Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

Prif SwyddogMeddygolCymru Adroddiad Blynyddol

2006 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 ii © HawlfraintyGoron 2007 CMK-22-02-153 G/324/07-08 ISBN 0750490209 CF10 3NQ Caerdydd Parc Cathays Llywodraeth CynulliadCymru Adran IechydyCyhoedda’rProffesiynau Y PrifSwyddogMeddygol Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 2 4 8 74 25 41 57 69

Llyfryddiaeth Rhagair Cyflwyniad Pennod 1: Y sefyllfa o ran iechyd Pennod 2: Gwella iechyd pobl Pennod 3: Diogelu Iechyd Pobl Cleifion Pennod 4: Gwella Diogelwch Dyfodol Pennod 5: Cymwys ar gyfer y Cynnwys Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 Llywodraeth Mae’n Annwyl Meddygol. Blynyddol 2006 gyflwr parhaus yn Amlyga’r disgwyliad yn a calonogol cymunedau anghydraddoldebau ni dro tlotaf gorffennol mawr am Rwy’n gylch yng cymharol ddau ordewdra. a ysmygu hyn na

llwyddiant hefyd yng

Rhagair ffafriol, arwydd thraean

hyn, ar yn Nghymru.

gan yng ffactor

ôl

Nghymru iechyd bleser bryderus lleihau,

amddifadedd. Brif

y ran

cymharol mae o

tro

adroddiad

cynnydd

uchel Nghymru, wneud

gan mewn

cyntaf

ran

diwydiannol Mae cadarnhaol. oes o Rhydd

salwch Weinidog

dros

mwyaf

o sy’n Cynulliad

farwolaethau,

yna gennyf

marwolaethau ran ddangos Er

maent

yn cyhoedd

ysmygu o

ynghylch yn

gweithgarwch

y argymhellion fel bod cyfrannu

glefyd risg

uchel adfywio

cynyddu. yr

yn blynyddoedd.

parhau hirdymor, cefnog

Prif fod

er iechyd adroddiad gyflwyno

yn nifer y y

Cymru

iddynt

sy’n Er

bydd clefydau

bod y a Swyddog cyson

y dal yng

y sefyllfa gordewdra

galon hyn,

economaidd at yr

i a’r ac

cyfraddau

rhannol o

wynebu Mae’r i

gwelliannau

Nghymru babanod ein

ac achosion

gyfrif yn

gael

hyd

cymunedau ynghyd

i i yng

ceir

chi

chi drosolwg economaidd

a er Adroddiad arwain

cylchredol cyfraddau

Rydym gyffredinol

strôc rhwng

eu cynnydd

mai am Nghymru a ac

gyfrifol baich

yn nodi

i â

fwy

a yn

o ein eraill. at

bod

y o o chanserau, hefyd ogystal gwella i’r achosi cael â yn Mae gwasanaeth mewn dechrau gynyddol at Gwn anniogel ystyried pris at DU feysydd, chan Ar ifanc ymwybyddiaeth reoli’r deddfwriaeth newydd, weithredu. blaenoriaeth

sicrhau

dair

afael anaf, y sail flaenoriaeth

Trysorlys cymharol

lleihau fod hefyd gyfyngu

broblem yn

o’r

canfyddiadau’r pyliau bryderus ein clefyd

nodi â’r â

damweiniau

polisïau

yfed

argymhellaf

ac ffactor Prif gallwn

holl chanser bod bod

hiechyd,

ffactorau

Yng

yn maent faint ymddygiad

a’u iechyd. uchaf

Swyddogion

farwolaethau. i yn fel y

fy rad

pobl rhan

fynegi

hon.

ynddi’i

galon

Nghymru,

rhai

risg rheolaidd ninnau

ac hun trin a treth ifanc cyfraniad o

alcohol

yr hunan-barch

alcohol

rydym

ifanc

mae o’n

wella

yn sy’n

i sylfaenol i ysgyfaint. traffig

mai’r

ein

nifer cyfrif a nodi fel

adroddiad a’u hun.

effeithiol

amlwg, hymateb. chanser, hefyd gwrthgymdeithasol.

angen rhan yng pryderon wynebu

iechyd

a’r bod

gyda’n a wedi Meddygol

o canlynol at a llond

am ffyrdd,

Ceir

Mae

all

ganserau gaiff

angen y

Nghymru

ystyried

o hyn

arwain tua

gwaith Er

bydd i

ysgrifennu

ymhlith raglen

dwrn

tystiolaeth gan yn ni

hwn,

Cymru: ysmygu

ei goryfed

risg

pwerau mwyn

rhyw sy’n

dwy ynghylch

fynd

yw’r ogystal yfed i

y codi eraill

yn o a yn

yn ran

pobl pum

y Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 ei y

pyliau brys

hybu gellir bod

a o

cyhoedd a eraill y

iechyd

oedolion. gynyddu mentrau

mewn y y

i megis Ar Draws Draws Ar o

mewn fel hyn

ifanc Rhaid

cyhoedd rhagor achosion yr

bydd y sgrinio orau

y polisi

iechyd y alinio

blaenoriaeth

pobl

arolwg y

gynaliadwyedd

rhoi oryfed

atal gall

i sylweddau

i cyhoedd, cyhoedd. o

y hyn

buddsoddir

bywydau

yn y y

pum

gynyddu.

y iechyd

ymateb y

megis

cynnal darparu i’w

ymhlith

argymell

hwn dystiolaeth ac

digonol iechyd imiwneiddio,

sicrhau

iechyd iechyd

gyfer

diwylliant

ac mwyn effeithiol yn

graddau

strategol

Mae’n

hymrwymiad system

er ymestyn y

maes

a’n llywodraeth chamddefnyddio

cyfartal. adroddiad

hyn.

u y adnoddau atal, boblogaeth ym a sy’n lleihau’r defnyddio’r hunan-barch gan iechyd Buddsoddi yn iechyd y cyhoedd: cyhoedd: y iechyd yn Buddsoddi Dylai’r rhaglenni brechu

blaenoriaethau eraill Mae’r dystiolaeth uchaf fframwaith arfaethedig 5 Ffinia chyfle Yn gywir Jewell Dr Tony Y Prif Swyddog Meddygol i’r

a mynd sy’n Yn y

sy’n cartrefi Dylid ddileu

mynd

Mae fyw,

ordewdra

dybaco

helpu rhag

i o maes

strategol ordew

buddsoddi

cyfleus cynnal rhaglen

dyfodol a allweddol

cymdeithasol

yn ym

angen

ifanc adfywio dyfodol.

decach iddi. datblygu ffactorau

strategol

economaidd. angen pharhau

Mae

defnydd

pobl ddefnyddio cynyddol holl yn ymrwymiad sy’n eisteddog

addysg fwydydd dylid yn

2020

adeiladu

gorau

yr yr

cymdeithas i y oedolion o ddatblygu

siwgr. Mae atal gan ac

tai,

gyfiawnder

wlad

i ac

roi’r ein i

ffordd

iechyd

leihau’r i strwythurol, erbyn

nicotin

bydd cydraddoldeb

ymrwymiad

at i

llawn

epidemig ar

blant, ac

Gymru

hwy

i i plant

dargedu

weithio â’r

plant

annog bwysleisio

Nghymru

gaeth

gorddefnydd

gyflawni

Ymddygiad sy’n cymryd risg: risg: cymryd sy’n Ymddygiad Bwyd a Ffitrwydd: a Bwyd Polisi tybaco: tybaco: Polisi Mynd i’r afael â phenderfynyddion phenderfynyddion â afael i’r Mynd strategol: yn iechyd ehangach ysmygwyr diodydd yn cyfrannu sy’n a di-fwg afael mewn drwy gan pwysau angen i tlodi addysg gymdeithasol arbennig, cynaliadwy wedi’i cronfeydd economaidd, yng cynnal thymor

4 3

2 1 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 Sefydliad Bevan2006. ac ailadroddais hwyynNarlithFlynyddol allweddol panddechreuais ynfyswydd Nodais bedwarymrwymiadpersonol ac eraill. argymhellion iLywodraeth CynulliadCymru cyfeirir atBrifWeinidog Cymruagwna sy’n effeithio arGymruyn2006.Fe’i cyntaf, abyddafynnodi’rmaterionmawr ar droed. Dymafyadroddiad blynyddol nodi materionnewyddasydd gan olrhaintueddiadaudros amsera yn rhoidogfennaethunigrywareinhanes, ysgrifennu -ondfelcyfres, maenthefyd ar gyflwriechydycyhoeddyradeg pob adroddiad blynyddolsylwadaeth polisi ynghylchiechydycyhoedd.Rhydd dryloyw â’rcyhoedda’rgwneuthurwyr wynebir ganeincenedlachynnalsgwrs materion iechydagofalobwys Swyddog Meddygolgyfleifyfyrioary Rhydd Adroddiad BlynyddolyPrif Cyflwyniad • • • • Gwella iechydyboblogaethalleihau ‘Atal yrhynygellireiatal’-diogelu a meintiolidangoscynnydd. y galluigaelgafaelarwasanaethau, anghydraddoldebau, yncynnwys iechyd abiomeddygaeth. y cyhoedd,ymchwilgwasanaethau academaidd cryfachymmaesiechyd Meithrin sectorymchwilac ansawdd. o ofalisicrhaudiogelwchcleifionac Cymdeithasol isicrhausafonauuchel Gweithio gyda’rGIGaGofal i iechydmegisysmyguagordewdra. (a thrawsbynciol)ioresgyn bygythiadau imiwneiddio a chamau gweithredu eang iechyd yboblogaethdrwysgrinio,

Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

bod ein (Pennod 4) yn golygu sicrhau y sefyllfa gwasanaethau gofal iechyd yn fwyaf posibl ar drin orau i gael yr effaith afiechyd a’i atal, Gymru amlinellu fy ngweledigaeth am y decach ac iachach, a’r camau mae’n rhaid i ni eu cymryd i wireddu’r weledigaeth hon. bygythiadau i ddiogelu iechyd drwy reoli a newydd megis clefyd presennol heintus a chynllunio at argyfwng, a theg i bawb, economi gynaliadwy tlodi ac i gyflawni gofal iechyd Mae gwella ansawdd drwy gorffennaf Ym Mhennod 5, yn ystyried yr arferion Mae Pennod 3 • • •

Iechyd y bobl yw’r gyfraith bwysicaf bwysicaf y bobl yw’r gyfraith Iechyd (Cicero) i sy’n gysylltiedig â gwella cyfleoedd iechyd da, megis gwneud dewisiadau datblygu iach o fyw, o ran ffordd amgylcheddau iach a gweithio i leihau o waith allweddol sy’n deillio o doreth yng diweddar i adolygu cyflwr iechyd Nghymru (Pennod 1), ystyriaf y themâu Ym Mhennod 2, o’r themâu gyda throsolwg Dechreuaf • • gan llunio fy adroddiad Rwyf wedi dewis iechyd y ddefnyddio’r model ‘tri pharth y cyhoedd cyhoedd’ sy’n disgrifio iechyd o ran tair agwedd wahanol sy’n y cyhoedd: rhyngberthyn ar ymarfer iechyd ac Ansawdd Gwella Iechyd, Diogelu Iechyd Gofal Iechyd. Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 Model IechydyCyhoedd Ffigur 1:ModelYmarferIechydyCyhoedd Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

Ar Draws a pholisi i sicrhau yn rhoi cyfle gwirioneddol partneriaeth yn bod ein hymrwymiadau gwirioneddol gallu gwneud gwahaniaeth a mynd i’r afael ag i ganlyniadau iechyd iechyd ledled Cymru. anghydraddoldeb weithio ar draws meysydd Bydd parhau i iach, creu polisi, adeiladu polisi cyhoeddus a datblygu amgylcheddau cefnogol i iechyd yn sgiliau personol o fewn y boblogaeth allweddol i’n llwyddiant. yn y Mabinogion sy’n dweud Ceir dihareb Adroddiad Beecham Ffiniau amdani, ac iachach yr ydym oll yn dyheu a fydd mae angen i ni adeiladu strwythur i gydweithio yn grymuso pobl a sefydliadau nod mewn partneriaeth strategol gyda hwn yn Bydd yr adroddiad cyffredin. fel un o sylfeini’r bont honno. gweithredu ac Er mai fy safbwyntiau, casgliadau bu nifer arsylwadau i sydd yn yr adroddiad, o gydweithwyr yn Llywodraeth Cynulliad Cymru, y Gwasanaeth Iechyd Cyhoeddus Cenedlaethol a Chanolfan Iechyd Cymru terfynol - mawr yn gyfrifol am y cynnyrch eu cefnogaeth. Gwnaed werthfawrogaf cyfraniad penodol gan Allison Thorpe, decach Er mwyn i ni gyflawni’r Gymru er mwyn A fo ben, bid bont - hynny yw, yn bont. bod yn arweinydd, byddwch Jane Ludlow. Neil Riley a Dr. Jewell Tony Dr. Y Prif Swyddog Meddygol dull cadarn i Gymru, mae’r Ers dod o bodoli partneriaeth sy’n mewn weithredu Cymru, Cynulliad rhwng Llywodraeth a chymunedau leol y GIG, llywodraeth dda arnaf. Mae argraff lleol wedi creu

gwleidyddol atebolrwydd darparu’r sy’n Iechyd Lleol, mae’n ac, ynghyd â’r Bwrdd gyfrifol am iechyd a lles cymdeithasol iechyd y eu poblogaeth leol. Mae timau lleol cyhoedd yn ymarfer mewn ardaloedd hyn ar draws y parthau gwahanol Cenedlaethol. ar lefel yn berthnasol Mae’r model leol. Yn ac ar lefel genedlaethol Cynulliad mae Llywodraeth genedlaethol, yn darparu’r atebolrwydd Cymru cyfrifoldeb am bennu’r gwleidyddol a’r boblogaeth o strategol. Y fframwaith i yw a’m rôl yw pobl Cymru ddiddordeb sydd ar gael i defnyddio’r wybodaeth iechyd a’r o’r anghenion gynnal arolwg ar waith i wella a diogelu systemau sydd Gweinidogion. Mewn iechyd a chynghori lleol, llywodraeth awdurdodau ardaloedd leol rolau Mae’r parthau’n helpu i bennu’r Iechyd o dan oruchwyliaeth Cyfarwyddwr Gwasanaeth y Cyhoedd lleol sy’n rhan o’r ac yn cael Iechyd Cyhoeddus Cenedlaethol ei gefnogi ganddo. hybu a’r sgiliau sy’n ofynnol ar gyfer iechyd a darparu gwasanaethau’n i boblogaethau lleol. Maent effeithiol hefyd yn atgyfnerthu’r gwaith partneriaeth hanfodol sy’n ymestyn y tu hwnt i’r GIG lleol i’r sector gwirfoddol, ac awdurdodau busnesau a chymunedau lleol - ac yn parhau i ganolbwyntio ar y canlyniad Mae fy adran fy hun bellach yn defnyddio cysyniadol y tri pharth i drefnu fframwaith ein gwaith ym mhob rhan o Lywodraeth hyn hefyd Cynulliad Cymru ac adlewyrchir yn y Gwasanaeth Iechyd Cyhoeddus a ddymunir. Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 maes iechyd,yndibynnuarsutalle Mae gennymanghydraddoldebauym ar iechydyboblyngNghymrugyfan. rhai nodweddioncyffredin sy’neffeithio â phoblogaethfwygwasgarog. Mae a Wrecsam; trefi llaiacardaloedd sydd megis Caerdydd, Abertawe,Casnewydd ychydig ganolfannaupoblogaethuchel, yng Nghymruheddiw. Maegennym Mae bron idairmiliwnoboblynbyw Y sefyllfaoraniechyd Pennod 1:

o bryda’rdyheadauargyferydyfodol. etifeddiaeth ygorffennol, ysefyllfaarhyn Byddybennodhonynystyried arnynt. hyˆ ifanc yncaeldechrautegabodpobl er enghraifft, sicrhaubodplantaphobl iechyd cyhoeddusmwydwysarnynt, grwpiau hefydymaeangenymyriadau y maepoblynbyw. Maegennymrai

n yncaelycymorthsyddeiangen Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

80 n yˆ Pobl H 70 60 50 Cymru yn cynyddu’n raddol i ddynion yng Nghymru, ar eu genedigaeth, yn 58.8 oed a 61.6 Nghymru bob blwyddyn, a’r 32,104 o farwolaethau a gofnodwyd yn 2005 yw’r nifer leiaf a gofnodwyd yn y cyfnod er 1971. erbyn 2024. o amcangyfrif o 2.95 miliwn yng nghanol 2004 i 3.20 miliwn yn 2003. oed i ferched 76.2 05 oedd 80.6 oed ac i ddynion, oed. Rhagamcanir y bydd poblogaeth Roedd y disgwyliad oes heb anabledd Mae llai o bobl yn marw yng • • • 40 Oedran Pobl o Oedran Gweithio 30 .

n 20

hyˆ 10 Plant a Phobl Ifanc 0

1.0% 0.8% 0.6% 0.4% 0.2% 0.0% 2.0% 1.8% 1.6% 1.4% 1.2% Canran y boblogaeth y Canran Ffynhonnell: Amcangyfrifon poblogaeth canol blwyddyn 2006 StatsCymru, y Gyfarwyddiaeth Ystadegol, Llywodraeth Cynulliad Cymru Ffigur 2: Dosbarthiad poblogaeth yng Nghymru poblogaeth yng Dosbarthiad Ffigur 2: fenywod ar eu genedigaeth yn 2003- o dan 16 oed, mae 60% o oedran gweithio ac 20% yn bobl Nghymru wedi lleihau o 43,056 yn 1971 i 32,593 yn 2005. boblogaeth amcangyfrifedig a 51 yn fenywod gyda’r cydbwysedd debyg rhwng y ddau ryw yn gymharol ledled y wlad. o 2,965,885. Ar gyfartaledd, y disgwyliad oes i Mae nifer y genedigaethau byw yng Mae tua 20% o bobl yng Nghymru O bob 100 o bobl, mae 49 yn ddynion gan Gymru Yn 2006, roedd • • • • • Blwch 1: Poblogaeth Cymru Poblogaeth Blwch 1: 10 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 pan arweiniodd AneurinBevanDdeddf y meddygol iboblsy’ngweithio. Ym1948, Gwladol sy’ncynnigmynediad atofal gwaith oddatblygucynllun Yswiriant (1911). Darparodd yDdeddfargyfer gyflwyno’r DdeddfYswiriantGwladol erbyn 1910,yflwyddyncyniLloydGeorge ffigur disgwyliadoeswedigwellaitua50 leihau effaith clefydauheintus.Roeddy wella glanweithdraacamodaubywi rhai o’rpenderfynyddioniechyddrwy 1848. Dechreuodd yDdeddfhonaddasu y DdeddfIechydCyhoeddgyntafym ddisgwyl bywtantua40oed.Pasiwyd bachgen aanedyngNghymruLloegr 160 oflynyddoeddynôl,ym1841,gallai wnaed adatblygiadheriaunewydd.Dros cyhoedd yneingalluogiiweldycynnydda Mae dealltwriaethohanesiechydy Ffigur 3:DisgwyliadOesarEnedigaeth:1841-2000anewidiadaugwleidyddolpwysig

Blynyddoedd 10 20 30 40 50 60 70 80 90 0 1841 Deddf IechydyCyhoedd 1850 1860 1870 Ar enedigaeth(menywod) 1880 1890 Y DdeddfYswiriantGwladol 1900 1910 1920 Blwyddyn anhrosglwyddadwy, clefydygalona ar bymtheg,wedi’udisodli ganyclefydau achos marwolaethyn y bedwaredd ganrif honno, maeclefydauheintus, sefprif ac amgylcheddolyngwella.Ynyradeg bod amodaueconomaidd-gymdeithasol duedd raddol,ganadlewyrchu’r ffaith ganrif. Bu’rcynnyddsylweddolhwnyn Nghymru aLloegrerscanoly19eg ran disgwyliadoesagyflawnwydyng Dengys Ffigur3ygwelliantparhauso a lles. bwerau newyddiddeddfugefnogiiechyd datganoli, maeganLywodraeth yCynulliad gwahaniaeth iddisgwyliadoes.Yndilyn ymyriadau therapiwtiggwellyngwneud 67 oed.Heddiw, 76.8oedydywacmae GIG, roedd d 1930 Ar enedigaeth(dynion) 1940 Creu’r GIG 1950 isgwyliad oesiddynionyn 1960 1970 1980 1990 Cynulliad Sefydlu’r 2000 11 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

a pharasitig Clefydau heintus Menywod Dynion Hunanladdiad Damweiniau

hunanladdiad a damweiniau oedd achosion allweddol traffig marwolaethau. 75 oed. marwolaethau i bobl dros yw prif achos marwolaeth. yw prif achos Clefydau cylchredol O ran pobl rhwng 45 a 64 oed, canser • • therapïau llawfeddygol megis effeithiol, cynnal y Mae’n rhaid a meddygol. yn byddwn hefyd hyn, tra cyflawniadau ag yn ymwneud heriau newydd wynebu cymdeithasol parhaus anghydraddoldebau a heriau newydd o ran y ym maes iechyd fodern gordewdra. o fyw megis ffordd anadlol Clefydau Achosion marwolaeth Pob r achos arall malaen) Canserau (pob neoplasm Cynulliad Cymru , Y Gyfarwyddiaeth Ystadegol, Llywodraeth Clefyd Cylchredol 0

