Inhoud Van de Redactie Speranski door Niek Kok 1

Russische Revolutie I. Liberalen en de Russische Revolutie. Enkele verkennende observaties door Patrick van Schie 3 II. De totalitaire nachtmerrie. Liberale denkers en de Russische Revolutie door Fleur de Beaufort 14 III. Primitieve anticommunisten? De VVD, het communisme en de Koude Oorlog door Ewout Klei 22 IV. Blijvend in de schaduw van Rusland? Hoe de ‘Grootste Revolutie’ in Duitsland verdrongen raakte in geschiedschrijving en herinneringscultuur door Gaard Kets 31

Actueel Leo Strauss, Sybrand Buma en de twist om de moderniteit. Een bespiegeling op de H.J. Schoo-lezing door Niek Kok 44

Ander geluid Ziek van vrijheid. Waarom een zorgstelsel met een gebrek aan normen en richtlijnen ziek maakt door Tijs Sikma 53

Internationaal CDU: politieke partij of beroepsvereniging voor bestuurders? door Pieter de Jonge 57

Economie Witte goud koorts in Bolivia door Wilbert Jan Derksen 73

Financiën Over de belastingleer in het contractdenken I. Is de koning de eigenaar van de goederen van zijn onderdanen? door Philip Ruijs 83 II. De façade van de Rawlsiaanse belastingethiek door Philip Ruijs 100

Democratie en rechtsstaat Anti-discriminatie, democratie en legaliteit door Jip Stam 117

Boekrecensie I. Een nieuwe geschiedenis van de Russische Revolutie door Patrick van Schie 126 II. Algemeen inzicht en gezond verstand. Memoires van een liberale minister van Staat in 33 dossiers door Johan van Merriënboer 128

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 104 Van de Redactie

Speranski door Niek Kok de landbouwpolitiek, economische vrijheden Toen Alexander I in 1801 op de tsarentroon en het onderwijs door te voeren. Maar in het terecht kwam, moest het afgelopen zijn met opstellen van een constitutie slaagde de willekeur van de macht van de tsaren. Speranski niet. Het Russische Rijk was in de vier jaren voor Alexanders heerschappij gebukt gegaan ‘Onderdrukking door een almachtige staat onder de tirannie van zijn voorganger Paul lijkt in Rusland een traditie waaraan geen I. Alexander speelde in op de wensen van de ontsnapping mogelijk is’, schrijft Patrick van Russische aristocratie om de monarchie in te Schie in deze editie van Liberale Reflecties, bedden in een constitutie. Daarmee werd een die Rusland centraal stelt. Van Schie is de aantal fundamentele wetten bedoeld waar- zoveelste auteur die de indruk heeft dat er mee de uitvoerende macht rekening diende nooit écht iets zal veranderen in Rusland, dat te houden. Van 1801 tot 1812 was het aan de Russische autocratie na Peter de Grote de ‘vader van het Russische liberalisme’, de (1672-1725) dezelfde was als die ten tijde van bureaucraat Michail Speranski (1772-1839), de Russische Revolutie van 1905, hetzelfde om die wetten op te stellen. was als de autocratie in de Sovjetperiode en hetzelfde is als de autocratie van Vladimir Als ambtenaar op het departement van Poetin. Binnenlandse Zaken slaagde Speranski erin om allerlei hervormingen op het gebied van Het lijkt alsof Rusland, nadat Peter de Grote een raampje openzette met uitzicht

LIBERALE REFLECTIES || december december 2017 2017 1 op Europa, is blijven hangen in achttien- Europa is doorgeschoten, aldus Vladimir de-eeuws absolutisme. Na de Sovjetperiode Poetin. leek Rusland zich binnen- en buitenlands te De Russen probeerden Boris Jeltsin diver- gaan heroriënteren. Rusland wilde een stem se malen af te zetten. Uiteindelijk viel hij in de Europese politiek, maar Europa plakte toen bleek dat hij zich achter de schermen het raampje van Peter de Grote met oude met corruptie had ingelaten. Speranski viel kranten dicht: het Rusland van Boris Jeltsin ook in ongenade: omdat zijn hervormingen (1931-2007) werd nauwelijks betrokken bij tsaar Alexander impopulair maakten, werd Europese samenwerking - Rusland mocht hij beschuldigd van verraad. Voor hij zijn niet vertrouwd worden en was tegelijkertijd constitutie, waarin hij allerlei grondrechten geen machtsfactor meer. Dat viel verkeerd voor individuen wilde opnemen, kon door- bij Jeltsins opvolgers. Was het trotse Rus- voeren, werd in 1812 een einde gemaakt aan land, dat grootheden als Tsjaikovski, Tolstoi zijn greep op de Russische ambtenarij. Hij en Poesjkin had voortgebracht, niet goed werd naar Finland gestuurd om kanselier van genoeg voor Europa? de kleine Universiteit van Turku te worden. Speranski’s liberalisme werd een voetnoot in Jeltsin wilde net als Speranski allerlei libera- de Russische geschiedenis. liserende hervormingen doorvoeren. Tijdens het symposium van de TeldersStichting Speranski laat zien waarom Rusland voor over de Russische Revolutie op 27 oktober liberalen zo’n interessante casus is - en blijft. jongstleden merkte Ruslanddeskundige Tony Rusland, hoe Europees het wel of niet mag van der Togt op dat Poetinistisch Rusland zijn, zit al decennia vast in de tijdsgeest van zichzelf nog wel eens op het schild heft als de het achttiende-eeuwse absolutisme. Poe- voorvechter van het ‘ware Europa’, het ‘oude tin sluit het raam naar Europa. Wie er een Europa’. Dat ware, oude Europa heeft wor- democratische steen doorheen wil keilen, tels in het christelijke geloof, houdt vast aan moet oppassen dat hij zich niet snijdt aan de tradities en laat niet met zich sollen. scherven.

De Europese Unie wordt daarentegen afge- schilderd als een postmodern project. Op H.N. Kok MSc is wetenschappelijk medewer- een karikaturale kaart van Europa toonde ker bij de TeldersStichting en eindredacteur Van der Togt dat Poetin Nederlanders ziet als van Liberale Reflecties. ‘genderbenders’ en Belgen zijn baby-moorde- naars; de Zweden slaan hun kinderen niet en Oostenrijk zit vol met Eurovisie-drag queens.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 2 Russische Revolutie

Liberalen en de Russische Revolutie Enkele verkennende observaties door Patrick van Schie periode 1989-1991 blijven communisten Honderd jaar geleden vond de Russische tot op de dag van vandaag aan de macht in Revolutie plaats. Door de uiteindelijke landen als China, Noord-Korea, Vietnam en uitkomst, het aan de macht komen van de Cuba terwijl een communistische kliek in communisten in Rusland, is dit een van de Venezuela dit land niet alleen aan de rand ingrijpendste gebeurtenissen van de twin- van de afgrond heeft gebracht maar druk be- tigste eeuw. Vooral omdat de communisten zig is het om te vormen van een democratie niet alleen het voormalige tsarenrijk maar in een dictatuur. later een veel groter deel van de wereld in hun greep kregen: zo installeerde Stalin na De ‘kosten’ van het communisme alleen al in de Tweede Wereldoorlog vazalregimes in termen van menselijk leed – mannen, vrou- Oost-Europa, terwijl Mao en zijn getrou- wen en kinderen die zijn vermoord, gemar- wen de macht grepen op het vasteland van teld, als slaven afgebeuld in werkkampen, China, dat in diverse kleinere staten werd of vanwege ‘afwijkende’ opvattingen werden nagevolgd. Zonder de Sovjet-Unie en haar opgesloten in psychiatrische inrichtingen – satellietstaten was er geen Koude Oorlog zijn immens. Ze overtreffen zelfs verre het geweest die de internationale betrekkingen aantal slachtoffers van het nationaalsocialis- tussen ongeveer 1945 en 1991 heeft bepaald. me (Courtois et al, 1997).1 Het leed dat het Na de val van het Sovjet-imperium in de communisme berokkende heeft in ons deel

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 3 van de wereld echter veel minder aandacht omvorming van Rusland tot een communis- gekregen dan het leed dat door het Derde tische staat was een treffend afschrikwekkend Rijk is teweegbracht. Vooral aan de linker- voorbeeld van wat burgers te wachten staat kant van het politieke spectrum keken velen indien een land de volstrekt anti-liberale weg bewust weg; zo men de verschrikkingen van inslaat. het communisme al niet vergoelijkte (het wemelde van fellow travellers, die dweepten Enkele basics van de Russische met de Sovjet-Unie, Rood China en Castro’s Revolutie Cuba). Dit verschijnsel is niet verdwenen: Met dit artikel pretendeer ik geenszins de links, dat zich lange tijd zo begaan betoonde witte vlek weg te werken. Daar zou minstens met het lot van Latijns-Amerikaanse landen, één dik boek met het bijbehorende tijdroven- zwijgt momenteel over de door het rode regi- de onderliggende onderzoek voor nodig zijn. me in Venezuela veroorzaakte hongersnood Wel wil ik enige korte indrukken geven van en de repressie aldaar (Van Schie, 2017). En hoe het voor en in die Revolutietijd liberalen voorts heerst nog altijd een dubbele mo- in Rusland zelf verging, hoe Nederlandse raal ten aanzien van holocaustontkenning liberalen destijds de Revolutie waarnamen en vergeleken met de veel wijder verbreide maar beoordeelden alsmede bezien of er onder merkwaardig genoeg als minder ernstig op- liberalen een roep is geweest om de gebeur- gevatte goelagontkenning. tenissen ten goede te keren.

In hoeverre waren de impact en ellende van Zonder de geschiedenis van de Russische het communisme te voorzien? Op het eerste Revolutie te gaan beschrijven is het om gezicht lijkt het misschien logisch dat er door misverstanden te voorkomen onvermijdelijk historici meer aandacht is geschonken aan er een paar aspecten eerst even uit te lichten. de vraag hoe socialisten van verschillende Om te beginnen is het van belang te besef- schakering zich verhielden tot het nieuwe fen dat de Russische Revolutie zich in twee communistische bewind in Rusland, omdat etappes voltrok: de Februarirevolutie en de daar immers broeders of ten minste toch Oktoberrevolutie. Er valt veel voor te zeggen neven aan de macht kwamen. Hoe liberalen dat deze beide etappes op hun beurt slechts tegen de gebeurtenissen aankeken is gro- onderdelen waren van één grote revolutie tendeels een witte vlek. Ergens is dat toch die ten minste het hele jaar 1917 woedde, vreemd. Het communisme vormt immers maar eigenlijk vanaf een aanloopperiode in bijna alle opzichten het tegendeel van wat die niet later dan 1905 begon tot en met de liberalen voorstaan. Het voor het eerst ergens overwinning van de communisten in de aan de macht komen van communisten in burgeroorlog welke na hun machtsgreep 1917 moet voor liberalen dus de verwerke- uitbrak, en daarmee op zijn vroegst in 1920 lijking van hun dystopie zijn geweest. En de eindigde. Dat vraagstuk van de afbakening in

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 4 tijd laat ik liggen. Maar wel is het goed in te kalender; dus op 7 en 8 november van de zien dat de Februarirevolutie en de Oktober- Nederlandse kalender. Het is gebruikelijk bij revolutie voor heel andere richtingen staan. de datering van de Russische Revolutie de De Februarirevolutie maakte een einde aan Juliaanse kalender te hanteren, wat ik hierna het autocratische bewind van de tsaren, en ook zal doen. Maar als bijvoorbeeld op 9 opende mogelijkerwijs de weg naar de ont- november in een Nederlandse krant verslag wikkeling van Rusland in de richting van een van de gebeurtenissen wordt gedaan, is de moderne democratie (of daar een reële kans journalist in kwestie niet traag geweest doch op was of dat het vooral een illusie was, laat is hij er juist in geslaagd vers van de pers te ik weer in het midden). De Oktoberrevolutie berichten. was het tegendeel van een massale volks- beweging, maar een machtsgreep door een Liberale schemeringen in Rusland van de meest extreme politieke krachten in Over Rusland ligt de doem van de eeuwige Rusland, de bolsjeviki – de naam waaronder dictatuur. Van de slachtingen onder tsaar de Russische communisten bekend stonden Ivan de Verschrikkelijke via de autocra- – welke aan het perspectief van een demo- tie die de tsaren uit de Romanov-dynastie cratisch Rusland abrupt een einde maakte. In uitoefenden, langs de door de communis- mijn artikel beperk ik mij voor wat betreft de ten ingevoerde totalitaire terreurstaat, tot liberalen in Nederland tot de vraag hoe zij de de kleptocratie van de huidige autoritaire Oktoberrevolutie bezagen. president Poetin; onderdrukking door een almachtige staat lijkt in Rusland een traditie Het tweede aspect dat tevoren moet worden waaraan geen ontsnapping mogelijk is. Ik genoemd is dat van de destijds in Rusland ga echter voorbij aan het onderbouwen van gehanteerde afwijkende kalender. Wij ken- die constatering, alsmede aan de vraag of nen in het Westen de Gregoriaanse kalender, het Poetin-regime een voortzetting is van de Russen hadden indertijd de Juliaanse ka- het tsarisme, van het leninisme dan wel een lender. Kort gezegd liep de Juliaanse kalender mengvorm van beide. Maar het zou on- toen 13 dagen achter op de Gregoriaanse. terecht zijn in een artikel over liberalen en de Dit betekent dat de Februarirevolutie, aan Russische Revolutie niet beknopt het lot van het einde van die maand in Rusland, in onze Russische liberalen aan te stippen. tijdrekening in maart 1917 plaatsvond. Even- zo zou de Oktoberrevolutie bij ons eigenlijk Hoewel de omstandigheden in Rusland veel de novemberrevolutie moeten heten. De minder gunstig waren voor het ontstaan van beslissende machtsgreep door de bolsjeviki een liberale stroming dan in West-Europa, in Petrograd (tot 1914 St. Petersburg ge- dienden de Russische liberalen zich toch heten), toen de Russische hoofdstad, vond af en toe aan. De eerste keer was dit onder plaats op 25 en 26 oktober naar de Russische invloed van West-Europa. Het betreft de

