It-Toponomastika ta' Malta: stess jidher sew l-effett ta' dan iċ­ tliet fetħiet u jgħidulu Bieb il­ ċaqliq. L-ewwelnett iI-blat huwa Għerien; qiegħed sewwasew mat­ nċanat qisu rħama minħabba t­ tarf espost tal-Ponta s-Sewda tħaxkin taż-żewġ naħat tal-qasma (inkella r-Ras is-Sewda jew Il­ GĦAR LAPSI, (fault) kontra xulxin, u t-tieninett il­ Ħaġra s-Sewda). FI-istess inħawi, qortin imseBaħ l/-Gżira (man-naħa sa Żmien il-Kavallieri kien hawn ta' Lapsi) tniżżel b'mod li s-saff tal­ posta tal-għassa msejħa il-"Guardia WIED IŻ· qawwi ta' fuq qiegħed bi dritt iż­ tal-Gżira". Minn hawn, l-irdum jikser żonqor tan-naħa l-oħra (Ta' fdaqqa lejn il-lvant sa ma jintemm Bel/ula), meta dawn soltu ssibhom f L-lIsna, tliet ponot żgħar max-xatt ŻURRIEQ, f livelli ferm differenti. L-istess isimhom magħhom. Maqtugħ 'il qasma tkompli anke fuq in-naħa l­ barra bi dritt 1-lIsna hemm skoll U FILFLA oħra tat-triq, fejn tispikka bħala baxx mal-baħar- Ġanni l-Iswed tarġa qawwija bejn ix-Xagħra ta' jew Il-Blata ta' Ġanni l-Iswed. Għar Lapsi u l-art għolja li tittawwal għal fuqha. L-istess tarġa tkompli Ftit 'iI bogħod jinsab Il-Wied ta' l­ Alex Camilleri tul il-kosta kollha sa l-Imnajdra, IIsna, wied baxx imma kemmxejn peress li x-xtut t'hawnhekk huma twil li jibda minn ħdejn Ix-Xaqqa u lkoll parti mis-"sistema tal­ sa ma jasal biex jiżbokka hawn, Billi l-gżira ta' Malta hija Magħlaq", medda ta' art li tniżżlet jaqsam l-inħawi ta' Lapsi fżewġ taqsimiet ewlenin: lx-Xagħra tal­ mxaqilba sew mill-Ibiċ għall­ għal mal-baħar permezz ta' proċess tettoniku qisu terremot kbir iżda bil­ Gżira bejnu u s-Sies l-Abjad, u x­ grigal, id-dawra sħiħa minn mod, mifrux fuq bosta sekli minflok Xagħra ta' Għar Lapsi (li fnofsha Bengħisa sa Fomm ir-Riħ hi fdaqqa. jispikka It-Torri, binja qadima b'xi magħmula kważi għal kollox egħlieqi madwarha) aktar lejn il­ minn irdumijiet għoljin. Dan il­ Bi ftit diffikulta, mix-Xaqqa tista' lvant. Għal ġo fih jaqleb ukoll Wied ġenb tal-gżira is-sajjieda tixxabbat sal-baħar. U b'hekk issib Lapsi, li jsegwi n-niżla minn ħdejn isibuh bħala Wara Malta jew ruħek frokna l-ġ miel tagħha: id-Dar tal-Providenza u l-artijiet Ta' Mal-Ġebe/; il-kelma "ġebel" kalanka tawwalija u dejqa mkennija Wied Lapsi (fil-fatt, it-triq inbniet ġo hija fis-singular u tfisser bejn Ix-Xwieki (il-bidu tas-sisien ta' qiegħ il-wied) u jintemm f tarf għoli muntanja jew sies għoli. Ħlief Ħad-Dingli) u lsien ta' blat irqiq u mnejn iferra' għal ġol-Wied ta' l­ għal xi rqajja' ċkejknin fejn xi għoli li jagħti lemħa lil serrieq u li IIsna. Malli taqbeż ħalq il-wied, f Ta' Berwieq, jerġa' jibda rdum ta' xi widien kbar jinfdu sal-baħar għalhekk jisseBaħ I/-Munxar jew l/­ Blata tal-Munxar. Il-baħar miftuħ tliet sulari b'ħafna tirxien u skollijiet (ngħidu aħna, fWied Żnuber u minnu 'I barra huwa magħruf bħala fil-baħar baxx ta' taħtu u b'posta Miġra l-Ferħa), xtut baxxi mal­ Il-Fond tax-Xaqqa. L-għonq li tas-sajd imlaqqma l/-Pulptu ta' baħar jinsabu biss madwar jgħaqqad iI-Munxar ma' l-art Lapsi jew Fuq il-Pulptu (minħabba Għar Lapsi u Wied iż-Żurrieq. għandu mina naturali li tinfdu u l-għamla tagħha qisha ħofra fil-blat) F'dan l-artiklu xtaqt tagħti għal daħla oħra aktar miftuħa lejn il-bidu tiegħu. Mit-tarf l-ieħor ta' indawwarkom ftit propju ma' quddiem żewġ għerien, wieħed l-irdum tisporġi l-Ponta ta' Lapsi, li din il-parti tal-kosta. żgħir (L-Għar tax-Xaqqa) u l-ieħor tkennen il-qala ta' Wara Lapsi jew imdaqqas (Għar Ħwejjeġ jew Għar Il-Qawsalla (taħt l-irdum) mil-lvant. il-Ħwejjeġ). Jingħad li dan il-laqam L-istess ras għandha wkoll tarf MAPPA. għandu x'jaqsam ma' ħafna ieħor baxx mal-baħar (Il-Ponta tas­ imbarazz li l-baħar darba kien Sargi) , li jagħlaq id-daħla ferm daħħal minn xi vapur, aktarx wara imfittxija ta' Għar Lapsi. Skond ma Ix-Xaqqa u Għar Lapsi nawfraġju. Il-ħarrieġa ta' blat baxx jingħad, dan il-Iokal kiseb ismu biswit dan l-għar igħidulha Il-Ponta minn tradizzjoni qadima li n-nies ta' tas-Sies peress li tinsab taħt Is­ l-irħula ta' madwar kienu jinżlu Il-mawra tagħna tibda mill-kisra tat­ Sies l-Abjad Uew Is-Sies), il-ġenb jgħumu hawn nhar il-festa ta' Lapsi. triq li tinżel lejn Għar Lapsi, peress għoli tal-Gżira li mix-Xaqqa jibqa' L-għar innifsu jinsab fuq l-art, u li hawn jintemmu ħesrem l-irdumijiet seBer sa l-impjant tar-Reverse minħabba li għandu żewġ bokok ta' Ħad-Dingli u tibda plajja Osmosis. Dan l-irdum huwa ġieli igħidulu L-Għerien. Taħt il­ differenti għal kollox minnhom. Il­ miżgħud bl-għerien ċkejknin fuq l­ Ponta tas-Sargi hemm mina naturali ġonta ta' bejniethom tidher bħala art, li jservu ta' bejtiet għall­ taħt l-ilma li tniffed id-daħla ta' Għar ħondoq fuq il-lemin tat-triq, ismu agħsafar tal-baħar. Hemm ukoll Lapsi mal-baħar miftuħ, filwaqt li 'I miegħu: Ix-Xaqqa. Dan il-post roqgħa ta' tirxien li waqgħu għal barra minn max-xatt hemm In­ huwa marbut ma' taqlib qawwi fil­ isfel, u għar fil-baħar li jafuh bħala Naqra, sikka li s-sajjieda jsibuha qiegħ tal-Mediterran li fost oħrajn L-Għar iż-Żgħir. Taħt l-impjant, l­ billi jieħdu linja bi dritt il-kantuniera xaqleb lil Malta u Lampedusa fuq irdum jitbaxxa u hemm sensiela ta' tal-"Iukanda ta' Rita" mar-rampa ġnubhom u fannad il-baħar ta' sitt għerien imdaqqsin fil-baħar, wieqfa ta' Għar Lapsi u jibqgħu bejniethom, qata' lil Filfla minn ma' fosthom tlieta b'aktar minn bokka ħerġin sakemm jitfaċċa L-Għar tal­ Malta, u fforma s-sisien għoljin ta' waħda. Wieħed minn dawn għandu Battax fl-irdumijiet ta' Ħad-Dingli. Ħad-Dingli u Ħal Far. U fix-Xaqqa 175 L-Ilsien huwa borġ għoli ta' blat lx-xtut tal-Magħlaq u dawk II hawnhekk jidher l-isem Il-Mitqub jew l-Għar iI-Mitqub (toponimu li imqaċċat li joħroġ fil-baħar u b'hekk ta' taħt l-Imnajdra jifred lil Għar Lapsi minn daħla oħra tiltaqa' miegħu fejn ikun hemm xi ftit akbar minnu li jafuha bħala Ta' għar jinfed), iżda mhux ċar għal Miżun jew Għereq Miżun, isem li Malli ddur ma' Ras Ħanżir, ~ issib liema wieħed mill-għerien li jagħtik x'tifhem li