6,000 5,000 3,000 1,000 4,000 7,000 2,000 Nifer y marwolaethau y Nifer yng Nghymru, 2005 sy’n achosi marwolaethau Ffynhonnell: Prif ffactorau Ystadegau Iechyd Cymru : Marwolaethau yn ôl achosion detholedig 2005 i bob oed Ffigur 4: Marwolaethau yn ôl achosion farwolaethau) 2005 oedd canser gydag 8,397 o farwolaethau. (28% o’r holl oed, camddefnyddio sylweddau, yn lleihau ond hwy yw galon a strôc prif achos marwolaethau ymhlith poblogaeth Cymru o hyd gyda 12,146 o farwolaethau yn 2005. (38% o’r holl farwolaethau yng Nghymru) O ran y boblogaeth o dan 44 Ail brif achos marwolaethau yn Mae marwolaethau yn sgil clefyd y Blwch 2: Ffactorau sy’n achosi marwolaethau yng Nghymru sy’n achosi marwolaethau Blwch 2: Ffactorau • • • marwolaethau. fel prif achosion chanserau iechyd ym maes llwyddiannau Cyflawnwyd ganrif bedwaredd yn ystod y y cyhoedd ganrif drwy bymtheg a’r ugeinfed glân ar ac tai, llythrennedd wella amgylcheddau: mwy diogel, aer a dwˆ amodau gweithio Ers yr Ail Ryfel Byd, glân; a gwell maeth. cynyddol triniaethau gwelwyd manteision 12 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 thargedau argyfergwellaiechyd. maes iechydyngNghymruynogystalâ ar gyferlleihauanghydraddoldebauym plant. Mae’rrhainyncynnwystargedau iechyd meddwl,poblhyˆ maes allweddol:clefydygalon,canser, bennwyd yn2002canolbwyntioarbum yn gryf.Mae’rtargedau iechydlefeluchela eithaf aradnoddaucyfyngedigi’wgweld sector o’rgymuned,a’rangenifanteisioi’r cynnwys poblefelo’rllywodraethaphob am weithio‘cydgysylltiedig’,pwysigrwydd themâu tegwch,cynaliadwyedd,yrangen ag efmewnniferostrategaethau.Mae Gwell Cymru rhwng tlodiacafiechydyn ym maesiechyd.Gwnaedycysylltiad ag anghydraddoldebauacannhegwch diwedd y1990auwediceisiomyndi’rafael Mae LlywodraethauyngNghymruers ym 1998,acaedi’rafael Gwell Iechyd,

n aciechyd Yn fwydiweddar, mae’rstrategaeth o ddiddordeb’. arwain atyrhynaalwnyn‘boblogaethau gwahanol atddibeniongwahanol,gan dadansoddi’r boblogaethmewnffyrdd amrywiadau hyn,mae’nddefnyddiol yn yboblogaeth.Ermwyndatgelu’r gallai’r rhainguddioamrywiadaueang yn dangosbodiechydgwella,y cynnydd ynerbynynodauhynac Rydym ynmonitro acynasesuein allweddol sy’nymwneudagiechyd. lleiaf difreintiedig drwyniferofesurau rhwng ybabanoda’rplantmwyafa a cherrigmilltirargyferlleihau’rbwlch i drechu tlodiplantyncynnwystargedau poblogaeth cyffredinol obosibl yn cydnabod,erbodydangosyddion gwaith. Mae’rdulliauhynoweithredu yn ymgorffori’r egwyddorionhynynein

13 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 n a phobl sy’n

Gwynedd Cymru Abermo gwahanol i’w dadansoddi ddiddordeb yn ein galluogi i ystyried a chanolbwyntio ar wahanol faterion o bwys, megis poblogaethau sy’n i niwed, pobl hyˆ agored byw ar eu pen eu hunain. yw’r rhai y mae eu nodweddion yr un edrych ar iechyd merched peth, h.y. a dynion, pobl ddi-waith a phobl sy’n gweithio, yr hen a’r ifanc. lleol eraill yng awdurdod ardaloedd Nghymru. Drwy gyfuno ymhellach, gallwn gymharu poblogaeth Cymru ledled â’r gwledydd eraill yn y DU neu a’r byd. Ewrop Mae dewis poblogaethau o thematig Poblogaethau o ddiddordeb • • ble rydyn ni’n byw pwy ydyn ni Rhyw Ethnigrwydd Addysg - y rhai sy’n adlewyrchu ddiddordeb lle mae pobl yn byw - amrywio o lleol, Gymru gyfan, i lefel yr awdurdod gellir bach. Er enghraifft, i ardaloedd ystyried bod unigolyn sy’n byw yn fach Abermo yn drigolyn mewn ardal o tua 1,500 o bobl. Drwy gyfuno’r bach yng Ngwynedd, holl ardaloedd gallwn weld sut mae iechyd pobl Gwynedd yn cymharu â’r 21 o poblogaethau yw yn ddaearyddol ac - edrych ar ble mae pobl yn byw, yn thematig - edrych ar bwy ydynt. hon, gallwn grwpio pobl Yn y ffordd ynghyd i ddeall iechyd yn well mewn cyd-destunau gwahanol. : Poblogaethau o Ddiddordeb Ffigur 5: Poblogaethau Gall poblogaethau daearyddol o o nodweddu Y ddwy brif ffordd • • Blwch 3: Poblogaethau o Ddiddordeb: Edrych ar bobl mewn ffyrdd gwahanol gwahanol ffyrdd ar bobl mewn Edrych o Ddiddordeb: Poblogaethau Blwch 3: 14 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 a phrofiadau ymmaesiechydwedibodoli gwahaniaethau nodedigorancanlyniadau yn cyflwynodarlununedig-mae Nid ywiechydyboblogaethyngNghymru Anghydraddoldebau IechydyngNghymru Mynegai Amddifadedd LluosogCymru, Ffynhonnell: Blwch 4:AmrywiadaumewniechydardrawsCymru Ffigur 6:MapiauoIechydyngNghymru Gordew neudros bwysau Ystadegau IechydCymru,Arolwg IechydCymru Ysmygwyr Y Gyfarwyddiaeth YstadegolLlywodraethCynulliad Cymru Marwolaethau cynamserol ynsgilcanser Marwolaethau cynamserol yn sgilclefydcylchredol , StatsCymru, ers sawlblwyddyn.Ynhynobeth, chynyddol ymmaesiechyd. sy’n wynebuannhegwchmawra mae Cymru’ndebygiweddillEwrop, Gwell olawernachyfartaleddCymru Ddim ynwahanoliawnigyfartaleddCymru Gwaeth olawernachyfartaleddCymru Disgwyliad oesmenywod Disgwyliad oesdynion

15 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

2003-2005 4.2

2002-2004 4.2

Awdurdod lleol isaf Awdurdod

2001-2003

5.1

5.1 2000-2002

1999-2001 4.9

1998-2000 5.1 Cymru yng Ngogledd yn cynnwys ardaloedd un nodweddion yn Cymru, lle mae’r gynyddol amlwg. yn y dyfodol gyda beri problemau cyfartaledd o uwch na’r chyfraddau yfed a gordewdra. ysmygu,

hefyd poblogaethau llai o faint Ceir

1997-1998 • 4.9

Cyfnod

1996-1998 5.3

1995-1997 5

4.2 1994-1996

Awdurdol lleol uchaf Awdurdol

4.6 1993-1995

1992-1994 4.1

Bwlch

1991-1993 3.6

75 74 73 72 71 70 80 79 78 77 76 Disgwyliad oes ar enedigaeth ar oes Disgwyliad o fyw ffordd dewisiadau o ran canlyniadau sydd â rhai o’r Cymru yng Nghymru. iechyd gwaethaf gyda’r disgwyliad ardaloedd Dyma’r uchaf o ran oes isaf a’r cyfraddau cynamserol. marwolaethau cymunedau lle y gall Dyma’r De yng Nghymoedd Y cymunedau Ffynhonnell: Disgwyliad oes dynion ar enedigaeth 1991-2005 Y Swyddfa Ystadegau Gwladol Ffigur 7: Disgwyliad oes Dynion yng Nghymru • • 16 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 gweithio’n effeithiol ynycymunedauhyn. gwasanaethau gofaliechyd acaddysgyn cynllunio gofodoleffeithiol asicrhaubod newid hyndrwyadfywioeconomaidd, ac amddifadeddcymharol. Gellir yn dioddefoddiweithdrasylweddol diwydiannau gloadur, ondsyddbellach at bentrefi aadeiladwydigefnogi’r economaidd ganarwain,erenghraifft, gynnal ganffactorau cymdeithasolac anghydraddoldeb daearyddolhwna’i adroddiad arddiwedd2006.Crëwyd yr eto yngnghyfryngau’rDUmewn gyfnod oamseracfe’uhamlygwyd hanesyddol hynynNeCymruam hyn. Cydnabuwydyranghydraddoldebau gymdeithasol cymharol ynycymunedau lefelau oamddifadeddeconomaidd- ag etifeddiaethydiwydianttrwma De Cymruabuhynyngysylltiedig yn arbennigoddwysyngNghymoedd Mae iechydcymharol waelyngNghymru Blwch 5:CymruIachachaThecach Gwael Iechyd Bwlch rhwngyr uchaf a’risaf Yn isolawernachyfartaleddCymru Ddim ynwahanoliawnigyfartaleddCymru Yn uwcholawernachyfartaleddCymru Iechyd Da Gwael Iechyd boblogaeth hon. gynnwys gwellmynediad argyfery broses ogynlluniogwasanaethaugan wasanaethau. Maeangeniniwella’r ac anawsterauorancaelgafaelar - diffyg cyfleoedd,incymauisel,ynysu eu problemau penodoleuhunainhefyd o’u mewn.Maeganardaloedd gwledig tu allani’rardaloedd difreintiedig nag fod mwyoboblynbywmewntlodiy Mae angentargedu iechydeihungan cartrefi achymunedauledledCymru. andwyol ariechydllebynnagybomewn ag iechydgwael.Maetlodiyneffeithio’n diwydiannol hanesyddolo’rwladsydd Ond niddimondyrardaloedd gennym Gymruiachachathecach. yn ygorffennol oranlefelauiechyd;bydd gwahaniaethau daearyddolpresennol ac ynadlewyrchu’rdyfodol oGymrufodern Ein gobaithniywnafyddmapiauyny Bwlch rhwngyr uchaf a’risaf Iechyd Da 17 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

‘iachach’ yn un gwledig yn anochel yn arbennig am fod y gellid ei herio, unigol, gwledig gan rai ardaloedd o ddangosyddion lle bo’r ardaloedd i fod gwledig llai poblog yn tueddu gwledig ar iechyd yn dylanwadu addysg, mynediad megis incwm, tai, gwledig rhan fwyaf o’r ardaloedd poblog. Ar y cyfan, mae gan gwaeth ffigurau trefol ardaloedd ac amddifadedd. i wasanaethau gwledig. nag ardaloedd nghefnwlad trefi, yn arbennig yng ar gyfer sylweddol waeth ffigurau disgwyliad oes a marwolaethau na chyfartaledd Cymru. cynamserol â chanlyniadau iechyd gwell na’r o benderfynyddion Mae llawer dybiaeth bod amgylcheddau Mae’r gyfer y rhan fwyaf Ceir patrwm ar • • • fel yn rhagweld canlyniadau iechyd ardal y yw ardal, arfer - po leiaf difreintiedig lleiaf yw nifer y marwolaethau cynamserol a nifer y cleifion a dderbynnir i’r ysbyty a’r gorau yw’r cyfle i fyw bywyd hirach. Anghydraddoldebau Ariannodd y Gronfa ledled Cymru yn Iechyd 62 o brosiectau 2006 i wneud gwahaniaeth i glefyd y galon a lleihau anghydraddoldebau.

Anghydraddoldebau , sy’n ein galluogi i ddeall y Nghymru yn byw mewn ardal wledig. a ddosbarthwyd yn ardal tua 1 o bob 5 o bobl mae Yn Lloegr, gwledig. yn byw mewn ardaloedd : Y Gymru Drefol a’r Gymru Wledig Drefol Ffigur 8: Y Gymru 3 o bobl yng Mae tua 1 o bob • Blwch 6: Iechyd mewn Cymunedau Gwledig Cymunedau Iechyd mewn Blwch 6: Iechyd gydberthynas rhwng oedran, rhyw, ethnigrwydd, galwedigaeth, amddifadedd o fyw a thlodi, lleoliad daearyddol, ffordd yng Nghymru yn ac iechyd. Er enghraifft, mae amddifadedd cymharol gyffredinol, gynyddol Mae gennym sail dystiolaeth wnaed yn sy’n adeiladu ar y gwaith da a adolygiad Townsend, 18 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 difreintiedig oGymru: sylweddol waethynyrhannaumwyaf Ar ycyfan,maecanlyniadauiechydyn fel mesurau. • poblogaeth, amarwolaethaubabanod isel ynypumedmwyafdifreintiedig o’n ganolbwyntio ynarbennigarbwysaugeni effeithiau tlodiariechydplant,gan gennym eisoesdargedau argyferdileu o agored iniwed.YngNghymru,mae Mae rhaigrwpiauoblantynarbennig Plant maemwyoblantynmarwcyneu pen-blwydd ynunoed

ac arferachyflwynoymyriadaupriodol yn flaenoriaeth. hir aciach.Maedylanwaduarbolisi sylweddol areucyfleoeddifywbywydau yn eublynyddoeddcynnardylanwadu’n Yn gryno,maeamgylcheddcartrefi plant • • • mae’rcyfraddaubwydoaryfron ynis rhwng ceircydberthynasgadarn mae’rcyfraddaudannedddrwg, yn uwch effeithio arblant. amddifadedd adamweiniausy’n dannedd collawedi’ullenwi

19 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

2005

2004 Cymru 2003 2002 2001 Yr UE 2000 1999 amrywio, gyda chyfraddau is o lawer cymoedd De Cymru. yn ardaloedd dibynnol yn byw mewn amodau gorlawn yng Nghymru. Gall cyflwr plentyn gyfrannu at afiechyd, cartref cyrhaeddiad addysgol is 2,500 gram ar eu genedigaeth, o gymharu â 7.8% i Gymru. ymddygiadol. a phroblemau yng Nghymru yn pwyso llai na 9% o fabanod yn y pumed roedd o ardaloedd mwyaf difreintiedig yn Roedd y cyfraddau bwydo ar y fron Mae 24,000 o deuluoedd â phlant • • Y DU 1998 Blwyddyn 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991

0 4 2 8 6

10 Cyfradd Marwolaethau Babanod Marwolaethau Cyfradd gyfrifo fel 1991-2005: Cymru wedi’i fesul 1,000 o enedigaethau byw, Ffynhonnell: Cyfradd marwolaeth cyn 1 oed Ddata Iechyd i Bawb, Sefydliad Iechyd y Byd Iechyd Cymru, Cronfa Atebion cyfartaleddau 3 blynedd e-healthshow, o geni isel mewn ardaloedd amddifadedd. Rhwng 1998 a 2002, y DU Nghymru yn debyg i gyfartaledd ac wedi lleihau’n gyson er 1998 dda gymharol rydym yn perfformio’n o gymharu â chyfraddau ar gyfer y DU Er gwaethaf y newyddion ac Ewrop. da hyn, mae gwahaniaeth clir rhwng y pumed lleiaf a mwyaf difreintiedig o boblogaeth Cymru o ran cyfraddau marwolaeth babanod. : Cyfraddau Marwolaethau Babanod dros amser Babanod dros Marwolaethau Ffigur 9: Cyfraddau mwy o blant eu geni â phwysau Caiff babanod Mae cyfradd marwolaethau tlodi plant yng Mae cyfraddau • • • Blwch 7: Plant a phobl iau Plant a phobl Blwch 7: 20 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 • • Planto’rcartrefi tlotafyngNghymru Mae mhrofiad chwarae gyda iechyd Fawr. yn drwg, yw’r mwyaf tebygologael Ffigur 10:DanneddDrwg,Collacwedi’uLlenwiyn5oed amddifadedd Townsend, 2002-05,PEDW, Gwasanaeth IechydCyhoeddusCenedlaetholCymru(NPHS) Nifer yrachosionodderbyncerddwyr wedi’uhanafui’rysbyty felcleifionmewnol,plant5-14oedCymru,fesulcwintel Ffigur 11:AnafiadauiBlantsy’nCerdded ynôlardaloedd oamddifadedd Deintyddiaeth Gymunedol(BASCD) Dannedd drwg,collacwedi’ullenwiymysgplant5oedynystodarchwiliad 2005-06,CymdeithasPrydainargyferAstudio

Cyfradd fesul 100,000 waeth

Dannedd Drwg, Coll

60 70 20 50 30 40

10 cyfradd

0 deintiad

Caiff ac wedi'u Llenwi yn 5 oed coll

y 0 1 2 3 4

1 (lleiafdifreintiedig)

boblogaeth

rhan (Gwaethaf yngNghymru) iechyd na’r

neu

hyn Blaenau Gwent

orau

cyfartaledd mewn gynyddol wedi’u

Gwaeth olawernaChyfartaleddCymru Gwell olawernaChyfartaleddCymru Ddim ynwahanoliawniGyfartaleddCymru Cymru effaith

drwy

Cymru

plentyndod yng

llenwi hirdymor gydol

bwysig

Nghymru,

o ym

ran

yn oes.

Cymru Mhrydain 2

5 dannedd ar ym

yn oed Amddifadedd (Gorau yngNghymru) Conwy 3 • Ardal DeSwyddStafford yng damweiniau ynycartref a’rtuallan. gyflenwadau dwˆ fwyaf oOrllewinCanolbarthLloegr, Fawr. Cafoddyrardal hon,a’rrhan coll acwedi’ullenwiymMhrydain â’r gyfraddisafoddannedddrwg, Ngorllewin CanolbarthLloegrsydd Prydain Fawr 4 râfflworid er1964. (Gorau ymMhrydainFawr) De SwyddStafford 5 (mwyafdifreintiedig) 21 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

tueddiad y mwyaf difreintiedig Bwlch mwyaf difreintiedig lleiaf difreintiedig tueddiad y lleiaf difreintiedig yn 2005. Mae’r

(HBSC) fod rhai tueddiadau 80.7 2005 Fframwaith Gwasanaeth 2004 2003 Cenedlaethol i Blant Fframwaith Gwasanaeth Cenedlaethol safonau yn disgrifio’r gwasanaethau a’r ledled a ddylai helpu i wella iechyd plant ar waith. Cymru unwaith y cânt eu rhoi Arolwg Ymddygiad Iechyd mewn Plant Arolwg Ymddygiad Oedran Ysgol plant oedran pryderus yn datblygu ar gyfer plant ysgol yn yr oes sydd ohoni. Mae yn iau, Cymru yn yfed mwy o alcohol ac mae yn gwneud llai o ymarfer corff màs ganddynt ganlyniadau mynegai uwch na’r rhan fwyaf o’r gwledydd y corff yn y byd Gorllewinol. Cyhoeddodd Llywodraeth Cynulliad Cymru y 2002 2001 2000 1999 1998 1997

1996 192.0 1995

200 150 100 300 250 Cyfradd pob 100,000 pob Cyfradd 5-14 oed Anafiadau i Blant sy’n Cerdedd, Ronan Lyons Prifysgol Abertawe Ffigur 12: Anafiadau i Blant sy’n Cerdded Rwyf wedi amlinellu rhai ffactorau ar flynyddoedd allweddol sy’n effeithio materion cynnar bywydau ein plant. Ceir bod i ddewisiadau hefyd ynghylch y ffaith neu o fyw, blant o ran ffordd a wneir dros plant hddewisiadau ac ymddygiadau ˆyn oblygiadau a phobl ifanc eu hunain hefyd canlyniadau pwysig o ran iechyd. Dengys Iechyd y Cyhoedd ym Mae academyddion gwaith i Mhrifysgol Abertawe yn arwain wedi dangos wella’r sefyllfa hon ac maent nifer yr ein bod, yng Nghymru, yn lleihau ac yn gyffredinol, anafiadau i gerddwyr, daearyddol yn lleihau anghydraddoldebau sy’n mewn lefelau o ddamweiniau gysylltiedig â phlant. 22 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 o’r fathynarbennigobwysigiddynt. hygyrchedd acansawddgwasanaethau gwasanaethau iechyd,acmaeargaeledd, Mae poblhyˆ Pobl Hyˆ n Blwch 8:PoblHyˆ n Ffynhonnell: KalacheaKickbusch, 1997

Gallu gweithredol n ynbrifddefnyddwyr Twf adatblygiad cynnar Bywyd

Y terfyn anabledd Y terfyn uchaf posibl ylefel weithredolcynnal fel oedolyn Bywyd

Oedran

mewn unigolion mewn Amrediad o weithrediadau o Amrediad oes hebanabledd. ar boblhyˆ lle ybo’nbosibl,anableddausy’neffeithio Yn ogystal,ynodstrategolywatal,

n ermwyncynyddudisgwyliad ac atal anabledd Cynnal annibyniaeth Bywyd ansawdd bywyd Adsefydlu asicrhau h yn ˆ