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 5 Dekabristenopstand in december 1825. oneel-Democraten (liberalen), een partij met Deze werd uitgevoerd door Russische officie- op dat moment ongeveer 100.000 leden, een ren die ideeën uit de Franse Revolutie had- meerderheid verwierven – concrete hervor- den overgenomen. Zij hadden deze opgedaan mingen van het staatsbestel in liberale zin in de periode dat Russische troepen na het verlangde, werd dit lichaam na twee maan- verslaan van Napoleon een tijdje in Frankrijk den ontbonden (Figes 2006). Een nieuwe gelegerd waren geweest. Toen ongeveer een Doema diende te opereren op de basis van decennium later na de dood van tsaar Alex- een beperkter kiesrecht en met minder ander I verwarring ontstond over wie zijn bevoegdheden. Rusland bleef ondanks nog opvolger was – Constantijn, de eerste in lijn, wel ondernomen pogingen tot economische had in het geheim zijn recht overgedragen hervormingen een autocratisch land. op zijn broer Nicolaas (I) – kwamen enkele Tijdens de Eerste Wereldoorlog bleken de duizenden officieren in de hoofdstad St. Pe- Russische troepen het moeilijk te hebben tersburg in opstand. Zij verlangden liberale tegen de Centrale Mogendheden (Duitsland hervormingen. De nieuwe tsaar Nicolaas I en Oostenrijk-Hongarije). Dit gaf onvrede in slaagde er echter in de opstand neer te slaan. het land, waar de tsaar weinig zicht op had Vijf opstandelingenleiders werden opgehan- omdat hij zich direct achter het front bevond, gen, 120 werden verbannen naar Siberië. ver van de hoofdstad, om zelf het bevel over Nog heel lang daarna bleef elke verwijzing de troepen uit te oefenen. Begin 1917 zakte naar deze gebeurtenissen in Rusland verbo- de altijd zo stabiel ogende monarchie plotse- den. ling ineen. Als gevolg van de Februarirevolu- tie zag de tsaar zich gedwongen af te treden. Bijna tachtig jaar later, in januari 1905, liep Algauw trad een vrij bont gezelschap op als een vreedzame demonstratie in St. Peters- de ‘Voorlopige regering’. Deze regering be- burg uit de hand doordat troepen van de stond uit onder andere socialisten van allerlei tsaar ineens op de demontranten begonnen schakering (maar géén bolsjeviki). Ook de te schieten. Deze ‘Bloedige Zondag’ deed een leider van de Constitutioneel-Democraten roep ontstaan naar hervormingen. Verschil- (de liberalen dus) trad toe: Pavel Miljoekov lende liberalen werden ook uitgenodigd werd minister van Buitenlandse Zaken. Een om toe te treden tot een nieuwe regering, belangrijke post, zij het niet een van waaruit maar zij weigerden allemaal. Dit zou ach- hij goed invloed op de binnenlandse situatie teraf kunnen worden gezien als een gemiste kon uitoefenen. Hoewel niet de enige liberaal kans, maar de reden van hun weigering was in de nieuwe regering, nam Miljoekov er dat zij vreesden dat het de tsaar, Nicolaas II, toch een enigszins geïsoleerde positie in. Hij niet menens was. Dit bleek goed ingeschat. werd er bovendien door zijn collega’s al na Want toen de Doema, het gekozen nieuwe twee maanden uit gewerkt. De voorlopige Russische parlement – waarin de Constituti- regering was overigens mede zwak omdat

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 6 zij vanaf het begin de sovjets (arbeiders- en graadmeter voor de electorale kracht van de soldatenraden) naast zich moest dulden; het verschillende politieke partijen in Rusland was de periode van de zogenoemde ‘duale ten tijde van de Oktoberrevolutie. De bolsje- macht’. In de praktijk kwam dit erop neer viki bleken voor een betrekkelijke nieuwko- dat de door socialisten beheerste sovjets in mer op veel steun te kunnen rekenen maar de steden en aan het front de politiek van vormden slechts een minderheid niet groter de voorlopige regering in Petrograd (zoals dan een kwart van het electoraat. De veruit St. Petersburg, gelijk reeds opgemerkt, vanaf grootste partij was die der socialisten-re- 1914 heette) saboteerden. volutionairen, die haar aanhang had op het platteland. De liberale Constitutioneel-De- Welke kant het land uit zou gaan - terug naar mocraten behaalden afgerond 2.088.000 de monarchie, een geleidelijke stabilisatie en stemmen; 4,7 procent van de kiezers. Hun ontwikkeling naar een soort democratie, een aanhang was over het hele Russische rijk vorm van (raden)socialisme, of anarchie - bezien dus gering. Maar in de steden stonden was een groot deel van 1917 onduidelijk. In zij veel sterker. In de twee metropolen, Petro- de nacht van 25 op 26 oktober pleegde een grad en Moskou, kwamen zij uit op 26,2 pro- betrekkelijk kleine groep uiterst-links van cent resp. 34,2 procent, en vormden daarmee het socialisme een staatsgreep: de bolsjeviki na de bolsjeviki (ook sterk in de steden) de onder leiding van Lenin. In februari was deze grootste politieke kracht. Bovendien waren groep nog volstrekt onbeduidend. Lenin gaf de Constitutioneel-Democraten in 11 van er wel meteen na zijn machtsgreep blijk van de 38 provinciehoofdsteden zelfs groter dan dat hij op een dictatuur uit was: reeds op de bolsjeviki (Pipes 1990). Niet voor niets 27 oktober werden alle persorganen van de schakelde Lenin deze liberale partij als eerste oppositie verboden. Eén maand later werd uit. Overigens liet hij ook de Constituante in de partij van de Constitutioneel-Democraten januari na één dag vergaderen al ontbinden. verboden en werden verschillende van haar Als gezegd waren Lenin en zijn bolsjeviki leiders gearresteerd. nooit van plan hun macht met wie dan ook te delen. Communisme is niet alleen antilibe- In de tussentijd vonden echter verkiezingen raal maar duldt eenmaal aan de macht geen plaats voor een Constituante, dat wil zeggen enkele andere politieke beweging naast zich, een grondwetgevende vergadering. Deze zelfs (of juist?) niet als deze andere beweging waren uitgeschreven door de voorlopige uit socialistische broeders bestaat. regering en vonden ondanks de chaos en intimidaties door de bolsjeviki in die delen De Oktoberrevolutie door van het land waar zij reeds heersten door- Nederlandse liberale ogen gang. Mét deze kanttekeningen kunnen deze Veruit de meeste Nederlanders namen verkiezingen toch worden beschouwd als een destijds kennis van de ontwikkelingen in

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 7 het buitenland door het lezen van kranten, Het woord communisme viel in de berichten die uitvoerige ‘buitenlandse berichten’ (of nog niet. Wanneer de bolsjeviki nader wer- soortgelijke rubrieken) bevatten. De belang- den omschreven, dan werd de term meestal rijkste, zij het zeker niet de enige, liberale vertaald als ‘maximalisten’. Dit was strikt kranten waren het Algemeen Handelsblad en genomen geen correcte vertaling. Bolsjeviki de Nieuwe Rotterdamsche Courant (tot 1970 stonden in de Russisch-marxistische bewe- twee afzonderlijke bladen). Hoe werd in deze ging tegenover mensjeviki, hetgeen sloeg op twee kranten bericht over het aan de macht meerderheid respectievelijk minderheid. Dit komen van de bolsjeviki in Rusland? voerde terug op de toevallige verhoudingen op het tweede congres van de Russische Het eerste dat opvalt is de grote onzekerheid Socialistische Partij die in de zomer van 1903 waarin de correspondenten verkeerden. Dit in Brussel met een vervolg in Londen was is niet onlogisch want de bolsjeviki waren gehouden en waar de volgelingen van de niet een van de meest vooraanstaande po- extremist Lenin net iets talrijker waren dan litieke groeperingen en of zij aan de macht die van de gematigder Martov: 24 à 25 aan- zouden weten te blijven was de eerstvolgende wezigen tegenover 19 à 20. Dit was tegen de jaren hoogst onzeker. De correspondent van normale verhoudingen in die partij in, maar het Algemeen Handelsblad schreef op 9 no- Lenin buitte het als propagandistisch voor- vember, pal na de Oktoberrevolutie, dat het deel uit en vreemd genoeg lieten de volge- ‘duidelijk’ was dat de nieuwe regering ‘slechts lingen van Martov zich aanleunen dat zij de een voorloper zal zijn van een contrarevolu- minderheidsgroepering binnen het Russische tionaire beweging’. Twee weken later dacht socialisme zouden zijn door de term mensje- hij dat ‘het uiteenvallen van het Russische viki over te nemen (Figes 2006; Ulam 1998). rijk te wachten staat’. Hij sloeg hiermee naar Niet alleen de liberale kranten in Nederland wij nú weten de plank mis, maar zeker twee gebruikten de verkeerde vertaling, ook het jaar lang leken de gebeurtenissen hem gelijk grootste sociaaldemocratische dagblad Het te geven. Dat hij de nieuwe machthebbers Volk duidde de bolsjeviki als ‘maximalisten’ als ‘anarchistische elementen’ aanduidde, aan (De Boer 1986). En ergens hadden de was een fout die hij wel had moeten kunnen Nederlandse correspondenten ook hele- vermijden, aldus het Algemeen Handelsblad maal gelijk. De bolsjeviki waren immers de (1917a). De traditie van anarchisme was groepering die voor zichzelf het onderste uit inderdaad veel sterker in Rusland dan van de kan wilden hebben, maximale macht met bolsjevisme; beide stromingen verschil- niemand te delen, terwijl hun socialistische den echter zeer van elkaar maar kennelijk tegenstanders wel genegen waren (sommige) duizelde het de correspondent nog van al die andere groeperingen serieus te nemen of Russische revolutionaire bewegingen. althans te tolereren.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 8 Wat de correspondenten wel direct door de gevolgen voor het verloop van de (Eerste) hadden was dat de zogenaamde Oktoberre- Wereldoorlog, die nog volop woedde terwijl volutie helemaal geen spontane volksopstand op dat moment het einde ervan nog niet in was maar een ordinaire staatsgreep, oftewel zicht was. Niet voor niets was de berichtge- een ‘coup d’état’ (cf. Nieuwe Rotterdam- ving over de gebeurtenissen in Rusland nogal sche Courant 1917; Algemeen Handelsblad, eens in de rubriek ‘De oorlog’ ondergebracht. 1917b). Voor wat betreft de dictatoriale aard van het nieuwe regime, lieten zij zich Ook een scherpzinnig Nederlands waarne- evenmin zand in de ogen strooien. Al op mer als het vrij-liberale Tweede Kamerlid 12 november meldde de correspondent van W.H. de Beaufort, voormalig minister van de NRC: ‘Lenin’s kabinet onderdrukt alle Buitenlandse Zaken, plaatste in zijn dagboe- bladen van de oppositie’. En zijn collega van ken de bolsjevistische staatsgreep in Rusland het Algemeen Handelsblad (1917c) tekende niet in het perspectief van een aanstaande reeds een maand voordat de bolsjeviki de via wereldwijde strijd tussen het communisme verkiezingen tot stand gekomen Grondwet- en de vrije wereld, maar speculeerde vooral gevende Vergadering met geweld uiteenjoe- over de gevolgen voor het verloop van de gen op: ‘Zeer verspreid is de opvatting dat de Wereldoorlog. Het was duidelijk dat Lenin Maximalisten de Constituante zullen ont- en de zijnen om hun eigen macht te conso- binden, indien de meerderheid niet op hun lideren uit waren op een vrede tot bijna elke hand is.’ Toen de bolsjeviki dit inderdaad prijs; die na een paar maanden inderdaad bleken te doen werd deze daad overigens niet met de Duitsers in Brest-Litovsk werd geslo- alleen door de liberale pers in Nederland ver- ten. Dit zou tot gevolg krijgen dat de Duitsers oordeeld maar evenzeer door de sociaalde- een groot deel van hun troepenmacht kon- mocratische krant Het Volk (De Boer 1986). den verplaatsen naar het westfront, voordat de Amerikanen daar massaal werden ingezet. Hoofdredactionele commentaren werden Dit gaf, zo was de verwachting, de Centrale die eerste maanden eigenlijk niet aan de Mogendheden vervolgens de kans de strijd bolsjevistische staatsgreep in Rusland gewijd. tegen de Geallieerden in hun voordeel te Ook de verslaggeving zelf onthield zich van beslechten. Reeds op 29 november 1917, drie beschouwingen over de potentiële ingrijpen- weken na Lenins machtsgreep, had De Beau- de gevolgen van deze gebeurtenissen voor de fort aan zijn dagboek toevertrouwd: ‘Ont- rest van de wereld, in het bijzonder de vraag trekt Rusland zich aan den oorlog, dan wordt of de staatsgreep het startschot was van een de kans voor de geallieerden slecht.’ Nadat revolutionaire golf of de dreiging ervan in het communistisch bewind de vernederende andere landen. Dat lag kennelijk nog alle- Duitse vredesvoorwaarden had geaccepteerd, maal in de schoot der naoorlogse toekomst luidde zijn analyse: ‘Een nationale inzinking verborgen. Wel werd uitvoerig ingegaan op zooals Rusland vertoont komt zeldzaam