miegħu hemm quddiemek medda ta' xtut baxxi semmejna qed jirreferi sewwasew. marbuta xi ġrajja jew leġġenda magħrufa bħala Il-Magħlaq, li tibda Il-kosta lejn il-lvant ta' Ħalq is-Siġar traġika. Din il-kalanka pittoreska b'żewġ daħliet żgħar b'għar fkull hija magħmula minn sies lixx .li sat­ hija mdawra bi rdum baxx iżda fl­ daħla. Wieħed mill-għerien (Għar tarf l-ieħor tiegħu ma jaqta' xejn istess waqt tintlaħaq faċilment minn iċ-ċawl) huwa twil u għandu ramla għajr għal minżel naturali mnaqqar Għar Lapsi u hija imfittxija daqsu oħra ġewwanett. Imbagħad imiss Il­ fnofsu. mill-għawwiema. Għandha wkoll Baxx tal-Magħlaq, daħla oħra skal għad-dgħajjes u żewġ għerien ċkejkna fejn bilkemm tista' tgħum Ma jkunx xieraq li ngħaddu minn żgħar fil-baħar, wieħed minnhom bla ma taħbat saqajk mal-qiegħ. dawn l-inħawi mingħajr ma mqar b'ċagħqija ġo fih. Fi żmien il-gwerra, F'din id-daħla jiżbokka Il-Wied tal­ insemmu l-fdalijiet preistoriċi famużi kienet inbniet kamra ta' l-għas sa Magħlaq, li jinżel mill-għoli u jbattal li jinsabu tassew fil-qrib. It-tempji ta' (pillbox) mal-bokka tagħha, fir-ras ilmijietu hawn; id-dehra tiegħu minn L-Imnajdra (isem li jfisser mandra imsejħa Ta' Berwieq; dan l-isem isfel hija ddominata minn żgħira) qegħdin fuq ix-xifer għoli li ifakkrek fix-xitla salvaġġa tal­ promontorju għoli, Il-Qrajten fuq il­ jagħti fuq Ħalq is-Siġar u biswit il­ berwieq li tikber kotrana fdawn l­ Wied tal-Magħlaq. Donnu li dan il­ qrajten li semmejna. Bejn l-Imnajdra akkwati. In-naħa l-oħra ta' din ir-ras wied darba kien xmara, u l-materjal u l-bidu tal-Wied tal-Magħlaq, tagħti għal fuq Għar Manwel, l­ li kien iġorr għal isfel għadu jidher hemm ukoll Il-Misqa (nom mimmat akbar u forsi l-isbaħ mill-qaliet ta' max-xatt bħala munzell kbir ta' li jindika ħażna ta' l-ilma għat­ dawn l-inħawi, fejn mill-ewwel ħamrija ffossillizzata b'ħafna ġebel tisqija) li fil-fatt huwa grupp ta' bjar jolqtok l-irdum għoli b'faċċata lixxa tond ġo fiha. Dan iI-blat għandu ta' l-istess zmien preistoriku. qisha rħama li fil-fatt huwa għelm lewn ħamrani u jissejjaħ Depożiti Wieħed minn dawn il-bjar għad ieħor tas-sistema tal-Magħlaq. Kwaternarji. L-interess xjentifiku tal­ għandu għatu tal-ġebel fi stat tajjeb; Għall-ewwel darba tul ir-rotta Magħlaq ma jiqafx hawn, peress li kważi tani l-biki nisma' wieħed mill­ tagħna, fGħar Manwel jidhru żewġ aktar lil fuq qrib il-Wied tal-Magħlaq bdiewa tal-post jirrakkonta kif sisien fuq xulxin qishom taraġ: dan u l-Imnajdra kien hemm ukoll qrabatu kienu kissru l-għoljien antiki l-irdum li jagħti II isfel għal fuq il­ depożiti oħrajn ġo xi fissuri u tal-bjar l-oħra biex minnhom kisbu l­ baħar u, saħansitra aktar fil-għoli, il­ għerien, u fihom kienu nstabu l­ ġebel għall-ħitan tas-sejjiegħ! L­ ġenb wieqaf tax-Xagħra tal­ fdalijiet ta' iljunfanti, ippopotami u artijiet maħduma ta' madwar Il­ Magħlaq li jkompli mal-faċċata tax­ annimali oħrajn li llum għebu mill­ Misqa isibu horn bħala Il-Qasam il­ Xaqqa u jiddomina l-kosta sħiħa ta' Gżejjer Maltin (l-istess bħalma kien Kbir, biex jagħrfuhom mill-Qasam bejn Għar Lapsi u L-Imnajdra. seħħ fGħar Dalam); dan qabel ma iż-Żgħir li jinsab madwar it-tempji l­ F'Għar Manwel, hemm ukoll bosta ttertqu bil-barrieri. U bħalma diġa oħra ta' Ħaf!ar Qim (kultant għerien mal-baħar; dawk li qegħdin rajna, isem iI-Magħlaq huwa wkoll imsejħin ukoll Gebel Qim mix-xjuħ mal-ġenb tal-punent taħt Ta' marbut ma' waħda mill-aktar żewġ tal-post). Il-kelma "qim" tfisser Berwieq huma ċkejknin u ftit hemm sistemi tettoniċi importanti f Malta wieqaf, u ġejja mill-istess għerq ta' xi tgħid dwarhom, filwaqt li l-erba' (is-sistema l-oħra hija dik tal­ "mqajjem"; m'għandhiex x'taqsam għerien ta' max-xaqliba l-oħra (Ras "Victoria Lines''). Fil-viċin tinsab ma' l-użu tat-tempji għall-qima ta' l­ Ħanżir) huma akbar u aktar varjati. ukoll mina naturali mistura wara d­ allat kif ġieli kienu jgħallmuna fl­ L-ewwel għar, li ssibu ħdejk malli depożiti tal-Magħlaq, b'bokka fuq ix­ iskejjel. Mill-Imnajdra, Ħaġar Qim tinżel mill-uniku passaġġ li jagħti xatt u oħra fil-baħar u b'ċagħqija jintlaħaq permezz ta' mogħdija għall-bajja, huwa tawwali u għandu żgħira fnofsha, u quddiem din dritta li taqsam bejn ix-xagħra Ta' l­ ramla fuq ġewwa. Imbagħad hemm joħroġ ilsien ta' blat prominenti, Imnajdra u dik Ta' Glidi u tibqa' żewġ għerien taħt l-ilma, it-tnejn li immejjel mhux ftit u minfud miII­ tielgħa sa l-artijiet għoljin Ta' Ħaġar huma b'minfes (blowhole) li jagħti ħnejja naturali ferm sabiħ a ta' Għar Qim. Jeżisti wkoll Il-Qasam iċ­ għal fuq l-art tant li tista' taqbeż Ħaxixa. Biswit ix-xaqliba l-oħra tal­ Ċkejken, iżda dan qiegħed aktar lil minn ġol-minfes u tgħum lil barra ħnejja hemm ukoll għar imdaqqas li bogħod lejn San Niklaw fuq in-naħa minn taħt, basta l-baħar ikun jħares lejn il-lvant bħallikieku biex l-oħra tat-triq ewlenija li llum bnazzi. Fl-aħħarnett, hemm għar jara x-xemx tielgħa filgħodu. tgħaqqad lil Għar Lapsi ma' Wied ieħor imdaqqas iżda bil-bokka dejqa Sewwa sew wara l-għerien li għadna iż-Żurrieq. Matul l-istess triq, f Tas­ li titgħatta għal kollox mill-mewġ kemm semmejna, xaqq ġeoloġiku Sruġ fuq ix-xaqliba l-oħra tal-Wied meta l-baħar ikun imqar ftit qawwi; ieħor bħal ta' Għar Manwel joħloq tal-Magħlaq, hemm xi katakombi dan iwassal biex l-arja ta' ġewwa ħondoq fond li jissejjaħ Ħalq is­ moħbijin taħt il-ħitan tas-sejjiegħ tiġi ikkumpressata u toħroġ bħal Siġar aktarx għas-siġar tat-tengħud qalb ir-raba'. riefnu minn toqba oħra fil-ġenb. u tat-tin li jikbru fih. Fil-qiegħ nett Jista' jkun li l-ħsejjes tal-baħar fl­ tal-ħondoq tinsab għadira tassew Sewwasew taħt it-tempji nsibu aħħar tliet għerien (li fil-maltemp ħelwa, imdawra għal kollox bi-art, li waħda mill-isbaħ meded tal-kosta jinstemgħu qishom inħir ta' ħanżir) tinfed mal-baħar miftuħ minn ġo Maltija: In-Niffied. Tintlaħaq minn wasslu għall-isem tal-post. mina fonda taħt l-ilma. F'xi mapep, Ħalq is-Siġar jew inkella miII- 176 Il-Vajrit ta' Bi Dritt iI-Magħlaq 59. Il-Ponta ta' Rsejjen 81. Ġebel Qim Fuq il-Ħajt 60. Il-Ħmar I Dahar iI-Ħmar 82. L-Iskoll tal-Gawwija Ili-Ġebla tal-Gawwija 111- 61. Taħt l-Imnajdra 83. Gawwija I Tal-Gawwija 62. Il-Ħawħa 84. Ta' Bexxiexa <-32 63. Il-Ġebe''-Aħmar ~ 85. Ras iI-Maqluba 64. L-Għar il-Kbir I L-Għar tal-Faċċata 86. Il-Maqluba I Maqlubet il-Baħar 65. L-Imdawra 3 87. Tal-Maqluba 66. Il-Maqtugħa 2 88. lx-Xaqq 67. In-Niffied il-Kbir ~~ ~ ..... 