23 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 n

ym mis n eu

Fframwaith Gwasanaeth brys. am resymau n eu derbyn

UK a Choleg y Brenin gan Dementia gan tua 48,000 o Llundain y byddai ddemensia erbyn bobl yng Nghymru yn gynnydd o tua 28% 2021. Mae hyn presennol. ffigurau o gymharu â’r i’r ysbyty am driniaethau derbyn 85,000 o yn 2005 a chafodd dewisol bobl hyˆ eu bod yn gweithredu a throsodd fel gofalwr ar gyfer o leiaf un unigolyn arall. hyˆ tua 67,000 o bobl Cafodd diweddar adroddiad Amcangyfrifodd 18% o bobl 65 oed Nododd Cenedlaethol ar gyfer Pobl Hyˆ n Cenedlaethol ar gyfer Pobl Hyˆ hon y Mawrth 2006. Amlinella’r ddogfen gofal ei ddarparu i bobl hyˆ y caiff ffordd gwaith yn ledled y wlad drwy gydgysylltu a gofal y sector gofal acíwt, gofal sylfaenol iechyd y cymdeithasol. Gall ymarferwyr mewn cyhoedd, drwy hwyluso gweithio ar draws sectorau, partneriaeth effeithiol fawr yn y maes hwn, ac maent gael effaith gan atal salwch a gwella yn gwneud hynny, ansawdd bywyd pobl hyˆ • • • Lansiwyd y

oed) 65 dros n (y rhai

75 oed o gymharu p oedran dros ar eu pen eu hunain Nghymru yn byw angen cymorth ac felly gallai fod ychwanegol arnynt gan y gymuned cyhoeddus. neu wasanaethau boblogaeth am tua 20% o yn cyfrif Dengys Cymru. bresennol y gymhareb y bydd rhagamcaniadau hon yn cynyddu. y grwˆ â dynion. yn byw ar eu pen eu hunain yn dwywaith cymaint o fenywod Mae 75 oed yng 43% o bobl dros Mae hyˆ Mae pobl • • • a nyrsio a defnyddio preswyl n i gartrefi

Awgryma gwasanaethau nyrsio cymunedol. o ein tystiolaeth fod nifer yr achosion Mae ddemensia yn debygol o gynyddu. costau costau hyn yn sylweddol - o ran eu teuluoedd a’u personol i ddioddefwyr, i’r system gofalwyr a chostau economaidd iechyd a gofal cymdeithasol. hyˆ â Mae demensia, sy’n gysylltiedig cynyddol heneiddio yn arbennig, yn bryder ym maes iechyd a gwasanaethau yw’r cymdeithasol yng Nghymru. Hwn dderbyn pobl achos amlaf unigol dros 24 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 hyn yw: Y prifflaenoriaethaustrategolargyfer 4 3 2 1 iechyd wedibodolierssawlblwyddyn. o rancanlyniadauaphrofiadau ymmaes yn unffurf -maegwahaniaethaunodedig Nid ywiechydyboblogaethledledCymru Casgliad Clefydygalonywprifachos Maeangenasesuanghenioniechyd Maeamddifadeddacanfantais Myndi’rafaelâ’ranghydraddoldebau a’u trinyneffeithiol. y caiff ffactorau risgposibleu canfod gofal sylfaenolynallweddolisicrhau marwolaethau ohydabydddarparu gwasanaethau priodol. poblogaeth wledigCymruadatblygu gwelir ymmhobcymuned. benderfynydd iechydallweddolacfe’i is ogyrhaeddiadaddysgolyn gymharol gangynnwyslefelau chymunedau CymoeddDeCymru. hanesyddol sy’ngysylltiedigâ

5 7 6 Maecanserachlefydcylchredol Golyga’rsymuddemograffig tuag Ermwyngwneudgwahaniaeth cyn-enedigol, bwydoaryfron, iechyd ym Mhennod2). un o’rrhainacfe’itrafodirymhellach (Mae ysmyguynffactor pwysigibob (tua dwyranodair)farwolaethau. (yn cynnwysstrôc) yncyfrifam60% a thadolaethgynlluniwyd,gofal plentyn drwygefnogimamolaeth i niroi’r dechraugorauposiblibob i iechydynydyfodol,maeangen yn ogystalâblynyddoeddifywyd”. yn “ychwanegubywydiflynyddoedd sydd o’umewn;gansicrhaueinbod agosáu atgrwpiauoedranhyˆ rhaid inihybuiechydallesboblsy’n at boblogaethsy’nheneiddiofodyn y gegasgiliaurhianta.

n neu

25 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

2000

1998

1996

1994

1992

1990

1988

1986

1984

1982 1980

Yr Arolwg Bwyd Cenedlaethol

1978

1976

1974

1972 nod uchelgeisiol hwn. bwriadu cyflawni’r mawr Rydym wedi gweld rhai newidiadau yn y byd o ran ymddygiad defnyddwyr modern yn yfed llaeth megis llai o bobl diwethaf. cyflawn yn ystod y 30 mlynedd Mae newid yn bosibl. 1970

Blwyddyn 1968

1966

1964 1962

1960

1958

1956

Llaeth Sgim Llaeth Cy awn 1954

1952

1950

1948

1946

1944 1942 0

1000 2000 3000

(mls) yr wythnos yr (mls)

: Llaeth a yfwyd gan bobl ym Mhrydain Fawr, 1942 - 2000 Fawr, Ffigur 13: Llaeth a yfwyd gan bobl ym Mhrydain Adran y Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig (DEFRA) Ffynhonnell: Llaeth cyflawn a llaeth sgim a yfwyd, mililitrau (ml) yr wythnos 1942-2000

Gwella iechyd pobl Gwella Pennod Dau: Dau: Pennod cefnogol ar gyfer amgylcheddau Mae creu i wella iechyd a datblygu gallu’r boblogaeth yn agenda a chynnal eu hiechyd eu hunain yw’n un amhosibl - ar yr Ond nid enfawr. yr hyn y amod ein bod yn glir ynghylch rydym yn mae angen i ni ei wneud, a sut 26 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 Drwy ganolbwyntioarnewidyrymddygiad bob amserynsylweddolicymaintorisg. o fywberirisgi’whiechyd-ernadydynt Mae poblyncydnabodygalleuffyrdd Iechyd aFfordd oFyw Blwch 9:RisgiauiechydCymru • • • • Maeychydigdros hanneryrholl Mae42% oboblyngNghymruyn Nododd 66%ooedolionnadydynt Mae25% ooedolionyngNghymruyn Ffigur 14:RisgiauiechydCymru Y GyfarwyddiaethYstadegol,LlywodraethCynulliadCymru Arolwg IechydCymru Ffynhonnell: RisgiauIechydCymru boblogaeth euhystyriedynordew. dros bwysauachaiff 1obob 5o’r oedolion wedi’udosbarthu feleubod y dydd. bwyta pumdognoffrwythau allysiau y gwaharddiad rheolaidd ifwgtybacopobleraillcyn yn ysmyguiddyntgaeleuhamlygu’n ysmygu tybaco Ddim yngwneuddigon o ymarfercorff Dros bwysau neu'n Ordew 69% 56%

0% 100% bach wneudgwahaniaethmawr. lles euhunain.Gallhydynoednewidiadau gall poblyngNghymruwellaeuhiechyda’u hwnnw sy’nachosi’rrisgfwyafiiechyd, • • • Mae amddifadeddynunoffactorau Dywed 19%ooedolioneubodwedi Ynôl 39%ooedolion,arydiwrnodau Ysmygwyr difreintiedig yngNghymru arfer ymhlithypoblogaethau mwyaf gwaethaf argyferymddygiad iachfel ymddygiad iach:mae’r canlyniadau ynystodyr wythnosflaenoroldiwrnod goryfed mewnpyliauaroleiafun argymelledig. arfer ynyfedmwyna’rcanllawiau y byddantynyfed,fel 25% Ddim ynbwyta 5 ydydd 58% hyn aargymhellir Yfed mwyna'r 39% 27 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

bod

ffactorau nicotin,

flwyddyn i

prif 5

dangos oes

Nghymru. o’r

bobl

(mwyaf difreintiedig) marwolaethau o sy’n

yng a gydol

p o bobl nad yn

6,000

osgoi

4 ei

Mae dystiolaeth ysmygu

caethiwed

o gynamserol o

gellir

hon

achosi toreth

marw’n rhwng dosbarthiadau cymdeithasol anghydraddoldebau iechyd yn creu cynyddol. galwedigaethau rheolaidd ac â llaw ydynt erioed wedi gweithio a phobl ddi-waith hirdymor.

lefel Mae’r gwahaniaeth mewn cyfraddau Mae 32% mewn aelwydydd yn y grwˆ Mae 48% yn y grwˆ

Ceir • • • cynamserol. yn sy’n salwch y 3 Cwintelau amddifadedd Iechyd Cymru, Y Gyfarwyddiaeth Ystadegol, 2005-06 Arolwg am

statws

mwyaf Cymru.

ôl risg cyfrif

2 yn

ran

unigol ledled dosbarthiadau

Mae’n

cynamserol

rhwng achosion

iechyd. ataliadwy yr

gwahaniaethau

1 benderfynyddion

Gwaeth o lawer na chyfartaledd Cymru Ddim yn wahanol iawn i gyfartaledd Cymru Gwell o lawer na chyfartaledd Cymru gwahaniaeth Mynegai Amddifadedd Lluosog Cymru

daearyddiaeth nifer

brif y gyda (lleiaf difreintiedig)

a ffactor Cymru = 25%

marwolaethau ran

gynamserol

un o

yw’r

5% 0% 25% 20% 15% 10% 40% 35% 30%

hanner

Cyfran

32% Ffynhonnell: Cyfran yr ysmygwyr tybaco rheolaidd yng Nghymru Fesul cwintelau Llywodraeth Cynulliad Cymru yn nodi eu rheolaethol a phroffesiynol bod yn ysmygu ar hyn o bryd y cant o ddynion; 24% o fenywod) sef 23% o ysmygu oedd Sir Fynwy, uchaf o ysmygu oedd Blaenau Gwent, : Y gydberthynas rhwng ysmygu ac amddifadedd yng Nghymru Ffigur 15: Y gydberthynas rhwng ysmygu achosi

na Mae 17% mewn aelwydydd a oedd yn nodi’r gyfradd isaf Yr ardal a oedd yn nodi’r gyfradd Yr ardal Mae 25% o oedolion yn ysmygu (27%

mae’n

• • • • Blwch 10: Statws ysmygu oedolion 2005-6 Blwch 10: Statws ysmygu oedolion

Ysmygu sy’n ac fwy farwolaeth anghydraddoldebau cymdeithasol, trawiadol

cymdeithasol Ysmygu 28 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 ymgymryd â’r arferpanfyddanttua 12oed. eraill. Dengys datapresennol fodplant yn bydd angeninigynnal camaugweithredu nifer yrysmygwyrynlleihau 2-4%ond y flwyddyniddod.Rhagwelwn ybydd hanesyddol honynflaenoriaeth argyfer budd mwyafposiblynsgilyddeddfwriaeth ar iechydeinpoblogaeth.Byddsicrhau’r a fyddyncaeleffaith sylweddolabuddiol rym ar2Ebrill2007,yngampwysigymlaen Cymru oedddodâdeddfwriaethddi-fwgi ddywedodd mainodLlywodraethCynulliad gan yPrifWeinidog ymmisMedi2006 a Yn erbyncefndiro’rfath,roedd ydatganiad Daeth ysmygu yngyfyngedigi’rrhaisy’nysmygu. Fodd bynnag,nidyweffeithiau niweidiol • • Blwch 11:MwgAil-law: Amcangyfrifirbodamlygiadifwg Nododd70%oboblnadydyntyn ail-law yncynyddu’rrisgoganser ydynt ynysmygu24ycantachlefyd yr ysgyfaintymhlithoedolionnad rheolaidd ifwgail-lawcyny ysmygu iddyntgaeleuhamlygu’n gwaharddiad Pwyllgor Gwyddonol y DU ar Dybaco

adeiladu’r ymgyrch dros gartrefi di-fwg dechrau ysmygu.Maeangeninihefyd Mae’n rhaidinigeisioatalpoblifancrhag risg ddifrifoliiechydycyhoedd. ac Iechydi’rcasgliadbodmwgail-lawyn ar hynobrydiasesueffaith gychwynnol i fwgail-law. Caiff tystiolaetheichasglu yn arbennigllecaiff planteuhamlygu at gyrraeddylefel17% oysmygwyr, Y nodywsicrhauCymru ddi-fwgyn ystyried ynfyadroddiad nesaf. y gwaharddiad. Caiff ymaterhwnei nod realistig ynycyfamserdrwyanelu a gyflawnwyd eisoesynSweden y pendraw, ondmae’nrhaidcyflawni a Chaliffornia. • • Arycyfan,amcangyfrifirbod400o Maehefydynachosiclefydauanadlol galon ymhlithoedolionnadydynt yn ysmygu25ycant. effeithiau mewnanadlumwgail-law. yng Nghymrubobblwyddynynsgil bobl nadydyntynysmygumarw yn ysmyguaphlant. ac asthmaymhlithoedolionnadydynt

29 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

Rhag-06 Tach-06 Hyd-06 p Cynghori ar Dybaco Coleg Med-06 Gwasanaeth Rhoi’r Gorau i Ysmygu

Aws-06 lwyddiant o 50.3% o gyfranogwyr. gorau iddi. am roi’r cael triniaeth. am 78.5% o’r holl gleientiaid sy’n Mae hyn yn cyfateb i gyfradd Mae tua 70% o ysmygwyr presennol Gorff-06

Ffynonellau: • • rhoi’r gorau clinigau Cymru gyfan, caiff yn cwmpasu y gwasanaeth Er bod gyda ardaloedd iddi eu lleoli mewn o amddifadedd, gan fod chyfradd uwch yn uwch yn yr ardaloedd cyfraddau ysmygu anghydraddoldebau, hyn. Er mwyn lleihau barhau i ganolbwyntio ar mae angen i ni sy’n ysmygu mewn leihau nifer y bobl poblogaethau difreintiedig. o allgáu cymdeithasol. achosion Cymru Gyfan, Grwˆ y Meddygon (2000) Nicotine Addiction Brenhinol y Meddygon (Llundain) in Britain Coleg Brenhinol Mis Meh-06

Mai-06 Ebr-06 Maw-06 4,048 p hwn, roedd Chwe-06

Ion-06

0 20 10 60 50 40 30 80 70 Canran

rhoi’r gorau iddi ar ôl 4 wythnos Ffynhonnell: Canran yr ysmygwyr sy’n defnyddio’r gwasanaeth rhoi’r gorau i ysmygu sy’n 2006 Gwasanaeth Rhoi’r Gorau i Ysmygu Cymru Gyfan Cymru â Gwasanaeth Rhoi’r Gorau i Ysmygu Cymru Gyfan yn 2006. 6: Ysmygwyr sy’n llwyddo i roi’r gorau iddi drwy glinigau rhoi’r gorau iddi gorau iddi Ffigur 16: Ysmygwyr sy’n llwyddo i roi’r ar y rhaglenni pobl rhwng 18 a 59 oed, sy’n cyfrif o bobl wedi rhoi’r gorau i ysmygu ar ôl pedair wythnos. Gorau i Ysmygu Cymru Gyfan yw Prif ddefnyddwyr Gwasanaeth Rhoi’r 8,043 o ysmygwyr Dechreuodd O blith y grwˆ Cysylltodd 11,247 o bobl ledled • • • •

Blwch 12: Rhoi’r Gorau i Ysmygu Gwasanaethau Rhoi’r Gorau i Ysmygu Gorau Rhoi’r Gwasanaethau Gorau i Rhoi’r Mae Gwasanaeth redeg ei a gaiff Cymru Gyfan Ysmygu Iechyd Cyhoeddus gan y Gwasanaeth darparu model triniaeth Cenedlaethol yn ar ddiddyfnu i ysmygwyr sy’n canolbwyntio gan dalu sylw gorau iddi, sydd am roi’r beichiog, ysmygwyr penodol i ysmygwyr o gymunedau ac ysmygwyr yn y carchar i’r afael ag er mwyn mynd difreintiedig, iechyd a lleihau nifer yr anghydraddoldebau 30 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 yn ddiweddar, cafwydtystiolaethgynyddol dim ondagoedolionymaeawnelohyn- diabetes, clefydygalonastrôc. Acnid gan gynnwyspwysaugwaeduchel, gynyddu risgiaullawerogyflyrauiechyd, Gall boddros bwysauneu’nordew boblogaeth dros bwysauneu’nordew. glir agysmyguacmaemwynahannery yn dangosgraddiantcymdeithasolmor bellach yneinhwynebu.Nidywgordewdra llechwraidd acmae’repidemiggordewdra Gall rhaio’rrisgiaui’nhiechydfodyn Bwyta’n IachaGweithgarwchCorfforol • • Oedolion: Blwch 13:Gordewdra Mae48ycantooedolion yny Mae57 ycantooedolionmewn rheolaethol aphroffesiynol. o oedolionmewngalwedigaethau neu’n ordew ogymharuâ’r54ycant galwedigaethau âllaw dros bwysau galwedigaethau rheolaidda Ffigur 17:Gordewdra mewngwledyddledledyByd Ffynhonnell: Cronfa ddatafyd-eangarFynegaiMàsyCorff, SefydliadIechydyByd

Canran 10 20 30 40 50 60 70 80 0

Nauru

Tonga

Polynesia Ffrengig

Saudi Arabia

United Arab Emirates

Unol Daleithiau America UD

Bahrain

Kuwait

Macedonia

Seychelles Gwlad DU DU

Mexico

Malta

Israel

Seland Newydd

Croatia

Twrci gyfraddau gordewdra gynyddu. gyfartaledd, ynlleihauamytro cyntafwrthi diweddar fodydisgwyliadoesynyrUD,ar ran gordewdra yndodiben,adengysdata byw’n hirachna’urhienionifyddydueddo ofnir nafyddplantynyroessyddohoni yn fwycyffredin acynfwyafnodweddiadol, Daleithiau, llemae’repidemiggordewdra eu hwynebuynymaeshwn.YnyrUnol Ysgol Ymddygiad IechydmewnPlantOedran Chile plant. Ynarbennig,nodaastudiaethau o lefelgynyddolordewdra ymhlith

Bosnia a Herzegovina dosbarthiadau âllawa dimond36 mewn dosbarthiadau rheolaidd a’r llysiau ydyddogymharuâ37cant yn bwytapumdognoffrwythau a grwpiau rheolaetholaphroffesiynol o boblddi-waith hirdymor. ydynt erioedwedigweithio agrwpiau y cantmewngrwpiau o boblnad De Affrica

Yr Almaen yrheriaupenodolymaeCymruyn

Hwngari

Gwlad Pwyl

Awstralia

Canada

Gweriniaeth Tsiec

Iran

Sbaen

Iwerddon

Estonia

Ffrainc

Brasil

Awstria

Gwlad Groeg

Sweden

31 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

Ukrain (Gorau o ran HBSC) Cyfartaledd y gwledydd HBSC = 11.7 Iwerddon seiliedig ar dystiolaeth neu’n arloesol gyda dulliau gwerthuso a bod canfyddiadau’n cael eu rhannu Ysgolion Iach Cymru a gordew bwysau o bobl ifanc dros a gymerodd o blith y 34 o wledydd Ymddygiad ran yn yr astudiaeth Oedran Ysgol. Iechyd mewn Plant - llai o yn byw ynddi rydym oll bwyta mwy a corfforol weithgarwch uchel mewn cyfleus, sy’n o fwydydd a chalorïau. braster Sicrhau bod camau gweithredu’n Ymestyn Rhwydwaith Cynlluniau uchaf gan Gymru un o’r lefelau Mae Yr Alban • • Er mwyn mynd i’r afael â’r mater, lansiodd Llywodraeth Cynulliad Cymru ‘Bwyd a Ffitrwydd - Hybu Bwyta’n Iach i Blant a Phobl a Gweithgarwch Corfforol Ifanc yng Nghymru - Cynllun Gweithredu ym mis Mehefin 2006. Plant: •

Lloegr

ymarfer unrhyw Cymru gwneud Malta wedi (Gwaethaf o ran HBSC)

