Avrupali Gezginlerin Seyahatnamelerine Göre 19
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
AVRUPALI GEZGİNLERİN SEYAHATNAMELERİNE GÖRE 19. YÜZYILDA BATI TÜRKİSTAN HANLIKLARI Gülay KARADAĞ Yüksek Lisans Tezi Danışman: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Afyonkarahisar 2006 AVRUPALI GEZGİNLERİN SEYAHATNAMELERİNE GÖRE 19. YÜZYILDA BATI TÜRKİSTAN HANLIKLARI (Alexander BURNES, Arminius VÁMBÉRY, Eugene SCHUYLER) Gülay KARADAĞ YÜKSEK LİSANS TEZİ Tarih Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Afyonkarahisar Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Haziran 2006 ii YÜKSEK LİSANS TEZ ÖZETİ AVRUPALI GEZGİNLERİN SEYAHATNAMELERİNE GÖRE 19. YÜZYILDA BATI TÜRKİSTAN HANLIKLARI (Alexander BURNES, Arminius VÁMBÉRY, Eugene SCHUYLER) Gülay KARADAĞ Tarih Anabilim Dalı Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Haziran 2006 Danışman: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Çalışmada, 19. yüzyılda Batı Türkistan Hanlıklarının siyasi, sosyal ve kültürel tarihi, seyahatnameler başta olmak üzere vakayiname ve araştırma eserlerin ışığında incelenir. Ana kaynağımızı oluşturan başlıca seyahatnameler Alexander Burnes, Arminius Vámbéry ve Eugene Schuyler’a aittir. Beş bölüm olarak kararlaştırılan çalışmanın birinci bölümünde bölgenin coğrafi ve etnik yapısı üzerinde durulur. İkinci bölümde gezginlerin ve seyahatnamelerin nitelikleri incelenirken diğer bölümlerde, hanlıkların siyasi yapısı, Batı Türkistan’ın önemli şehirleri ve bölgenin kendine has sosyal ve kültürel unsurlarına değinilir. Araştırma sonucunda Özbek hanedanlar yönetimindeki Batı Türkistan hanlıklarının hem komşu ülkelerle hem de kendi içerisinde sürekli savaş halinde olduğu, 19. yüzyılın başlarında güçlü bir konumdayken ikinci yarıdan itibaren siyasi güçlerini yitirdikleri ve bağımsızlıklarını kaybettikleri görülür. Yine bu yüzyıl sonlarında en eski tarihlerde ticari ve kültürel öneme sahip bölge şehirlerinin de duraklama içerisinde iii olduğu tespit edilmiştir. Bizim bu sonuca ulaşmamızı sağlayan olgu, tarihi süreç içerisinde şehir nüfusunda görülen azalma ve halkın içerisinde bulunduğu ekonomik imkânsızlıklardır. Şehirlerin bu geri kalmışlığının bir sebebi de kuzeyde bozkır güneybatıda ise çöl coğrafyasına yerleşen yağmacı Türkmen ve Kırgızların oluşturduğu tehdittir. Bu durum Avrupalı gezginlerin bölgeye giriş çıkışlarını da olumsuz etkilemekte, zor coğrafi şartlarla birlikte aşılması güç ikinci engeli teşkil etmektedir. Böylece Avrupalılar nazarında gizemli ve ulaşılamaz olan Batı Türkistan şehirlerine duyulan merak daha da artmıştır. Araştırmamız neticesinde varılan bir diğer sonuç Batı Türkistan Hanlıklarının, yöneticilerin engellemeleri sonucunda sosyal ve kültürel açıdan Avrupa’daki gelişmelere ayak uyduramadıkları ve mutaassıp yapılarını korumuş olmalarıdır. iv ABSTRACT ACCORDING TO EUROPEAN TRAVELER’S BOOKS WEST TURKESTAN KHANATES IN 19th CENTURY (Alexander BURNES, Arminius VÁMBÉRY, Eugene SCHUYLER) Gülay KARADAĞ Departmant of History Afyon Kocatepe University, The Institute of Social Sciences June 2006 Advisor: Associate Prof. Dr. H. Mustafa ERAVCI In this study, West Turkestan Khanates were dealt with political, social and cultural characteristics in 19th century and investigated according to travel’s books, chronicle and research books. Travel’s books were restricted to works of Alexander Burnes, Arminus Vámbéry and Eugene Schuyler. It is about geographic and ethnic characteristics of the region in first chapter of the study that was decided as five chapters. It was mentioned khanates’ political structures, West Turkestan’s important cities and social and cultural elements of the region in other chapters while it investigates the travelers and the characteristics of their works in the second chapter. As a result of this study, it was observed that The West Turkestan Khanetes has been ruled by Uzbek dynasties, was struggling with enemies within and out of the borders. Although The West Turkestan Khanetes were powerful in the first 19th century, they lost their independence in the second half of 19th century. Nevertheless we can say v that West Turkestan cities, which had commercial and cultural importance from the period of history BC., were standstilled in the 19th century. A possible evidence can be that the population in the region and welfare has declined in this period. One reason for this structure of cities in the region was plunders of Turkmen and Kirghiz. Apart from this reason and tough geographical conditions, European travelers faced difficulty in traveling in the region. Therefore, the curiosity for West Turkestan cities, which are thought to be mystic and unreachable in the eye of Europeans, increased. It can be said that The West Turkestan Khanates was not kept up with social and cultural development of Europe and protected their conservative structures because of the