89 . lx-Xagħra ta' Ras iI-Bajjada 68. L-Għar li Jiżloq ...... 90. L-Imżerżaq 5~':-:;::o. ~~ 69. In-Niffied iż-Żgħir 23 91. Ras Masu 92. Il-Baxx ta' Ras iI-Bajjada 9 j 6 93. Il-Musbieħ 7 .1 94. Il-Ponot ta' Ras il-Bajjada ~ Ras il-Bajjada 55 95. 10( ..t/ 96. Il-Kamra t-Tonda 56. 97. Taħt il-Girbeġ 98. Wied iż-Żurrieq Ili-Wied 99. Il-Wied taż-Żelliqat I Wied il-Ħofra 49 (Il-lista tkompli fpaġna 181) 50 17 •21 20 • ..118 51. 105 18 52 24 54 b <-- 1 .47 ~'04 16 '\. "-. 26 1. Wara Malta I Mal-Ġebel '-"-,,"-~ 2. Ix-Xwieki 3. Ta' Bellula 4. Ix-Xaqqa 31 5. Il-Munxar Ili-Blata tal-Munxar 6. Il-Gżira 7. Il-Fond tax-Xaqqa 1-: 8. L-Għar tax-Xaqqa 9. Għar Ħwejjeġ I Għar il-Ħwejjeġ Ta' Miżun I Għereq Miżun 10. Il-Ponta tas-Sies 34. ~'., ~ 11. Is-Sies l-Abjad I Is-Sies 35. Ta' Berwieq ':"~.:J:1'il.:"'< GħarManwel 12. L-Għar iż-Żgħir 36. 37. lx-Xagħra tal-Magħlaq 73 83 • aaUO:.D 13. Bieb il-Għerien 84 II...~) r~~ 86, '"{~.)'1.. 38. Ras Ħanżir \~1.~.q",,~ 6.... 14. Il-Ponta s-Sewda Ilr-Ras is-Sewda III-Ħaġra s-Sewda "'::t;, .~) " t 15. L-lIsna 39. Għar iċ-Cawl 81 '<"<,i;z.", ;l '\:!.?J;l.~ Il-Magħlaq ... {~""'---(-.t 16. Ġanni l-Iswed Ili-Blata ta' Ġanni l-Iswed. 40. Il-Baxx tal-Magħlaq 17. Il-Wied ta' 1-lIsna 41. ~" ...... Il-Wied tal-Magħlaq 18. Lapsi 42. 82 ...... ,._"""- 43. Il-Qrajten fuq il-Wied tal-Magħlaq 90 -"\ 19. lx-Xagħra tal-Gżira 79-1)0 J. 44. GħarĦaxixa 20. lx-Xagħra ta' Għar Lapsi 45. Il-Mitqub I Għar iI-Mitqub 21. It-Torri 70. -Għar in-Niffied 46. Ħalq is-Siġar 71. Denb il-Bagħall Denb iI-Bagħla 22. Wied Lapsi 47. L-Imnajdra 72. Il-Ponta ta' Denb il-Bagħla 23. Ta' Wied Lapsi 48. Il-Misqa 73. Ras iI-Miġnuna I Ras il-Ħamrija 24. Ta' Berwieq 49. Il-Qasam il-Kbir 74. Għar Ħanex 25. Il-Pulptu ta' Lapsi I Fuq il-Pulptu 50. Il-Qasam iż-Żgħir 75. It-Toqba ta' Għar Ħanex 26. Il-Ponta ta' Lapsi 51. Ħaġar Qim I Ġebel Qim 76. Is-Solf 27. Wara Lapsi Ili-Qawsalla 52. Ta' l-Imnajdra 77. Ħalq it-Tafal 28. Il-Ponta tas-Sargi 53. Ta'Glidi 78. It-Torri tal-Ħamrija 29. Għar Lapsi 54. Ta' Ħaġar Qim 79. Is-Sikka tal-Ħamrija 30. L-Għerien 55. Il-Qasam iċ-Ckejken 80. L-Iskoll ta' Art ma' Art I L-Iskoll 31. In-Naqra (sikka) 56. Tas-Sruġ 178 32. L-Għar tal-Battax (rdumijiet ta' Ħad-Dingli) 57. In-Niffied 33. L-Ilsien 58. Irsejjen 177 Imnajdra, u mill-għoli tistħajjilha naħa għall-oħra minn toqba dejqa isaltan It-Torri ta/~Ħamrija, wieħed qisha pala t'id b'ħamest iswaba' fuq l-art. Malli ddur man-Niffied il­ mit-tlettax-il torri li nbnew miII­ ħerġin għal ġo l-baħar u sitt daħliet Kbir hemm daħla oħra zgħira, ukoll Granmastru Martin De Redin fl- imkennija bejniethom. Hawnhekk, il­ mimlija bl-għerien, fosthom L-Għar 1658-9 biex iħarsu x-xtut, u anke mewġ għamel xalata sħiħa mill-blat li Jiż/oq b'ċagħqija ġo ~ fih. qabel kien hemm posta tal-għassa artab, u għaldaqstant ix-xatt huwa Imbagħad imiss In-Niffied iż~Żgħir, (il-"Guardia ta' Ras il-Ħamrija", mizgħud b'għerien, mini u ħnejjiet ponta oħra li tmil lejn in-nofsihnar skond G.F. Abela li ħareġ il-ktieb naturali. L-ewwel daħla igħidulha qisha rampa u minfuda b'mina tiegħu madwar tnax-il sena 'qabel Irsejjen: ħondoq tawwali u dejjaq, naturali mdaqqsa li tat isimha liII­ ma nbena t-torri). maqrus bejn l-ewwel ilsien (II~Ponta post, Għar in~Niffied; fl-aħħar snin ta' Rsejjen) u s-sies wieqaf li mis-saqaf waqa' xi blat kbir li kwazi Madwar in-Niffied, il-qiegħ huwa jkompli ġej minn Ħalq is-Siġar. sadd il-mina. Għawma minn ġo din kullimkien baxx, u anke jekk Għandha xtajta ċagħqija li tintlaħaq il-mina, jew inkella madwar il-ponta, titbiegħed mill-kosta lejn il-baħar faCilment minn passaġġ għan-nizla, twasslek għal ġo daħla oħra li miftuħ issib i1-qsura tas-Sikka tal­ u skoll tawwali fil-bokka. L-iskoll jsejħulha Denb iI-Bagħal jew Denb Ħamrija, waħda mis-sikek ewlenin huwa mlaqqam II~Ħmar jew Dahar iI-Bagħla, li tista' tintlaħaq ukoll ta' madwar il-Gzejjer Maltin. iI-Ħmar, u xi darba kien magħqud mill-art permezz ta' passaġġ li Minħabba li tifrex fuq medda ma' l-eqreb art bi ħnejja naturali li jixbaħ lil dak ta' Rsejjen. Aktarx li wiesgħa, is-sajjieda jagħmlu llum inqerdet; ħdejh hemm ukoll dan l-isem huwa xebħ dovut għall­ distinzjoni bejn il-partijiet differenti għar fil-baħar. Dettall kurjuz ieħor għamla tal-blat fuq ix-xaqliba l-oħra tagħha. Il-Mfa ta' facċata n-Niffied, huwa li meta ffurmat id-daħla ta' tad-daħla (II~Ponta ta' Denb il­ li tidher ukoll mill-art, isejħulha L~ Rsejjen (li bdiet bħala xaqq Bagħla), fejn l-art tmil bħal fin­ Iskoll ta' Art ma' Art Uew ikkaġunat minn ċaqliq ta' l-art), Niffied iz-lgħir, ix-xatt huwa sempliCement L-Iskoll), filwaqt li qasmet fi tnejn il-wied ċkejken li mdawwar, u saħansitra s-saffi tal­ lejn il-punent jinsab Il-Vajrit ta' Bi mill-blat wieqaf ta' Taħt 1~/mnajdra blat huma mgħawġin minħabba t­ Dritt iI-Magħlaq (ismu miegħu, kien jinzel lejn il-baħar, tant li z­ tagħfis qawwi li seħħ waqt il­ peress li "vajrit" huwa tip ta' qiegħ bi zewġ tulijiet tal-wied għadhom proċessi tettoniċi. Wara l-kisra fix­ rqajja' ramlin u oħrajn miksijin bl­ jidhru fuq il-ġnub opposti, bil-baħar xatt, tasal għal Ras iI-Miġnuna Uew alka). Aktar lejn ix-xlokk hemm ir­ bejniethom. Il-parti t'isfel ta' dan l­ Ras iI~Ħamrija), ilsien twil u riqiq li roqgħa ta' Ġebel Qim Fuq il-Ħajt, li istess wied, li llum hija maqtugħa jħares lejn ix-xlokk bi ħnejja sabiħa ssibha jekk issalpa bi dritt Ħaġar mill-art izda dari kienet taqleb l-ilma fit-tarf tiegħu. Qim u tibqa' ħiereġ sa ma tara l­ għal ġo fiha, taqsam il-Ponta ta' Għar tal-Battax fil-bogħod (i1-"ħajt" Rsejjen u tintemm fdagħbien zgħir Għar Ħanex huwa għar kbir huwa l-irdum ta' Ħad-Dingli, u dan l­ (sinkhole) li jaqa' dritt għal ġot-tieni imrekken wara Ras il-Miġnuna, għar qiegħed fil-bidu tiegħu). daħla, magħrufa bħala Il-Ħawħa. b'daħla mdaqqsa quddiemu li dari Għadu jidher ukoll il-materjal li fl­ kienet parti minnu. Għandu ramla antik kien inġarr għal isfel mill-wied, zgħira ġo fih, u fuq ġewwa tiegħu Wied iż-Żurrieq u madwaru bħala borġ ieħor imdaqqas ta' jinfed ma' Denb il-Bagħal minn ġo Depoziti Kwaternarji li fdal-kaz "tieqa" dejqa (/t-Toqba ta' Għar isibu horn bħala Il-Ġebel l-Aħmar. Ħanex) li fil-fatt hija l-unika aċċess li Malli taqbez it-Torri tal-Ħamrija u Il-Ponta ta' Rsejjen stess tibqa' dan l-għar għandu mill-art. Maġenb Ħalq it-Tafal, il-kosta tieħu bixra niezla għal xejn għal xejn taħt il­ Għar Ħanex, fuq in-naħa l­ aktar salvaġġa, bil-baħar aktar fond baħar, u taħt is-sikka tagħha hemm ġewwenija ta' Ras il-Miġnuna, u miftuħ milli hu fl-inħawi ta' Għar ħnejja naturali mgħarrqa. hemm ukoll mina naturali twila u Lapsi u n-Niffied. Taħt is-sies dejqa li wkoll tinfed lura lejn Denb il­ jispikka L-Iskoll tal-Gawwija lx-xtut baxxi izda weqfin tal-Ħawħa Bagħal. Fuq iI-ġenb l-ieħor ta' Għar (inkella Il-Ġebla tal-Gawwija, Il­ jintlaħqu biss bil-għawm wara li Ħanex hemm l-aħħar waħda mill­ Gawwija, jew Tal-Gawwija) li huwa tinzel minn ġod-dagħbien li irjus tan-Niffied: Is-Solf. Dan l-ilsien maqtugħ sew mill-art u, għalkemm semmejna. Matulhom hemm erba' ta' art huwa tawwal i, irqiq u bi ġnub baxx, jogħla fdaqqa mill-qiegħ. Bi għerien zgħar: tnejn fil-baħar, u għoljin; għandu wkoll minzel dritt l-iskoll, is-sies ikompli dejjem tnejn oħra 'I fuq mill-ilma li jidhru naturali xi ftit imwiegħer mnejn tista' għoli u lixx sa ma jinzel għal ftit biss mill-bogħod għax għandhom bokka tinzel sal-bajja ta' quddiem Għar mal-baħar f Ta' Bexxiexa, xatt wiesgħa, tant li wieħed minnhom Ħanex. L-aħħar fost is-sitt daħliet espost fejn il-blat huwa aħrax isibuh bħala L-Għar il-Kbir jew L~ hija Ħalq it-Tafal, ħondoq wieqaf u minħabba l-effetti tal-mewġ u tar­ Għar tal-Faċċata. Hekk kif taqbez dejjaq marsus bejn is-Solf u s-sies raxx tiegħu. Naħseb li r-riferenzi dan l-għar l-ewwel tiltaqa' ma' lixx irħama (kontinwazzjoni tas-sies għal "Guardia ta' But Scisa" fil­ sensiela ta' blatiet ċkejknin fil­ ta' Ħalq iS-Siġar u Rsejjen) li jerga' kitbiet ta' G.F. Abela (1647) u "But baħar, fosthom L-Imdawra (blata jitfaċċa propju hawnhekk. Bla dubju, Scifa" fdawk ta' P.P. Castagna tawwalija max-xatt, qisha pedistall ħadet isimha mill-għamla tad-daħla (1888) huma fil-fatt tgħaffiġa ta' dan ta' kolonna) u Il-Maqtugħa (skoll u mit-tafal li jinsab fiha wara li l-istess isem. Malli ddur ma' Ta' zgħir ftit aktar 'il barra) u mbagħad nqabad fit-tħaxkin tettonikuqawwi li Bexxiexa, iI-blat jerġa' jogħla fsies tilħaq ir-ras kemmxejn matnazza seħħ tul il-qasma kbira li tgħaddi b'4 għerien fil-baħar, tnejn minnhom tan-Niffied il-Kbir, minfuda min- minn hawn. Ezatt fuq Ħalq it-Tafal jinfdu ma' xulxin. Il-kosta tibqa' 179 miftuħa beraħ sa Ras iI-Maqluba, fl-1647 hija dokumentata l-''Guardia hawn jerġa' jsir aktar wieqaf. Ġebla il-bokka ta' qala kbira u tonda li ta' Ras i1-Bajjada". Tiċċaqlaq (inkella Blata tissejjaħ Il-Maqluba jew Maqlubet Wied iż-Żurrieq, jew kif isibuh iż­ Tiċċaqlaq) hija mfittxija wisq mis­ il-Baħar. Din id-daħla kennija, iżda Żrieraq u l-Qrendin, Il-Wied, huwa sajjieda, s'issa! Din l-ixkaffa fil-għoli li ma tintlaħaqx mill-art, għandha l-port naturali ewlieni ta' din il--parti hija maqtugħa minn taħt u titheżżeż xenarju spettakolari bi ġnub għoljin ta' Malta, b'importanza kemm għas­ meta l-ħalel iħabbtu taħtha; xi darba ferm u mimlija għerien. B'kollox fiha sajjieda kif ukolL turistika. Jikkonsisti għad tinżel b'kollox. Minn hawn xi sitt għerien naturali (fosthom fqala tawwalija u dejqa, li fil-fatt hija timxi max-xifer lejn Taħt it-Torri, żewġ għerien kbar li jinfdu ma' l-bokka mgħaddsa ta' wied mnejn tista' wkoll tixxabbat għal fuq xulxin u ieħor twil ħafna b'ramla imdaqqas (l/-Wied taż-Żelliqat, jew blata baxxa mal-baħar, Il­ żgħira fil-ġewwieni tiegħu) u fil­ Wied iI-Ħotra) li jiġi minn wara l­ Gradenza. Wara dil-blata hemm Il­ qedem kienu tħaffru tnejn oħra Palazz tal-Gwarena barra l-Qrendi, Ħalq, ftit aktar minn tnaqqira fid­ artifiċjali. Il-bajja nnifisha aktarx li igħaddi minn bejn l-artijiet Ta' Wied dawra tax-xatt, imbagħad lż­ bdiet bħala għar kbir taħt l-art iI-Ħotra, lż-Żelliqat, u Il-Ħotra u Żellieqa (isimha magħha għax l-art imħaffer mill-ilma ġieri, li mbagħad jinżel b'pendil wieqaf lejn il-baħar. fdan ix-xifer hija mżerżqa lejn il­ sfronda biex ifforma ħofra daqsiex Fi triqtu jiltaqa' ma' wied akbar bahar). L-art ta' madwar iż-Żellieqa (l-istess bħall-Maqluba l-oħra li (Wied Ħoxt) li b'kumbinazzjoni igħidulha Tas-Suldati, forsi għax hemm biswit il-Qrendi); maż-żmien jibda minn raba' ieħor imsejjaħ 1/­ hija ras maħruġa 'I barra fpożizzjoni laħaqha l-baħar, nifdilha ġenbha u Ħotra (din id-darba ftarf il-Qasam strateġika li minnha kienu jgħassu kompla jgħawwar fiha biex taha d­ iż-Żgħir ħdejn Ħaġar Qim) u jibqa' x-xtut. X'imkien 'I hawn, qabel ma dehra li għandha llum. L-art għolja għaddej dritt matul it-tramuntana nbena t-torri kien hawn il-"Guardia ta' fuq dil-qala jsibuha bħala Tal­ tax-Xagħra ta' Ras il-Bajjada. lż­ tal-Ponta" u l-''Guardia ta' Xutu". Maqluba. Bilkemm tilħaq iddur mal­ żewġ widien jingħaqdu flimkien ponta l-oħra mal-lvant tal-Maqluba li fpost imseflaħ Il-Ħmara u jiffurmaw Il-kosta issa tilwi 'I ġewwa fdaqqa u ma ssibx lx-Xaqq, daħla ċkejkna l/-Wied tal-Majla, ħondoq dejjaq u ssir sies għoli (Id-Dahar) li fejn għal darb'oħra naraw ġenb qisu bi ġnub kemmxejn weqfin iżda mbagħad jerġa' jikser 'iI barra lejn nċanat. Hawnhekk għandi naqra ta' pjuttost qsaflar minħabba li ma l/-Kap tal-Ħnejja jew Il-Ponta tal­ xogħfa li għallmitni kemm il-baħar jdumx ma jsib il-baħar fl-aktar rokna Ħnejja. ld-daħla