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 9 voor. Alle verdedigingsmiddelen heeft men Wel zinspeelde de Bond van Vrije Liberalen aan de Duitschers overgegeven, nu, heet het, (BVL), een klassiek-liberale partij destijds, wil een deel der socialistische partij voor het bij de Tweede Kamerverkiezingen begin juli behoud der nationale onafhankelijkheid het 1918 op de verschrikkingen die ons land zwaard weder trekken maar het zwaard is te wachten zouden staan indien radicale verdwenen, de vijand heeft het in handen’ socialisten of bolsjeviki aan de macht zouden (De Valk & Van Faassen 1993, 964; ibid., komen. De partij maakte onder meer propa- 988-989). Met de vijand bedoelde De Beau- ganda met pakkende posters over de ideolo- fort niet de binnenlandse tegenstanders van gische tegenstander. Zo werden de sociaalde- de bolsjeviki, maar de Duitse troepen. mocraten onder Troelstra afgebeeld als een rijtuig getrokken door paarden als ‘Sociale De Beaufort tekende zijn waarnemingen en droomer’ en ‘Karakterloosheid’ die het karos overpeinzingen voor zichzelf op; wij kunnen rakelings langs een donkere afgrond deden er nadien kennis van nemen. Van andere scheren waar de bolsjeviki bezig waren de liberale politici in ons land is niet bekend of mensen van hun goederen te beroven. Op zij de gebeurtenissen in Rusland nauwgezet een van de andere posters was te zien hoe volgden en hoe zij er in dat geval tegen aan dwangarbeiders in een grauwe ‘staatssocia- keken. Partijbijeenkomsten zijn er niet aan listische maatschappij’ onder politietoezicht de staatsgreep in Rusland gewijd. Ook in de zwoegden (Voerman 2008, 22-23). Zulke Tweede Kamer werd er niet over de gebeur- schrikbeelden waren ten aanzien van de tenissen in Rusland gesproken. Voor het sociaaldemocraten overdreven maar zouden beleid zou dat ook geen zin hebben gehad; met het oog op communistische systemen Nederland hield zich in de Wereldoorlog van voorspellende waarde zijn. neutraal en was natuurlijk ook niet in staat invloed op de ontwikkelingen in Rusland Opmerkelijk is dat de Russische Revolutie uit te oefenen. Zoals tevens in de kranten en haar implicaties in de liberale partijpers gebeurde werd naar de gebeurtenissen in niet werden uitgediept. Wie daar uitvoe- Rusland uitsluitend gekeken ‘alsof Nederland rige schetsen verwacht van de antiliberale slechts toeschouwer was’. Het was in deze tijd maatschappij die in Rusland werd gevestigd bovendien toch al ongebruikelijk voor politi- was, komt van een koude kermis thuis. Pas ci, juist ook voor Kamerleden, openlijk over in 1922 werd in een tweetal artikelen in het de buitenlandse politiek te spreken. Neder- partijorgaan van de Vrijheidsbond (waarin land diende zich immers uiterst behoedzaam onder andere de Liberale Unie en de BVL op te stellen om niet tegen zijn zin in een opgingen) aandacht geschonken aan de in- of andere vreemde maalstroom te worden middels meer dan vier jaar oude Sovjetstaat. getrokken. De auteur merkte op dat de communisten zich niet bedekten met de vlag van democra-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 10 tie, maar openlijk een dictatuur uitoefenden. genheid over de staatsgreep van Lenin en de Hij meende dat de Russen, passief als dit daarop volgende nationalisaties (van parti- volk nu eenmaal was ingesteld, hun nieuwe culiere eigendommen, met nogal eens Frans heersers lieten begaan. Voor de toekomst kapitaal) maar de politici lieten het daar bij verwachtte de schrijver dat naarmate de boze woorden. Het enige Europese land waar communisten steviger in het zadel kwamen serieus over een grootschalige interventie om te zitten, hun terreur zou afnemen.2 Hij had de communisten uit de macht te verdrijven is er niet meer naast kunnen zitten; de campag- nagedacht, was Groot-Brittannië. Weliswaar ne tegen de ‘koelakken’ (boeren die beschul- vonden er Westerse en Japanse interventies digd werden van te veel bezit [één koe kon tijdens de Russische burgeroorlog plaats al te veel zijn]) en de Grote Terreur moesten maar deze dienden veel beperkter doelen. nog beginnen. Dan getuigden de genoemde In Groot-Brittannië is echter overwogen de BVL-posters uit 1918 van een meer vooruit- interventie op te schalen zodat de commu- ziende blik. nisten ten val konden worden gebracht.

Een debat onder liberalen over Het debat hierover werd ‘gestreden’ onder interventie aanvoering van twee vooraanstaande libe- Nederland stond, zoals reeds opgemerkt, rale ministers: David Lloyd George – Prime tegenover de ontwikkelingen in Rusland Minister – enerzijds en Winston Churchill voornamelijk als een toeschouwer, voor – aanvankelijk Minister of Munitions, vanaf zover er al naar dat deel van het wereldtoneel januari 1919 Secretary of State for War - an- werd gekeken. Zelfs indien ons land zou derzijds. De laatstgenoemde geniet tegen- hebben gewild, en deze animo was uiterst woordig bekendheid als een van de grote gering3, had het weinig kunnen doen om de leiders van de Britse Conservatives, maar hij gebeurtenissen te beïnvloeden. Ook liberalen was in 1904 naar de liberalen overgelopen en in Duitsland zouden, hadden zij gewild, wei- zou pas in 1924 in de schoot van de conser- nig hebben kunnen ondernemen. De leiding vatieve partij terugkeren. Tijdens de twintig van dit land had Lenin en zijn partij in 1917 tussenliggende jaren was hij een belangrijk mede aan de macht geholpen om de balans liberaal politicus. op het slagveld naar eigen voordeel te doen omslaan. Na de capitulatie in november 1918 Hun meningsverschil over de vraag of er al was het land niet meer in staat tot militair dan niet zoveel militaire middelen dienden te optreden. Duitsland was niet alleen uitgeput worden ingezet dat het regime van Lenin ten maar mocht van de overwinnende geallieer- val kon worden gebracht, hing mede samen den natuurlijk ook niet meer buiten de eigen met hun opvattingen over de aard van het (ingekrompen) landsgrenzen opereren. regime. Lloyd George was zeker geen bewon- In Frankrijk heerste weliswaar veel verbol- deraar van de bolsjeviki maar toen de eerste

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 11 rapporten verschenen over de rode terreur De afkeer van Lloyd George tegen ingrijpen in Rusland deed hij deze – net als de Ame- valt overigens niet uitsluitend terug te voeren rikaanse president Wilson – af als overdre- op een verschil van inschatting van (de geva- ven (Read 2008). Daarentegen onderkende ren van) het regime in Moskou. De premier Churchill direct de repressieve aard van het vreesde ook dat de Britten in geval van een bolsjevistisch regime. Tijdens een toespraak grootschalige interventie in drijfzand zou- op 26 november 1918 in Dundee zei hij: ‘[c] den belanden en hij meende dat de mensen ivilisation is being completely extinguished thuis er niet voor te porren zouden zijn. Of over gigantic areas, while Bolsheviks hop and erger; hij zei over een Britse interventie in caper like troops of ferocious baboons amid Rusland: ‘That would cause a revolution.’ In the ruins of cities and the corpses of their Groot-Brittannië, wel te verstaan (Toye 2007, victims’ (Read 2008, 24). Een paar maanden 211). later vulde hij aan: ‘of all tyrannies in history the Bolshevist tyranny is the worst, the most De opvatting van de Britse premier woog destructive, and the most degrading.’ Het zwaarder dan die van de ‘gewone’ minister Sovjetregime bestond in zijn ogen uit ‘a foul Churchill, mede daar de animo voor een combination of criminality and animalism’ grootschalige interventie na meer dan vier (in: Toye 2007, 200). jaar Wereldoorlog ook onder collega-politici gering was. Of een grootschalige Westerse Churchill begreep zowel de aard als het interventie in staat zou zijn geweest het rode gevaar van export van het communistisch regime in Rusland in de kiem te smoren, regime in Rusland beter dan zijn premier. behoort tot de grote ‘wat als’-vragen van de Maar hij werd ervan verdacht de strijd tegen geschiedenis. Wat zeker is, is dat Lenin en het rode regime in Rusland louter uit oor- zijn bolsjeviki aan de macht wisten te blijven, logszucht te willen aangaan. De maîtresse en dat dit regime het communisme later aan van Lloyd George tekende op 13 april 1919 meer landen wist op te leggen. Wat evenzeer in haar dagboek op (niet geheel duidelijk vaststaat, is dat daar een onafzienbare hoe- is of dit de mening weergeeft van haarzelf, veelheid ellende uit is voortgekomen. Wie die van haar geliefde – de premier –, of van wil weten wat liberalen in de samenleving en beiden): ‘knowing how disloyal & ambitious de staatsinrichting willen vermijden, kan uit Churchill is & always will be. He is giving communistische regimes in het verleden en D. [Lloyd George; PvS] great trouble just at helaas ook nog het heden meer dan genoeg present, as being Secretary of State for War, studiemateriaal putten. he is anxious that the world should be not at peace, & is therefore planning a great war in Russia’ (Taylor 1971, 179). Dr. P.G.C. van Schie is historicus en directeur van de TeldersStichting.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 12 Literatuurlijst • Toye, R. Lloyd George & Churchill. Rivals for • Boer, S. de, ‘De SDAP en Rusland, 1917-1939’, Greatness. Londen, 2007. in: Rusland in Nederlandse ogen. Een bundel • Taylor, A.J.P., Lloyd George. A Diary by Frances opstellen. Amsterdam, 1986, pp. 163-186. Stevenson. Londen, 1971.

• Algemeen Handelsblad. ‘De oorlog. De alge- • Ulam, A.B. The Bolsheviks. Londen, 1998 [oor- meene toestand’, 9 november 1917. spr. 1965].

• Algemeen Handelsblad. ‘De oorlog. De alge- • Valk, J.P. De, en M. van Faassen, Dagboeken en meene toestand’, 22 november 1917. aantekeningen van Willem Hendrik de Beaufort 1874-1918. Tweede band: 1911-1918. Den Haag, • Algemeen Handelsblad. ‘Rusland. De toestand’, 1993, pp. 964 en 988-989. 10 december 1917. • Voerman, G., De VVD visueel. Liberale affiches • Courtois, S., e.a., Zwartboek van het communis- in de twintigste eeuw. Amsterdam, 2008. me. Misdaden, terreur, onderdrukking. Amster- dam, 1997. ______• Figes, O. Tragiek van een volk. De Russische Revolutie 1891-1924. Amsterdam, 2006. 1. Stéphane Courtois e.a., Zwartboek van het communisme. Misdaden, terreur, onderdrukking • Knapen, B. De lange weg naar Moskou. Ne- (Amsterdam en Antwerpen, 1997) p. 17 waar derlandse relaties tot de Sovjet-Unie, 1917-1942. over alleen al het aantal doden als gevolg van Amsterdam, 1985. het communisme wordt geschreven: ‘Het totaal benadert de 100 miljoen.’ Daar komen dan nog de • Nieuwe Rotterdamsche Courant. ‘De oorlog. De omgebrachte personen van de laatste twintig jaar staatsgreep der maximalisten’, 9 november 1917. bij, plus de ontelbare niet-gedode slachtoffers.

• Nieuwe Rotterdamsche Courant, ‘De staatsgreep 2. Montalbaen in De Vrijheid van 8 en 15 maart in Rusland’, 12 november 1917. 1922.

• Pipes, R. The Russian Revolution. New York, 3. Koningin Wilhelmina, verbolgen over wat de 1990. tsarenfamilie, met wie het Oranjehuis verbon- den was, werd aangedaan wilde wel met andere • Read, A. The World on Fire. 1919 and the Battle landen tegen de bolsjeviki optreden, maar kreeg with Bolshevism. Londen, 2008. de politici niet mee (cf. Knapen 1985).

• Schie, P. van., ‘Venezuela laat zien waar het ech- te socialisme toe leidt’, Trouw.nl, 17 april 2017.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 13 De totalitaire nachtmerrie Liberale denkers en de Russische Revolutie door Fleur de Beaufort hoe het leven onder het socialisme zou zijn ‘Wie begeesterd wordt door een groot idee (Richter 2012, 10). laat zich, leert de geschiedenis, niet gemak- kelijk door de feiten ontmoedigen’, aldus de In feite liet Richter met zijn toekomstroman Belgische historicus Patrick Stouthuysen al in 1891 zien wat er zou gebeuren wan- in zijn inleiding bij de enige jaren geleden neer een land de ‘volstrekt anti-liberale weg verschenen nieuwe vertalingen van het werk inslaat’, zoals Patrick van Schie het noemt in Sozialdemokratische Zukunfstbilder. Frei nach zijn bijdrage aan Liberale Reflecties. Over de Bebel. In deze toekomstroman schilderde vraag in hoeverre de impact en ellende van de Duitse liberale politicus Eugen Richter het communisme daadwerkelijk te voor- (1838-1906) in 1891 - maar liefst zesentwin- zien waren, voorafgaand aan de Russische tig jaar voor de Russische Revolutie - hoe een Revolutie kan worden getwist. Destijds was socialistische samenleving er in de praktijk immers niet duidelijk in hoeverre Richter het uit zou zien. bij het juiste eind zou hebben met zijn schets. Met zijn werk toonde Richter overtuigend Immers: the proof of de pudding is in the aan op welke wijze een dergelijk regime tot eating zoals het Engelse spreekwoord het zo economische stagnatie en politieke dictatuur mooi weergeeft. De theorie - zoals geschetst zou leiden. Stouthuysen kan anno 2012 niet door Richter in 1891 - zou pas daadwerke- nalaten te memoreren dat eenieder die het lijk zeggingskracht krijgen na de Russische had willen weten, ook had kunnen weten Revolutie. Verschillende liberale denkers

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 14 hebben zich in een later stadium verhouden het strijdschrift Gegen Bebel. Die verwerfli- tot de gebeurtenissen rondom de Russische chen Ziele Bebels und der Sozialdemokratie, Revolutie en met name de gevolgen van een waarna in 1890 Die Irrleheren der Sozial- socialistische of communistische overheer- demokratie volgde. Met de publicatie van zijn sing. Zij konden daarbij niet slechts bouwen toekomstroman in 1891 voltooide de liberaal op theorieën, maar tevens lessen trekken uit zijn kritiek op Bebel, ditmaal in romanvorm. de praktijk. Hoe stonden liberale denkers Evenals het werk van Bebel kende ook dat tegenover de Russische revolutie en meer van Richter een voor dit tijd gigantische specifiek tegenover de gang naar de ‘socialis- oplage. Binnen een jaar waren er alleen al tische heilstaat’? in Duitsland 240.000 exemplaren verkocht. Bovendien was het werk destijds al in acht Slechts een dreigende theorie? talen vertaald (Doering 2008, 230). In zijn roman maakt Richter - zelf verbonden aan de principieel klassiek liberale Deutsche “...Wie begeesterd wordt door een Fortschrittspartei (later Deutsche Freisinnige groot idee laat zich niet gemakkelijk Partei) - pijnlijk duidelijk dat er van vrijheid door de feiten ontmoedigen...” weinig overblijft wanneer de overheid alle macht in handen heeft, zoals in een soci- De lezer volgt August Schmidt die in een alistische staat. Daarbij gold voor de klas- dagboek de lotgevallen van zijn familie siek liberaal Richter dat ‘die wirtschaftliche vastlegt na de niet nader beschreven sociaal- Freiheit hat keine Sicherheit ohne politische democratische machtsovername in Duits- Freiheit, und die politische Freiheit findet land. Wanneer Schmidt een zitting van de ihre Sicherheit nur in der wirtschaftlichen Rijksdag bijwoont komt een afgevaardigde Freiheit’ (Richter 1896, 114). Richter keerde uit Hagen - i.c. Eugen Richter zelf - aan het zich met het werk tegen de voorman van woord die zich fel tegen het overheersende de Duitse sociaaldemocraten August Bebel socialisme keert. ‘Had u zich destijds maar (1840-1913), die zich in 1879 al had gewaagd van uw dwaalleer bevrijd en een beter inzicht aan een concrete beschrijving van de socia- verworven in hoe de economie werkt! Het listische toekomst in het werk Die Frau und jaarlijkse begrotingstekort […] betekent het der Sozialismus. Het boek, waarin de auteur failliet van de sociaaldemocratie. […] Niet een rooskleurige beeld van de socialistische de omvang van de arbeid, maar de achter- ‘heilstaat’ schetste, beleefde maar liefst 52 uitgang van de kwaliteit ervan, het vandaag herdrukken gedurende Bebels leven en zou alomtegenwoordige luilakken, draagt schuld nog lang als standaardwerk gelden. aan de achteruitgang van de productie. Vandaag wordt arbeid, zoals in vroegere Richter had zich al twee keer eerder met de eeuwen, alleen nog maar als herendienst, pen tegen Bebel gekeerd. In 1883 schreef hij als slavernij gezien. Het gelijke loon voor