0 5

25 20 30 10 15 Cyfran Bwysau neu Dros Ffynhonnell: Cyfran plant 13 oed sy’n Ordew Ysgol Sefydliad Iechyd y Byd 2001-02 Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran 13 oed Bwysau yn neu Dros Ffigur 18: Cyfran y Plant Gordew sy’n gysylltiedig ag ymarfer corff iechyd a sgiliau coginio ymarferol economaidd- dosbarthiadau sy’n adlewyrchu’r gymdeithasol yma a gordew gymdeithas eisteddog munud o rhan mewn 30 gymryd bum gwaith o leiaf corff ymarfer canllawiau yn unol â’r yr wythnos cant nad a nododd 12 y argymelledig oeddent y diwrnod ysgol annog plant a phobl ifanc i fanteisio ar gyfleoedd am weithgarwch corfforol eu hyfed a’u bwyta drwy gydol a bwydydd iachach o gwbl. corff Darparu amgylchedd a fydd yn o safon, Darparu addysg gorfforol Gwella’r bwyd a’r ddiod a gaiff llai o raddiant o ran Mae iddynt 31 y cant o oedolion Nododd • • • Blwch 14: Cynllun Gweithredu ar Fwyd Blwch 14: Cynllun Gweithredu a Ffitrwydd i Blant a Phobl Ifanc • • 32 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 o’n hymateb.Byddycynllun,afydd yn cynnwys yn gyffredin ihollawdurdodau lleol Cymru • ymarfer corff newyddynrhanannatod Mae’r cynllunatgyfeiriocleifioniwneud yw Cymru’ndilynesiamplAmericaoleiaf. hwn dros yblynyddoeddnesaf,felnad Mae angeniniadeiladuarycynnydd protocol cyffredin ycytunirarno i’w ddefnyddioledledywlad, • • Blwch 15:YBwsCoginio Mae’rbwsynymweldagysgolion NoddwydBwsCoginiogan yn Gyntaf,ganroi gwersicoginio cynradd ynyrardaloedd Cymunedau cenedlaethol ycynllungweithredu fe’i lansiwydynystodlansiad Lywodraeth CynulliadCymruac Bwyd a Ffitrwydd

mis

Mehefin

2006. corfforol agwellaiechydmeddwl. effeithiolrwydd wrthgynyddugweithgarwch economeg iechydiymchwilioi’w hap-dreial wedi’ireoli acastudiaeth Caiff ycynlluneiwerthusoganddefnyddio • • • • • cymorthariannoligydgysylltwyr rhaglenhyfforddi genedlaethol Maegwerthusiadarygweilliystyried Gweithioddtua1,000oblantgyda’r Defnyddirunsesiwnymmhoblleoliad hyfforddi athrawonymmhobysgol. ymarferol iddisgyblionasesiwn i hyfforddwyr ymarfercorff, ymarfer corff achostaurhedegeraill. lleol, gweithwyrproffesiynol ymmaes a ellirgwneudgwelliannau. effeithiolrwydd yfenterhonaciweld bws yn2006. ddatblygu eusgiliaucoginio. hefyd ihelpurhieniplantifanc

33 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 Iwerddon Portiwgal Cyfartaledd y gwledydd HBSC = 33.9 rhwng 16 a 24 oed iddynt ddefnyddio yn 2004/5. anghyfreithlon cyffuriau yn ymwneud Nghymru am resymau Mae’r ag alcohol rhwng 2001 a 2003. sgil yr duedd o ran marwolaethau yn dros achos hwn wedi bod yn cynyddu y 30 mlynedd diwethaf. unrhyw ddiod alcoholig yn wythnosol. bob 10 o bobl Cyfaddefodd 3 o 100,000 o bobl yng Bu farw 12 o bob • • meddyginiaethau alcohol, anghyfreithlon, unig, meddyginiaethau yn presgripsiwn anweddol. y cownter a sylweddau dros o gyflwyno’r strategaeth Ategir y gwaith trin camddefnyddio gan fframwaith sylweddau Cymru. Yr Alban

Lloegr Cymru

0 60 40 70 30 20 50 10

Ffynhonnell: Cyfran plant 15 oed sy’n yfed alcohol o leiaf unwaith yr wythnos 2001-02 Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol, Sefydliad Iechyd y Byd oed sy’n yfed alcohol o leiaf unwaith yr wythnos oed sy’n yfed alcohol o leiaf unwaith Ffigur 19: Cyfran y bechgyn 15 a thraean y chwarter y merched bron yn yfed bechgyn yng Nghymru eu bod yn yfed mwy na’r terfyn argymelledig yn rheolaidd. am achosion brys wedi cyrraedd yn ymwneud ac alcohol. resymau mewn adran damweiniau ac 13 oed, nododd O blith pobl ifanc bobl yng Nghymru Mae tua 40% o claf bod tua 2 o bob 5 Credir • •

Blwch 16: Camddefnyddio Alcohol a Sylweddau Blwch 16: Camddefnyddio Alcohol • Camddefnyddio Alcohol a Sylweddau Alcohol Camddefnyddio o fis bresennol i ddisodli’r strategaeth y strategaeth bresennol, Mai 2008. Fel ystod lawn o bydd yn cwmpasu’r eu camddefnyddio sylweddau a gaiff yn cynnwys cyffuriau yng Nghymru, camddefnyddio y strategaeth Caiff ei datblygu newydd i Gymru sylweddau 34 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 Swyddfa Gartref, CLlLCaHeddluDe economi nosmewnpartneriaethâ’r Yn ogystal,rydymyndatblygufframwaith Sylweddau’ ColegBrenhinol yrYmarferwyr ‘Tystysgrif ymmaesRheoliCamddefnyddio Cymru wediariannu’rbroses ogyflwyno strategaeth, maeLlywodraethCynulliad Er mwynategu’rgwaithoweithredu’r • • • alcohol athrais Blwch 17:Torri’r cysylltiadaurhwng MaeHeddlu DeCymruyngweithredu Buontyncydweithioiddatblygu ˆwp Maeacademyddiono’rGr targedu oransafleoeddtrwyddedig. chyflwyno prosesau rheoliwedi’u cynnar’ iasesurisgiauposibla ‘system GoleuadauTraffig rhybudd cysylltiadau gyda HeddluDeCymruigeisiotorri’r Mhrifysgol Caerdydd yngweithio Ymchwilio iDraisaChymdeithasym rhwng alcohol a throsedd. Cymru afyddynhyrwyddoarferda Cyffredinol ymmaesgofalsylfaenol â safleoeddtrwyddedig. camddefnyddio alcohol. sgrinio acymyriadaubyrymmaes a hyfforddiant wynebynoran wrth reoli’r problemau sy’ngysylltiedig Police Review114(5905) Ffynhonnell: • Canlyniadygwaithhwnywmai plastig; a chlybiau,cyflwynopoteligwydrau newid trwyddedauargyfertafarndai gyflwyno ymyriadaugangynnwys ar sailpartneriaethacyngweithioi mwyaf diogelyngNghymruaLloegr’ Caerdydd yw‘uno’rdinasoedd bellach. a’i huchder. a Moore S(2006),‘RedAlert’yn newid y math o gerddoriaeth

35 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

Sir Fynwy Sir Powys

Cymru= 45.5

Ceredigion

ôn M Ynys

Sir y Fint y Sir

Sir Gaerfyrddin Sir

Bro Morgannwg Bro Gwynedd

Ystadegau Iechyd Cymru 2007,

Abertawe

Sir Benfro Sir Sir Ddinbych Sir yn yr ystod oedran hon, erthylwyd 38.5% ohonynt yn 2004 (60.3 fesul mai Rhondda Cynon Taf 1,000) sydd â’r gyfradd uchaf a Sir Fynwy (28.7 fesul 1,000) sydd â’r gyfradd isaf yn 2002-2004. O blith y 2,605 o achosion o feichiogi

Ffynonellau: • Y Gyfarwyddiaeth Ystadegol, Llywodraeth Cynulliad Cymru. agweddau ac hyn mewn y newidiadau Fodd gan ddeddfwriaeth. ymddygiad o’r gymdeithas mae rhai rhannau bynnag, cylch. Mae’r sefyllfa yn eu yn fwy pryderus agweddau at sawl yn un lle mae bresennol rhywiol yn amrywiol agwedd ar ymddygiad gydag anawsterau ac yn aml yn begynol, llunio polisïau a newid canlyniadol o ran ymddygiad unigol. Caerdydd

Awdurdodau Lleol Awdurdodau

Pen-y-bont ar Ogwr ar Pen-y-bont Conwy

Castell-nedd Port Talbot Port Castell-nedd

Casnewydd

Caerf li

Blaenau Gwent Blaenau

Wrescam

Merthyr Tudful Merthyr

Tor-faen Rhondda Cynon Taf Cynon Rhondda

40 30 20 10 80 70 60 50 Cyfradd fesul 1,000 menyw 1,000 fesul Cyfradd

Ffynhonnell: Cyfraddau cenhedlu i fenywod o dan 18 oed, fesul 1,000 menyw 2002-04 Ystadegau Iechyd Cymru Y Gyfarwyddiaeth Ystadegol, Llywodraeth Cynulliad Cymru lleol, a gwelir awdurdod yr ardaloedd Ffigur 20: Cyfraddau cenhedlu o dan 18 oed yng Nghymru Ffigur 20: Cyfraddau cenhedlu y pum o ran y mesur hwn dros mlynedd diwethaf er gwaethaf i’w lleihau ymdrechion i fenywod o dan 18 oed oedd 45.1 fesul 1,000 o’r boblogaeth yn 2004 Ceir amrywiad yng Nghymru rhwng sefydlog Cafwyd cyfradd gymharol Cyfradd beichiogi yn yr arddegau • • •

Blwch 18: Iechyd Rhywiol Blwch 18: Iechyd Iechyd Rhywiol Iechyd wedi gweld ddiwethaf Mae’r ganrif nghymdeithas rhywiol yng agweddau gyda mwy yn gyffredinol, Prydain yn llacio o ran dulliau o dderbyniad cymdeithasol erthylu, ysgariad, rhyw cyn atal cenhedlu, di-briod yn cyd-fyw a priodi, partneriaid Mewn sawl achos, ategwyd chyfunrywedd. 36 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 • • • cyffredinol yw: phartneriaid IechydyCyhoedd.Ynodau gyfer camaugweithredu ganymarferwyra Mae’r ddogfenhonwedigosodyffordd ar Iechyd RhywiolyngNghymru’yn2000. Cymru fframwaith strategolargyfer‘Hybu Cyhoeddodd LlywodraethCynulliad a chydberthnasaurhywiol. gwasanaethau ystyried i fentrauatalathrefniadau darparu fwyaf ganyrhaintHIV. Maeangen grwˆ ymhlith merched yneuharddegau. feichiogrwydd anfwriadol,ynarbennig a lleihauniferyrachosiono yr anghydraddoldebauhyn. cael gwybodaethachyngorariechyd sicrhau bodyboblogaethgyfanyngallu i boblifanc.Maehefydyngweithio cynnwys darparuaddysgrhyweffeithiol rhywiol boddhaus boblogaeth drwygynnalcydberthnasau Gwella iechydallesemosiynoly cymdeithasol, adynionhoywyw’r mewn ardaloedd oamddifadedd merched yneuharddegau ynuwch mae cyfraddaubeichiogrwyddymysg neu dueddfrydrhywiol.Erenghraifft, allgáu cymdeithasol,ethnigrwydd anfwriadol fodyngysylltiedigag drosglwyddir ynrhywiolabeichiogrwydd rhywiol Gallamlderheintiaua Lleihau anghydraddoldebauiechyd rhywiol, gangynnwysyrhaintHIV, Drwy drechu heintiauadrosglwyddir yn Gwella iechydrhywiolpoblCymru

p yngNghymruyreffeithir arnynt Mae’rnodhwnyn

dealltwriaeth amiechydrhywiol. annog naturagored, gwybodaetha hyrwyddo amgylcheddmwycefnogol, allweddol o’rstrategaethhon,gan Gymdeithas CynllunioTeulu, ynrhan y cydganGanolfanIechydCymrua’r Rhywiol CymruGyfan,agaiff eireoli ar digon oeffaith. MaeRhwydwaithIechyd gwasanaethau -ondnidydymyncael sy’n wyneburisg,a’rdarparwyr hyrwyddo iechydrhywiol,yboblogaeth gyda’r asiantaethausy’ngysylltiedigâ mewn moddcynhwysfawr, ganweithio Rydym ynmyndi’rafaelâ’rmaterionhyn a Llythrennedd IechydMeddwl. Cynnar, PlantaPhoblIfanc,yGweithle y ddogfenyw;Rhiantaa’rBlynyddoedd a Chyflogaeth,PoblHyˆ a LleoliadauIechydGofalCymdeithasol Iechyd Meddwl sydd arddod.Saiththemaallweddol Gweithredu terfynolynystodyflwyddyn 10fed Hydref 2006.CyflwyniryCynllun IechydMeddwlyByd, ar Ddiwrnod Iechyd Meddwlargyferymgynghoriad Lansiwyd CynllunGweithredu Hybu a hapusrwyddfelcanlyniadiechydda. gwerthfawrogi iechydmeddwlcadarnhaol lles. Maehynyncynnwyscydnaboda Ein nodstrategolywgwellaiechyda n,Cymunedau

37 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

yn golygu niwed. Gan weithio o reidrwydd gyda’r cyhoedd, cyflogwyr a gweithwyr mae’r fenter hon yn iechyd proffesiynol, mabwysiadu ymagwedd bartneriaeth sy’n seiliedig ar dystiolaeth tuag at wella iechyd a lles yn y gwaith, lleihau cyfraddau absenoldeb oherwydd salwch a hwyluso’r cefn i ddychwelyd i’r rhai â phroblemau gwaith yn gynnar. lleoliadau eu bobl o fewn a’i fyw gan lle maent yn byw, bywyd bob dydd: a charu’. Gall y gweithle, gweithio, chwarae er effro, 60% o’n horiau lle y treuliwn hybu iechyd fod yn amgylchedd enghraifft, i’n hiechyd a’n lles. risg yn ogystal â ffactor yn cael ei greu bod ‘iechyd Dywedwyd yn weithgar ac i’w sicrhau nad yw dolur

p o bobl sy’n ddi-waith

cefn a chlefydau cyhyrysgerbydol i’r eraill yn costio tua £150 miliwn ymhlith y grwˆ hawliadau budd-dal analluogrwydd £90 yng Nghymru sy’n costio tua miliwn bob blwyddyn. neu nad ydynt erioed wedi gweithio. GIG yng Nghymru. fod poen amcangyfrifon Awgryma achos (14%) Poen cefn yw prif cefn yn uwch Mae lefelau o boen

• • • Blwch 19: Clefydau Cyhyrysgerbydol a Blwch 19: Clefydau Cyhyrysgerbydol Phoen Cefn

Datblygwyd y Fenter Cefnau Cymru Cymru mewn Cynulliad gan Lywodraeth Gweithredol partneriaeth â’r Awdurdod Iechyd a Diogelwch a Chanolfan Iechyd Cymru. Datblygodd y bartneriaeth ddull amlgyfrwng o helpu gweithwyr iechyd cleifion â phoen cefn. i reoli proffesiynol Mae’r rhaglen yn seiliedig ar waith tebyg yn a fu’n llwyddiannus yr Alban ac Awstralia pobl ynghylch poen wrth newid credoau cefn. Ei nod yw annog pobl i barhau i fod Menter Cefnau Cymru Cefnau Menter yw’r clefyd cyhyrysgerbydol Clefydau ym cyffredin mwyaf galwedigaethol yw’r ffurf a phoen cefn Mhrydain Fawr, o glefydau cyhyrysgerbydol. fwyaf cyffredin poen cefn yn aml yn Mae cost bersonol a salwch corfforol uchel a gall gynnwys meddwl a diweithdra. 38 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 achosi afiechydgaeleubrandio ffactorau economaidd-gymdeithasolsy’n at wellaiechyd,diogeluiechydneu’r rhaglen, strategaethamentersy’ncyfrannu Llywodraeth yCynulliadi’rHer. Dylaipob Mae HerIechydCymruynrhanoymateb bydd LlywodraethyCynulliadynceisio â logoHerIechydCymru.Aryrunpryd, Her IechydCymru • • Blwch 20:HerIechydCymru Dosbarthwyd taflennigwybodaeth Erseilansioyn2004,rhoddwydmwy eu teuluoedd. eu hunain,ynogystalagiechydalles sut ygallantwellaeuhiechyda’ulles ategu iechyd gwell. un o’rgwasanaethaugofal sylfaenol yn rhoienghreifftiau osutygall pob iachach ofyw. Mae’rtaflennihefyd hyrwyddo HerIechyd Cymru affyrdd fferyllfeydd acoptometryddioni meddygfeydd, deintyddfeydd, i’r cyhoeddi’wdefnyddiomewn i’r cyhoeddiboblsyddamwybod nag 20,000obecynnaugwybodaeth

gwahaniaeth mawri’chiechyd. yw ygallnewidiadaubacharhadwneud gwella iechydallespoblCymru.Eineges Mae HerIechydCymruynymwneudâ o’r HeriGymrugyfan. cefnogi acymestyny13ofersiynaulleol •

wedi mabwysiadu’rcynllun ershynny. 15,000 oferched amenywodifanc 14 ogrwpiauyngNghymru, sefbron Her IechydCymru.Mae11oblithy mae’r cyfranogwyryncaelbathodyn gwblhau niferbenodolofathodynnau, hiechyd a’ulles.Yngyfnewidam bathodynnau sy’ncyfrannuateu cynllun ynannogGeidiauigwblhau bathodyn HerIechydCymru.Mae’r a DwyrainMorgannwg ifanc ynyGeidiauyngNghaerdydd Lansiodd merched amenywod gynllun 39 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

gyfrol , y deledu raglen Television Productions Television Siartredig Datblygodd Sefydliad Cymru Iechyd yr Amgylchedd Ymunodd Johnson Diversey Cynhyrchodd ITV Cymru a Greenbay Cymru a Greenbay ITV Cynhyrchodd chwe thîm o sy’n dilyn chwe rhan, wrth iddynt a ffrindiau deuluoedd fel rhan o’u geisio byw’n iachach Iechyd Cymru. hymateb i Her y cyhoedd, yn o ymyriadau iechyd a dreialwyd seiliedig ar gynlluniau lleol. cyngor mewn 12 o ardaloedd glanhau a hylendid cwmni cynnyrch godi â Her Iechyd Cymru i helpu i ymwybyddiaeth o lyfryn Dysgwch i Germau Llywodraeth Cynulliad Wers Cymru a phwysigrwydd hylendid hon, dwylo. I gefnogi’r ymgyrch mae Johnson Diversey wedi llunio a deunyddiau ategol, megis posteri sy’n thaflenni gwybodaeth i blant, dangos iddynt sut i olchi eu dwylo. yn ysgol Lansiwyd yr ymgyrch gynradd Tir Morfa yng Nghastell-nedd Port Talbot.

• • • Powys a Sir Fynwy. yr arweinyddiaeth a gynigir Drwy hyn, caiff Cynulliad i Her Iechyd y gan Lywodraeth lleol i fynd Cymru ei hategu gan weithredu i’r afael ag afiechyd drwy strategaethau Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Lles. Wrecsam, Sir Ddinbych, Ceredigion,

Alix Popham, , Ryan Jones, Cyfrannodd sêr Undeb Rygbi sêr Undeb Cyfrannodd Cymru Sweeney at a Ceri Kevin Morgan Undeb ymateb gam diweddaraf Her Iechyd Cymru Rygbi Cymru i ysgolion o amgylch drwy ymweld ag pobl ifanc i fynd i’r Cymru i helpu iechyd. Ymwelodd y afael â materion Ysgolion Uwchradd chwaraewyr ag Bodedernym Machynlleth, a o’r gyda DVD arbennig Thredegar dewisiadau iach yn bwysig, nid i dim ond i’r athletwr gorau, ond bawb, er mwyn byw bywyd iach. ym Ymwelwyd â 22 o ysgolion - un Unedol - ac ymhlith mhob Awdurdod â’r y chwaraewyr Cymru a ddaeth DVD ‘Chips or Champs’ i ystafelloedd Dwayne dosbarth ledled Cymru roedd Peel, Ryan Jones, Gavin Evans, and Kevin Morgan Ceri Sweeney, Ian Gough. Champs’ yn cynnwys enw ‘Chips or sgwad Cymru. dangos bod Diben y DVD yw

• • lleol wedi sefydlu Mae 13 o awdurdodau fersiynau lleol o Her Iechyd Cymru, Heriau Iechyd Lleol Abertawe, Castell-nedd Port Talbot, sef Casnewydd, Pen-y-bont ar Ogwr, Gwynedd, Ynys Môn, Conwy, Sir Benfro, 40 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 2 1 Argymhellion gallwn barhauiysgogigwelliannau. i sicrhau’reffaith fwyaf,rwyfynhyderusy i iechydpoblagweithiogydaphartneriaid gweithgareddau hynnysy’nperi’rrisgfwyaf opsiwn hawdd.Drwyganolbwyntioary Mae angeniddewisiadauiachfodyr iechyd einpoblogaeth,ynagendaenfawr. wella iechyd,afyddynhybuaccynnal iachach achreu amgylcheddaucefnogoli Mae datblygupolisïauisicrhaupoblogaeth Casgliad: Sicrhau bodcymunedaumwy Mabwysiadu ymagweddbartneriaeth Cymru Gwasanaeth Rhoi’rGorau iYsmygu iechyd llwyddiannus,megis wasanaethau arhaglenni gwella difreintiedig yngallucaelgafaelar camddefnyddio alcoholasylweddau. ymddygiadau peryglus,megis systematig tuagatymdrinag Gyfan a Menter Cefnau Cymru. 3 6 5 4 Nodi ffyrdd oatgyfnerthu arferion Sicrhau einbodyncodiproffil Casglu tystiolaethoeffeithiolrwydd Gwella mesurauiechyd y wlad. yn arbennigymmaesgofalsylfaenol a chymunedol. yn ydyfodol. ddechrau gweithio. y gwaith,dychwelydiddoneu ddatblygu gwasanaethaupriodol, gwella iechydynyGIG,megisdrwy gweithgarwch gwellaiechydledled Cymru felfframwaith mantellibob ddefnyddio brandHerIechyd gweithgarwch gwellaiechyd,drwy presennol ilywiogweithgarwch a chost-effeithiolrwydd arferion iarossydd euhangenarnynt yn gweithio igaelyrhelpa’rgefnogaeth galwedigaethol ialluogipoblooedran

41 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 Imiwneiddio iechyd y Imiwneiddio yw un o’r ymyriadau yn y byd. Mae’n cyhoedd mwyaf effeithiol gwaith o chwarae rhan allweddol yn y sy’n byw wella a diogelu iechyd a lles pobl gan yng Nghymru. Llywir ein strategaeth ac Imiwneiddio y Cyd-bwyllgor ar Frechu polisi imiwneiddio i’r Deyrnas sy’n argymell Unedig. Gall clefydau trosglwyddadwy goch, frech difrifol megis tetanws, polio, y neu a’r pas (pertwsis) achosi marwolaeth iechyd hirdymor. arwain at broblemau â Mae rhaglenni imiwneiddio effeithiol bobl sy’n chyfraddau uchel o ran nifer y i atal cymryd rhan ynddynt yn hanfodol yn ein clefydau o’r fath rhag digwydd ar gyfer imiwneiddio poblogaeth. Y targed yw 95% ac mae Cymru’n perfformio’n dda, hyd yn oed ymhlith poblogaethau difreintiedig.