mdaqqsa ta' taħt ma tistax tafdah. Daqs ħmistax-il ġewwenija ta' Wied iż-Żurrieq. is-sies, jiġifieri bejn iż-Żellieqa u l­ sena ilu, kont qbiżt ma' xi ħbieb Hawnhekk, Il-Majla, il-baħar huwa Kap tal-Ħnefla, hija l-fdal ta' għar għal ġol-baħar imċafċaf, u għomna baxx għal kollox u hawn ukoll kbir li minnu għad fadal biss il-parti lejn il-kenn tal-Maqluba sabiex ċagħqija ħelwa. L-ewwel parti ta' l-ġewwenija, imsejħa Għar Qattus. qgħadna nesploraw l-għerien, bla Wied iż-Żurrieq tibqa' dejqa u FI-istess daħla hemm ukoll ieħor ma tajna każ li l-baħar kien qed mserrpa, iżda mbagħad titwessa' xi iżgħar li jsibuh bħala Għar Qattus jitqawwa. X'ħin ħriġna lura fil-baħar ftit biswit Id-Dikkiena, fejn jibda iż-Żgħir jew inkella Għar Fi/fla, miftuħ mhux biss ħadna kedda biex moll baxx li jwassal sa L-Iskal għax ġo fih hemm blata li bi ftit qdifna qalb il-mewġ iżda sibna l­ (ismu miegħu, għax minn hawn immaġinazzjoni tagħti lemħa lil Filfla baħar iħabbat mal-blat li ma riedx iva raw id-dgħajjes). Warajh, bi dritt tant li laqqmuha Filtla ż-Żgħira. iħallina nitilgħu l-art! Ras iI-Baflada hemm Il-Ponot (illum Hemm ukoll It-Tieqa, mina naturali imtajrin u nvellati biex taparsi li tinfed minn ġol-Kap tal-Ħnejja. U Minn hawn 'iI quddiem, tinfirex il­ jagħmlu x-xatt aktar komdu), mnejn jekk tikser mal-kap, titfaċċa medda kbira tax-Xagħra ta' Ras il­ ix-xatt idur u joħroġ għal kollox mill­ quddiemek xena mill-isbaħ: Il­ Bajjada, li mill-għoli tinżel lejn il­ Wied. Ħnejja. Din hija l-akbar fost l-arkati baħar tant li x-xatt twil u miftuħ naturali li naraw max-xtut Maltin, bil­ tagħha jsibuh bħala L-Imżerżaq. Il-port ta' Wied iż-Żurrieq u l-bini li bokka daqsiex u għolja aktar minn Dan ix-xatt jasal sal-ħarrieġa żgħira maż-żmien tela' fuq ix-xaqliba tal­ darbtejn daqs it-Tieqa tad-Dwejra ta' Ras Masu, fejn hemm ukoll lvant tiegħu jintlaħqu minn triq f Għawdex. Min ma jibżax mill-għoli roqgħa ta' baħar baxx (Il-Baxx ta' ewlenija li sserrep 'I isfel mill-Għolja jista' wkoll jilħaq il-baħar ta' Taħt il­ Ras iI-Bajjada) u posta tas-sajd ta' Xutu. Dan l-isem, li nerġgħu Ħnejja billi jixxabbat mas-Sieq tal­ magħrufa bħala Il-Musbieħ. narawh saħansitra qrib Filfla, jidher Ħnejja, jew Ir-Riġe/. Dan il-plier Warajha hemm Il-Ponot ta' Ras il­ ukoll marbut mat-Torri ta' Xutu, li mhux biss iżomm is-saqaf tal­ Bajjada, bil-blat aħrax u ppuntat nbena madwar 1-1640 fi żmien il­ Ħnefla iżda wkoll ikennen warajh minħabba li mikxuf għar-raxx tal­ Granmastru Lascaris u huwa aktar għar kemmxejn fond, Għar il­ baħar, u l-ponta ewlenija ta' Ras il­ matnazz mit-torrijiet l-oħra li kienu Ħnejja jew L-Għar il-Mudlam, ismu Bajjada mal-bokka ta' Wied iż­ nbnew mill-istess Granmastru. It­ miegħu għax ma tilħqux sew ix­ Żurrieq. Fuq dix-xaqliba tal-wied fl- Torri ta' Xutu ntuża bħala mudell xemx. Id-dħul bid-dgħajsa għal ġo l­ 1936 inbniet l/-Kamra t-Tonda, għat-tlettax-il torri (fosthom It-Torri għar jista' jsir minn fuq naħa waħda kamra militari li kienet tgħasses dan tal-Ħamrija) tal-Gran mastru De biss tar-Riġel, peress li L-Iskolli tal­ il-port, miksija bil-gagazza biex Redin (1659); il-kanun żgħir li Ħnejja (ġemgħa ta' blatiet kbar li tinħeba aħjar mill-għadu. Il-blat ta' għandu fuq il-bejt ilu hemm m iII- waqgħu minn fuq għal ġol-baħar) taħtha ħa l-laqam minnha: Taħt il­ 1792. Qrib it-torri, hemm in-niċċa jimbarraw id-dħul min-naħa l-oħra. Girbeġ. Jidher li dawn l-inħawi Tar-Rużatju, u minn maġenbha Fil-qrib hemm ukoll tliet għerien minn dejjem kienu mgħassa, tant li tista' tinżel lura lejn il-blat, li minn oħrajn żgħar, fosthom wieħed 180 <-100 '" Il-M1Iqlllba

142 <-105 146 ~ ,., 101 145·~ V~_ 137

(iJrr;mp/i ~ewIenija)•• >

102

136 ~\ 103

87

~ 19 162 86)~ 112 .;.--Z::~ 148 151 127 150 90--....-~ 121 ~ 114 113 120 - 149 ~...,...",rt~ ~ __"8 119 100. Il-Palazz tal-Gwarena 116 116 117 101. Ta' Wied iI-Ħotra 102. lż-Żelliqat -1~Għar iI-Ħneni:i I L-Għar il-Mudlam 103. Il-Ħotra 130. L-Iskolli tal-Ħnejja 104. Wied Ħoxt 131. Ta' Kinetta 105. Il-Ħotra 132. Għar Raddiena 106. Il-Ħmara 107. Il-Wied tal-Majla 133. Id-Daħla tal-Wied 108. Il-Majla 134. Wied Babu 109. Id-Dikkiena 135. Blata Qanċula 110. L-Iskal 136. Il-Gwejdja 111. Il-Ponot 137. Il-Ħotba 138. 112. L-Għolja ta' Xutu Il-Ġarġir 113. It-Torri ta' Xutu 139. Il-Qonja 140. Tal-Għerien 114. Tar-Rużarju 141. Wied Ħal Lew I Wied il~Bir 115. Ġebla Tiċċaqlaq I Blata Tiċċaqlaq 142. Ħal Lew 116. Taħt it-Torri 117. Il-Gradenza 143. Il-Maqluba 144. Wied San Mattew I Wied il-Qrendi 118. Il-Ħalq 119. lż-Żellieqa 145. San Mattew tal-Maqluba 120. Tas-Suldati 146. Ta' Wied il-Qrendi 121. Id-Dahar 147. L-Għar tal-Munqar I L-Għar ta' I·Għarusa 148. II·Munqar 122. Il-Kap tal-Ħnejja Ili-Ponta tal-Ħnejja 149. Taħt il-Munqar 123. Għar Qattus 150. Ħalq 1-lIjun 124. Għar Qattus iż-Żgħir I Għar Filfla & Filfla ż-Żgħira 125. It-Tieqa 151. Ta' Pietru 152. In-Nadur 126. Il-Ħnejja 153. Id-Daħla 127. Taħt iI-Ħnejja 128. Is-Sieq tal-Ħnejja Ilr-Riġel 154. Ir-Rokna 181 2 1. Filfla 2. Ta' Nofs Fliegu 3. Ix-Xifer ta' Fuq 4. Ix-Xifer t'Isfel 5. Il-Minżel ta' Filfla 3 11 6. L-Imniżżla 7. Il-Qattara '11 8. Fuq id-Dahar 14 10 9. Id-Dahar 9 10. L-Iskoll tax-Xlokk "t::::. 11. Ir-Rokna. 12. Ix-Xutu l-Kbir / li-Blata ta' Santa Marija 13. Il-Pranot 14. Ix-Xutu ż-Lgħir 15 15. Il-Qasira 16. Imgħarrqa ta' Ġewwa 17. L-Imgħarrqa 18. L-Imgħarrqa ta' Barra 16

17

Mappa nru. 5: Filfla u madwarha 18

157 151