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 15 ongelijke inzet, de onmogelijkheid om zijn tijdstippen aantreden voor de voorgeschre- lot door eigen arbeid te verbeteren, dat alles ven maaltijd. […] Om de gelijkenis met de vernietigt de arbeidsvreugde en de arbeids- gevangenis volledig te maken, krijgen we nu kracht’ (Richter 2012, 134). ook de gelijke kledij. Cipiers hebben we ook al, in de persoon van de talloze opzichters. Het gebrek aan arbeidsmoraal in een so- En aan de grenzen staan de gevangenisbewa- cialistische maatschappij werd door Bebel kers die moeten verhinderen dat wie tot de gebagatelliseerd in zijn werk Die Frau und sociaaldemocratie is veroordeeld, ontsnapt. der Sozialismus. Bebel meende naïef dat […] Het enige verschil met de gevangenis ‘die auf voller Freiheit und demokratischer is dat daar altijd nog genade mogelijk was, Gleichheit organisierte Arbeit, bei der einer waardoor zelfs voor wie tot levenslang was für alle und alle für einen stehen, also die veroordeeld, de deur naar de vrijheid altijd volle Solidarität herrscht, eine Schaffenslust op een kier bleef staan. Maar voor wie tot und einen Wetteifer erzeugen [wird], wie sie de sociaaldemocratie is veroordeeld bestaat in dem heutigen Wirtschaftssystem nirgends geen hoop op genade of ontsnapping: het zu finden sind. Dieser schaffensfreudige enige wat nog rest is zelfmoord!’ (Richter Geist wirkt aber auch auf die Produktivität 2012, 135-136). der Arbeit ein’ (Bebel 1973, 419). Of bittere realiteit? De afgevaardigde vervolgt zijn betoog in re- In 1891 kon Richter onmogelijk bevroeden actie op diverse voorstellen van de regering: hoezeer hij het met zijn sociaaldemocrati- ‘Om de problemen, veroorzaakt door de so- sche toekomstbeeld bij het rechte eind had. ciaaldemocratische productiewijze, op te los- Hij zou zijn gelijk ook niet in de praktijk sen, perkt u de persoonlijke en economische bewezen zien, daar hij in 1906 ruim een vrijheid dusdanig, dat Duitsland één grote decennium voor de revolutionaire omwente- gevangenis wordt. […] Gelijke arbeidsplicht, lingen in Rusland stierf. Andere liberale - of gelijke arbeidstijd, verplichte toedeling van liberaal angehauchte - denkers werden na beroepen: dat kenden we vroeger alleen maar 1917 wel in de praktijk geconfronteerd met in de tuchthuizen, maar zelfs daar werden het door Richter geschetste toekomstbeeld. de ijverige en vaardige werkers beloond. En Sommigen schreven over hun ervaringen, zoals vroeger de gevangenen een cel, krijgen anderen baseerden (delen van) hun gedach- vandaag de mensen een woning toegewezen. tengoed op de kennis die zij ontleenden aan Het voorstel van standaardhuisraad maakt de communistische overheersing sinds de de gelijkenis alleen nog maar treffender. […] Russische Revolutie. En zoals het met arbeid is, zo is het met de Filosofe Ayn Rand (1905-1983) - pseudo- rest. In de sociaaldemocratische samenleving niem voor Alissa Sinov’yevna Rosenbaum moet iedereen op de daartoe vastgestelde - was twaalf jaar toen de Russische Revolutie

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 16 haar vaderland en haar jonge leven ingrij- woord bij een heruitgave van haar roman We pend veranderde. De in St. Petersburg (sinds the living hoe ze als twaalfjarige het commu- 1914 Petrograd) woonachtige familie Rosen- nisme heeft ervaren en spreekt ze, eenmaal baum behoorde tot de gegoede middenklas- ontsnapt aan deze overheersing, haar verba- se. De machtsovername door de Bolsjeviki in zing uit over de naïeve houding van veel vrije 1917 betekende voor het gezin het einde van Amerikanen. ‘I am still a little astonished, het rustige leven in de hoofdstad. De apo- at times, that too many adult Americans do theek van ‘klassenvijand’ Rosenbaum werd not understand the nature of the fight against door de Bolsjeviki geconfisceerd en het gezin Communism as clearly as I understood it at vluchtte naar de Krim. Toen ook dit gebied the age of twelve: they continue to believe in 1921 in de handen van de Bolsjeviki that only Communist methods are evil, while terecht kwam, keerden de Rosenbaums tegen Communist ideals are noble. All the victo- beter weten in terug naar de hoofdstad waar ries of Communism since the year 1917 are Rand geschiedenis en filosofie ging studeren. due to that particular belief among the men Haar ervaringen op jonge leeftijd tijdens de who are still free’ (Rand 2011, xi-xii). Levend Russische Revolutie en de stelselmatige in- in het vrije Amerika, ontsnapt aan de com- doctrinaties gedurende haar studie kweekten munistische dictatuur, was het voor Rand bij Rand al vroeg de afkeer van collectivisme onbegrijpelijk dat zoveel mensen bleven en staatsalmacht. Kort voor de afronding van dwepen met het communisme en daarmee haar studie werd ze tezamen met veel mede- hun vrijheid in gevaar brachten. studenten als ‘bourgeois’ van de universiteit gestuurd. Na klachten hierover van buiten- Met de roman We the living heeft Rand niet landse wetenschappers die op bezoek waren specifiek een verhaal over sovjet Rusland in in Rusland kon ze haar studie alsnog met 1925 willen vertellen, maar een verhaal over succes afronden. In 1925 ontsnapte Rand de gevolgen van een dictatuur op het indivi- met een toeristenvisum naar de du en diens vrijheid. De inhoudelijke over- Verenigde Staten. eenkomsten tussen het werk van Richter uit 1891 en dat van Rand uit 1936 zijn opmer- ‘When, at the age of twelve, at the time of the kelijk. Daar waar beide werken van elkaar Russian revolution, I first heard the Com- verschillen blijkt Richter in zijn afschrik- munist principle that Man must exist for the wekkende theorie het socialisme zelfs nog sake of the State, I perceived that this was the wat te goedhartig te bejegenen. De kanselier essential issue, that his principle was evil, and beklaagt zich in de roman van Richter over that it could lead to nothing but evil, regards- het feit dat hij vanwege de heersende ‘gelijk- less of any methods, details, decrees, policies, heid’ niet langer de beschikking heeft over promises and pious platitudes’ (Rand 2011, personeel en ook financieel fors heeft moeten xi). In 1958 memoreerde Rand in het voor- inleveren sinds de voltooiing van de sociaal-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 17 democratische heilstaat. Richter realiseer- unexpected but nevertheless inseparable ma- de zich kennelijk nog onvoldoende dat de nifestations of what in theory we call collecti- socialistische machthebbers hun monopolie vism’ (Hayek 1944, 60). Niet voor niets droeg zouden aanwenden voor zelfverrijking en het Hayek het boek op aan de socialisten van alle veiligstellen van allerlei privileges. Rand kon partijen en richtte hij zijn kritiek voor een dit in haar roman alleen maar beamen. belangrijk deel op Duitsland.

“... ontsnapt aan de communistische Het waren niet de gebeurtenissen rondom dictatuur, was het voor Rand onbe- de Russische Revolutie die de jonge Hayek grijpelijk dat zoveel mensen bleven deden ontwaken uit een zeker idealisme dwepen met het communisme...” waar veel studenten van nature mee behept zijn. Het was de publicatie van het werk Die De weg naar slavernij Gemeinwirtschaft: Untersuchungen über den De klassiek liberale filosoof Friedrich Hayek Sozialismus - beter bekend onder de Engelse publiceerde in 1944 met zijn werk The Road titel Socialism - van Ludwig von Mises in de Serfdom wellicht het bekendste twintig- 1922. ‘Socialism shocked our generation’, ste-eeuwse relaas waarin wordt afgerekend aldus Hayek in het voorwoord bij de En- met de gevaren van het socialisme en de gelstalige editie uit 1978. ‘It gradually but kwalijke gevolgen van een centraal geleide fundamentally altered the outlook of many of economie. Daarbij richtte Hayek zich niet the young idealists returning to their univer- zozeer op het communisme in Rusland, sity studies after World War I. I know, for I maar veeleer op de algemene uitgangspunten was one of them. We felt that the civilization van het socialisme als zodanig. Voor Hayek in which we had grown up had collapsed. We waren socialisme, communisme, natio- were determined to build a better world, and naalsocialisme en nazisme, hoe verschillend it was this desire to reconstruct society that ook, uiteindelijk allen loten van dezelfde led many of us to the study of economics. stam, waarmee voor oprechte aanhangers Socialism promised tot fulfill our hopes for van de individuele vrijheid geen enkel a more rational, more just world. And then compromis mogelijk was (Kotterman 1990, came this book. Our hopes were dashed. So- 38). ‘[…] they all differ from liberalism and cialism told us that we had been looking for individualism in wanting to organise the improvement in the wrong direction’ (Hayek whole of society and all its resourves for this 1992, 136 en 139). unitary end, and in refusing to recognise autonomous spheres in which the ends of De kern van het socialisme is, aldus Von the individuals are supreme. In short, they Mises, het toe-eigenen van alle productie- are totalitarian in the true sense of this new middelen door de staat en het inperken – zo word which we have adopted to describe the niet onmogelijk maken – van privaat bezit.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 18 In Socialism maakt hij onder andere duide- zoals in 1917 in Rusland. Totalitarisme kan lijk dat een planeconomie, zoals socialisten op de lange termijn ook het resultaat zijn van voorstaan, niet efficiënt kan werken omdat een reeks ogenschijnlijk onschuldig politiek de overheid als ‘grote planner’ nooit over beleid waarmee de overheid sluipenderwijs dezelfde hoeveelheid informatie kan beschik- steeds meer invloed weet te krijgen op de ken als de vrije markt. Het correct vaststellen economische en sociale ontwikkelingen van behoeften en prijzen, in de vrije markt in een samenleving. Juist daarom was het, de uitkomst van het spel tussen vraag en aldus Hayek, zo belangrijk om te waken voor aanbod, is ondoenlijk onder socialistische iedere vorm van ingrijpen in de individuele heerschappij. Von Mises wilde met Socialism vrijheid. ‘Our freedom of choice in a com- niet de onmogelijkheid van een socialistisch petitive society rests on the fact that, if one regime aantonen, maar wel de inefficiëntie person refuses to satisfy our wishes we can inzichtelijk maken en daarmee de funeste turn to another. But if we face a monopolist gevolgen voor de economie en de individuen. we are at his mercy. And an authority direc- ting the whole economic system would be De Oostenrijkse econoom verbaasde zich the most powerful monopolist conceivable. over de welwillende – haast instemmende – […] it would have complete power to decide houding waarmee in 1917 de ontwikkelingen what we are to be given and on what terms. in Rusland werden bejegend. ‘What makes It would not only decide what commodities Bolshevism strong is not the Soviets’ artil- and services were to be available, and in what lery and machine-guns but the fact that the quantities; it would be able to direct their whole world receives its ideas sympathetical- distribution between districts and groups ly. Many socialists consider the Bolshevists’ and could, if it wished, discriminate between enterprise premature and look to the future persons to any degree it liked’ (Hayek 1944, for the triumph of Socialism’ (Mises 1981, 96). 27). Als er al kritische geluiden klonken, dan hadden ze steevast te maken met de uitvoe- Moreel pluralisme ring van wat verder gezien werd als een goed Evenals Ayn Rand was ook de klassiek libera- idee. ‘Socialists ascribe the failures of Russian le denker Isaiah Berlin (1909-1997) als kind Bolshevism to every circumstance except the ooggetuige van de Russische Revolutie in St. inadequacy of the system’ (Ibid., 507). De Petersburg. Berlin werd geboren in een jood- ideologie zelf werd vrijwel nooit ter discussie se familie in Riga, maar het gezin verbleef gesteld. in St. Petersburg tijdens de revolutionaire omwentelingen. In 1921 vluchtte de familie Voor Hayek stond vast dat de weg naar de Berlin naar het Verenigd Koninkrijk, waar de slavernij niet noodzakelijkerwijze werd in- wetenschappelijke carrière van zoon Isaiah geluid door een revolutionaire omwenteling, startte aan het Corpus Christi College van