Diogelu Iechyd Pobl Diogelu Pennod 3: 3: Pennod yn allweddol, ond yn un sy’n aml Mae’n rôl anweledig. Y paradocs o ran atal yw nad yw mesurau megis rhaglenni imiwneiddio a safonau bwyd a hylendid da effeithiol yn aml yn denu sylw’r cyhoedd hyd nes rhywbeth o’i le - ond maent yn diogelu aiff ein hiechyd a’n lles. Pan fydd safonau’n gostwng neu pan fydd bygythiadau posibl pandemig yn dod i’r newydd megis y ffliw amlwg, gall y canlyniadau i’n hiechyd a’n lles fod yn ddifrifol iawn. y cyhoedd, fel Datblygodd iechyd yn sgil y’i hadnabyddwn heddiw, iechyd. datblygiadau ym maes diogelu hysbys a Mae cynllunio ar gyfer risgiau cyn risgiau posibl i’n hiechyd yn parhau hungain bwysiced yn yr unfed ganrif ar ganrif ar ag yr oedd yn y bedwaredd ymarferwyr bymtheg. Mae arbenigwyr ac yn y maes hwn yn parhau i weithio megis i’n diogelu rhag bygythiadau a pheryglon clefydau trosglwyddadwy wedi amgylcheddol, ond maent hefyd ychwanegu mynd i’r afael â bygythiadau digwyddiadau posibl ymbelydredd, portffolios. cemegol a bioterfysgaeth at eu 42 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 • imiwneiddio perthnasol: Er enghraifft, cyncyflwyno’rrhaglenni haemophilus influenzaallidyrymennydd. cyflwynwyd brechlynnau newydd,megis Yn ystodyblynyddoedddiwethaf, Roeddcymaintâ50oblantyflwyddyn Lloegr bobblwyddyn. niwmococol difrifolyngNghymrua o danddwyoedynmarwheintiau • • • Blwch 21:Effaith imiwneiddioHib Lleihaoddniferyboblaoeddâ’r Arôlcyflwyno brechlyn Hib,lleihaodd Cyflwynwyd ybrechiad haemophilus nad oeddent wedi’uhimiwneiddio. clefyd hefydmewnplant acoedolion Nghymru aLloegr. plant odan5oed98y cantyng nifer yrachosiono’rclefydmewn influenza (Hib)yn1992. Ffigur 21:Effaith imiwneiddio,Hiber1990 100 150 200 50 0 1990 Brechiad Hib 1991 Cy wyno 1992 1993 1994 1995 rˆwpmath bynôlgr oedranachwarter, CymruaLloegr, Plantodan5oed 1996 Ffynhonnell: Adroddiadau labordy arheintiadau 1997 • • • • • 1998 Roeddcymhlethdodaueraill,megis Bufarwbron unobob20blant Roeddyrhanfwyafo’rplanta Yn2003,cynhaliwydrhaglen Gwelwyd lefelauisoglefydHibhefyd a ddatblygoddLidyrYmennyddHib yn erchyll. byddardod, confylsiynauanamdeallusol yn yrysbyty iawn acroedd angeniddyntgaelgofal influenza mathB[Hib]ymwthiolynsâl ddatblygodd yclefydHaemophilus ddigwyddodd rhwng2001a2003. yng nghyfraddau’rhaint Hiba ifanc iHibagwrthdroi’r cynnydd untro ihybuimiwneddplant Awstralia, CanadaacUDA. gwledydd eraillynEwrop, acyn ar ôlcyflwynobrechlyn Hibmewn 1999 2000 1990-2004, YrAsiantaethDiogeluIechyd 2001 2002 haemophilus influenzae Dal ifyny 2003 2004

43 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

Hyd-Rhag 2006 Hyd-Rhag

Ebr-Meh 2006 Ebr-Meh

Hyd-Rhag 2005 Hyd-Rhag

Ebr-Meh 2005 Ebr-Meh

Hyd-Rhag 2004 Hyd-Rhag 95.5% 93.4% 95.1% 95.0% 98.1% 96.5% 95.6% 94.8% 95.4% 94.0%

Ebr-Meh 2004 Ebr-Meh

Hyd-Rhag 2003 Hyd-Rhag

Ebr-Meh 2003 Ebr-Meh

Hyd-Rhag 2002 Hyd-Rhag

Ebr-Meh 2002 Ebr-Meh

Hyd-Rhag 2001 Hyd-Rhag

Ebr-Meh 2001 Ebr-Meh

Cover Y Gwasanaeth Adroddiadau

Hyd-Rhag 2000 Hyd-Rhag

Ebr-Meh 2000 Ebr-Meh

Hyd-Rhag 1999 Hyd-Rhag Ebr-Meh 1999 Ebr-Meh

Sir Benfro Powys Abertawe Conwy Gwynedd Wrecsam Cymru (gan gynnwys lleoliad anhysbys) Ynys Môn Sir Ddinbych Sir y Fflint Hyd-Rhag 1998 Hyd-Rhag Ffynhonnell: Iechyd Cyhoeddus Cenedlaethol

Chwarter

Ebr-Meh 1998 Ebr-Meh

Hyd-Rhag 1997 Hyd-Rhag cyn eu bod yn 1 oed

Ebr-Meh 1997 Ebr-Meh Hyd-Rhag 1996 Hyd-Rhag

Pertwsis Ebr-Meh 1996 Ebr-Meh

Hyd-Rhag 1995 Hyd-Rhag derbyn

Ebr-Meh 1995 Ebr-Meh

Hyd-Rhag 1994 Hyd-Rhag Ebr-Meh 1994 Ebr-Meh

Cyfradd 97.4% 97.1% 95.4% 95.3% 96.7% 96.0% 95.3% 94.0% 94.3% 96.9% 93.6% 98.6% 96.0%

Hyd-Rhag 1993 Hyd-Rhag

Ebr-Meh 1993 Ebr-Meh

Hyd-Rhag 1992 Hyd-Rhag Ebr-Meh 1992 Ebr-Meh

Talbot Hyd-Rhag 1991 Hyd-Rhag

Targed Cymru = 95% Targed Ebr-Meh 1991 Ebr-Meh

Port

bod yn 1 oed Nifer y plant sy’n cael brechiad Pertwsis cyn eu Pertwsis cyn eu sy’n cael brechiad Nifer y plant Hyd-Rhag 1990 Hyd-Rhag Adroddiadau COVER Imiwneiddio pump mewn un i blant cyn eu pen-blwydd yn un oed, Hyd - Rhag 2006 Rhag - Hyd oed, un yn pen-blwydd eu cyn blant i un mewn pump Imiwneiddio 0 0 0 0 8 7 0 9

: : Canran 1 . 3 yn erbyn Ffynhonnell: Canran sy’n cael eu brechu Cymru Gwasanaeth Iechyd Cyhoeddus Cenedlaethol

Ffigur 22: Ffigur 22: 1990-2006, Ceredigion Blaenau Gwent Tor-faen Casnewydd Caerdydd Caerffili Lleol Awdurdod Rhondda Cynon Taf Morgannwg Bro Pen-y-bont ar Ogwr Sir Gaerfyrddin Castell-nedd Merthyr Tudful Sir Fynwy Tabl Tabl Blwch 22: Imiwneiddio pump mewn un pump mewn Imiwneiddio Blwch 22: 44 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 yn yrysgolgydadiogelwchannigonol yn arbennigNeCymru,dechrau hyd. Gwyddomfodniferfawroblant, maent ynperiperyglgwirioneddolo brin ofarwolaethauyngNghymru,ond heintus bellachynachoscymharol imiwneiddio plant,maeclefydau Oherwydd llwyddiantyrhaglen Blwch 23:Imiwneiddioynerbynyfrech goch,clwy’rpennauarwbela ofn ycyfryngau himiwneiddio ynerbynpertwsisdilyn Lleihaodd cyfraddau’rplantagafoddeu • MaeCymruwedirhagoriarytarged yn unoed,erschwarterolaf2005. mewn uniblantcyneupen-blwydd o roi 95%oimiwneiddiadaupump 1990-2006, Adroddiadau COVERGwasanaethIechydCyhoeddus CenedlaetholCymru cyn eubodyn2oed Ffynhonnell: Canransy’ncaeleu brechu â’rdognMMRcyntaf Ffigur 23:Niferyboblagafoddbrechlyn MMR1

Canran 1 7 8 9 0 0 0 0 0

Hyd-Rhag 1990 Ebr-Meh 1991 Hyd-Rhag 1991 ganol y1970au.Er1990, Ebr-Meh 1992 Hyd-Rhag 1992 Ebr-Meh 1993 Hyd-Rhag 1993 Ebr-Meh 1994 Hyd-Rhag 1994 Ebr-Meh 1995 Hyd-Rhag 1995 Ebr-Meh 1996 Hyd-Rhag 1996 Ebr-Meh 1997

Chwarter Hyd-Rhag 1997 Ebr-Meh 1998 erbyn yfrech goch,clwy’rpennau eto. mae’r cyfraddauwediparhauigynyddu a diogeluiechydlleseinpoblogaeth. gallwn fyndi’rafaelâ’rdueddhon, â pholisiLlywodraethCynulliadCymru iddynt ddechrauynyrysgol,unol adolygu statwsMMRpobplentynwrth â’r rhaglenimiwneiddioplantathrwy a rwbela.Drwyannogrhieniiymgymryd Hyd-Rhag 1998 • Cyflawnodd15o’r22ofyrddau a chyflawnoddylleilloleiaf90%. oed ynystodchwarterolaf2006, Ebr-Meh 1999 ‘pump mewnun’plantun argyferybrechlynrhagorwyd arno iechyd lleolytarged o95%neu Hyd-Rhag 1999 Ebr-Meh 2000 Hyd-Rhag 2000 Ebr-Meh 2001 Hyd-Rhag 2001 Ebr-Meh 2002 Hyd-Rhag 2002

Ebr-Meh 2003 Targed Hyd-Rhag 2003

Ebr-Meh 2004 Hyd-Rhag 2004 Ebr-Meh 2005 Hyd-Rhag 2005

Ebr-Meh 2006

Hyd-Rhag 2006 45 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

80.0% 87.5% 88.4% 87.9% 87.1% 86.0% 85.8% 85.6% 85.1% 82.9% 82.3% 81.3% ledled imiwneiddio MMR dogn cyntaf o 2006 yn Cymru ac mae’r ffigurau amrywio o 80% yng Nghastell-nedd Ynys Môn i 91.8% yn Port Talbot a Thor-faen. eang rhwng cyfraddau Ceir amrywiad Sir Ddinbych Pen-y-bont ar Ogwr Sir Fynwy Sir Benfro Sir Gaerfyrddin Castell-nedd Port Talbot Cymru Conwy Wrecsam Ceredigion Abertawe Powys • lleol ledled o arfer da mewn ardaloedd Cymru eisoes. himiwneiddio. Mae gennym enghreifftiau

90.2% 90.0% 89.9% 89.9% 89.7% 89.4% 89.2% derbyn 91.8% 91.8% 90.8% 90.3% Cyfradd .2: Nifer y plant lleol a gafodd ddogn cyntaf o MMR cyn eu Pen-blwydd yn ddwy oed - 2006 - oed ddwy yn Pen-blwydd eu cyn MMR o cyntaf ddogn gafodd a lleol plant y Nifer .2: 3 cynyddu er 2003 a’r gyfradd dderbyn yw 88.2% o gymharu â bresennol targed 76% isel, ond maent yn is na’r o 95% o blant dwy oed o ganlyniad yn seiliedig ar wyddoniaeth wael. i straeon brawychus yn y cyfryngau MMR i Gymru wedi Mae’r cyfraddau Blaenau Gwent Rhondda Cynon Taf Merthyr Tudful Ynys Môn Sir y Fflint Morgannwg Bro Gwynedd Casnewydd Caerffili Caerdydd Tor-faen Lleol Awdurdod • Tabl Tabl Mae’r cynnydd hyd yma yn adlewyrchu’r y GIG gwaith caled a wnaed gan staff i annog rhieni i fynd â’u plant i gael eu 46 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 risg uchelbarhauiwynebuuwcho gall poblsy’nsymudiGymruowledydd ym mhoblogaethfrodorol Cymruond Mae’r rhanfwyafo’rachosionyndigwydd arwain atglefydmwydifrifol. mae triniaethwedidechrauiatalhynrhag eilaidd igaeleunodiargamcynnarac sgrinio cysylltiadauwedigalluogiachosion cyfryngau. Ymmhobdigwyddiad,mae hyn atbryderymhlithycyhoedda’r yn gweithio’nagosatblantacarweiniodd TB heintus.Roeddrhaio’rachosionhyn achosion yn2006obobliaudatblygu ailgychwyn, rydymwedigweldnifero digwydd mewnpoblhyˆ bod yrhanfwyafynachosionunigolsy’n cyfradd isnagwledydderaillyDU.Er dwbercwlosis sefyllfa dda yngNghymruoherwydd uchel o’rfath yngNghymru.Rydym mewn a 2006,cafwyddauddigwyddiad proffil cyhoedd panfyddant yn codi.Yn2005 brys aceffeithiol ifygythiadauiechydy iechyd ondsyddhefyd yndarparuymateb iechyd ywadeiladusystemausy’ndiogelu Un orolau allweddolygymuneddiogelu Rheoli AchosionoGlefydau Caiff Twbercwlosis bron 200 bob o bobl blwyddyn wybod nfelhenTByn yng bod Nghymru; ganddynt Yr heriauiwasanaethauTByw: yng Nghymru. ddatblygu’r clefyddrwygydoleuhamser wneud yneffeithiol. o glefydau ac ymchwilioiddyntyn caelei Leol isicrhaubodygwaith oreoli achosion timau IechydyrAmgylchedd Llywodraeth gweithio’n agosgyda chydweithwyr yny arfer ynlleolacgenedlaethol a’ifodyn Cenedlaethol yncwmpasupobparth bod yGwasanaethIechydCyhoeddus • • • • rheolipoblsy’nwyneburisgoddatblygu annogmudwyrnewyddigaelgafaelar annogpobliwneuddiagnosiscynnaro sicrhaubodybrechiad BCGyncaelei gymorth arbenigol,felyboangen o hynynbriodol,gydachyngorneu cyffuriau neusyddeisoesyndioddef ffurfiau oTBsyddagymwrthedd awgrymu bodganddyntTB byddant yndatblygusymptomausy’n wasanaethau gofaliechydyngynnaros wynebu risgisel,ynôlpobgolwg, TB panfyddyndigwyddmewnpoblsy’n ac Imiwneiddio argymhelliad yCyd-bwyllgorarFrechu ddarparu’n llawni’rgrwpiautarged ynôl . 47 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

r Yfed, a

Drwy ateb r. 200 o bobl ar fwy na r, r halogedig o gyflenwadau y gwersi a ddysgwyd gan y Tîm gyda Rheoli Achosion o Glefydau, ar yr argymhellion chamau gweithredu arnynti weithredu gan Adran Iechyd y Cyhoedd a’r Proffesiynau Dwˆ Iechyd, yr Arolygiaeth yng thrwy gynnwys argymhellion nghanllawiau cynllunio Llywodraeth Cynulliad Cymru. gweithredu Cenedlaethol wedi megis strategaethau llawer o’i wersi mewn rhagweithiol cyfathrebu achosion o glefydau. o Gryptosporidiwm, a ddeilliodd o ddwˆ dwˆ cronfeydd 33,000 a rhoddwyd hysbysiadau i tua i ferwi eu dwˆ o gartrefi heriau gwyddonol cymhleth, cafwyd risg cipolwg newydd ar y ffactorau sy’n gysylltiedig â’r organeb. yn ac â hwy’n effeithlon ac ymdrin ac ysgolion cynradd mewn effeithiol uwchradd. sy’n ystyried Cyhoeddwyd adroddiad Gwasanaeth Iechyd Cyhoeddus Mae’r yr achos Effeithiodd • • r mewn dwˆ Heintiau a gludir yng Ngogledd Cryptosporidiwm Cymru 2006 • o achosion o’r fath er mwyn gwella mesurau rheoli a lleihau bygythiadau a oedd yn gysylltiedig â’r organeb yn gyfrifol am yr achosion. Mae dysgu yn y dyfodol yn hanfodol. risg a oedd newydd ar y ffactorau

o newydd ar godi ymwybyddiaeth hylendid sylfaenol, drwy lansio reolau dau lyfryn. Mae Gwyliwch y Germau a gyhoeddwyd ym mis Mai 2006 yn mewn i staff rhoi cyngor ymarferol meithrinfeydd a sefydliadau cyn ysgol. a i Germau’ Mae ‘Dysgwch Wers 2006, gyhoeddwyd ym mis Hydref yn atgyfnerthu’r angen i atal heintiau y Prif ymateb i’r digwyddiad ar gyfer Swyddog Meddygol ym mis Ionawr 2006. Mae gwaith yn mynd rhagddo argymhellion, o hyd i weithredu’r ac mae’n bwydo’r Ymchwiliad Annibynnol a gadeirir gan yr Athro Hugh Pennington, a ddechreuodd ym mis wrandawiadau rhagarweiniol Mehefin 2006. mwyaf o E coli O157 safle’r ail achos yn y DU, gyda a gofnodwyd erioed achosion. Plant ysgol mwy na 150 o o’r rhai yr effeithiwyd oedd y mwyafrif arnynt, gyda mwy na 40 o ysgolion â’r achos. Er mawr yn gysylltiedig tristwch, bu farw un plentyn. cafwyd ffocws Yn dilyn yr achos, ar yr llawn Lluniwyd adroddiad 2005, Cymru oedd mis Hydref Ym • • • yn Ne-ddwyrain Cymru yn Ne-ddwyrain Blwch 24: Achosion o Glefydau Heintus Achosion o Blwch 24: - E coli O157 mewn Bwyd Heintiau Ymhlith yr heriau hyn mae i ymchwilwyr. ymchwilio, rheoli, cyfleu risg, ac, yn achos yr achosion o gryptosporidiwm, cipolwg Mae digwyddiadau o’r fath yn gofyn am ymateb iechyd y cyhoedd ar raddfa fawr, ac maent yn cyflwyno heriau cymhleth 48 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 sylfaenol rhwngtairffenomena wahanol: o’r diddordeb hwnwedidangosdryswch pandemig. Foddbynnag,maellawer y cyhoeddoranpotensialamffliw o ddiddordeb ynycyfryngauacymhlith amddiffyniad rhengflaendigonoli’rrhai bob gaeaf.Ceirbrechiadau sy’ndarparu firaol tymhorol, sy’ntuedduiddigwydd Mae Ffliw Tymhorol • • • Dros yblynyddoedd,gwelwydmwy Y Ffliw FfliwPandemig FfliwAdar FfliwTymhorol Gwasanaeth Iechyd CyhoeddusCenedlaetholCymru practis mewnpractisausentinelyng Nghymru1987-2006 Ffynhonnell: Cyfraddymgynghori clinigolhanesyddolfesul100,000oboblogaeth sentinel yngNghymrurhwng1987a2006 Ffigur 24:Cyfraddymgynghoriclinigolfesul100,000oboblogaethpractismewnpractisau

Cyfradd ymgynghori fesul 100,000 100 200 300 400 500 600 700 0 1987 1988 1989 (ffliw) ynsalwch 1990 1991 1992 Gweithgarwch tymhorol arferol tymhorol Gweithgarwch 1993