;5 174 158 • 175 '\') 161 -"1.'\ 160~ ~ \\ 155. It-Tirxa 156. L-Għar tad-Daħla 157. Għoxx id-Dejma 158. Tax-Xagħra 159. Il-Blieqa 160. Ġebel Gravuż 161. Qabar l-Għarib 162. Ix-Xmiex I L-Ixmiex 163. In-Nofs 164. L-Għarajfa 165. Taħt iI-Għassa 182 166. L-Għarta' Taħt iI-Għassa 176. . Għar Ħallelfn 167. Ġebel Maqtugħ 177. Ix-Xifer 168. Għar Bassasa 169. Ir-Ras 178. Il-Bassasa 170. Wied iI-Bassasa 179. Il-Ħisir & Il-Qattara 171. Wied Ganu 180. Għar Bieb iI-Ħamiem / Bieb Għar Ħamiem 181. Il-Minkba 172. Wied il-Ħallelin / Wied il-Bassasa 173. Wied Ħareb 182. Il-Kap tal-Bajtar / Ras il-Bajtar / Il-Kap / Il-Kap il-Kbir 174. It-Torri tal-Wardija 183. Il-Bajtra 175. Il-Wardija 184. Ras l-Indjan 182 tawwali u dejjaq fl-aktar parti milli l-wied innifsu, il-mapep isemmu hawn tidher fit-tifsira qadima tagħha ġewwenija ta' Taħt i1-Ħnejja (fejn l­ l-artijiet ta' madwaru bħala Ta' li tfisser bejta u m'hix xi kelma irdum jidħol prattikament taħt it-triq Wied il-Qrendi. Il-Maqluba hija fost vulgari. Wara d-Daħla, is-sies jilwi ewlenija f Ta' Kinetta), imbagħad l-isbaħ eżempji ta' għerien li l-ewwel ftit lura lejn ix-xlokk u jieħu bixra jasal Għar Raddiena, kbir u tond u tħaffru mill-ilma ġieri u mbagħad lixxa l-istess bħalma rajna fix­ bil-qiegħ ramli. Ix-xenarju meta kibru wisq sfrundalhom is­ Xaqqa, Għar Manwel u Taħt l­ spettakolari ta' madwar Għar saqaf; skond it-tradizzjoni popolari Imnajdra. Dan peress li hawn terġa' Qattus, Il-Ħnejja u Għar Raddiena dan seħħ fil-medjuevu u hemm tixref parti oħra importanti· tas­ huwa mfittex wisq, u fil-bnazzi tara x'juri li din mhix qlajja'. Ngħidu sistema ġeoloġika tal-Magħlaq, u bosta dgħajjes mgħobbijin bit-turisti. aħna, għadu jidher nofs bir li bla jekk taqbad il-minżel li mill-art Hawnhekk anke l-baħar innifsu dubju kien parti minn wieħed sħiħ li għolja Tax-Xagħra jieħdok 'I isfel jolqot l-għajn minħabba l-lewn iżraq aktarx iġġarraf meta nbelgħet l-art. max-xatt baxx (I/-Blieqa) tintebaħ li tiegħu, dettall li wassal mhux biss Mal-ġnub tal-Maqluba tikber is-siġra dan huwa mitwi u mfellel mhux ftit għall-isem kummerċjalizzat ta' nazzjonali (l-għargħara - Tetraclinis minħabba sensiela ta' xquq (faults) dawn l-inħawi ("Blue Grotto") iżda articulata), filwaqt li fil-qiegħ qrib ħafna ta' xulxin. Mat-tarf tal­ wkoll, skond x'uħud, għall-ismijiet imkennen illum hemm bħal bosk majjistral tal-Blieqa (qrib id-Daħla) taż-Żurrieq u Wied iż-Żurrieq. żgħir magħmul l-aktar minn siġar hemm minfes żgħir li jinfed ma' Sewwasew wara Għar Raddiena kbar tar-rand. Ta' min igħid li kemm għar taħt il-baħar, filwaqt li fuq ix­ tiftaħ Id-Daħla tal-Wied, kalanka li Wied Ħal Lew kif ukoll Wied San xaqliba l-oħra hemm skoll żgħir u xi tixbaħ lil Wied iż-Żurrieq iżda hija Mattew ġieli jsibuhom bħala l/-Wied għerien madwaru. Minn hawn 'il iżgħar u bil-ġnub ferm ogħla. Din tal-Maqluba. F'kitbiet qodma jidhru quddiem is-sies jerġa' jaqta' dritt mhix għajr iI-bokka ta' Wied Babu, wkoll Wied ix-Xewk (x'imkien fil­ għal ġol-baħar u jsejħulu Ġebel l-akbar fost il-widien ta' dawn l­ viċinanzi tal-Maqluba) u Wied Gravuż minħabba l-blat dgħajjef u inħawi u x'aktarx l-aktar wieħed Bhim, aktarx laqam ieħor għal perikoluż tiegħu. Wara l-posti tas­ fond fil-Gżejjer Maltin kollha. Wied Babu li għadu jidher fil-mapep sajd imsejħin Qabar l-Għarib (dari b'ortografija żbaljata: ''Il-Ħofra ta' post tal-għassa- "Guardia ta' l­ U tabilħaqq ma nistgħux nibqgħu Wied Bħir". Għarib') u Ix-Xmiex Gew L-Ixmiex), għaddejjin mingħajr ma nżuru Wied hemm kemmxejn ta' daħla fil-blat Babu. Jekk nitilgħu mid-Daħla tal­ (In-Nofs) u xaqq tawwali b'għar Wied bħallikieku konna furbani, Il-Munqar u lil hinn minnu fond ġo fih li s-sajjieda jsibuh bħala insibu ruħna fqiegħ ta' ħondoq fond L-Għarajfa iżda li fxi mapep jidher b'sisien għoljin bosta sulari fuq iż­ miktub bħala ''Il-Ħrejfa'' (aktarx żewġ ġnub. Tikber kotrana widnet Lura mal-baħar, il-ġenb għoli ta' tkissira ta' l-istess isem). Minkejja li il-baħar (Palaeocyanus Wied Babu jibqa' ħiereġ sa bi dritt il­ forsi jixbah il-kelma "ghar", isem il­ crassifolius), ix-xitla nazzjonali Kap tal-Ħnejja u għandu tarfu post hu diminuttiv ta' "ghorfa" u Maltija, filwaqt li fil-qiegħ hemm minfud mill-Għar tal-Munqar ghaldaqstant ifisser "ghorfa zghira". ukoll xi siġar xjuħ tal-ħarrub u Blata (imsemmi wkoll L-Għar ta' l­ Qanċula, ħaġra kbira li żżerżqet 'I Għarusa), għar bi tliet bokok Aktar 'I hinn, is-sies jibda jitbaxxa u isfel u straħet mal-ġenb b'mod li imsemmi għal formazzjoni tal-blat li jieħu l-isem Taħt iI-Għassa, għax taħtha ħalliet bħal mina, mnejn fil­ tinsab fil-għoli eżatt fuqu u li fuqu hemm rokna maqtugħa fil-blat fatt igħaddi l-passaġġ. Wied Babu minħabba għamlitha tissejjaħ l/­ bħala post għall-għassa jew għal xi jibqa' dieħel 'iI ġewwa minn taħt Il­ Munqar. Il-Munqar jagħti wkoll ismu kanun żgħir. U sewwasew taħt din Gwejdja u I/-Ħotba fuq ix-xellug (it­ lill-medda ta' baħar miftuħ u jiftaħ għar kbir fil-baħar, L-Għar ta' tnejn jindikaw għoljiet żgħar; salvaġġ ta' Taħt il-Munqar, b'sies Taħt iI-Għassa. Ftit 'il bogħod, l­ "gwejdja" hija d-diminuttiv ta' għoli matulha u Ħalq l-Iljun (għar isem tax-xatt jinbidel għal Ġebel "gudja" li fisser għolja) u I/-Ġarġir mhux fond, iżda bil-bokka kbira) Maqtugħ u hemm għar ieħor (Għar fuq il-lemin. Imbagħad, meta jasal mal-quċċata tiegħu. Fost l-artijiet Bassasa) li għalkemm ma tantx taħt I/-Qonja (li tfisser kanali għall­ għoljin ta' fuq is-sies hemm Ta' jispikka, huwa twil ferm u għandu ilma), jofroq fżewġ friegħi. Wied Pietru u In-Nadur, isem li spiss tliet bokok, waħda minnhom minnhom jibda fil-kontrada Tal­ tiltaqa' miegħu fi mkejjen għoljin mgħarrqa taħt l-ilma. Jekk minn Għerien mat-tarf taż-Żurrieq, b'veduta tajba. Il-baħar jibqa' hawn iddur wara Ir-Ras (isimha filwaqt li l-ieħor (Wied Ħal Lew jew dejjem fond sa ma tasal Id-Daħla, magħha), tidħol fWied iI-Bassasa, Wied il-Bir) jaqleb minn Ħal Lew rokna ftit aktar kennija (fxi mapep daħla sabiħa b'żewġ friegħi li huma mat-tarf tal-Qrendi. Dan ta' l-aħħar jidher mhux biss l-isem Id-Daħla l-bokok ta' Wied Ganu lejn il­ kien itwal, iżda mbagħad meta iżda anke Ir-Rokna) li għandha punent u Wied iI-Bassasa Gew ffurmat I/-Maqluba (ħofra fonda xi magħha sikka baxxa (lt-Tirxa), Wied iI-Ħal/elin) fuq il-lvant. Dan ħdax-iI sular, qisha borma) qasmitu żewġ għerien imdaqqsin (L-Għar ta' l-aħħar huwa t-tarf ta' Wied fi tnejn. Ir-ras tiegħu llum tferra' tad-Daħla u ieħor maġenbu) u Ħareb, wied twil li jibda minn taħt direttament għal ġol-Maqluba bħala żewġ ħnejjiet żgħar