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 19 de universiteit van Oxford. Hij zou zijn hele gesteld worden tot zelfbeschikking) – en legt leven verbonden blijven aan deze universiteit hij uit hoe positieve vrijheid uiteindelijk kan en er ook zijn beroemd geworden rede Two leiden tot een welhaast totalitaire onder- Concepts of Liberty uitspreken in 1958. drukking van het individu. Hij wilde geens- zins beargumenteren dat positieve vrijheid In zijn werk trekt Berlin als geen ander de noodzakelijk leidt tot onderdrukking, doch aanname in twijfel dat alle doelen die men- slechts uiteenzetten op welke wijze dit wel sen intrinsiek van belang kunnen achten, kan gebeuren. Door onderscheid te maken uiteindelijk in te passen zijn in één grote, tussen een ‘hoger of echt zelf’ en een ‘lager universele rationele orde. Tegenover dit mo- zelf’ kunnen individuen - in het belang van reel monisme zette Berlin moreel pluralisme hun hogere zelf - uiteindelijk worden onder- (niet te verwarren met moreel relativisme). drukt in naam van de vrijheid. Juist in het moreel monisme – dat ervan uitgaat dat op alle ethische vragen slechts één ‘[…] the real self may be conceived as some- enkel juist antwoord bestaat, en dat al deze thing wider than the individual (as the term antwoorden van één enkel coherent moreel is normally understood), as a social “whole” systeem af te leiden zijn – zag Berlin een of which the individual is an element or belangrijke voedingsbodem voor het totalita- aspect: a tribe, a race, a church, a state, the risme, zoals dat in de twintigste eeuw in ver- great society of the living and the dead and schillende vormen opkwam. Als pluralist was the yet unborn. This entity is then identified Berlin zeker geen relativist. Hij erkende wel as being the “true’” self which, by imposing degelijk bepaalde basiswaarden waar niet op its collective, or “organic”, single will upon afgedongen mocht worden, zoals de mense- its recalcitrant “members”, achieves its own, lijke waardigheid en een minimale individu- and therefore their, “higher” freedom. […] ele vrijheid (Wempe 1990, 143-144). Evenals This renders it easy for me to conceive of Berlin keerde ook Karl Popper (1902-1994) myself as coercing others for their own sake, zich tegen historisch determinisme. Na een in their, not my, interest. I am then claiming hele korte flirt met het communisme keerde that I know what they truly need better that Popper zich al snel tegen deze dogmatische they know it themselves. […] Once I take en intellectueel arrogante ideologie. In zijn this view, I am in a position to ignore the hele filosofische werk zou hij strijden tegen actual wishes of men or societies, to bully, gesloten denksystemen als het communisme. oppress, torture them in the name, and on behalf, of their “real” selves, in the secure In Two Concepts of Liberty maakt Berlin knowledge that whatever is the true goal onderscheid tussen twee vrijheidsbegrippen of man (happiness, performance of duty – negatieve (vrijheid van; de afwezigheid van wisdom, a just society, self-fulfilment) must dwang) en positieve (vrijheid tot; in staat be identical with his freedom – the free

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 20 choice of his “true”, albeit often submerged Literatuurlijst and inarticulate, self’ (Berlin 1969, 132-133). • Bebel, August, Die Frau und der Sozialismus, Berlin verzekerde zijn toehoorders tijdens Berlijn, 1973. zijn beroemde rede dat het hier niet slechts een debat onder academici betreft, maar een • Berlin, Isaiah, Four Essays on Liberty, Oxford, 1969. reëel gevaar, zoals de recente geschiedenis in communistisch Rusland en nazi-Duitsland • Doering, Detmar, ‘Een onbuigzaam liberaal, immers maar al te duidelijk heeft gemaakt. met het gelijk aan zijn zijde. Eugen Richter 1838- 1906’, in: Patrick van Schie (red.), Liberale leiders Tot slot in Europa. Portretten van prominente politici in Meer dan eens berustte de liberale afkeer de negentiende en vroege twintigste eeuw, Amster- van de revolutionaire omwenteling en dam, 2008. communistische overheersing in Rusland • Hayek, Friedrich, The Road to Serfdom, Lon- op persoonlijke ervaringen. Dit gold zeker den, 1944. voor Ayn Rand en Isaiah Berlin, die immers beiden na de Russische Revolutie waren • Hayek, Friedrich, The Fortunes of Liberalism. gevlucht naar het vrije Westen. Andere Essays on Austrian Economics and the Ideal of klassiek-liberale denkers, zoals Friedrich Freedom, Indianapolis, 1992. Hayek en Karl Popper, lieten zich soms toch • Kotterman-van de Vosse, I., ‘Friedrich Hayek’, eventjes verleiden door de idealen die aan in: P.B. Cliteur en G.A. van der List (red.), Filo- het communisme ten grondslag leken te lig- sofen van het hedendaags liberalisme, Kampen, gen, om doorgaans heel snel van een koude 1990. kermis thuis te komen. Het leidde steevast tot vurige pleidooien voor de individuele • Mises, Ludwig, Socialism. An Economic and vrijheid en felle weerstand tegen dogmatiek Sociological Analysis, Indianapolis, 1981. en een allesoverheersende staatsmacht. • Rand, Ayn, We the living, New York, 2011 [1936]. Vrijheid is niet iets wat ons komt aanwaaien, integendeel. We moeten ervoor vechten en • Richter, Eugen, Sociaaldemocratische toekomst- ook de verworven vrijheden steeds opnieuw beelden. Vrij naar Bebel. Een politieke toekomstro- verdedigen en behoeden. man uit 1891, Brussel, 2012.

• Richter, Eugen, Im alten Reichstag. Erinnerun- gen II, Berlijn, 1896. Drs. F.D. de Beaufort is wetenschappelijk me- dewerker bij de TeldersStichting en lid van de • Wempe, B., ‘Isaiah Berlin’, in: P.B. Cliteur en redactie van Liberale Reflecties. G.A. van der List (red.), Filosofen van het heden- daags liberalisme, Kampen, 1990.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 21 Primitieve anticommunisten? De VVD, het communisme en de Koude Oorlog door Ewout Klei belangrijke kwesties uit de Koude Oorlog, In zijn boek Onverwerkt verleden vertelt Frits zoals de communistische machtsovername Bolkestein over zijn bezoek aan een politieke in Praag, de Hongaarse Opstand, de Praagse bijeenkomst van de communisten in Parijs, Lente, de Vietnamoorlog, de kruisraketten- ergens in 1975. Bolkestein raakte in discussie discussie en de val van de Berlijnse Muur? en werd voor ‘un anticommuniste primaire’ Hoe stond de partij tegenover de Koude uitgemaakt, dat zoiets betekent als een primi- Oorlog - vooral wat de NAVO en de Neder- tieve anticommunist. Bolkestein vatte deze landse defensie betreft? En hoe moeten we, belediging op als een compliment. Hij vond ten slotte, de VVD-visie op het communisme het volstrekt logisch dat je anticommunis- typeren? tisch bent (Bolkestein 1998). Dit essay is gebaseerd op het proefschrift De Bolkestein, die drie jaar later voor de VVD macht van het idee. De VVD en het Neder- in de Tweede Kamer zou worden gekozen, landse buitenlandse beleid 1948-1994 van stond niet alleen. Ten tijde van de Kou- de hand van Gerry van der List, mijn eigen de Oorlog was de VVD - misschien op de boek De weg naar de macht: een kroniek kleine christelijke partijen SGP, GPV en RPF van de JOVD 1949-2015 en artikelen uit het na - de meest anticommunistische partij in Partijblad van de VVD, Vrijheid en Demo- het parlement. Hoe reageerde de VVD op cratie. Het doel is om een helder, beknopt

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 22 en genuanceerd overzicht te schetsen van successen van het Rode Leger en de com- het anticommunisme van de liberalen en de munistische verzetsstrijders, nog door velen politieke positie die de VVD innam in de gewaardeerd. Maar na de communistische Koude Oorlog. machtsovername in Tsjecho-Slowakije en de Blokkade van Berlijn was bijna iedereen ‘Arbeider, ge zijt bovenal Nederlander!’ ervan overtuigd dat het Rode Gevaar bezwo- De vooroorlogse Vrijzinnig Democratische ren moest worden. In het VVD-partijblad Bond was pacifistisch. De naoorlogse VVD Vrijheid en Democratie werden de eerste was dat beslist niet. Dit had natuurlijk alles te president van Indonesië, Soekarno (1945- maken met de Duitse inval van mei 1940 en 1967) en zijn nationalistische volgelingen de naoorlogse communistische dreiging die als cryptocommunisten beschouwd. De vooral uitging van de Sovjetunie. De VVD VVD pleitte in juli 1948 voor een ‘krachtige begreep dat pacifisme naïef was. De partij bestrijding van alle communistische invloed was voor een ‘realistische veiligheidspoli- in Indië en in het bijzonder van de in wezen tiek’ en daarmee voorstander van een sterke communistische Republiek Djocja’ (Vrijheid defensie. en Democratie 1948a, 4). In werkelijkheid vertrouwde Soekarno de communisten niet Ofschoon de VVD besefte dat Nederland de en zouden de nationalisten duizenden com- NAVO nodig had, was de partij niet zonder munisten vermoorden. Met zulke nuances meer pro-Amerikaans. Dat de liberalen zich hield het Nederlandse thuisfront zich echter enigszins gereserveerd opstelden tegen- niet zo bezig. over de Amerikanen, kwam doordat zij van mening waren dat Indonesië onafhankelijk In liberale kringen was men vuurbang voor moest worden. De VVD vond dat Indië bij communistische infiltratie. Dat bleek bij- Nederland moest blijven en verdedigde het voorbeeld uit de oprichtingsvergadering van kolonialisme. Ook tijdens de Suez-crisis in de Jongeren Organisatie Vrijheid en De- 1956, toen Groot-Brittannië en Frankrijk mocratie (JOVD) op 26 februari 1949 in de Egypte binnenvielen, steunde de VVD de Pulchri Studio in Den Haag, waar VVD-Ka- koloniale machten tegenover het antikoloni- merlid Henk Korthals een speech hield: alisme van Amerika. Pas nadat Nederland in ‘laten wij er ook steeds voor waken, dat onze 1962 Nieuw-Guinea verloor, werd de VVD organisatie niet gepenetreerd wordt door de onvoorwaardelijk pro-Amerikaans (Van der Communisten’. Deze angst was een decenni- List 1995). um later nog springlevend. Op 17 juni 1957, toen de VVD en de JOVD samen vergader- Eind jaren veertig was de stemming in den, vroeg VVD-leider Pieter Oud zich af of West-Europa zeer anticommunistisch. In de JOVD misschien door communisten was 1945 werden de communisten, dankzij de geïnfiltreerd. JOVD-bestuurslid P.C. Boevé

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 23 was namelijk namens de JOVD naar Moskou ‘hoofdbestuur van de Jongeren Organisatie gegaan om het Zesde Wereldjeugdfestival Vrijheid en Democratie stelt het op prijs zijn bij te wonen. Oud vond dat een slechte zaak bewondering uit te spreken voor het man- (Klei 2015). haftig verzet van het Hongaarse volk tegen de Russische interventietroepen en spreekt Om het communistische gevaar tegen te de hoop uit, dat deze strijd mag leiden tot gaan moest Nederland natuurlijk een sterke het tot stand komen van een democratisch defensie hebben. Daarnaast moest men staatsbestel, waarin de vrijheden en rechten geestelijk weerbaar zijn. Daarom probeerde van het Hongaarse volk zijn gewaarborgd in de VVD in 1948 óók de arbeiders ervan te overeenstemming met de in Uw land onder overtuigen dat communisme bedrog was. de bevolking heersende opvattingen’ (Vrij- In Vrijheid en Democratie stond een oproep heid en Democratie 1956b, 2). aan de Nederlandse arbeider, waarin werd betoogd dat het economisch gezien onmoge- Een mooi gebaar, maar het haalde uiteraard lijk was om in Nederland de lonen plotseling helaas niets uit. Het Rode Leger sloeg de te verhogen en de prijzen te verlagen, zonder opstand met grof geweld neer. In Vrijheid rekening te houden met de wereldeconomie en Democratie schreef hoofdredacteur A.W. (Vrijheid en Democratie 1948b). Ook werd Abspoel hoe dit slechte nieuws bij hem bin- er een beroep gedaan op de vaderlandsliefde nenkwam: ‘het is zondagochtend 4 novem- van de Nederlandse werknemers: ‘arbeider, ber, omstreeks half twaalf. We hebben juist ge zijt bovenal Nederlander.’ De VVD was de radio ingeschakeld. Er klinkt opvallend tegen klassenstrijd en probeerde daarom ernstige muziek, maar het dringt nog niet nationale gemeenschapszin te kweken. Of tot ons door, dat hierin iets bijzonder moet de VVD met deze open brief heeft bijgedra- zijn gelegen. Dan wordt het stil en na enkele gen aan het grote verlies van de CPN bij de ogenblikken klinkt er een stem: “hier komt Tweede Kamerverkiezingen van 1948 valt ui- een extra uitzending van de nieuwsberich- teraard te bezien, maar het is een interessant ten”. Het is, of ons een ijzige hand naar het gegeven dat de liberalen de arbeiders niet uit hart grijpt. Hongarije… vóór we nog iets ge- het oog verloren. hoord hebben, weten we het, met onfeilbare zekerheid: het arme, dappere Hongaarse volk Communistenvreters die prachtige strijders voor de vrijheid, zij De Hongaarse Opstand van 1956 en de hebben - voor het ogenblik - tevergeefs ge- Praagse Lente van 1968 maakten diepe streden; zij zijn verraden en in de val gelokt’ indruk op de liberalen. De JOVD stuurde (Vrijheid en Democratie 1956a, 1). ten tijde van de Hongaarse Opstand een telegram naar de gezant van Hongarije in Henk Korthals liet in het parlement weten Den Haag, om morele steun te betuigen: dat de Sovjet-Unie met het neerslaan van

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 24 de Hongaarse Opstand haar ware gezicht hun defensie, opdat de Amerikanen sterker had laten zien. In hun vernietigingsdrang aan Europa werden verbonden. De VVD had zouden de communisten niet voor de nazi’s om die redenen kritiek op de Franse presi- onderdoen. In het Tweede Kamerdebat zei dent Charles de Gaulle, die van mening was Korthals ook dat de VVD zich niet door de dat de Europese landen meer een eigen koers USSR voor de gek liet houden met hun ‘poli- moesten gaan varen. Met het idee van een tiek van de glimlach en de kaviaar’ (Van der Europees leger was de VVD het dan ook niet List 1995, 108). eens.