1994

1995 1996 Blwyddyn 1997 mwyaf agored iganlyniadauhaint. ffliw, pebaiepidemig yndigwydd. parhau iwyneburisgucheloddatblygu’r isel felbodunigolionynygrwpiauhyn yn erbynyffliw wediparhauyngymharol rhai âsalwchhirdymor sy’ncaeleubrechu o grwpiaudiamddiffyn megisyrhenoeda’r datblygu. Foddbynnag,maeniferybobl nid Nghymru wediparhau’ngymharol iselac gaeaf. Er2000,maeniferyrachosionyng feirysau sy’ndebygoloachosi’rffliw bob orau syddargaelynfyd-eanginodipa seiliedig arydystiolaethepidemiolegol Er bodyrhaglenfrechu yngymhleth,mae’n 1998 oes 1999 unrhyw Gweithgarwch tymhorol uwch na'r arfer uwch tymhorol na'rarfer Gweithgarwch Gweithgarwch epidemig Gweithgarwch 2000 2001 epidemigau 2002 2003 2004 Llinell sylfaen 2005 ffliw 2006 mawr

wedi

49 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 27.9% Ystadegau Iechyd Cymru 2007, Grwpiau Agored i Niwed Grwpiau Agored y galon, clefyd yr arennau, coronaidd diabetes ac ati eu himiwneiddio. Ffynonellau: Y Gyfarwyddiaeth Ystadegol, Llywodraeth Cynulliad Cymru. cael eu himiwneiddio, y bobl sy’n yn gallu adlewyrchu yn gyffredinol, a gwella’r mwy uchelgeisiol targed cael eu o bobl sy’n isel nifer gymharol grwpiau cleifion himiwneiddio mewn risg uchel.

n yˆ 68.2% Pobl H Ystadegau Iechyd Cymru 0% 70% a gafodd eu himiwneiddio yn erbyn ffliw dargedir Ffynhonnell: Canran y bobl mewn grwpiau a 2005-06, Cymru Y Gyfarwyddiaeth Ystadegol, Llywodraeth Cynulliad ffliw yn y gaeaf ffliw â’r flwyddyn flaenorol. i niwed â chyflyrau megis clefyd yn 2005 himiwneiddio yn erbyn y ffliw - 06. : Nifer y bobl mewn grwpiau a dargedir a gafodd eu himiwneiddio yn erbyn grwpiau a dargedir a gafodd Ffigur 25: Nifer y bobl mewn Cafodd tua 28% o gleifion agored Mae hyn yn gynnydd o 6% o gymharu 65 oed eu Cafodd 68.2% o bobl dros • • • Blwch 25: Y ffliw lefelau’r imiwneiddio Dylid gwella gofal drwy strategaethau a gyflawnir systematig rhagflaenorol, sylfaenol cyflawni’r ein bod yn sy’n sicrhau agored ac yn nodi cleifion sy’n targed meddygon i niwed drwy restrau yn golygu bod nifer teulu. Byddai hyn 50 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 AIDS yn enghraifft o bandemig, fodern o ledaenu’r clefydledledybyd.(Mae HIV/ feirws penodol, ondynhytrachat ybroses cyffredinol nadyw’ncyfeirio at unrhyw mathau eraillddatblygu mewnpobl. adar, megisH7N2,aphosibilrwyddygallai bryd, gannodibodsawlmatharalloffliw math H5NIoffliw adarsyddarledhyno ynghylch canolbwyntio’nbenodolary yn parhauiannogpoblfodofalus nesaf. Foddbynnag,maearbenigwyr gallai hynarwyddodechrau’rpandemig addasu ifodynfeirwsageirmewnpobl, marwolaethau uchel.Pebai’rfeirwsyn bynnag, roedd ganyrachosionhyngyfradd pobl ganSefydliadIechydyByd.Fodd dim ond200oachosionanodwydmewn fyd-eang. Erybufarwmiliynauoadar, bryd ogymharuâniferyramlygiadauyn â’r mathhwnoffliw yniseliawnarhyno yr achosionmewnpoblsy’ngysylltiedig ledaeniad parhausymhlithpobl.Maenifer dynol, acnidywwedidangosunrhyw mewn adarwediymaddasufelfeirws Ar hynobryd,nidyw’repidemigH5NI adnabyddus o’rrhainyw’rmathH5NI. y boblogaethadar. Ymathmwyaf o feirysauffliw sy’nbresennol ymhlith cyffredinol igyfeirioatniferofathau unigol, ondynhytrachmae’nderm Ffliw Pandemig Ffliw Adar -Nidywffliw adarynfeirws - Maepandemigynderm pandemig. gymdeithasol acyneconomaidd gany Affrica Islaw’rSaharayncaeleidiffeithio’n DU yncaelbuddoatal apharatoi,ond enghraifft, wediamrywioynôlgwladgyda’r chymdeithasol. Maeeffaith HIV/AIDSer sylweddol ochwalfaeconomaidda i’r cyhoedd,ceirhefydbosibilrwydd posibilrwydd oganlyniadauiechyddifrifol pandemig yngyfangwbl-ynghydâ’r all yrunwladddisgwyldiancrhageffaith 1968, ganamrywioorandifrifoldeb.Ni ugeinfed ganrif,ym1918,1957ac Profodd ybyddripandemigffliw ynyr epidemigau lleol. wedyn yngweithredu feldechreuwyr ymsefydlu ymmhobrhano’rDU,afyddai achlysurol a’rclystyraubachddechrau efallai wythnosiddwyaralli’rachosion bedair ichwewythnosgyrraeddyDUac megis yDwyrainPell,gallaigymrydrhyw bai pandemigyndechraumewnmanarall, her unigrywi’rbyd.Cred arbenigwyr, pe hyd nesybyddyndechrau.Rhyddhyn oherwydd niwyddwnpafeirwsybydd math pandemigoffliw ymlaenllaw, Ni allwnddatblygubrechlyn ynerbyn lledaenu arddiweddy1980au). o boblynfyd-eangersiddoddechrau sydd wediheintioamcangyfrifo45miliwn 51 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

i sicrhau bod gyda’n gilydd i ni weithio yn cael eu hylendid sylfaenol mesurau fel gyffredinol mabwysiadu’n deall a’u parodrwydd o’n strategaeth rhan annatod Mae’r posteri o’r 1940au gyffredinol. a siarad ar gyfer Pandemig Ffliw y DU ‘pesychu a thisian yn a’r slogan bod yr un mor berthnasol lledaenu clefydau’ yn ystod y ddau heddiw ag yr oeddent bandemig diwethaf. hefyd fod adolygiadau Mae’n werth nodi 1918 yn dangos diweddar o bandemig cwarantin bod mesurau sylfaenol o ran gan weithio ar y cyd â Chynllunio wrth effeithiol a hylendid yn gymharol leihau lledaeniad haint. ymwybodol Yng Nghymru, rydym yn llwyr o’r risg y bydd pandemig yn digwydd, ein bod â Gweinidogion Cymru i sicrhau yn barod. Mae angen a chymunedau. unigolion

gwyddom fod llawer y gellir Fodd bynnag, a fydd yn cael effaith ei wneud yn awr, i ar gyfer ymateb ein cynlluniau Adolygir Mae Llywodraeth yn barhaus. bandemig gyda Cymru yn gweithio Cynulliad y DU i sicrhau y DU, ar Gynllun llywodraeth gwrthwynebu Gymru’r mesurau bod gan i leihau salwch ac priodol a allai helpu a chyda’r Gwasanaeth achub bywydau, Cenedlaethol a’r GIG Iechyd Cyhoeddus sicrhau bod cynlluniau yng Nghymru i lleol ar waith pe bai cenedlaethol a pandemig yn digwydd. Mae hylendid - personol ac amgylcheddol yn ystod pandemig a chyn pandemig. clefydau trosglwyddadwy. gwaith o reoli y clefyd Os gellir lleihau’r graddau y bydd bydd y gallu yn lledaenu ledled Cymru, yna sefyllfa yn dod yn llawer haws. i reoli’r o fod yn Mae ein cynlluniau’n annhebygol llwyddiannus heb gymorth gweithredol i’r - bob amser wedi bod yn ganolog 52 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 Heintiau aDrosglwyddir ynRhywiol • • • Blwch 26:HeintiauaDrosglwyddir ynRhywiol MaeniferyrachosionoGonorea Dynionsy’ncyfrifam46% o’r Cafwyd cynnyddynniferybobl er 2000. â 41%yn2000. mlynedd gyda chynnyddo46% hefyd wedicynyddudros bum achosion bellach,ogymharu Meddygaeth Genhedlol-wrinol â Chlamydiasy’nmyndiglinigau Genhedlol-wrinol yngNghymru2006YrAsiantaethDiogeluIechyd Ffynhonnell: Niferyrachosionnewyddmewnclinigaumeddygaeth Ffigur 26:Heintiauadrosglwyddir ynrhywiol

Nifer yr achosion 2,000 1,000 3,000 4,000 0 clamydia Haint syml achos cyntaf Dafadennau Gwenerol Herpes gwenerol achos cyntaf simplecs

Gonorea syml

Cynulliad Cymru. YrAsiantaethDiogelu Iechyd. Y GyfarwyddiaethYstadegol, Llywodraeth Ffynhonnell: YstadegauIechyd Cymru2007, • asymptomatig achos cyntaf Cynyddodd cyfraddau’rhaintHIV Haint HIV rhwng 2000a2004(473i694). a oeddnewyddgaeldiagnosis. lleihad bachyn2005i 97oachosion niferoedd blaenorol, ondgwelwyd yn amlwg2003,ogymharuâ ac eilaidd sylfaenol heintus Sif lis gyda symptomau, achos cyntaf Haint HIV nid AIDS (2 yneddgyntaf) Sif lis cudd cynnar

53 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 aeruginosa Pseudomonas ynghylch materion Rhywogaethau Enterobacter â’r Serratia Rhywogaethau afael i’r ceulasau Staffylococi negyddol Staffylococi mynd Staffylococws awrëws (MRSA) awrëws clefyd er enghraifft andwyol, o effeithiau ac salwch acíwt a all achosi llid y pelfis, anffrwythlondeb. o brif achosion sy’n un a chynyddu’r iechyd rhywiol Bydd gwella atal megis condomau defnydd o ddulliau gynyddol hon. broblem yn helpu i leihau’r o ymyriadau iechyd y Yn unol â llawer atal yn werth da am arian cyhoedd - mae bod costau oes trin gan yr amcangyfrifir fesul claf. HIV yn £200,000 mwy difrifol a marwol. Ers datganoli, mae’r pedair gwlad yn y DU (Cymru, a’r Alban) Iwerddon Gogledd Lloegr, wedi iechyd heintiau a ddelir wrth gael gofal gwahanol. mewn ffyrdd Organebau Klebsiella Rhywogaethau

Niwmonia Strepococws diagnosio eu Enterococws Rhywogaethau gaiff a Staffylococws awrëws (MSSA) awrëws rhywiol (E.coli) yn Escheirchia coli Escheirchia

30 40 20 10 Heintiau fesul 100,000 o ddyddiau gwely ddyddiau o 100,000 fesul Heintiau

ar gyfer Cymru gyfan Ffynhonnell: Y deg prif haint llif y gwaed (bacteremia) Rhaglen Heintiau sy’n Gysylltiedig 2006, fesul 100,000 o ddyddiau gwely, â Gofal Iechyd Cymru, Gwasanaeth Iechyd Cyhoeddus Cenedlaethol Cymru Ffigur 27: Heintiau llif y gwaed

Blwch 27: Heintiau Llif y Gwaed a Bacteremia Blwch 27: Heintiau Llif y Gwaed

ymdrechion er gwaethaf yng Nghymru, angen i ni cyfraddau. Mae i leihau’r debygol bod y cyfraddau’n gydnabod y nifer wirioneddol. o danamcangyfrif sydd â Chlamydia, er Gall llawer o bobl ac efallai fod yn asymptomatig enghraifft, bod o’r ffaith na fyddant yn ymwybodol - ac o bosibl eu bod ganddynt yr haint y mae iddi lawer haint, yn trosglwyddo’r o heintiau Mae lleihau nifer yr achosion yn her sy’n gysylltiedig â gofal iechyd Cymru. fawr i’r system iechyd ledled i Mae heintiau o’r fath yn peri gofid hirach yn yr ysbyty, gleifion, arosiadau Heintiau sy’n gysylltiedig â gofal iechyd Heintiau sy’n gysylltiedig y clefydau a yn nifer Ceir cynnydd drosglwyddir ac weithiau mae iddynt ganlyniadau 54 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 • • • • Mae’rgyfraddhonwedigwella yn Yn2006/7, roedd ganGymrugyfradd Maemwyafrifyrheintiaullifgwaed Achosiryrhaintllifgwaedmwyaf 1 Hydref 2004a30Medi2005. gwrthsefyll methisilin. o staffylococws awrëws sy’n ystod ypedair blynedddiwethaf. o 8.08fesul100,000 achosion mwyaf cyffredin ohaintllifygwaed, y mae’neiolyguywmaidyna’rmath achosion) oheintiauE.coli,ycyfan yn golygubodproblem fawr(neu ffaith bodE.coliarfrigyrhestrhon darpariaeth gofaliechyd.Nidyw’r achosion afyddyngysylltiedigâ wrinol ynbennaf.Dimondrhano’r yn gysylltiedigâheintiau’rllwybr E.coli yndeillioo’rgymunedacmaent dadansoddi’r datahwnrhwng gwaed yngNghymruersiniddechrau achos mwyafcyffredin haintyllif Escherichia coli(E.coli).Dymafu y cyfnodhwnganyrorganeb cyffredin yngNghymruargyfer Rhaglen Heintiausy’nGysylltiedigâGofalIechydCymru,Gwasanaeth IechydCyhoeddusCenedlaetholCymru Ffynhonnell: CyfraddauMRSAynyllifgwaed(bacteremia) fesul100,000oddyddiaugwely 2001-2007 Ffigur 28:CyfraddauHaintMRSA

Cyfradd fesul 100,000 o ddyddiau gwely 10 15 5 0 2001-2002 Cymru 2002-2003

2003-2004 Blwyddyn Gofal IechydYGwasanaeth IechydCyhoeddus Cymru argyferHeintiausy’n Gysylltiedigâ • • Cenedlaethol. Ffynonellau: • Staffylococws awrëws (MRSA) Mae’rpedwarhaintllifygwaeduchaf Bob mis,maetua215ogleifiondros 2004-2005 hunain yngyffredin iawn. gan fodheintiau’rllwybrwrinoleu yn lleihauledledCymru. yr achosionobacteremia MRSA Cymru Gyfan,ganddisgyno’r sydd ynychwechedsaflerhestr adlewyrchu’r ffaith bodnifer gyntaf oddadansoddiachan pumed safleynystodyflwyddyn yn unig,fwyneulai. streptococws yndeillioo’rgymuned iechyd ynachlysurol. Maeniwmonia yn gysylltiedigâdarpariaethgofal rhywogaethau Enterococws hefyd Staffylococws awrëws (MSSA)a y gymunedynbennaf,erbod(E.coli), yn adlewyrchu heintiauagafwydyn clostridium difficile (C.difficile) 65 oedyncaelprawfpositif argyfer Adroddiadau CoverCymru:Rhaglen 2005-2006 2006-2007

55 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 Sgrinio Mae’r Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol yn cynghori Prif Swyddogion Meddygol y pedair gwlad yn y DU ar bob agwedd ar y safbwyntiau polisi bolisi sgrinio. Caiff ar gyfer y Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol eu diweddaru bob blwyddyn ac maent bellach yn cynnwys gwybodaeth gan y gweinyddiaethau datganoledig lle mae eu polisïau’n wahanol i’r rhai yn Lloegr. gwael bod lefelau cydymffurfiaeth ddangos hylendid meysydd megis mewn gan staff pryder sylweddol. parhau i beri dwylo yn o arfer da yng enghreifftiau Mae gennym dangos bod strategaethau Nghymru sy’n gymhwysir yn systematig ar rhagweithiol, a yn gallu lleihau nifer ysbyty, draws y system a ddelir wrth gael yr achosion o heintiau angen i ni oll ddysgu o’r gofal iechyd. Mae dangos yng Nglan Clwyd sy’n enghreifftiau ond bod angen cael effaith bod mentrau’n amser. eu cynnal dros Cynulliad Ym mis Medi 2006, gwnaeth sylweddol Cenedlaethol Cymru ei gyfraniad gyflwyno ei hun at yr agenda hon drwy gwneud is-ddeddfwriaeth a oedd yn ei GIG yn ofynnol i Ymddiriedolaethau’r Iechyd Lleol Powys benodi a Bwrdd yn hyrwyddwyr cleifion o ran materion a rheoli ymwneud â glanhau, hylendid y cyhoedd heintiau i sicrhau bod safbwynt yn cael ei gynrychioli ar lefel Bwrdd Ymddiriedolaethau. anodd Efallai ei bod yn swnio’n broffesiynol unrhyw dychmygu sefyllfa lle nad oes ond oddefgarwch o gwbl o ran heintiau, dyma beth fydd cleifion a’u perthnasau’n parhau i’w ddisgwyl. Ceir tystiolaeth gan systemau gofal iechyd eraill bod modd lleihau nifer yr heintiau a ddelir wrth gael gofal iechyd ymhellach. mae tystiolaeth Mewn ysbytai, er enghraifft, yn parhau i ffurfiol storïol ac archwiliadau hon, rydym wedi Ers cyflwyno’r broses Dengys gwneud cynnydd sylweddol. y canlyniadau astudiaeth ddiweddaraf o nifer yr Gymdeithas Heintiau Ysbyty â achosion o heintiau sy’n gysylltiedig gyfradd i gofal iechyd mai 6.3 y cant yw’r Gymru, o gymharu â chyfartaledd y DU o 7.6 y cant. Mae hwn yn llwyddiant mawr i Gymru, er bod llawer o waith pellach i’w wneud o hyd i leihau cyfraddau heintiau sy’n gysylltiedig â gofal iechyd ymhellach fyth. Mae’n debygol bod nifer o ffactorau’n gysylltiedig â’n llwyddiant cymharol, gan gynnwys yr ymagwedd wahanol a fabwysiadwyd gennym. hon, rydym wedi broses Ochr yn ochr â’r lleihau heintiau, gan ei datblygu targedau gwneud yn ofynnol i bob ymddiriedolaeth blynyddol ei tharged y GIG gofrestru ar gynnydd. a chyflwyno adroddiadau y hon ddatblygu, caiff i’r broses Wrth o rhaglen lleihau heintiau ei rhaeadru amcan amcan lefel ymddiriedolaeth i lefel cyfarwyddiaeth, gan gynyddu leol am y targed. perchenogaeth datblygiadol o Gymru ddull Mae gan Mae ein a rheoli heintiau. ar atal weithredu ar hyn o bryd a ddefnyddir dull o weithredu, yn pwysleisio ledled Cymru, mewn ysbytai personol pob aelod o staff mai cyfrifoldeb atal, gan symud oddi gofal iechyd yw o’r brig i’r bôn i sylfaen wrth strwythur gyda pherchenogaeth lawer ehangach rheoli heintiau. Mae hyn leol am faterion gan bawb gyfraniad i’w yn cydnabod bod heintiau. wneud wrth atal 56 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 mewn sawl agwedd. mae hynynddangosydd o’nllwyddiant yn anweledigi’rcyhoedd iraddauhelaeth, dipyn o’rgwaithawneir ynparhauifod a lleseinpoblogaeth. Er bodrhancryn mwyn cynnalcynnyddadiogeluiechyd ystod eangoboblynymaeshwner yn anochel,bodangenymgysylltuag amrywiaeth oweithgareddau’n golygu, mesurau hylendidsylfaenol.Mae’r tystiolaeth i’rbroses arferol ohyrwyddo o’r broses soffistigedig ogasgluaastudio cwmpasu amrywiaethoweithgareddau, Mae diogeluiechydyngymhleth;mae’n Casgliad tua diwedd2008-09. a menywodrhwng5074oedyndechrau rhagwelir ybyddsgriniorheolaiddiddynion coluddyn yngNghymruwedidechraua ddatblygu’r rhaglensgriniocansery newydd eugeni.Mae’rgwaitho ffetws asgrinioclywgwaedbabanod cynenedigol argyferabnormaleddau’r canser yfron achanserserfigol,sgrinio o bryd,maerhaglennisgrinio’ncwmpasu gan Wasanaethau SgrinioCymru.Arhyn trefnu a’ucyflwynoarlefelgenedlaethol Yng Nghymru,caiff rhaglennisgrinioeu 1 Argymhellion 5 4 3 2 Cyflawni’rtarged imiwneiddiogorau Parhauâ’rrhaglennisgriniopresennol Cynllunioargyferachosionoglefydau Rhoimesurauarwaithileihau’r Parhauireoli alleihauHeintiausy’n newydd posibl a’igynnal. cymryd rhanagweithredu rhaglenni gan sicrhaubodniferfawroboblyn ar Drosglwyddir ynRhywiol cynnydd mewnHeintiaua Gysylltiedig âGofalIechyd gyfer pandemigffliw. raddfa fawr, gan gynnwys paratoi ar 57 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cyrmu 2006

Ynni 10,000,000 Ewrop Niwclear Rheilffyrdd (<1/100K) 1,000,000 DIOGEL IAWN Hedfan Cwmnïau Cofrestredig 100,000 Gyrru 10,000 Siartredig Hediadau iechyd, gan ddysgu o’r ym maes gofal a’r safonau diogelwch dulliau gweithredu a gyflawnwyd mewn diwydiannau gwasanaeth eraill. rheng flaen, o ran gwaith caled staff gan gyfuno ag arweinyddiaeth yr Adran Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn y Gweithwyr Iechyd Proffesiynol Llywodraeth Cynulliad Cymru, a’r sefydliadau cyflawni iechyd megis y Gwasanaeth Iechyd Cyhoeddus yng Nghymru bod Rydym yn ffodus gennym ymateb clir i’r agenda ansawdd diogelwch cleifion a gofal iechyd Cemegion Gweithgynhyrchu WEDI'I REOLEIDDIO 1000

Dringo 100 Nifer yr achosion ar gyfer pob marwolaeth Gofal Iechyd Mynyddoedd Bynji

Neidio (>1/1000) 10 PERYGLUS 1 1 10 100 1,000 10,000 100,000

Ffigur 29: Pa mor Beryglus yw Gofal Iechyd?