max-xatt. Jidher Bubaqra u jintgħaraf mit-Torri tal­ wied għaliha, magħruf bħala Wied li anke hawn kien importanti għall­ Wardija (ieħor fost it-tlettax ta' De San Mattew (għall-kappella ta' San għas sa fl-imgħoddi, kif jixhdu l­ Redin, mibni f1-1659) li jindokrah Mattew tal-Maqluba li hemm ismijiet "Guardia ta' Tirxija" u mill-għoli tal-Wardija (taħsira ta' biswitu) jew Wied il-Qrendi. Aktar Għoxx id-Dejma; il-kelma "għoxx" "guardia". L-istess bħal "nadur", dan 183 l-isem insibuh fpostijet għoljin huwa l-għadd ġmielu ta' bombi kien jinsab J1-Minżel ta' Filfla, b'veduta tajba għall-għassa). Fih msaddin li għadhom jidhru kemm mnejn dari kienu jitilgħu għal fuq jinstab ukoll Għar Ħallelin, li max-xatt kif ukoll fqiegħ il-baħar. qabel ma dan l-aċċess iġġarraf għal jittawwal għal fuq il-wied u jintlaħaq kollox. Sewwasew taħt fejn kien permezz ta' skaluni tal-ħadid Il-quċċata ta' Filfla hija xagħra jinsab iI-minżel hemm "sikka" imwaħħlin fġenb il-wied. Malli ddur tawwalija u dejqa, b'żewġ xaqlibiet (pjuttost ġemgħa ta' blatiet kbar wara lx-Xifer (ix-xoffa l-oħra tal­ ewlenin li jaqtgħu ħesrem bħala imwaqqa' taħt wiċċ il-baħar) bokka, bi dritt ir-Ras), hemm daħla rdumijiet: lx-Xifer ta' Fuq (li jħares magħrufa bħala L·lmniżż/a; sajjied oħra li jgħidulha I/-Bassasa lejn Malta) u Ix·Xifer t'Isfel (aktar xiħ li jiftakarha kif kienet qabel minħabba l-ħselies qawwijin li baxx, lejn in-nofsinhar). Bejn 1-1343 saħansitra spjega li "minn hawn tagħmel meta l-baħar imqalleb u 1-1575 x'imkien fuq l-art għolja kont titla' tiġri fuq Filfla dari". jisforza l-arja minn ġO toqob kienet tinsab il-kappella antika ta' Minħabba s-saff tat-tafal, fix-xlokk ċkejknin fil-blat. Eżatt 'iI barra mill­ Santa Marija ta' Filfla (suppost ġo tax-Xifer t'Isfel kien hemm ukoll Bassasa, is-sies jerġa' jogħla u fih għar imseliaħ L·Għar tal· nixxiegħa żgħira, magħrufa bħala 1/­ żewġ għerien: Il-Ħisir (għar b'għajn Madonna), filwaqt li matul il-pesta Qattara. Is-saliieda kienu jagħmlu ċkejkna ġo fih- Il-Qattara) u Għar ta' 1-1813-1814 mar igħix fuq Filfla ħofra fit-tafal biex jinġabar l-ilma, Bieb i/·Ħamiem Gew Bieb Għar ċertu Ġanni Attard bil-familja tiegħu iħallu n-naqal joqgħod, u mbagħad Ħamiem) , imsemmi għall-ħamiem li u aktarx bena xi razzett ċkejken. jimlew ir-reċipjent li jkollhom. Skond jbeliet fih. Imbagħad imiss 1/. Dawn illum għabu għal kollox għajr xi dokumenti, iI-furbani ġieli kienu Minkba, fejn il-kosta tibqa' ddur lejn għal xi fdal ta' pedamenti, filwaqt li jieqfu jimlew l-ilma minn Filfla qabel il-lvant. U fl-aħħarnett jasal it-tarf pittura antika fuq l-injam kienet ma jħebbu għall-eqreb xtut Maltin, għoli tal-Kap tal-Bajtar jew Ras iI· ittieħed mill-kappella lejn iż-Żurrieq tant li l-Kavallieri kienu ppruvaw Bajtar (minħabba bajtra tax-xewk (l-ewwel lejn il-kappella ta' San Lew jisploduha biex jeħilsu minn dan l­ kbira li tikber fl-irdum, hi stess fBubaqra, imbagħad lejn il-knisja uġigħ ta' ras darba għal dejjem. Ma indikata bhala l/-Bajtra). Dan huwa parrokkjali fejn għadha tinsab sa kienx irnexxielhom, u n-nixxiegħa l-aktar xifer imbiegħed li jidher minn llum). Peress li llum il-quċċata baqgħet teżisti sakemm fl-aħħar Wied iż-Żurrieq u għaldaqstant m'għadhiex tista' tintlaħaq u ma inqerdet mill-bumbardamenti ferm igħidulu wkoll /l-Kap jew l/-Kap i/. jinħassx daqstant l-impatt tal­ eqlel ta' Żmien l-Ingliżi. Kbir. Dettall żgħir ġO fih hija Ras I· bniedem, iI-veġetazzjoni tikber folta Indjan, tinqixa naturali fil-faċċata saħansitra fI-irqajja' l-aktar mi~ieħa, Marki oħra tal-bumbardamenti tal-blat li ġġib dan ix-xebħ. Il-vjaġġ u jgħammru wkoll xtieli u annimali li jidhru wkoll mal-faċċata għolja tax­ tagħna mal-kosta jieqaf hawn. qajla ssibhom band'oħra, ngħidu Xifer ta' Fuq, sewwasew qrib ir-ras aħna tip partikolari ta' tewm li kbir imsejħa Fuq id·Dahar, li tħares lejn (Allium commutatum) li jikber sa Għar Lapsi f Malta. Dan it-tarf għoli Filfla ·żewġ metri, u xi bebbux rari. Filfla ħa ismu mis-sikka twila magħrufa hija wkoll magħrufa għall-kwantita bħala Id-Dahar, li toħroġ minn taħt ta' agħsafar li jbejtu fuqha, bħall­ ir-riħ tiegħu. Ir-ras opposta ta' Filfla, Iżda dan l-artiklu ma jkunx komplut gawwi u l-kanġu ta' Filfla li ssemma' li tagħti lejn il-lvant, hija saħansitra jekk ma nagħtux titwila lejn Fi/fla, li propju għaliha. Imbagħad hemm ogħla u tilħaq l-għoxrin sular minn tidher fil-bogħod max-xefaq. Din il­ ukoll il-gremxula ta' Filfla (Podarcis wiCċ il-baħar; tispikka mill-bogħod gżira ċkejkna ta' xi 0.06 km2 hija filfolensis filfolensis) li tinsab biss qisha muntanja rqiqa mifruqa fi mifruda minn Wied iż-Żurrieq hawnhekk; hija sewda u akbar minn tnejn b'xaqq tawwali tul il-faċċata b'madwar 5km ta' baħar fond f Ta' "oħtha" ta' Malta, u għandha rabta tagħha. Taħtha, il-kosta tilwi Nofs Fliegu. Darba kienet folkloristika peress li kien jingħad li ħesrem qrib L-Iskoll tax-Xlokk magħquda ma' Malta, iżda nfatmet għandha żewġt idnub. Din tad-dnub (blata oħra li tixref 'iI fuq minn wiċċ minnha permezz· taċ-ċaqliq hija qlalia' li forsi ġelia minn xi l-ilma) u jerġa' jitfaċċa x-Xifer t'Isfel. tettoniku li semmejna. Filfla nnifisha kumbinazzjoni partikolari. Kull Daqs nofs triq bejn iż-żewġt irjus hija l-fdal ta' għolja magħmula minn gremxula (anke dik li naraw kuljum ewlenin li semmejna, tinsab l-unika blat tal-qawwi li jistrieħ fuq saff f Malta) tista' titlef denbha jekk dan roqgħa ftit kennija tax-Xifer ta' Fuq, oħxon ta' tafal, li biż-żmien sfat ikun meħtieġ biex taħrab miII­ li igħidulha Ir-Rokna. imdawra b'baħar li fil-maltemp periklu, u mbagħad bil-mod jikbrilha isabbat minn kull naħa. U billi t-tafal ieħor ġdid; fkażijiet tabilħaqq rari, Lejn il-punent-ilbiċ ta' Filfla jidher jibda jċedi, il-blat ta' max-xifer ġieli l-ewwel denb ma jitqaċċatx skoll imdaqqas u m'ogħla żewġ tqaċċat u waqa' għal isfel, u mad­ sew filwaqt li t-tieni wieħed jikber sulari, li jissejjaħ Ix-Xutu I·Kbir jew, dawra kollha fforma rdum wieqaf xorta, u hekk tista' tisfa