Voor de VVD was de Hongaarse opstand een De Amerikaanse atoomparaplu was cruciaal goede reden om te pleiten voor meer geld voor de verdediging van het Vrije Westen. voor defensie. Dit was nodig om Nederland De JOVD echter was kritischer over dit te verdedigen tegen het communistische afschrikkingmiddel, vanwege de risico’s die gevaar. De liberalen waren in de jaren vijftig aan kernwapens waren verbonden. De jonge communistenvreters geworden. Volgens liberalen noemden in dit verband technische Gerry van der List werd in de bijdragen van storingen in de waarnemingssystemen en VVD-parlementariërs over internationale foutieve beoordelingen van situaties (Van der politiek steevast een plaats ingeruimd voor List 1995). een beschrijving van de angstaanjagende doelstellingen van de Sovjets. Kamerlid Selectieve verontwaardiging Jean Hubert Couzy haalde bijvoorbeeld op De Vietnamoorlog plaatse de VVD voor een 9 december 1959 een toespraak van een dilemma. De publieke opinie in Nederland Sovjetfunctionaris aan, die in de jaren dertig was sterk tegen deze oorlog gekant, maar de had gezegd dat de USSR de Westerse mach- VVD was vooral bang dat het anti-Ameri- ten met een zogenaamd vredesoffensief in kaanse activisme het NAVO-bondgenoot- slaap wilde sussen, zodat de verovering van schap zou ondermijnen. In 1965 verdedigde het Westen daarna een eitje zou zijn (Van het blad Vrijheid en Democratie daarom der List 1995). Tegenover de NAVO-legers het optreden van de Verenigde Staten in stond een enorme conventionele legermacht Vietnam. De Amerikanen zouden voor ons van het Oostblok. Om het Warschaupact de kastanjes uit het vuur halen. Daarnaast blijvend te kunnen afschrikken moesten de vreesden VVD’ers dat na Vietnam heel NAVO-bondgenoten eensgezind zijn. De Zuid-Azië communistisch zou worden: liberalen wilden goede banden met de Ver- een overwinning van de communisten zou enigde Staten. Ook vonden ze dat Nederland gevolgen hebben voor Thailand, Maleisië, en de andere West-Europese bondgenoten Indonesië en ook India. In 1967 steunde de zich moesten inspannen om tegemoet te VVD samen met KVP, ARP en CHU wel komen aan de eisen die de NAVO stelde aan een motie waarin de Nederlandse regering

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 25 werd opgeroepen om er bij de Amerikanen In de jaren zeventig, vooral tijdens het linkse op aan te dringen de bombardementen op kabinet-Den Uyl (1973-1977), liet de conser- Noord-Vietnam te staken. Dit zou namelijk vatieve Van Riel duidelijk van zich horen. de mogelijkheid vergroten om tot vredeson- Hij vond dat de mensenrechtenschendin- derhandelingen te komen. De VVD was voor gen van rechtse autoritaire regimes maar weerbaarheid, maar het was geen partij van kinderspel waren in vergelijking met de warmongers (Van der List 1995). stalinistische terreur in de USSR in de jaren dertig. Toch werkte het Westen in de Tweede “...De VVD was voor weerbaarheid, Wereldoorlog met Stalin samen om de nazi’s maar het was geen partij van war- te verslaan. Van Riel vond het daarom onzin- mongers...” nig om Portugal uit de NAVO te zetten en hij was tegen harde maatregelen jegens Spanje Het neerslaan van de Praagse Lente door het en Zuid-Afrika. De senator stoorde zich bo- Rode Leger in augustus 1968 kwam de VVD, vendien aan Joop den Uyl toen de PvdA-pre- propaganda-technisch gezien, goed uit. De mier meeliep in linkse demonstraties tegen Russische inval bevestigde namelijk het bij de Spanje en Chili. Den Uyl zou namelijk nooit VVD levende beeld dat de Sovjet-Unie een meelopen in een demonstratie tegen Joego- imperialistische macht was die andere lan- slavië of een andere linkse dictatuur waar den onderdrukte. Tevens was deze gebeurte- de mensenrechten ook werden geschonden. nis een mooie gelegenheid om kritiek op de Hij was zodoende verschillig (Van der List linkse partijen uit te oefenen, die Amerika 1995). Ofschoon Van Riel terechte kritiek vrij ongenuanceerd afvielen (Van der List had op de blinde vlek van links ten aanzien 1995). van het communisme, kun je je afvragen of de VVD-senator misschien niet te mild was De selectieve verontwaardiging van linkse over rechtse dictaturen. partijen, linkse media en linkse actiegroepen was de VVD een doorn in het oog. Links had Interessant is ten slotte dat de VVD veel een blinde vlek voor mensenrechtenschen- waardering had voor PvdA-minister van dingen door communistische dictaturen, Buitenlandse Zaken Max van der Stoel. waardoor hun strijd voor een betere wereld Omdat Van der Stoel nuchter was en ook iets hypocriets had. VVD-senator Harm van aandacht had voor de slachtoffers van de Riel noemde de linkse selectieve verontwaar- communistische dictaturen was hij in uiterst diging: ‘een stuk bewust links extremistisch linkse kringen verdacht, maar de VVD’ers politiek denken en drijven’ (Vrijheid en waardeerden dit juist. Minister van Ontwik- Democratie 1968, 5). kelingssamenwerking Jan Pronk daarentegen, die niet alleen revolutionaire bevrijdingsbe- wegingen in de Derde Wereld maar ook het

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 26 communistische Cuba financiële steun gaf, binet Lubbers I kreeg wel de steun van de was in de ogen van de VVD hopeloos naïef kleine christelijke partijen SGP, GPV en RPF. (Van der List 1995). In tegenstelling tot de linkse CDA’ers en de pacifistische Evangelische Volkspartij (EVP) ‘Pidgin-Marxism’ waren zij voor een krachtige defensie. In 1977 kwam er geen tweede kabinet-Den De sterk gepolariseerde kruisrakettenkwes- Uyl. Hiermee kwam er een einde aan de he- tie zorgde ervoor dat VVD’ers onder vuur gemonie van links in de politiek, hoewel de kwamen te liggen. Het eerste conflict speel- media nog wel vrij links-gezind waren (Den de zich af in het Humanistisch Verbond. Uyl werd bijna elk jaar verkozen tot ‘politicus Van deze vrijzinnige vereniging waren ook van het jaar’ door de Nederlandse journalis- veel VVD’ers lid, maar omdat het verbond ten) en links ook de straat beheerste. besloot om partij te kiezen tegen de plaat- sing van kruisraketten voelden liberale leden De periode tussen 1977 en 1985 was de tijd zich nauwelijks nog gehoord. De deelna- van de grote anti-kernwapendemonstraties. me van het Humanistisch Verbond aan de De ‘vredesbeweging’ (een nogal misleidend demonstratie van 21 november 1981 tegen begrip, waarmee linkse activisten probeer- kruisraketten via het Humanistisch Vredes- den het morele gelijk te monopoliseren en beraad was voor hoofdbestuurslid Adelheid tegenstanders weg te zetten als mensen die Zoutendijk-Meijs en oud-bestuursleden Frits tegen de vrede zouden zijn) ageerde tegen Bolkestein en Louise Vonhoff-Luyendijk de het plaatsen van Amerikaanse kruisraketten reden om hun lidmaatschap op te zeggen. Ze op West-Europese bodem. De Amerikaanse vonden de pacifistische, progressieve stem- raketten waren een reactie op de SS-20-ra- ming in het Humanistisch Verbond onver- ketten van de Sovjet-Unie, die in de landen draagzaam en gepolitiseerd. VVD’er Bert van het Oostblok waren gestationeerd. Link- Hubert, een ander ex-lid, sprak over ‘afscheid se activisten negeerden echter de agressie die van een eng sfeertje’ (Vrijheid en Democratie van het Warschaupact uitging en waren voor 1981, 7). eenzijdige ontwapening. Op 5 juni 1982 schreef Frits Bolkestein een Vanzelfsprekend was de VVD van mening artikel, getiteld The Dutch qualm disease, in dat de kruisraketten op Nederlandse bodem het prestigieuze blad The Economist. Hierin geplaatst moesten worden: het NAVO-dub- keerde hij zich tegen de linkse pacifisten met belbesluit moest worden gerespecteerd. hun anti-kruisrakettenleuzen. Zijn afkeer Linkse CDA-parlementariërs lagen echter van linkse vredesactivisten, die volgens hem dwars. Daarom ging de Tweede Kamer pas half-intellectuelen waren, stak de VVD-poli- eind 1985 akkoord met het besluit om de ticus in dit stuk niet onder stoelen of banken: kruisraketten te plaatsen. Het CDA-VVD-ka- ‘a lumpen intelligentsia arose: people who

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 27 lost their points of reference and who sought telde Jort Kelder mij jaren later: ‘de mensen compensation in a naive and redemptory daar werkten voor de Oost-Duitse geheime commitment consisting of pidgin-Marxi- dienst.’ Maar volgens oud-JOVD-voorzitter sm and the bric-à-brac of the media. An Julius Remarque viel het allemaal reuze mee atmosphere of vague anxiety focused first en waren de medewerkers ‘van die idealisti- on Vietnam. Now it has crystallised around sche types’. nuclear power’ (Bolkestein 1982). Het realistische kruisrakettenstandpunt had In de jaren tachtig zou Bolkestein vaker ook een belangrijk voordeel: veel jongeren de pacifisten onder vuur nemen. Hij ver- waren het oneens met het linkse gedram van wees hierbij graag naar de communistische de zelfbenoemde pacifisten en besloten juist voorman Lenin, die het over de leugens van daarom JOVD-lid te worden. Volgens Eddy het pacifisme had maar de pacifisten in het Habben Jansen heeft de kruisrakettendiscus- kamp van de tegenstander ‘nuttige idioten’ sie de enorme ledengroei van de JOVD mede noemde. Het Interkerkelijk Vredesberaad mogelijk gemaakt. Daarnaast moet worden (waar later trouwens de ‘linkse kerk’ naar opgemerkt dat er binnen de JOVD discussie vernoemd is) was volgens Gerry van der List over de kruisrakettenkwestie mogelijk was een favoriet mikpunt van Bolkesteins pole- - internationaal secretaris Jules Maaten was mieken (Van der List 1995). bijvoorbeeld tegen en werd daarom uitge- breid geïnterviewd door Hervormd Neder- Ofschoon de JOVD een linksere koers voer land - en dat de liberale jongeren bovendien dan de VVD waren de jonge liberalen ook het gesprek met de ‘vijand’ niet uit de weg voor de plaatsing van kruisraketten. Dit was gingen. In juli 1985 bezochten Maaten en in Amsterdam niet bepaald zonder risico. enkele JOVD’ers namens de internationale Op 4 juni 1984 bezetten 38 raddraaiers met liberale jeugdorganisatie IFRLY het We- geweld het Stikkerhuis, waar behalve de reldjeugdfestival in Moskou. Remarque VVD-Kamercentrale Amsterdam ook het verdedigde deze reis op het congres van 22 landelijke JOVD-secretariaat was geves- juni: ‘juist door met mensen van dit soort tigd. De ‘vredesactivisten’ mishandelden de landen in contact te treden, is de JOVD in de 21-jarige secretaresse, gooiden alle papieren gelegenheid daar waar te nemen en daarop door elkaar en stalen spullen. Vanwege de kritiek te uiten, indien de basisbeginselen bezetting, maar vooral vanwege de hoge van vrijheid en democratie hevig geschonden huur verkaste de JOVD een jaar later naar de worden’ (Klei 2015). De JOVD was ten slotte Prins Hendrikkade 104 in Amsterdam. Van de enige politieke jongerenorganisatie in de marxisten was men echter nog niet af. In Nederland die banden had met de jongeren- het nieuwe pand was ook een DDR-reisbu- organisatie van de communistische partij van reau gevestigd. Dit was een ‘Stasihol’, ver- de Sovjet-Unie. De ideologische verschillen

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 28 waren ook voor de communistische jongeren De Berlijnse muur is weg. De Duitse eenwor- niet zo zwaarwegend dat ze goede contacten ding is op handen. Gorbatsjov moet luisteren met de ‘vijand’ in de weg stonden. Saillant naar een fluitconcert op het Rode Plein. De detail: In de zomer van 1989 was voorzitter grote overwinnaars in Oost-Europa zijn de Mark Rutte in Moskou toen het kabinet-Lub- liberale beginselen: vrijheid, democratie en bers II over het reiskostenforfait viel (ibid.). een liberaal economisch stelsel. De vrijheid gaat in het blauw gekleed, van Moskou tot Wie had dat kunnen denken? Managua. Wereldwijd beleeft het liberalisme Eind jaren tachtig ontspanden de een hoogconjuctuur. Daar moet de VVD in Oost-West-betrekkingen. De VVD-achter- delen’ (Vrijheid en Democratie 1990, 3). ban was blij met de nieuwe Sovjet-leider Michail Gorbatsjov. Bolkestein bleef de USSR Niettemin behielden de liberalen hun gezond echter wantrouwen. Volgens de VVD-po- verstand. Ook na 1989 was de VVD tegen liticus wilde Gorbatsjov van zijn land geen bezuinigen op defensie en bleef de partij moderne democratie maken, maar wilde hij voor een sterke NAVO pleiten (Van der List het communisme moderniseren zodat het 1995). Gezien de war on terror en de nieu- de twintigste eeuw zou overleven. In zijn we dreiging van Rusland blijven een sterke buitenlandse beleid zou Gorbatsjov boven- defensie en internationale militaire samen- dien nog steeds uit zijn op de verzwakking werking nodig. van het Westen. Volgens Gerry van der List zorgde Gorbatsjov bij de VVD voor verwar- Ten slotte ring, omdat hij handelde in strijd met het De VVD was ten tijde van de Koude Oor- traditionele vijandsbeeld dat de VVD had log fel anticommunistisch. Dit betekende (Van der List 1995). echter niet dat de partij vanaf het prille begin klakkeloos pro-Amerikaans was. In de jaren Op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur veertig en vijftig waren en sterke bedenkin- en kwam er een einde aan het communisme gen tegenover Amerika, gezien de rol die de in Oost-Europa. In 1991 zou de Sovjet-Unie Verenigde Staten speelden tijdens de dekolo- zelf uit elkaar vallen. De VVD verkeerde in nisatie van Indonesië. Pas begin jaren zestig deze jaren in een jubelstemming. Deze stem- werd de VVD ondubbelzinnig pro-Amerika ming werd perfect verwoord door het blad en pro-NAVO. Vrijheid en Democratie: ‘vijftig jaar geleden gingen de lichten uit in Europa. Nu gaan de De VVD pleitte tijdens de Koude Oorlog lichten aan in Oost-Europa. Wat leven wij voor een sterke defensie, maar was daarnaast in een fantastische tijd! Wie had dat kun- ook voor geestelijke weerbaarheid. De libera- nen denken? Vaclav Havel – drager van de len keerden zich tegen pacifisten die de weer- Erasmusprijs – van dissident tot president. baarheid ondermijnden. In de jaren zestig en

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 29 zeventig hadden VVD-politici felle kritiek op • Klei, E. De weg naar de macht. Een kroniek van het fenomeen selectieve verontwaardiging en de JOVD 1949-2015. Amsterdam, 2015. de blinde vlek die links had voor de misda- den die in naam van het communisme wer- • Van der List, G.A. De macht van het idee. De den gepleegd. In de jaren tachtig kwam daar VVD en het Nederlandse buitenlandse beleid 1948- kritiek op het linkse pleidooi voor eenzijdige 1994. Leiden, 1995. ontwapening bij. Hoewel de VVD in politiek • Vrijheid en Democratie. ‘Met wie wij “onder- opzicht sterk stond en in 1985 aan het lang- handelen”: Bankroet van het Indisch Beleid niet ste eind zou trekken waren opiniemakers en langer te verbergen’, 1948, nr. 14, p. 4 de media in deze jaren overwegend links, wat vooral bij Bolkestein irritaties veroorzaakte. • Vrijheid en Democratie. ‘Regering zij dienaresse en geen meesteres’, Den Haag, 1948, nr. 14, p. 2. De VVD had natuurlijk gelijk dat het com- munisme een onderdrukkend systeem was • Vrijheid en Democratie. ‘Een volk vocht voor en verzette zich terecht tegen het naïeve zijn vrijheid, en wat deden wij?’ Den Haag, 1956, pacifisme van links Nederland. Toch schoten nr. 421, p. 1-4. VVD-politici soms een beetje door. De nati- onalisten van Soekarno waren geen commu- • Vrijheid en Democratie. ‘J.O.V.D. stuurde tele- nisten, de rechtse dictaturen van Portugal en gram aan gezant van Hongarije’, Den Haag, 1956, Spanje vielen absoluut niet mee en Gor- nr. 420, p. 2. batsjov werd ten onrechte door Bolkestein • Vrijheid en Democratie. ‘Grondslagen voor ons gewantrouwd. De politieke les die we hieruit buitenland-beleid’, Den Haag, 1968, nr. 963, p. 5. kunnen trekken is dat weerbaarheid goed is, maar dat de strijd niet met gesloten vizier • Vrijheid en Democratie. ‘Liberalen stappen uit gestreden dient te worden. het humanistisch verbond’, Den Haag, 1981, nr. 1259 pp. 6-9.