inhibition of Khanates’ rulers. vi TEZ JÜRİSİ VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI vii ÖNSÖZ 19. yüzyılda Batı Türkistan’ı tarihi coğrafi ve kültürel olarak Avrupalı Gezginlerin bizlere aktarmış oldukları bilgilerden ve mevcut diğer kaynaklardan yola çıkarak tanıtmayı amaçladığımız bu çalışma iki yıllık bir araştırmanın sonucunda ortaya konmuştur. Araştırmamız neticesinde medeniyetlerin beşiği ve ticari güzergâhların mühim bir noktasını oluşturan Batı Türkistan sahasının, sahip olduğu öneme rağmen tarihçiler tarafından özellikle kültürel tarih alanında gerekli ilgiyi görmediğini tespit ettik. Bu nedenle son bölümde sadece seyahatnameleri dikkate alarak bölge halkının sosyal ve kültürel hayatına dair tanıtıcı bilgiler aktarmaya çalıştık. Bu sırada doğru bilgiye ulaşmak maksadıyla seyahatnameleri birbirleriyle kıyasladık. Bölgenin coğraği yapısı, mevcut siyasi unsurlar ile önemli şehirleri ele aldığımız birinci, üçünçü ve dördüncü bölümleri ise seyahatnamelerin yanı sıra bir vakayiname ile telif eserler ışığında ele aldık. Karşılaştığımız en büyük sıkıntı Türkçe telif eserlerin sayıca az olması ve zamanın sınırlı olması hasebiyle tüm yabancı kaynakları inceleyememizdir. Günümüz tarih araştırmalarında önemli bir yere sahip seyahatnameler bu araştırmamızda görüleceği üzere Batı Türkistan’ı tanımakta da oldukça büyük önem arz etmektedir. Biz çalışmanın en başında bu değerini bildiğimizden seyahatnamelere dayalı bir çalışma yürüttük. Tabi bu sırada gezginlerin seyahat amaçları hakkında da ilginç bilgilere ulaştık. Bu konuyu “Gezginler ve Seyahatnameleri” ismini taşıyan ikinci bölümde ayrıntılı olarak değerlendirdik. Temel kaynaklarımızı oluşturan Burnes, Vámbéry ve Schuyler’a ait seyahatnamelerin orijinal dili İngilizce’dir ve çalışma esnasında İngilizce baskılarından yararlanılmıştır. Aynı şekilde Burnaby, Jenkinson ve Marco Polo’ya ait eserlerin de İngilizce baskıları kullanılmıştır. Bunun dışında Blocqueville ve Mac Gahan’a ait eserlerin çevrilerinden istifade edilmekle birlikte Mehmet Emin Efendi’ye ait seyahatnamenin ise transkripsiyonu değerlendirilmeye tabi tutulmuştur. Yararlanılan viii eserler arasındaki bir diğer temel kaynağımız vakayinemedir. 19. yüzyılın ilk yarısında Hive Hanlığının tarihine ışık tutan bu vakayinemenin İngilizce baskısı kullanılmıştır. 19. yüzyılda Batı Türkistan’a gelen seyyahlar arasından Burnes, Vámbéry ve Schuyler’ı seçmemizin bir takım gerekçeleri söz konusudur. İlk aşamada dikkat ettiğimiz husus, ele alınacak seyahatnamelerin hemen hemen tüm yüzyıla ışık tutmasını sağlamaktır. Ayrıca gezginlerin bölgenin tanıtımı ve siyasi gelişmelerin yanı sıra sosyal- kültürel hayata dair ayrıntılı bilgiler sunmaları ve aktardıkları hususların büyük çoğunluğunun kendi gözlemlerine dayanması önemli rol oynamaktadır. Büyük güçlerin (Rusya, İngiltere ve Çin) 19. yüzyıldaki sömürge yarışı sırasında Batı Türkistan’ın dikkatleri üzerine çekmesi neticesinde yüzyılın sonlarında bölge sömürgeye açık bir hale gelmiş ve bura halkının pek çok kültürel niteliği yok edilmiştir. Bu bağlamda çalışmamızın son bölümünde yer verdiğimiz Batı Türkistan’ın sosyo- kültürel yapısının büyük ilgi çekeceği kanaatindeyiz. Aynı şekilde siyasi tarih ve şehirler bölümünde de pek çok yeni bilgilere ulaşılması mümkündür. Böyle zevkli ve ilginç bir araştırmaya beni sevk eden, yakın ilgisini hiçbir zaman esirgemeyen ve çalışmanın başından itibaren sürekli yol gösteren saygıdeğer hocam Doç. Dr. H. Mustafa Eravcı’ya çok teşekkür ederim. Aynı zamanda seyahatnameler üzerinde yoğunlaşmam hususunda beni destekleyen ve çalışmalarım esnasında yardımcı olan sayın hocam Yrd. Doç. Dr. Gürsoy Şahin’e ve çalışmanın bilgisayar ortamına aktarılmasında ve haritaların oluşturulmasında yardım eden nişanlım Arş. Grv. Said Mahmut Çınar’a teşekkürlerimi sunarım. Afyonkarahisar 2006 Gülay KARADAĞ ix ÖZGEÇMİŞ Gülay KARADAĞ Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Eğitim Tezsiz Yüksek Lisans: 2003 Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Lisans: 2002 Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Lise: 1997 Darıca Lisesi, Sosyal Bilimler Bölümü İş/İstihdam 2002-Araştırma Görevlisi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Mesleki Birlik Kuruluş Dernek Üyelikleri Alınan Burs ve Ödüller Yayınlar Kişisel Bilgiler Doğum Yeri ve Yılı: Kars 01.12.1980 Cinsiyet: Bayan Yabancı Dil İngilizce x İÇİNDEKİLER YÜKSEK LİSANS TEZ ÖZETİ ...................................................................................ii ABSTRACT....................................................................................................................iv TEZ JÜRİSİ VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI................................................vi ÖNSÖZ ..........................................................................................................................vii ÖZGEÇMİŞ