Gwella Diogelwch Cleifion Diogelwch Gwella Pennod 4: 4: Pennod yn galed y blynyddoedd, ymdrechwyd Dros iawn i sicrhau bod ansawdd gwasanaethau yn y GIG yng Nghymru yn uchel, ac mae yn haeddu llawer o glod am hynny, ein staff ond mae llawer i’w wneud o hyd. Ein nod gwasanaeth gofal iechyd o’r radd yw creu flaenaf yng Nghymru gan fanteisio ar egni hyderus y bydd y Dylai cleifion deimlo’n nid yn ei gofal a gânt yn hybu eu hiechyd, yn y fantol. Mae ansawdd yn bwysig. roi diogelwch Gwyddom fod angen i ni wella ei ddefnyddio. y gwasanaeth ac a lywir gan y rhai sy’n a brwdfrydedd y rhai sy’n gweithio yn 58 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cyrmu 2006 o gleifionmewnol (AtebionIechyd Cymru gael etoiGymru, gydamwyna610,000 blwyddyn. Ernadyw’r cyfrywffigurau ar anafiadau ynsgilgofal mewnysbytybob a dderbynniri’rysbyty, sef15miliwno na 40oanafiadauam bob 100ogleifion meddygol mewnysbytaiynunigfwy Yn UDA,maecyfraddyranafiadau ar draulcleifiona’rgwasanaethiechyd. Mae esgeulusoansawddyndigwydd gofal iechydyngNghymru. gwella ansawdddiogelwcha Meithrin “ewyllys”argyfer academaidd ledledCymru. Arloesi mewnGofalIechydachydweithwyr a’r AsiantaethGenedlaetholArwainac Cenedlaethol, CanolfanIechydCymru strategol: Ewyllys,Syniadaua elfennau hanfodolargyfergwelliannau yn defnyddiomantrasymliddisgrifio’r Gwella GofalIechydynBoston,UDA Mae eincydweithwyrynySefydliad Ffordd StrategolYmlaen Mae Schoenetalyneinhatgoffa ysbyty yngNghymrubobblwyddyn. 240,000 oanafiadauynsgilgofalmewn byddai hyn,obosibl,yngolygumwyna rhwng 1Ebrill2005a31Mawrth2006), ysgogi gwelliannauyngNghymru. enghreifftiau niferusoragoriaethwrth hon gyda’ngilydd,ysyniadauarhaio’r o’r rhesymaudros fyndi’rafaelâ’rher Bydd ybennodhonynadolygurhai waith -gweithredu. arfer, acynamae’nrhaidichiroi hynar syniadau ynghylchdewisiadauamgeni’r ewyllys iwella,mae’nrhaidbodgennych Gweithredu. Mae’nrhaidichifedduaryr (sy’n rhyngweithio’nfwy â’nsystem) systemau iechyd modern. bod hwnyn batrwmcyffredinol ymhlith Mae’r datahwnaceraill yndangos yn eutrinsylwiarygwallauhyn, (Tablau 4.1a4.2)body cleifionyrydym bodangennewidsylfaenol. o’r farn a bodmwynahanner eincleifionsalach

59 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cyrmu 2006 % % 31 19 41 83 16 54 Alm Alm

54.9%) 54.9%

(Acíwt:

% % 30 22 45 75 23 44 UD UD cael

Ataliol:

wedi

wyddonol % % 14 17 42 72 30 52

DU DU megis diabetes ac fredin yn

56.1%;

% % 20 18 54 61 27 52 SN SN nodwyd Cronig: Mae’r “Gyfradd Ddiffyg”

cyfranogwyr

% % ofal 17 19 46 74 21 61

Can Can 53.5%; Roedd o

gan wrth ystyried 25 o gyflyrau cyffredin gynnwys clefyd cyf glun. anafiadau megis achosion o dorri’r McGlynn et al, ‘The quality of health care to adults in the United States’. New delivered England Journal of Medicine 2003; 348: 2635- 2645 (Mehefin 26, 2003) Casgliad: Canlyniadau: • o ran ansawdd technegol gofal iechyd America tua 45% in Six Countries’ Health Affairs, Health Problems 10.1377 (2005) Health Affairs, % % 19 51 70 26 23 48 Aws Aws

6712

gyfer

ansawdd

meddygol

ddangosyddion

clinigol the Pulse of Schoen C et al, ‘Taking

gleifion

yn ogystal â gwaith atal o gofal Cofnodion 439 30 o gyflyrau acíwt a chronig,

• • Dull: Nid yw Gofal Iechyd yn Ddibynadwy •

Gwall Ddifrifol Achoswyd Problem Heb Ddweud yn Dim ond mân newidiadau, y System gweithio’n dda Angen newid sylfaenol Angen ailadeiladu’r system yn llwyr o niwed Canfu astudiaeth arall yr un lefel Awstralia â Schoen et al a McGlynn yn yn ein Mae McGlynn a’i chydweithwyr bod gwerthuso trylwyr yn ategu hatgoffa canfyddiadau’r cleifion hyn. Ffynhonnell: Tabl 4.2: Barn Iechyd Oedolion Salach am y System Tabl : Profiad Oedolyn Salach o fod yn yr Ysbyty yr Ysbyty fod yn o Salach Oedolyn 4.1: Profiad Tabl with Systems: Experiences of Patients Health Care 60 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cyrmu 2006 arall sy’ndigwydd ymmaesgofal iechyd. helaeth o’r hawliadau hyn,a’rsawl anaf Nghymru. Gellidbodwedi osgoicyfran clinigol gwerthrhyw£20.3 millionyng enghraifft, cafwydhawliadauesgeuluster yn wirhefyd,anffodus. Yn2005-06,er wrth iansawddwella.Mae’rgwrthwyneb eraill, cydnabyddirbodcostau’nlleihau ansawdd achost.Mewndiwydiannau anwybyddu’r cysylltiadclirsyddrhwng brif flaenoriaeth,byddai’nafresymegol Er maiansawddygwasanaethyw’r Ffynhonnell: RuncimanB,AustraliaPatientSafetyForum,daw’rdatao’rAmericanHealthcare QualityReport(2006) Ffig 30:Derbynygofalpriodolargyfercyflwr

Derbyniwyd Dibyniaeth aralcohol Torri'r glun Fbrilio atrïaidd Clefyd wlserpeptig Clefyd adrosglwyddir ynrhywiol Niwmonia agafwydynygymuned Haint yllwybrwrinol Cur pen Diabetes melitws Hyperlipidemia Gordyant prostatig anfalaen Asthma Canser ycolona'rrhefr Osteoathristis Cy yrau orthopedig Iselder Clefyd rhwystrol cronig yrysgyfaint Clefyd serebrofasgwlaidd Methiant gorlenwadygalon Pwysedd gwaeduchel Clefyd coronaidd ygalon Poen ynrhanisafycefn Gofal cynenedigol Canser yfron Cataract oherwyddhenaint Cyﬂwr 0 Canran yGofalaArgymhellir aGafwyd 20 Mae cyflawnicanlyniadauarlefel ewyllys rheolwyrdaiwneudffordd ewyllys arboblefel,ondynarbennig, y systemneu’rsefydliadyngofynam Mae gennymycymorthgofynnolhwnnw a’r sefyllfaarferol ynanghyfforddus. newydd oweithredu ynddeniadol rhan yneu gofal. eu meithrin asutydylaicleifiongymryd cyflawni gwaith,suty caiff cydberthnasau syniadau newyddynghylch sutydylid Bydd ysystemnewydd yngofynam ar sawllefelbellachyng Nghymru. 40 60 80 100

61 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cyrmu 2006

radd system

o’r

hon

weledigaeth

Oes

ddogfen

cyhoeddus Cynllun y

cymdeithasol yn

2015.

harwain

fewn

ein o

gofal

erbyn a yn

chynrychiolwyr pholisi, amlinellwyd fydd

a 100,000 o fywydau” a yr “Ymgyrch gyflawnodd ei nod o arbed bywydau drwy gymhwyso’r chwe menter o safon systematig. hyn, mewn ffordd Mae’r Sefydliad Iechyd yn Elusen y DU a gyflwynodd y “Fenter Cleifion mwy Diogel” i fwy na 40 o ysbytai ledled y DU a buom yn rhan o’r fenter hon. a flaenaf iechyd a a Annibynnol iechyd Ymddiriedolaethau ar ansawdd drwy gomisiynu a Llwybrau Ansawdd gofal a chefnogaeth gyhoeddus i staff gosod safonau heriol ond cyraeddadwy cryfhau’r pwyslais ar gyflawni ymyriadau sy’n achub bywydau ‘peiriant ar gyfer newid’ gwella ansawdd alinio’r gweithgareddau cryfhau pwyslais BILlau/ gwneud iawn ansawdd y trefniadau swyddogaeth gliriach ar gyfer cleifion • • • • Ail-alinio Ansawdd • • • • Blwch 27: Y Cynllun Gwella Ansawdd Blwch 27: Y Cynllun Gwella Ansawdd Gofal Iechyd Rhaglen Sylfaen

agos

thîm

flaen

allweddol, gweithio’n rheng Cyflenwi

Gwasanaethau

staff

Cynllun cyhoeddodd

syniadau

gan rydym

Iechyd

bolisi

Mae’r

Adran

Nghymru,

2006.

ddatblygwyd ddogfen

diogelwch a gofal iechyd yng Nghymru yng gofal iechyd a diogelwch Yng Defnyddio “Syniadau” er mwyn gwella ansawdd ansawdd gwella er mwyn “Syniadau” Defnyddio gyda’r Cymdeithasol a yn y Byddwn yn datblygu’r syniadau hyn mewn partneriaeth, gyda’n cydweithwyr yn GIG Cymru a hefyd gyda chymorth cydweithwyr yn y strategol ac ymarferol Sefydliad Gwella Gofal Iechyd (Boston) a Sefydliad Iechyd (DU). Mae gan y Sefydliad Gwella Gofal Iechyd enw da rhaglenni rhyngwladol am weithredu gwella ar raddfa fawr megis 62 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cyrmu 2006 y broses oddarparugwasanaethau. gwelliant orancost-effeithiolrwydd wedi dangoslleihadmewnniweda rhan ofentergydweithredol yDU, pedwar ysbytyledledCymru,fel a ddatblygirarhynobrydmewn Mae’r FenterCleifionMwyDiogel ansawdd diogelwchagofaliechydyngNghymru Ysgogi’r gwaith“gweithredu” argyfergwella Blwch 29:MenterCleifionMwyDiogel:GlanClwyd 2 1 100,000 oFywydau Blwch 28:Newidiadaui’rYmgyrch DarparuGofalDibynadwysy’n LleoliTimauYmatebBrys Figur Ffynhonnell: YsbytyGlanClwyd GIG Siroedd Conwy a Dinbych (Trawiadau aryGalon) Cnawdnychiant Myocardaidd Acíwt seiliedig arDystiolaethgyfer

Canran y gydymffurfiaeth 31 : Cydymffurfiaeth â Hylendid Dwylo Ward A 100 70 80 90 20 30 40 50 60 0 1 07/12/05 08/12/05 15/12/05 22/12/05 29/12/05 05/01/06 15/01/06 Dyddiadau'r archwiliadau Dyddiadau'r 20/01/06 25/01/06 unedau gofaldwys. i ymyriadaumwycymhlethmewn golchi eudwylocynarchwilio cleifion syml yrolwg,megismeddygonyn Mae’r fenteryncynnwysnodau 6 5 4 3 AtalHeintiauLlinellGanolog AtalNiwmoniasy’nGysylltiedigâ AtalHeintiauSafleLlawfeddygol AtalDigwyddiadauAndwyolyn Pheiriant Anadlu ymwneud âChyffuriau 03/02/06

10/02/06 16/02/06 23/02/06 03/03/06 Hylendid dwylo 09/03/06 16/03/06 63 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cyrmu 2006

Cyfartaledd Symudol ag anadlu gysylltiedig dwys sy’n wedi diflannu bron cynorthwyedig Dwys wedi lleihau. yr Uned Gofal bod 350 yn fwy gwaethaf y ffaith o gleifion wedi cael eu trin dros flaenorol o gymharu â’r lefel yn llwyr, hyd yr arhosiad yn o 30%. Ac mae y ddwy flynedd diwethaf. gan arbed £78,000 yn y gyllideb feddyginiaethau er dwylo (fel uchod) ran golchi gofal ar yr uned Mae niwmonia • chanlyniadau gofal iechyd gwahanol ac fe’i haddysgir i weithwyr gofal iechyd yng Nghymru, a’i ledaenu proffesiynol fel rhan o Fenter Cleifion Mwy Diogel y Sefydliadau Iechyd. Ledled Cymru, mae’r Asiantaeth Genedlaethol Arwain ac Arloesi mewn Gofal Iechyd, y Gwasanaeth Iechyd Cyhoeddus Cenedlaethol a Chanolfan Cyfnod

gynhaliwyd a hwn, Hyd Arhosiad Cymedrig (dyddiau) gyda chyfyngau hyder prosiect

4 2 0 8 6 y

14 12 10 20 18 16 2: Cyfartaledd Hyd yr Arhosiad yn yr Uned Gofal Dwys Gofal Uned yr yn Arhosiad yr Hyd Cyfartaledd 2: dyddiau mewn arhosiad yr Hyd 3 Ffigur Ffigur amser ar yr Uned Gofal Dwys ac mae angen llai o feddyginiaethau arnynt, o lefel gydymffurfio mae wedi gwella’r a Dinbych, sy’n Conwy Siroedd mwy na Glan Clwyd, wedi rhedeg ei chyfradd o ddigwyddiadau haneru andwyol. wedi lleihau. Uned Gofal Dwys a’r ysbyty llai o Mae cleifion bellach yn treulio yn yr Mae’r gyfradd marwolaeth ac ysbyty yn nodi llai o heintiau; Mae’r GIG mae Ymddiriedolaeth Er 2004, • • • • Gweithredodd gan dîm amlddisgyblaethol, mewn modd gan ddefnyddio’r “Model ar soffistigedig, gyfer Gwella” i ysgogi gwelliannau o ran ansawdd ar draws ei ymddiriedolaeth. syml ond pwerus ar gyfer Mae’n offeryn cyflymu gwelliannau. Defnyddiwyd y model hwn yn llwyddiannus iawn gan gannoedd o sefydliadau gofal iechyd mewn llawer a o wledydd i wella llawer o brosesau 64 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cyrmu 2006 yn flaenaf i’npoblogaeth, felydisgrifiwyd Mae cyflawnigwasanaethau o’rradd leihau cyfres gyffredin owallau. ar leihauniwedi5miliwnogleifiondrwy Mae’r ymgyrch bresennol yncanolbwyntio ar sailtystiolaethmewnmoddsystematig. gyflawnadwy. Gwyddomeisoes fod dros yr achubwydmwyna100,000ofywydau adeiladu arwaithynyrUnolDaleithiau,lle achub bywydalleihauniwed.Rydymyn cyflwyno amrywiaethoymyriadauaallai er mwyngalluasesuameintiolieffaith paratoadol ynmyndrhagddo’nbarhaus Erenghraifft,gwella arnynt. maegwaith eu datblyguynyDUaledledbyd, sefyllfa ddaiddysguofentrauagaiff oherwydd yngNghymru,rydymmewn yn gwneudhynareinpenhunain, Gwella AnsawddGofalIechyd.Nidydym ar ysyniadauaamlinellwydynCynllun Llywodraeth CynulliadCymruiweithredu Iechyd Cymruyngweithiogyda • • • • • • Camau Gweithredu 5 MiliwnoFywydau” Blwch 30:Newidiadaui’r“Ymgyrch Cynllun Oes Cynnwys Byrddau Darparu GofalDibynadwysy’n Lleihau Cymhlethdodau AtalNiwedrhagMeddyginiaethau AtalHeintiauMRSA AtalWlserauPwysau 18 Methiant GorlenwadyGalon seiliedig arDystiolaethgyfer Llawfeddygol -Mabwysiadu Rhybudd Mawr “SCIP” mis yn , ynuchelgeisiolac sgil hyrwyddo chwe ymyriad eu hosgoianodwydyny oedi, diymadfertheddagwastraff ygellir nifer yrachosionofarwolaethau,poen, ac erbyn2015,byddCymruwedilleihau Gan ddefnyddioymagweddauo’rfath, ac amserol sy’ncanolbwyntioaryclaf). (gwasanaethau diogel,effeithiol, effeithlon waith ardrawsypumparthansawdd clinigol, abyddmesuraulefelsystemar safonau uwchorangwasanaethau a thargedau sy’n iechyd yngNghymrueilywioganamcanion yng Nghymru.Erbyn2008/9,caiff gofal ansawdd asafonau’rgwasanaethauiechyd gynnydd ardderchog wrthddatblygu Gwasanaethau CymdeithasolaGIGCymru gan eincydweithwyrynyrAdranIechyda Dengys dogfennaupolisiacarferdiweddar gyflawni’r nodauhyn. arweiniad clinigol,afyddyneingalluogii dysgu yneingwasanaethauiechydac ar waith,a’nbodynhyrwyddodiwylliant gennym ysystemaua’rgwiriadaucywir Drwy gydweithio,gallwnsicrhaubod dod ardraulcleifiona’rgwasanaethiechyd. chydnabyddwn fodesgeulusoansawddyn iechyd ynpoeniameingwasanaethau,a cleifion, ycyhoedda’rsystemgofal Ansawdd. • • • • Materion Allweddol Dulloymdrinâgofalsy’n Ceirtrefniadau arwaina Mae’r systemyncefnogigwelliant Darperir gofalcysonsy’nseiliedig canolbwyntio aryclaf llywodraethu cadarn cytunwyd arnynt ar dystiolaethynunolâsafonauy parhaus canolbwyntio argyrraedd Cynllun Gwella 65 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cyrmu 2006 Iechyd GIG Cymru: Cynllun i Wella yn nifer yr oedolion ag o leiaf un a chynnydd o 20% yn cyflwr cronig 65 oed erbyn 2014. nifer y rhai dros yng Nghymru yw arthritis cyffredin a (14%), cyflyrau anadlol (13%) y galon (9%). chyflyrau cronig a o ran salwch cyfyngol hirdymor nodwyd, gan amrywio o 19% yng i 30% ym Merthyr Tudful. Nghaerdydd gwasanaethau cleifion mewnol dri ar gyfartaledd. chyflwr cronig, Amcangyfrifir y bydd cynnydd o 12% fwyaf a nodir Y cyflyrau cronig Nodwyd amrywiadau daearyddol Mae gan ddefnyddwyr aml • Ffynhonnell: • • • yng Nghymru: 2006 a Rheoli Cyflyrau Cronig yn digwydd claf a dderbynnir fel achos brys Mae llawer o’r oherwydd cyflwr cronig. yn aml, yn achosion hyn yn ddiangen ac amhriodol. i rannu dysgu Gofal Iechyd Ansawdd iechyd proffesiynol gweithwyr gofal ymhlith sy’n â ffocws materion penodol ynghylch a diogelwch. â gwella ansawdd ymwneud fath yn gydnaws â’r Mae cyfadran o’r arfaethedig dros Sefydliad Cenedlaethol Iechyd yng Nghymru.

oed fod ganddynt o leiaf un cyflwr gyda thraean yn nodi cyflyrau cronig lluosog. cronig 85 oed fod ganddynt unigolyn dros cyfyngol salwch hirdymor ganddynt o leiaf un salwch cronig. cyfyngol (23%) na salwch hirdymor Lloegr (18%), yr Alban a Gogledd (20%). Iwerddon Noda tri o bob pedwar [neu 75%] 65 Noda dau o bob tri unigolyn dros Noda un o bob tri oedolyn fod gyfran uwch o Mae gan Gymru