E. Klei (1981) is historicus en redacteur bij de • Vrijheid en Democratie. ‘Liberalisme beleeft liberale website Jalta. Hij schreef in 2015 de hoogconjunctuur’, Den Haag, 1990, nr. 1387, p. JOVD-kroniek De Weg naar de Macht. 3-4.

Literatuurlijst • Bolkestein, F. Onverwerkt verleden. Amster- dam, 1998.

• Bolkestein, F. ‘The Dutch Qualm Disease’, in: The Economist, 5 juni 1982.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 30 Blijvend in de schaduw van Rusland? Hoe de ‘Grootste Revolutie’ in Duitsland verdrongen raakte in geschiedschrijving en herinneringscultuur door Gaard Kets nachtmerrie die ten koste van alles moet Dit najaar wordt op veel plekken aandacht worden voorkomen. Voor anderen was het besteed aan de Oktoberrevolutie van 1917 in een lichtend voorbeeld, een moment van Rusland. De gebeurtenissen in Sint Peters- hoop op de naderende wereldrevolutie of burg en andere steden brachten de wereld toch in ieder geval een bewijs van de potentie niet slechts tien dagen aan het wankelen, van een zelfbewust handelende arbeiders- zoals John Reed zo mooi schreef, maar heb- klasse. ben de afgelopen honderd jaar een bepalen- de factor gespeeld in de geschiedenis van Over de waarde en waarheid van deze Rusland, Europa, en de rest van de wereld. posities is de afgelopen honderd jaar een De revoluties in Rusland (1905, februari 1917 oneindige stroom literatuur geschreven. De en oktober 1917 kunnen niet los van elkaar Russische Revolutie heeft aan intellectuele en worden beschouwd) hebben de afgelopen politieke aandacht niet te klagen gehad. Des- eeuw in belangrijke mate bijgedragen aan alniettemin is de eeuwviering van de revolu- ons denken over politiek. Het is onmogelijk tie natuurlijk aanleiding voor een vloedgolf om ons nu een wereld voor te stellen waarin aan nieuwe publicaties. Dat hierbij toch nog er geen Russische Revolutie had plaatsge- zoveel prachtige nieuwe boeken en perspec- vonden. Voor veel politieke denkers heeft de tieven naar boven komen (ik noem heel revolutie gefungeerd als afschrikwekkende selectief Tariq Ali’s The Dilemmas of Lenin,

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 31 Catherine Merridale’s Lenin on the Train en het einde, de Apocalyps of de vervolmaking China Miéville’s, October), toont aan dat de van de geschiedenis – in alle gevallen in rijke bron van de Oktoberrevolutie nog altijd ieder geval als een grootse gebeurtenis die de niet is opgedroogd – en dat dit waarschijnlijk wereld voorgoed zou veranderen. De magere ook nooit zal gebeuren. interesse die de afgelopen honderd jaar is getoond voor de gebeurtenissen van toen De grootschalige aandacht voor de gebeurte- steekt daarbij schril af. Hoewel dit begrij- nissen in Rusland vindt met name plaats pelijk is, de revolutie smoorde snel en heeft buiten Rusland zelf. Dat het Kremlin huive- bij lange na niet de globale invloed van haar rig is om al te veel de nadruk te leggen op Russische voorloper gehad, is het ook be- haar eigen revolutionaire geschiedenis, toont treurenswaardig. De Duitse Revolutie leidde dat de gebeurtenissen van oktober 1917 niet tot het einde van het Keizerrijk en luidde de alleen intellectueel nog altijd een bron van stichting van een democratische republiek inspiratie zijn maar dat er een reële angst in, waarin volop werd geëxperimenteerd met bestaat dat zij ook politiek nog altijd tot de verschillende vormen van sociale zekerheid verbeelding zouden kunnen spreken. Begrij- en democratisering van de samenleving. pelijkerwijs zit Poetin daar in het huidige, Daarnaast betekende de revolutie het ein- door financiële crises gedestabiliseerde, de van de Eerste Wereldoorlog. De huidige neotsaristische Rusland niet op te wachten. (voorzichtige) herwaardering van de Wei- marrepubliek onder historici maakt ook de Wat de interesse in Rusland bij wijze van revolutie die aan haar grondslag stond rijp contrast echter ook duidelijk maakt, is de voor een hernieuwd perspectief. stilte rondom een revolutie die plaats vond in het hart van Europa: de Duitse Revolutie In dit artikel zal ik een overzicht schetsen van 1918-1919. Deze ontbrekende interesse van de behandeling van de Duitse Revolu- in de Novemberrevolution1 is typerend voor tie in de geschiedschrijving in de afgelopen de behandeling ervan in het afgelopen jaar. honderd jaar, waarbij ik me in het bijzonder Terwijl de revolutie in Rusland de afgelopen zal richten op de verhouding tussen ‘Rusland’ eeuw nauwelijks is weggeweest uit histo- en ‘Duitsland’. Ik zal hierbij beargumenteren rische, intellectuele, politieke en publieke dat het historisch perspectief op de gebeurte- debatten, bleef de aandacht voor de Duitse nissen in Duitsland in grote mate bepaald is Revolutie beperkt tot enkele korte oplevin- geweest door de Russische Revolutie. De om- gen binnen relatief kleine cirkels van acade- wenteling in Duitsland werd nauwelijks op mici en linkse activisten. Dit terwijl getuigen haar eigen merites beoordeeld, maar vaak re- en tijdgenoten van de Duitse Revolutie haar latief ten opzichte van 1917. Bovendien is de destijds zagen als de langverwachte ontkete- historische waardering van de revolutie sterk ning van de wereldrevolutie, het begin van afhankelijk van wat standplaatsgebondenheid

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 32 wordt genoemd: de tijdelijke en ruimtelijke liberalen hierin. Ik sluit af met een beknopt context van de auteur beïnvloeden haar of overzicht van hedendaags onderzoek naar zijn blik op de historische gebeurtenissen. de Duitse Revolutie, om de vraag te kunnen Grofweg gesteld betekende dit voor linkse beantwoorden of we tegenwoordig, bijna historici dat de revolutie verraden of mislukt honderd jaar na dato, kunnen stellen dat de was (want geen machtsverovering door de Duitse Revolutie eindelijk onder de schaduw communisten) en voor rechtse historici dat van 1917 uit kan geraken. Duitsland in ieder geval tijdelijk was gered uit de klauwen van het totalitarisme, om er De grootste aller revoluties vervolgens in 1933 alsnog aan ten prooi te In de herfst van 1918 was de Duitse elite vallen. Nu de mist van de ideologische strijd verdeeld over de te volgen strategie om de over de revolutie, die de periode na de Twee- oorlog te beëindigen. Terwijl Keizer Wilhelm de Wereldoorlog kenmerkte, wat is opge- II de liberale aristocraat Prins Max von Ba- trokken, heeft zich in de geschiedwetenschap den had aangesteld als nieuwe rijkskanselier een genuanceerder beeld ontwikkeld van de om vredesbesprekingen met de geallieerden revolutie en het begin van de Weimarrepu- te leiden, en enkele sociaaldemocratische en bliek. Er is meer aandacht voor de democra- progressief liberale ministers in het kabinet tische verworvenheden van de revolutie, die had opgenomen om de arbeidersklasse te grotendeels gerekend kunnen worden tot het kalmeren, was de top van de marine niet neokantiaanse verlichtingsprogramma van van plan om zich zonder slag of stoot over te de progressieve liberalen en sociaaldemocra- geven. Eind oktober gaf zij de vloot in Kiel ten aangaande de rechten en plichten van de de opdracht om uit te varen op een laatste arbeider als ‘nieuwe burger’: republikanisme, zelfmoordmissie tegen de absoluut supe- democratisering, sociale zekerheid, zelfbe- rieure Britse armada. De matrozen in Kiel stuur en zelfregulering. weigerden dit en besloten te muiten. Deze muiterij werd vrij eenvoudig neergeslagen en Na een kort overzicht van de gebeurtenissen de belangrijkste rebellen werden vastgezet, in Duitsland in 1918-1919 zal ik trachten de maar de geradicaliseerde arbeidersklasse en historische debatten over de Duitse Revo- gedemotiveerde matrozen pikten dit niet en lutie weer te geven in achtereenvolgens de organiseerden een serie demonstraties en Weimar-periode en de naoorlogse geschied- stakingen om hun kameraden te bevrijden. schrijving in West-Duitsland en de DDR. Hierbij zal ik de nadruk leggen op de mate Toen in de tweede week van november 1918 waarin de posities uit de Weimartijd feitelijk in Duitsland de revolutie uitbrak, werd dat voorafspiegelingen waren van de naoorlogse door de liberale hoofdredacteur van het perspectieven op de revolutie, met bijzon- Berliner Tageblatt als volgt omschreven: dere aandacht voor de rol en positie van ‘Die größte aller Revolutionen hat wie ein

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 33 plötzlich losbrechender Sturmwind das in de moderniteit was dus sterk aanwezig. Kaiserliche Regime mit allem, was oben und Ten tweede toont het citaat dat de revolu- unten dazugehörte, gestürzt. Man kann sie tie onverwacht kwam en aanvankelijk ook die größte aller Revolutionen nennen, weil ongepland. Zelfs de linksradicale partijen niemals eine so fest gebaute, mit so soliden die altijd revolutie hadden gepredikt, werden Mauern umgebene Bastille so in einem volkomen verrast. De eerste dagen had geen Anlauf genommen worden ist. Es gab noch van de partijen of vakbonden greep op de vor einer Woche einen militärischen und gebeurtenissen. Arbeiders, soldaten, matro- zivilen Verwaltungsapparat, der so verzweigt, zen en (in mindere mate) boeren vormden so ineinander verfädelt, so tief eingewurzelt zelfstandig raden waarmee zij het bestuur war, dass er über den Wechsel der Zeiten van heel Duitsland feitelijk overnamen. In hinaus seine Herrschaft gesichert zu haben december 1918 kwamen afgevaardigden van schien. Durch die Straßen von Berlin jag- deze raden bij elkaar in Berlijn, waar zij be- ten die grauen Autos der Offiziere, auf den sloten om een nieuw nationaal parlement te Plätzen standen wie Säulen der Macht die kiezen en de weg in te slaan naar een parle- Schutzleute, eine riesige Militärorganisation mentaire democratie. schien alles zu umfassen, in den Aemtern und Ministerien thronte eine scheinbar un- De revolutie kenmerkte zich door een sterke besiegbare Bürokratie. Gestern früh war, in drang naar democratisering van de samenle- Berlin wenigstens, das alles noch da. Gestern ving onder grote groepen van de bevolking. nachmittag existierte nichts mehr davon’ De arbeider- en soldatenraden die overal in (Wolff 1918). Duitsland als paddenstoelen uit de grond schoten, gaven de arbeidende klasse voor Deze begroeting van de revolutie toont ten het eerst een stem in de (lokale) politiek en minste twee zaken aan. Ten eerste de initiële op de werkvloer. Voor de radicale marxisten omarming van de omwenteling door pro- was deze democratiseringsgolf een stap op gressieve liberalen, die haar zagen als een weg naar een socialistische samenleving. moderne versie van de Franse Revolutie. Interessant is echter ook de duiding van deze Toen zij in de regering plaatsnamen met de democratiseringsgolf door de gematigde sociaaldemocraten en centrumpartij, veran- progressieven, zoals de sociaaldemocraten en derde dit: hun aandacht ging niet langer uit liberalen. Het neokantiaanse gedachtengoed naar de revolutie als beginpunt, maar naar was in Duitsland, met name in universitaire de republikeinse grondwet. De drie partijen cirkels maar ook daarbuiten, in de voor- zouden gezamenlijk campagne voeren onder oorlogse periode erg populair geweest en verwijzing naar Immanuel Kant’s uitspraak verlichtingsidealen speelden een belangrijke dat alle staten uiteindelijk republieken rol bij het denken over de revolutie en met moeten zijn. Het idee van een stap vooruit name de jonge Weimarrepubliek. Enerzijds

