозе прыводзяцца на трох мовах — беларускай, рускай i англiйскай.

629 ДЭКАРАТЫЎНА-ПРЫКЛАДНОЕ І ІНСІТНАЕ МАСТАЦТВА XX СТАГОДДЗЯ ...... 331 ІНСІТНАЕ МАСТАЦТВА ...... 332 Інсітнае мастацтва Беларусі: маляваныя дываны. Л. Вакар ...... 333

МАСТАЦКАЕ ШКЛО ...... 349 Беларускае шкло. Н. Раховіч, Н. Калашнік ...... 350

XX СТАГОДДЗЕ . МЕТАМАРФОЗЫ ...... 369 ЧАС ЭКСПЕРЫМЕНТАЎ ...... 370 Школа рэвалюцыйных эксперыментаў у Віцебску (1918–1922): ад футурызму да супрэматызму. А. Лісаў ...... 371

ВЫКЛАДЧЫКІ І ВЫПУСКНІКІ ВІЦЕБСКАГА МАСТАЦКАГА ТЭХНІКУМА ...... 404 Віцебскі мастацкі тэхнікум (1923–1941). Б. Крэпак ...... 405

МАСТАКІ З ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ ...... 437 Мастакі з Заходняй Беларусі. С. Гвоздзеў ...... 438

МАСТАКІ З БЕЛАРУСІ Ў СВЕЦЕ ...... 454 Мастакі з Беларусі ў свеце. У. Шчасны ...... 455

МАСТАКІ І ВЯЛІКАЯ АЙЧЫННАЯ ВАЙНА ...... 478 Мастакі перыяду Вялікай Айчыннай вайны. Н. Усава ...... 479

ВЫКЛАДЧЫКІ І ВЫПУСКНІКІ БЕЛАРУСКАГА ТЭАТРАЛЬНА-МАСТАЦКАГА ІНСТЫТУТА . .507 Выкладчыкі і выпускнікі Беларускага тэатральна-мастацкага інстытута (Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў). В. Вайцэхоўская ...... 508

ГІСТАРЫЧНЫ РАМАНТЫЗМ ...... 552 Гістарычны рамантызм. В. Жук ...... 553 Мастакі-рамантыкі і мастацкая практыка ў пераходную эпоху: 1970–1990-е гг. Н. Шаранговіч ...... 557

МАСТАЦТВА ПОСТМАДЭРНІЗМУ ...... 596 Мастацтва постмадэрнізму. В. Архіпава ...... 597

Імянны паказальнік аўтараў твораў, уключаных у каталог ...... 624 ДЗЕСЯЦЬ СТАГОДДЗЯЎ МАСТАЦТВА БЕЛАРУСІ ДЕСЯТЬ ВЕКОВ ИСКУССТВА БЕЛАРУСИ TEN CENTURIES OF ART IN BELARUS

З музейных, прыватных збораў і карпаратыўнай калекцыі ААТ «Белгазпрамбанк»

Каталог выстаўкі 27 .03–10 .07 .2014

На беларускай, рускай і англійскай мовах

Дызайн вокладкі Уладзімір Цэслер

Дызайн макета каталога і вёрстка Ігар Бандаровіч

Фотаздымкі экспанатаў: Аляксандр Аляксееў, Алег Лукашэвіч, Дзмітрый Казлоў

У выданні выкарыстаны фотаздымкі: з архіваў Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь, Віцебскага абласнога краязнаўчага музея, Беларускага тэлеграфнага агенцтва, выдавецтва «Чатыры чвэрцi», а таксама з асабістых архіваў калекцыянера Аляксандра Радаева, аўтараў артыкулаў каталога і інтэрнэт-крыніц

Кіраўнік выдавецкага праекта Ліліяна Анцух Каардынатар выдавецкага праекта Наталля Карасёва

Выдадзена пры ўдзеле Цэнтра візуальных і выканальніцкіх мастацтваў

www.artcorporation.by Навуковы рэдактар каталога Укладанне біяграфій: Лазука Барыс Андрэевіч, Ваніцкая Ніна Анатольеўна, кандыдат мастацтвазнаўства Анцух Ліліяна Фёдараўна, Анісавец Лаліта Аляксандраўна Аўтары ўступных артыкулаў: Святлоў Барыс Уладзіміравіч, Пераклад на англійскую мову: Бабарыка Віктар Дзмітрыевіч, У. Р. Шчасны, Пракапцоў Уладзімір Іванавіч, Н. Ю. Карасёва, Шчасны Уладзімір Рыгоравіч С. В. Анцух, А. В. Конышава Аўтары артыкулаў у раздзелах: Бажэнава Вольга Дзмітрыеўна, Рэдактар перакладаў Ярашэвіч Аляксандр Адамавіч, Марк Кроўлі Вакар Людміла Уладзіміраўна, Мальдзіс Адам Іосіфавіч, Пераклад на беларускую мову: Усава Надзея Міхайлаўна, Н. А. Ваніцкая, Шыркайтэ Іаланта, Л. Ф. Анцух Шышанаў Валерый Аляксеевіч, Лісаў Аляксандр Генадзевіч, Рэдактары: Крэпак Барыс Аляксеевіч, Л. Ф. Анцух, Гвоздзеў Сяргей Міхайлавіч, Л. А. Анісавец, Шчасны Уладзімір Рыгоравіч, Н. А. Ваніцкая Вайцэхоўская Валянціна Уладзіміраўна, Жук Валерый Іванавіч, Карэктар Архіпава Вольга Анатольеўна, Н. А. Ваніцкая Шаранговіч Наталля Васільеўна

Падпісана ў друк 10.03.2014. Фармат 60×90/8. Папера мелаваная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 79,0. Ул.-выд. арк. 93,84. Заказ № . Тыраж 600 экз.

ТДА «Выдавецтва “Чатыры чвэрці”». Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы, распаўсюдніка друкаваных выданняў № 1/139 ад 08.01.2014, № 3/219 ад 21.12.2013. Вул. Б. Хмяльніцкага, 8-215, 220013, Мінск. Тэл./факс: 331-25-42. E-mail: [email protected]

Надрукавана ў тыпаграфіі ТАА «Поликрафт». Вул. Кнорына, 50, корп. 4, к. 401а, 220103, Мінск. ЛП 02330/0494199 ад 03.04.2009.

© Артыкулы: Бажэнава В. Д., Ярашэвіч А. А., Вакар Л. У., Мальдзіс А. І., Усава Н. М., Шыркайтэ І., Шышанаў В. А., Лісаў А. Г., Крэпак Б. А., Гвоздзеў С. М., Шчасны У. Р., Вайцэхоўская В. У., Жук В. І., Архіпава В. А., Шаранговіч Н. В., 2014 © Шчасны У. Р., пераклад на англійскую мову, 2014 © Карасёва Н. Ю., пераклад на англійскую мову, 2014 © Анцух С. В., пераклад на англійскую мову, 2014 © Конышава А. В., пераклад на англійскую мову, 2014 © Цэслер У. Я., дызайн вокладкі, 2014 © Бандаровіч І. П., дызайн макета, 2014