• • • chronig yng Nghymru chronig • Blwch 31: Proffil o gyflyrau hirdymor a o gyflyrau hirdymor Blwch 31: Proffil chlaf a Gwyddom fod un o bob chwe bob pedwar dderbynnir i’r ysbyty ac un o ar fywydau pobl cyflyrau cronig Mae effaith iechyd yn cynyddu’r galw am wasanaethau bryder a gofal cymdeithasol ac mae’n cynyddol yng Nghymru. iechyd y cyhoedd Mynd i’r afael â chanlyniad heneiddio o ran heneiddio afael â chanlyniad Mynd i’r Datblygu systemau effeithiol a’u cynnal: systemau effeithiol Datblygu ym maes gofal i’r diwylliant Mae angen tystiolaeth caiff yn un lle y iechyd fod honno, yn ystod 2007, Fel rhan o’r daith Iechyd Cymru yn datblygu bydd Canolfan ar gyfer Gwella ac yn lansio Cyfadran ar waith. a’u rhoi dysgu gwersi eu a lle y caiff ei rhannu 66 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cyrmu 2006 rhan bwysicaf o’rsystemlleymae angeni system gofal sylfaenolachymunedol yw’r Cynllun Oes Mae’r modelhwnyngweddu’n ddai cael ylefelaugorauposiblogymorth. i sicrhaubodpoblâchyflyraucronig yn sy’n benodoliglefydau,gellirgwneudmwy Fframweithiau GwasanaethCenedlaethol penodol ledledyDUdrwyfabwysiadu hangen idrinagofaluamgyflyraucronig wella’r cyfeiriada’rsafonausyddeu Er ygwnaedcynnyddsylweddolwrth (2005)acmae’ndangos mai’r CcnpYiXl>f]Xc :pd[\`k_Xjfc Jpc]X\efc& >f]Xc Kl\[[`X[Xl >npYf[X\k_& :pd[\`k_Xjfc& >f]Xc<`cX`[[& ;XkX:c\`]`fe &;XkXi=]8:_ I`j^LZ_\c ;XkX:c\`]`fe 9fYcf^X\k_ ;XkXXip ^npYf[X\k_X[XkX ;X[Xejf[[` I_\fc`:p]cpiXl:ife`^peI_X^n\`k_`fc X?pYl@\Z_p[ 8kXcJpc]X\efc 9fYcf^X\k_ I_\fcÌ`j^ I_\fcì C\]\c+ C\]\c) C\]\c* C\]\c( LZ_\c :p_f\[[X:_c\`]`fe 8e^_\e`fep Xk_inp>peccle`f >nXjXeX\k_Xl8iY\e`^fc >GNJ@&Epij8iY\e`^fc :cè`^Xl&^f]Xc8cc^pdfik_ :pd[\`k_Xjfc&>nì]f[[fc XiInp[nX`k_ >nXjXeX\k_Xljpej\`c`\[`^ >f]XcGXi_Xlj&Ccè`Xifc j\`Y`XekXZ_pdfik_`f]Xcnpi Zpd[\`k_XjfcXZ\iX`cc:pdfik_ >nXjXeX\k_Xl^f]Xc pec8Z_fj`fe >nXjXeX\k_XlXi\fcì Pdpi`X[Xln\[`lkXi^\[l ;\`\k#pjdp^l :pdfik_]]fi[[f]pn `\Z_p[ ?leXe$f]Xc&>npYf[X\k_ >n\ccX@\Z_p[ fNXjXeX\k_Xl1 nXjXeX\k_pej\`c`\[`^Xi ni fanteisioarymagwedd systematigtuag at boblogaethausydd wedi’ucofrestru â’r sectorgofal cymdeithasol. â meddygteulu aphartneriaethau effeithiol rhanedig. yn golygudiweddygwasanaethau strwythuredig asystematigfydd ag anghenionlleol,gydamodelgwella comisiynu adarparugwasanaethau gwasanaethau afyddynaliniocynllunio, ymagwedd newyddtuagatddarparu Ledled Cymru,rydymyntreialu >nXjXeX\k_Xl X:_pdfik_ Pd^pe^_fi`X[ >n\ik_ljf i:p_f\[[ Dfe`kifX G\i]]fid`X[ >n\ik_ljf &:c\`]`fe 8ejXn[[ I_\fc` 8j\jl

67 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cyrmu 2006

arweinwyr clinigol yng Nghymru orau gallu cael gafael ar y wybodaeth clinigol. ynghylch safonau ac arferion Gyfadran Gwella Gofal Iechyd fel rhan ehangach o ddatblygu’r o’r broses Sefydliad Iechyd Cenedlaethol. cynllun gwella er mwyn helpu i roi’r ansawdd ar waith. a chleifion yn gweithio gyda’i gilydd ar y dull systematig o weithredu cyflyrau hirdymor. gwaith o reoli yn effeithiol. clinigwyr Sicrhau bod rheolwyr, Cefnogi’r gwaith o ddatblygu yn Parhau i sicrhau bod clinigwyr Cefnogi’r gwaith o ddatblygu’r Cefnogi GIG Cymru i ddatblygu cynnydd, ac mae cleifion. Gwnaed profiad ond mae rhai meysydd o arfer ardderchog i ni fod llawer i’w wneud ac mae angen data yn mesur cynnydd gan ddefnyddio meincnodi a pherfformiad. 5 Argymhellion 1 2 3 4 ategu’r sy’n n â

eraill mentrau y Ymhlith

mae’r sylfeini oll ar waith i ddarparu Felly, gwasanaeth o safon i ddatblygu o amgylch o rymuso cleifion ac ansawdd ac broses gwybodaeth mae’r Rhaglen argaeledd Hysbysu Gofal Iechyd. Mae’r Rhaglen Cleifion Arbenigol yn cefnogi pobl wrth ddatblygu’r hyder a’r sgiliau i ymdrin â’u cyflyrau iechyd Mae mentrau fel yr un hon yn hirdymor. galluogi cleifion i gyfranogi ac i gael eu grymuso o ran eu gofal iechyd unigol eu hunain. Er mwyn gwella ansawdd ei wasanaethau gwybodaeth a symud ymlaen, mae angen dda a dibynadwy ar bobl yngyˆ iddynt allu gwasanaethau, ac mae angen rhoi eu hadborth fel y gall y gwasanaeth a gweithredu wella a dysgu o’u profiadau arnynt. cymunedau a Mae cynnwys chleifion lleol yn y gwaith o gynllunio a a gwella gwasanaethau iechyd cleifion chael adborth ar brofiadau Mae o’r gwasanaethau yn hanfodol. yn chwarae Cynghorau Iechyd Cymuned leisio barnrhan allweddol yn y gwaith o gyfunol cleifion a’r cyhoedd. cleifion a gofalwyr Rôl gliriach i’r cyhoedd, i’r gliriach Rôl 68 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 ar gyfraniadiechydycyhoeddgan Lleisiwyd dullstrategoloweithredu gyflwyno i’wcyflawni. fframwaith strategoli’ntywysasystem nodi drwy’radroddiad hwn,maeangen o ranIechydyCyhoeddyrwyfwedi’u Er mwyncyflawni’rblaenoriaethau Cymwys argyferyDyfodol Pennod 5: 68

yn sylfaenoldros yblynyddoedd. eu haddasuondnadydyntwedinewid erbyn yregwyddorionparhausagafodd angen inibrofi eindulloweithredu yn degawd diwethaf.YngNghymru,mae Sefydliad IechydyByddros ypum 69 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 Sefydliad Iechyd y Byd (2005) iechyd polisi, arweinyddiaeth, arfer gwella gwybodaeth a iechyd, trosglwyddo ymchwil ac iechyd llythrennedd a uchel o ddiogelwch rhag niwed a galluogi cyfle cyfartal o ran iechyd lles i bawb â sefydliadau cyhoeddus, preifat, anllywodraethol a rhyngwladol camau a chymdeithas sifil i greu cynaliadwy. gweithredu a seilwaith cynaliadwy gweithredu i fynd i’r afael â phenderfynyddion i ddatblygu Adeiladu capasiti i sicrhau lefel Rheoleiddio a deddfu Llunio partneriaethau a chynghreiriau Eirioli ar ran iechyd polisïau, camau Buddsoddi mewn Ffynhonnell: • • • • • Siarter Newydd Bangkok ar gyfer hybu iechyd a fabwysiadwyd i fynd i’r afael â materion iechyd byd-eang sy’n newid yn gyflym. Sefydliad Iechyd y Byd: Genefa. 21ain ganrif. hybu iechyd i’r - Hybu iechyd - 2000 Dinas Mecsico cyfiawnder. pontio’r bwlch - Hybu iechyd mewn byd 2005 Bangkok sy’n nodi bod yn wedi’i globaleiddio er mwyn: weithredu rhaid i bob sector

1997 Jakarta– Partneriaid newydd ar o gyfer oes newydd - arwain y broses 1991 Sundsvall - Amgylcheddau cefnogol ar gyfer iechyd. iach. 1988 Adelaide - Polisi ar gyfer cyhoedd Dilynwyd hyn gan gynadleddau yn: ryngwladol 1986 Ottawa, - Y gynhadledd Siarter gyntaf ar hybu iechyd. Lansiodd hybu iechyd fel Ottowa a diffiniodd o alluogi pobl i gynyddu - ‘y broses eu hiechyd, a’i wella’. rheolaeth dros 1978 Alma Ata, - “Iechyd i Bawb erbyn 2000” – Galwodd y Gynhadledd Ryngwladol gyntaf ar ofal iechyd sylfaenol am “gamau gweithredu ac cenedlaethol a rhyngwladol brys gofal i ddatblygu a gweithredu effeithiol sylfaenol ledled y byd”. Lansiodd Sefydliad Iechyd y Byd y mudiad “Iechyd i Bawb”, gydag a egwyddorion tegwch, grymuso gweithio rhyng-sector. Globaleiddio yn rhan o iechyd Mae Hybu Iechyd yw mynd i’r afael y cyhoedd a’i nod mwyaf iechyd â phenderfynyddion ddatblygiad iechyd a chyfrannu at cadarnhaol pawb. Blwch 32: Iechyd mewn Byd wedi’i Blwch 32: Iechyd Iechyd ym Mhob Polisi Mhob Polisi ym Iechyd 70 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 lles gwella byddyngysylltiedigâ’r holl uchelgeisiau’r genedloraniechyd a gan Weinidogion ynnodi’nglir Cyhoedd newyddiGymru agomisiynwyd Bydd yFframwaithStrategol Iechydy Fframwaith StrategolIechydyCyhoedd Cymru oBlaidAffrica. unigryw ynfyd-eangdrwyfentraumegis partneriaeth. GallCymruwneudcyfraniad angen isicrhaucynaliadwyeddadangos iechyd ycyhoeddeinhunain,gyda’r yn fyd-eangdrwyeinfframwaith strategol Yng Nghymru,gallwnddangosesiampl • • • • tuag atsicrhaubodhybuiechyd: cymdeithas sifila’rsectorpreifat iweithio llywodraethau, sefydliadaurhyngwladol, buddsoddi alluniopartneriaethauardraws iechyd drwyalwamgydlyniadoranpolisi, diweddaraf, gyfeiriadnewyddihybu Rhydd SiarterBangkok,yrailadroddiad ynofynnolermwyncyflawniarfer ynuno’rffactorau allweddolymae yngyfrifoldebcraiddpobllywodraeth; ynganologi’ragendaddatblygu yn canolbwyntioarnynt; corfforaethol da. cymunedau achymdeithassifil fyd-eang; 70

Bydd ystrategaethhonyndarparupont hirsefydlog SefydliadIechydyByd. benderfynyddion iechydacegwyddorion Caiff pawbgyfleichwaraeeurhan a fyddynfoddiniweithredu gyda’ngilydd. Ymhlith ythemâuyrymdrinnirâhwy poblogaeth Cymruynawracydyfodol. wrth hyrwyddoadiogeluiechyd a gynigiriWeinidogion mae: lleihau anghydraddoldebauiechyd • • • • • • • Themâu Nod: Cyflenwi IechydyCyhoeddLleol Iechyd Meddwl Cyflyrau iechydhirdymor cyfyngol Ymddygiad arisgsy’ngysylltiedig Bwyta’n Iach,BwydaFfitrwydd PlantaPhobl Ifanc Amodaueconomaidd- alcohol, cyffuriau aciechydrhywiol) ag iechyd(yncynnwysysmygu, amgylcheddol gymdeithasol, diwylliannolac Gwellaiechydyboblogaetha

71 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

p Cynghori ar Gomisiynu

Cynulliad cyngor i Lywodraeth i roi Cymru ar y gwaith o gomisiynu Caiff gwasanaethau iechyd y cyhoedd. gynnwys amrywiaeth o randdeiliaid, gan leol o’r sector iechyd, llywodraeth strategol iechyd y cyhoedd fframwaith o ddylunio system ar y broses iechyd y cyhoedd unedig i Gymru, gan gynnwys Gwasanaeth Iechyd Cyhoeddus Cenedlaethol Cymru, Canolfan Iechyd Cymru a’r darparwyr eraill o wasanaethau iechyd y cyhoedd hwn ar y prosiect arbenigol. Gweithredir ar y cyd â’r gwaith o ddatblygu Sefydliad Iechyd y Cyhoedd ac Cenedlaethol dros Arsyllfa Iechyd Cymru. y Grwˆ a gwirfoddol eu cynrychioli ar i Gymru. i ddatblygu Sefydlwyd prosiect Sefydlwyd Grwˆ i wneud argymhellion Sefydlwyd prosiect • • • o’r adolygiad gan Yn dilyn ystyriaeth mae gwaith yn mynd rhagddo Weinidogion, meysydd mewn perthynas â phob un o’r hyn. Yn benodol: , ar Creu’r Cysylltiadau a

Cynllun Oes

cyhoedd, gan gynnwys datblygu un sefydliad i ddarparu gwasanaeth iechyd y cyhoedd ledled Cymru gyfan, gan adeiladu ar yr hyn a gyflawnwyd eisoes cyhoedd, gan gynnwys sefydlu Bwrdd Comisiynu unigol cyhoedd y dyfodol, gan gynnwys yr angen i sefydlu strategaeth iechyd y cyhoedd sy’n uno Darparu’r swyddogaeth iechyd y Comisiynu’r swyddogaeth iechyd y Cynllunio swyddogaeth iechyd y • • •

Yn 2006, yn y cyd-destun a ddarparwyd gan Systemau Cyflwyno Gwnaeth yr Adolygiad o Swyddogaeth ac Unedau Iechyd y Cyhoedd Sefydliadau Iechyd Cenedlaethol yng Nghymru mewn perthynas â’r canlynol: argymhellion Iechyd a y cyd â Chyfarwyddwr yr Adran Mrs Ann Gwasanaethau Cymdeithasol, “er mwyn Lloyd, comisiynais adolygiad ym nodi swyddogaethau cenedlaethol nifer o maes iechyd y cyhoedd lle bo gorgyffwrdd sefydliadau a gwasanaethau’n ar gyfer newidiadau a gwneud argymhellion a fyddai’n gwella effeithlonrwydd, a gwerth am arian”. effeithiolrwydd 72 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 ddangosyddion lefelyboblogaethoran Bydd hyn,yneidro, yncaeleffaith ar ac annogpartneriaethardrawssectorau. amgylcheddau cefnogoli’rmaesiechyd sefydlu polisicyhoeddusiach,creu gweithredol ynhelpui achadarn, hategu gandrefniadau partneriaeth sy’n datblyguyngNghymru,wedi’i at iechydaceglurder swyddogaethol Bydd yrymagweddgynhwysfawrtuag gorau amarianiboblogaethCymru. a’r effeithlonrwydd mwyafa’rgwerth a fyddynsicrhau’reffeithiolrwydd ardderchog isymudtuagatsystem Credaf einbodmewnsefyllfa Casgliad 72 strategaeth iechydfyd-eang. radd flaenafiGymrusy’ncyfrannuaty tuag atgyflawnigwasanaethiechydo’r iechyd asicrhaucynnyddparhaus fynd i’rafaelaganghydraddoldebau ledled Cymru.Gyda’ngilydd,gallwn hun isicrhaucanlyniadauiechydteg a’r sectorbusnesboblogaethei llywodraeth leol,ysectorgwirfoddol Llywodraeth CynulliadCymru,yGIG, brwdfrydedd, arbenigeddacymrwymiad Mae angeniniddefnyddioegnia yn ytymorhwy, ar ganlyniadauiechyd. ymddygiad sy’n gysylltiedig ag iechyd ac, 73 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006

Gwasanaeth (2005)

Iechyd ac n, (2007), Gwasanaeth Iechyd

(Genefa). Amddifadedd Cymru. Iechyd Cyhoeddus Cenedlaethol Asesiad Anghenion Iechyd 2006: Cyhoeddus Cenedlaethol Cymru Buddsoddi mewn Gwell Cychwyn: Hybu yng Nghymru (2001), Bwydo ar y Fron Llywodraeth Cynulliad Cymru. Kalache A, Kickbusch I . ‘Strategaeth Health, Fyd-eang Heneiddio’n Iach’. World 1997; 50; 4-5 Knapp M (2007) into the prevalence Dementia UK: A report and cost of dementia , Y Gymdeithas Alzheimer (Llundain) Mackenbach, J (2005) Health Inequalities: Llywodraeth y DU in Profile, Europe (Llundain). Pobl Hyˆ M (golygyddion) Charlton J a Murphy Y (1997) The Health of Adult Britain, (Llundain). Swyddfa Ystadegau Gwladol Currie C et al (golygyddion) (2005) health in context. Health people’s Young Behaviour in School-aged Children the from (HBSC) study: international report Sefydliad Iechyd y Byd 2001/2002 survey, Llyfryddiaeth Y Gymdeithas Brydeinig ar Gyfer Astudio Deintyddiaeth Gymunedol, www.bascd.org. Genedigaethau yng Nghymru 2006: data Ddata Genedlaethol ar Iechyd o’r Gronfa Plant Cymunedol (2007), y Gyfarwyddiaeth Ystadegol, Llywodraeth Cynulliad Cymru. Gwell Iechyd - Gwell Cymru (1998), y (Llundain). Swyddfa Gymreig i’n Plant: Strategaeth Dyfodol Teg Llywodraeth Cynulliad Cymru Cysylltiadau - Cyflawni ar Draws Creu’r Ffiniau: Gweddnewid Gwasanaethau Cyhoeddus yng Nghymru. (2006) Llywodraeth Cynulliad Cymru (Caerdydd) (Tredegar) the Public Jewell T (2007) Improving Sefydliad Bevan Health Agenda for Wales: 907-913 ‘Public Donnelly P. S, Jewell T, Griffiths of Domains Health in Practice: The Three (2005) 119, Public Health’, Public Health Ffiniau: Beecham J, (2006) Ar Draws ar Gwasanaethau Lleol sy’n Canolbwyntio Cynulliad y Dinesydd (Cymru). Llywodraeth Cymru (Caerdydd). Meddygol, Prif Swyddogion Adroddiadau (1990 - 2004-05) 74 Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru 2006 Llywodraeth Cynulliad Cymru Patrymau ymfudoargyfer Cymru:(2005), Cymru. 1971 i2005,(2007),LlywodraethCynulliad Poblogaeth Cymru-Trosolwg demograffig, Canolfan IechydCymru hysbysrwydd iechydyngNghymru, ddefnyddio datapoblogaethargyfer Gartner AaLesterN(2006)Canllawi Llywodraeth CynulliadCymru(Caerdydd) Iechyd: YDimensiwnCymreig 2002-2005 Townsend, P. (2006)Anghydraddoldebau Iechyd yByd(Genefa) in aGlobalizedWorld (2005),Sefydliad The BangkokCharterforHealthPromotion Cynulliad Cymru. Gorchwyl TlodiPlant(2004),Llywodraeth Adroddiad arYmgynghoriadyGrwˆ Llywodraeth CynulliadCymru(Caerdydd) ar gyferPoblHyˆ Fframwaith GwasanaethCenedlaethol Cymru (Caerdydd) Mamolaeth (2005),LlywodraethCynulliad gyfer Plant,PoblIfanca’rGwasanaethau Fframwaith GwasanaethCenedlaetholar

n yngNghymru(2006),

p Asiantaeth DatblyguIechyd (Llundain). The SmokingEpidemic inEngland,yr Twigg L,MoonG,aWalker S(2004) ail-law. YrAdran Iechyd(Llundain). wybodaeth ddiweddarafameffeithiau mwg Adolygiad o’rdystiolaethers1998.Y Iechyd (SCOTH)(2004).Mwgail-law: Y PwyllgorGwyddonolarDybacoac Medicine, 352(2005):11,tt.1138-1145. the 21stCentury,’” of NewEnglandJournal in LifeExpectancytheUnitedStates Olshansky SJ,etal.‘APotentialDecline Cenedlaethol Cymru(Caerdydd) mannau cyhoeddus.(2005)Cynulliad Adroddiad yPwyllgorarysmygumewn Frenhinol, Llundain,yDU analysis, GwasgyGymdeithasFeddygaeth literaturean international review and for Work andSocialSecurityBenefits: Sawney, P. (2002).BackPain,Incapacity Ffynonellau: Waddell, G.,Aylward, M., Cenedlaethol Cymru Gwasanaeth IechydCyhoeddus Camddefnyddio Sylweddau(2007), Asesiad oAnghenionIechyd: (Caerdydd) Gwledig Cymru,CanolfanIechydCymru Gartner A,etal.(2007)Proffil Iechyd