b'żewgt skond xi kittieba, l/-Blata ta' Santa b'eluf ta' tirxien taħtu, max-xatt. Dan idnub. Mhix xi ħaġa marbuta ma' Marija. Jidher saħansitra minn il-proCess naturali, li taha bixra li Filfla. Malta, u huwa mifrud mix-Xifer mill-bogħod tfakkrek f kappell t'Isfel ta' Filfla permezz ta' fliegu (quċcata ċatta, ġnub weqfin, u art Billi x-xagħra tmil kemmxejn lejn in­ dejjaq li jgħidulu Il-Prajjot. Dan l­ baxxa taħthom) jidher li fi Żmien l­ nofsinhar, fix-Xifer t-Isfel kien hemm isem jidher li huwa diminuttiv ta' Ingliżi tħaffef aktar minħabba l­ wied ċkejken (illum fadal biss ħjiel "port" u, skond sajjied Żurrieqi, ħsara kbira li din il-gżira sofriet bil­ tiegħu) li kien iferra' mill-irdum 'I jissejjaħ hekk "għax minn bumbardamenti. Xhieda ta' dan isfel lejn il-baħar miftuħ, u fil-qrib bejniethom tista' taqsam għan-naħa 184 l-oħra ta' Filfla, allura qishom port". aktar minn 50 metru, u ma jerġax Din l-ispjegazzjoni tidher aktar jitbaxxa. 11. Spiteri, Stephen C. (1996). British Mi/itary Architecture in Malta xierqa mit-tifsira mogħtija fid­ dizzjunarju t'Aquilina, li jorbot it­ Egħluq tnissil ta' "Il-Prajjet" (li huwa wkoll l­ isem ta' port naturali fil-Mellieħa) Komunikazzjonijlet personali: ma' "prato", deskrizzjoni li ftit li xejn Nittama li fdan l-artiklu rnexxieli għandha x'taqsam ma' l-għamla tal­ niġbor it-tagħrif għani li jeżisti dwar 1. Bdiewa (anonimi) fdawn il­ post. Mit-tarf tax-Xutu l-Kbir tibda s­ it-toponomastika ta' uħud mill-isbaħ postijiet: Il-Misqa (1993), Il­ sikka twila li diġa Itqajna magħha xtut ta' Malta, kif ukoll li nagħti ħjiel Maqluba (1995), Ta' Dnatllx­ (Id-Dahar), u tibqa' ħierġa għal kemm jista' jkun ċar u interessanti Xwieki (2002) distanza twila lejn il-punent dwar kif dan il-wirt kulturali u 2. Barklor (anonimu) fWied iż­ Żurrieq, 1995 fgħamla ta' sinsla dejqa eżatt taħt lingwistiku huwa minsuġ ħaġa 3. Edwin LanfrancO, 2007 wiċċ l-ilma, b'ġenb wieqaf faċċata waħda ma' l-ambjent naturali, il­ 4. Feliċ (bidwi xiħ mill-Qrendi) Malta u ieħor aktar immejjel lejn in­ pajsaġġ u l-istorja tagħhom. Nixtieq flż-Żelliqat, 1995 nofsinhar. Lejn il-bidu tagħha, ukoll inrodd ħajr lil kull min għenni 5. Frans Farrugia (minn Ħal tispunta daqs pied 'il fuq mill-baħar niġbor l-informazzjoni (b'mod Għaxaq), snin '90 bħala skoll ieħor ċkejken: Ix-Xutu ż­ partikolari lil Karmenu Pace). 6. Ġiġi (raħħ81 min-Nigret), 1996 tgħir. Skond xi sajjieda, dari dan 7. Karmenu Pace (mill-Qrendi), kien jixref aktar 'iI fuq mill-baħar 2006 8. Karmnu "Is-Siks" iżda, billi l-Ingliżi kienu jisparaw (miż-Żurrieq), Riferenzi 1996 fuqu, illum m'għadx fadal wisq 9. Maria Degiorgio (mis- minnu. U tabilħaqq, fqiegħ il-baħar Siġġiewi),2002 1. Abela, Gio. Francesco (1647): Delia taħtu sa llum għad hemm il-bombi. 10. Mark Scicluna (miż-Żurrieq), Skond il-mappa ġeoloġika, Il-Prajjot Descrittione di Malta Isola nel Mare 1989 Siciliano con le sue Antichita ed Altre huwa r-riżultat ta' wieħed mix-xquq 11. Nassab (anonimu) fTa'Melħa Notitie (sic). Edizzjoni facsimile (fau/ts) marbutin mal-proċess ta' ħdejn Wied Fulija, lż-Żurrieq, mitbugħa minn Midsea Books Ltd. ċaqliq ta' l-art; pariġġu hemm ukoll 1993 (1984). qasma oħra dritta taħt wiċċ l-ilma 12. Ninu (sajjied) fln-Niffied, 1995 13. Nisa (anonimi, min-Nigret), bejn ix-Xutu l-Kbir u x-Xutu ż-Zgħir 2. Aquilina, Joseph (1987). Maltese­ 1995 li tkompli aktar fil-fond bħala faċċata English Dictionary. Midsea Books Ltd. lixxa. 14. Manwel "Il-Malel" (min-Nigret), 2005 3. Bartholomew Malta & Gozo Holiday 15. Michael (kaċċatur miż-Żurrieq) Map (bla data). HarperCollins Jekk taqdef 'iI barra mix-Xifer t'Isfel fWied iI-Bassasa, 1994 Publishers (ISBN 0-7028-3538-2). lejn in-nofsinhar, iI-qiegħ tafli jmil 16. Peppi Spiteri "Ta' Qazzitu" għal xejn għal xejn u jibqa' dejjem (mill-Qrendi), 2005 4. Boffa, Charles (1966): The Is/ets of baxx, hekk li jsibuh bħala Il-Qasira. 17. Rene Attard (minn Ħaż- Comino & Fi/fla. Lux Press. Skond ir-rakkonti tas-sajjieda, l­ Żebbuġ), 1999 18. Salvu "Ta' Kejli" (miż-Żurrieq), Ingliżi kienu jibnu simenta fuq Il­ 5. Castagna, Pietro Paolo (1866): Lis 2005 Qasira, jiżbgħuha bajda u darba fis­ Storia ta Malta Bi/ Gzejer Tahha (sic). 19. Salvu Buġeja "Ta' Peppi ta' sena tiġi l-frejgata tispara fuqha. Edizzjoni facsimile mitbugħa minn Pietru" (nannuwi, miż-Żurrieq), Midsea Books Ltd. (1985). Ferm 'il barra minn Filfla, il-qiegħ 2007 tafli jieqaf ħesrem fmadwar żewġ 20. Sajjieda (anonimi) fdawn il­ 6. Farrugia Randon, Stanley Farrugia sulari fond, u t-tarf ta' sikka & postijiet: Ix-Xwieki (1999), Ix­ Randon, Robert (1995): Comino, Fi/fla saħansitra aktar baxxa jitfaċċa qisu Xaqqa (1993), L-lIsna (1996), and St. Paul's Is/and. tarġa (kontinwazzjoni tax-xaqq In-Niffied (1995), Wied iż­ Żurrieq (1993, 1995), Wied il­ ġeoloġiku ta' ħdejn ix-Xutu ż-Zgħir). 7. Gatt, Michael (2006). u l­ Il-Ġeoloġija Bassasa(1990, 2002) Hawnhekk wasalna f1-lmgħarrqa Paleontoloġija tal-Gżejjer Maltin - /I 21. Żeppi Magro (sajjied mill­ ta' Ġewwa, il-bidu ta' sikka li bħala (Sensiela Kullana Kulturali, nru. 69). Qrendi), 1995 firxa tiżboq lil Filfla u li tissejjaħ L­ Pubblikazzjonijiet Indipendenza. 22. Guzi Gatt miz-Zejtun u Imgħarrqa. Il-wiċċ ta' l-Imgħarrqa joqghod San Giljan. jibqa' dejjem baxx u jidher minn 8. Mangion, Tony (1983). Maltese wiċċ il-baħar, u fxi partijiet huwa Towns and Villages: Wied iż-tunieq. Heritage Vol. 3 Nru 49. Midsea Books mżewwaq b'toqob, għerien żgħar u Ltd. mini minquxin fil-blat, iżda mbagħad wara x-xaqliba l-aktar imbiegħda (L­ 9. Pedley, Martyn; Hughes Clarke, Imgħarrqa ta' Barra), iI-blat jaqta' Michael & Galea, Pauline (2002). fdaqqa bħal sies għoli taħt il-baħar, Limestone Is/es in a Crystal Sea: The u hemm anke għar imdaqqas fil­ Geology of the Maltese Is/ands. PEG faċcata tas-sies li jintlaħaq biss mill­ Ltd. bugħaddasa. Minn hawn 'i1 quddiem, iI-qiegħ jilħaq fond ta' 10. Spiteri, Stephen C. (1994). Fortresses of the Cross. Heritage Interpretation Services. 185