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 34 was het een theoretische onderbouwing van De tweede fase begon met die beslissing en het idee dat de arbeiders nu ook burgers wa- kent verschillende mogelijke eindpunten, ren en dus op allerlei niveaus controle kregen waarvan het laatste eindpunt rond 1923 (na over hun eigen leven – arbeiders zouden van het neerslaan van de laatste opstandelingen nu af aan alleen nog wetten volgen die zij in het Ruhrgebied) wordt gesitueerd. In de zichzelf hadden opgelegd. Anderzijds hielp eerste fase van de revolutie viel vooral de het neokantianisme de gematigden om de relatieve geweldsloosheid op en het gemak arbeiders te wijzen op het feit dat hun nieuw waarmee de oude heersende klasse zich aan verworven rechten gepaard gingen met de kant liet zetten. Niet alleen vluchtte Keizer nieuwe plichten. Zo stelt Carl Lindow op 22 Wilhelm II naar Nederland om uiteindelijk december 1918 in het sociaaldemocratische in Doorn terecht te komen, maar ook andere dagblad Vorwärts, onder de veelzeggende conservatieve, koningsgezinde groepen titel ‘Revolution Verpflichtet!’: ‘Einschrän- boden nauwelijks verzet tegen de revoluti- kungen, zu denen man sich freiwillig ent- onaire gebeurtenissen van november 1918. schließt, tragen sich nur halb so schwer wie De eerste anderhalve maand van de revolutie erzwungene. Daher Maßhalten bei Lohnfor- in Duitsland was van een totaal andere orde derungen!’ (Lindow 1918). Deze houding dan de revoluties zoals die in 1917 in Rus- toont een opvatting van de arbeidersklasse land plaatsvonden. als nieuwe groep burgers die deelneemt in een proces van zelfbestuur en zelfcontrole Met het besluit van het Rijksradencongres (Föllmer 2018). Hoewel veel neokantiaanse in december 1918 om van Duitsland een ideeën een plek vonden in de Weimar consti- parlementaire republiek te maken en ver- tutie, betekende de uiteindelijke teloorgang kiezingen uit te schrijven voor de nationale van Weimar tegelijkertijd de zwanenzang van vergadering, verliep deze revolutie vrijwel het gedachtengoed (Beiser 2013). vlekkeloos. Dit besluit echter, waarmee de arbeiders- en soldatenraden die de macht Verraden en vergeten hadden zichzelf weer politiek buitenspel Om de ontwikkeling van de publieke en zetten, leidde tot grote verontwaardiging historische waardering van de Duitse Re- onder de links-radicalen die vonden dat de volutie te begrijpen, is het behulpzaam revolutie verder gevoerd moest worden. In om een onderscheid te maken tussen twee januari 1919 werd opgeroepen tot groot- revolutionaire fasen. De eerste fase was de schalige stakingen en gingen zij over tot initiële omwenteling. Deze fase begon in gewapend verzet tegen de nieuwe staat. In november 1918 en eindigde met het besluit dezelfde maand verenigden grote groepen van het Rijksradencongres in Berlijn om links-radicalen (vooral de Spartakisten) zich algemene verkiezingen uit te schrijven voor in de nieuw opgerichte Kommunistische een nationaal parlement in december 1918. Partei Deutschlands (KPD) en besloten zij

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 35 de verkiezingen te gaan dwarsbomen. Deze Volkspartei (DNVP) op 12 juni 1919, geci- tweede fase, waarin het regime stakingen teerd in: Niess 2013, 31). Zij zagen de No- bloedig neersloeg en de communisten met vemberverbrecher als de verraders van het geweld de revolutie verder probeerden te Duitse Rijk. De dolkstootlegende, populair verwezenlijken, is wel degelijk bijzonder ge- onder conservatieven en nationalisten, stelde welddadig. Het dieptepunt was de moord op dat Duitsland de oorlog had kunnen winnen Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg door de als het niet in de rug was aangevallen door de extreemrechtse paramilitaire Freikorps die linkse revolutionairen. Vanuit deze hoek gold namens de regering gemachtigd waren om de revolutie dus, weinig verrassend, al direct hard op te treden tegen opstandelingen. Met als een regelrechte ramp. Maar ook onder hulp van deze Freikorps werden de Sparta- de oorspronkelijke revolutionairen waren de kisten-opstand in Berlijn (januari 1919) en warme gevoelens richting november 1918 al de latere Radenrepubliek in Beieren (mei snel verdwenen. De communisten enerzijds 1919) bloedig neergeslagen. Hierna brak zagen de revolutie als onvoltooid, ontspoord een onrustige periode aan met enkele lokale of verraden door de sociaaldemocratie. Deze opstanden en algemene stakingen. Met name moederpartij van links Duitsland had nu niet in het industriële Ruhrgebied bleef het nog alleen haar oude ideaal van een socialisti- tot in 1923 onrustig. sche staat laten varen, maar de proponenten daarvan zelfs actief bestreden en vermoord. Deze tweede bloedige fase heeft het beeld De sociaaldemocraten en liberalen ander- van de Duitse Revolutie sterk bepaald, zowel zijds wensten zich, mede door de bloedige in de geschiedschrijving als in het gemeen- tweede fase van de revolutie, niet met deze schappelijk geheugen. Hoewel de aanvan- ontstaansgeschiedenis van de nieuwe re- kelijke omwenteling van november 1918 de publiek te vereenzelvigen. In plaats van de handen van grote groepen Duitsers nog op ‘partijen van de revolutie’, gingen de mid- elkaar kreeg, had de revolutie een jaar later denpartijen zich presenteren als de stichters eigenlijk geen aanhangers meer. Natuurlijk van de republiek. Tekenend is het feit dat de waren er groepen die zich vanaf het begin systeemwissel in Duitsland niet werd gevierd tegen het ontstaan van de republiek hadden met een feestdag op 9 november, maar met gewend: rechtse conservatieven, monarchis- een nationale Verfassungstag op 11 augustus ten, en later de nationaalsocialisten. Veel – de dag dat Rijkspresident Friedrich Ebert conservatieven zagen de monarchie als enig in 1919 de nieuwe grondwet van de Weimar- mogelijke staatsvorm voor het Rijk, en waren republiek ondertekende (Gallus 2010, 17). fel gekant tegen de nieuwe grondwet en de ‘gottverdammte und gottverfluchte Republik’ De houding van de sociaaldemocratie ten (Axel von Freytagh-Loringhoven, toespraak opzichte van de revolutie is om nog een an- op de partijdag van de Deutschnationale dere reden van belang. Waar de andere linkse

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 36 partijen (Spartakisten en de Unabhängige De gebeurtenissen in Rusland speelden dus Sozialdemokratische Partei Deutschlands) een belangrijke rol in de Duitse Revolutie, destijds een revolutie verwelkomden, kreeg maar vooral in de perceptie over die revo- de SPD deze vooral ongewenst in haar schoot lutie. Enerzijds was de Duitse Revolutie in geworpen. Na het toetreden tot de regering de ogen van de communisten een misluk- van Prins Max von Baden in 1918, vlak voor te poging omdat zij geen bolsjewistische de revolutie, was de SPD begonnen aan haar machtsovername had bewerkstelligd. Ander- grote programma van parlementarische zijds wisten de sociaaldemocraten en libe- democratisering van het Duitse Rijk. Met die ralen niet goed wat ze met de revolutie aan ontwikkeling in het vooruitzicht zat de partij moesten, en wensten zij vooral ‘Russische helemaal niet te wachten op de revolutie. Pas toestanden’ te voorkomen. Voor nationalis- toen de revolutie absoluut onvermijdelijk ten en conservatieven was de revolutie vooral bleek, en bovendien gesteund werd door een brandstof voor hun angst dat Duitsland al in groot deel van haar achterban, moest de SPD de ban was van allerlei subversieve onder- als ‘revolutionair tegen wil en dank’ de revo- grondse vijanden, waarbij met name Joden lutie wel ‘adopteren’ (Respectievelijk Troelt- en bolsjewieken de belangrijkste samen- sch en Winkler, geciteerd in: Schildt 2010, zweerders waren. Deze drie benaderingen 231). Wat zij hiermee in ieder geval trachtte van de revolutie zijn voorbodes van de te voorkomen was een brute en al te volkse manier waarop ook na de oorlog nog naar de hooivorkenrevolutie zoals in Rusland. Veel gebeurtenissen van de winter van 1918-1919 van de contemporaine sociaaldemocratische wordt gekeken. en liberale revolutie-interpretaties uit die periode kenmerken zich door het streven om “...de Duitse Revolutie was in de ogen het bolsjewistische gevaar buiten de deur te van de communisten een mislukte houden. Achteraf bezien lijkt de daadwerke- poging omdat zij geen bolsjewisti- lijke steun voor het bolsjewisme in Duitsland sche machtsovername had zeer beperkt te zijn geweest. Afgezien van bewerkstelligd...” enkele kleine groepen radicalen rondom de Spartakisten was de arbeidersklasse in Duits- land vooral sociaaldemocratisch ingesteld. November 1918 als speelbal in de Dit neemt echter niet weg dat het vermeende Koude Oorlog Russische gevaar voor sociaaldemocraten en Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde liberalen een belangrijk element is gebleven zich de geschiedschrijving van de Duitse in de revolutieduiding in de Duitse geschied- Revolutie grotendeels onder invloed van de schrijving. Koude Oorlog. De dolkstootlegende maakte geen deel meer uit van het historische en publieke debat, en het idee dat Duitsland

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 37 snel zou moeten terugkeren naar de door Sovjetunie verplichte fusie van communis- de novemberdelinquenten verraden monar- ten en sociaaldemocraten) goedgekeurde chale orde verdween. Wat in het verlengde analyses moest vooral doorschemeren dat de van de dolkstootlegende wel ontstond, was revolutie als proletarisch project was mislukt het teleologische idee dat 1933 verklaard kan doordat er een goed georganiseerde partij worden vanuit 1918-1919, en dat de Weimar- ontbrak. republiek wel tot het Derde Rijk moest lei- den. Verder bleven ook de ‘verraden revolu- Het verraad van de revolutie door de sociaal- tie-thesis’ (vanuit het communistische blok) democratische partijtop was funest geweest en de ‘Diktatur oder Demokratie-thesis’ voor de revolutie. Met de SED was daad- (vanuit het liberale blok) dominant. Ook in werkelijke linkse eenheid eindelijk een feit deze fase van het historische (en in beperkte en konden de doelen der revolutie worden mate ook publieke) debat vond de duiding volbracht (Niess 2013, 328–355). Grotendeels van november 1918 vrijwel altijd plaats in de – behoudens enkele nuances en perspec- schaduw van oktober 1917. tiefwijzigingen2 – bleef dit het dominante beeld van de revolutie in zowel de geschied- Het stichten van de DDR zorgde er voor dat schrijving als ook in de publieke herinnering de revolutie van 1918-1919 al snel een plek van de DDR. Bij het 65-jarige jubileum van krijgt in de Oost-Duitse historiografie en de revolutie in 1983 heette het nog altijd ook in het maatschappelijk geheugen. De dat ‘rechtssozialdemokratischen Führer’ als politieke legitimering van het socialistische beulen voor de militaire contrarevolutionaire regime was hierbij de belangrijkste drijfveer. elite de revolutie hadden verijdeld (Gallus Het nieuwe regime presenteerde zichzelf als 2010, 25). Hoewel de duiding van de revo- uitdrager en voltooier van de Novemberre- lutie dus volledig versmolten was met de volutie en droeg haar historici op om hun geschiedenispolitiek van het regime, hebben onderzoek ten dienste te stellen van de na- Oost-Duitse historici bergen werk verzet tionale politiek. Dit leidde tot een algemeen waar het gaat om de verzameling en archive- historisch beeld van de revolutie dat in grote ring van bronnenmateriaal van de revolutie. lijnen gelijk bleef gedurende het bestaan van Dit werk heeft zijn neerslag gevonden in zeer de Oost-Duitse staat. Grofweg stelde deze geordende archieven en de publicatie van interpretatie dat het een onvoltooide bur- onnoemelijk veel bronnenpublicaties, die gerlijke revolutie was geweest waarbij deels ook voor huidige historici nog een bruikbaar proletarische middelen waren ingezet. Met startpunt van revolutie-onderzoek vormen. de stichting van de DDR waren de daadwer- kelijke revolutionaire doelen nu eindelijk Vanuit historisch perspectief is de revolu- behaald. In de door de Sozialistische Einheit- tieduiding in West-Duitsland, en dan met spartei Deutschlands (SED, een door de name door sociaaldemocratische en liberale

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 38 historici, interessant. In tegenstelling tot in Al begin jaren vijftig publiceerde Walter Oost-Duitsland, hadden onze buren bijzon- Tormin zijn dissertatie waarin hij aantoon- der weinig publieke interesse in de revolutie. de dat een bolsjewistische machtsovername Rond 1948 en 1958 werd er door landelijke via de (arbeiders- en soldaten) raden (Räte, (liberale) bladen als Frankfurter Allgemeine vergelijkbaar met de sovjets die ontstonden en Der Spiegel weliswaar kort en summier stil in Rusland in 1905 en 1917) nooit een reëel gestaan bij 1918, maar dit was geenszins te gevaar was geweest (Tormin 1954). De raden vergelijken met de herinneringscultuur in de waren juist een poging tot democratisering DDR. Onder historici was de interesse in de van de Duitse samenleving, niet alleen op revolutie niet veel groter. Het vooroorlogse politiek gebied, maar ook op economisch beeld van de revolutie als afwending van een vlak. Doordat sociaaldemocraten en libe- dreigende bolsjewistische machtsovername ralen dit niet inzagen, hebben zij een grote paste goed in de oplopende spanningen tus- kans gemist om de hiërarchische Duitse sen Oost en West, en werd dan ook gemak- samenleving van oude conservatieve structu- kelijk het heersende beeld onder historici. ren te ontdoen. In de jaren zestig, toen er een De belangrijkste bijdrage op dit gebied werd dooi intrad in de Koude Oorlog, verschenen geschreven door Karl Dietrich Erdmann, die er verschillende zeer goed gedocumenteerde de revolutie behandelde in zijn geschiedenis studies die inderdaad aantoonden dat slecht van de Weimarrepubliek (Erdmann 1955). een kleine minderheid van de radenbewe- Erdmann benadrukte het bolsjewistische ging in Duitsland in het Russische Sovjetmo- gevaar, de kans dat Duitsland definitief zou del een voorbeeld zag (Kolb 1962; Oertzen zijn afgegleden naar een Sovjet-dictatuur. 1963; Rürup 1968). Dit onderzoek vond Hiermee sloot hij zich aan bij het vooroor- plaats in een context waarin er in Duitsland logse beeld dat de SPD in 1918-1919 feite- meer interesse ontstond in een alternatief lijk maar weinig handelingsruimte had, en voor het harde Entweder-Oder van de Koude dat zij stond voor de vraag tussen enerzijds Oorlog tussen sovjetdictatuur en parlemen- sociale revolutie en proletarische dictatuur taire democratie. en anderzijds een parlementaire republiek met conservatieve elementen zoals de oude De ‘mythe van de arbeidersraad’ past daar legerleiding. Zo bezien hebben de sociaal- goed in. Tegenover het heersende historische democraten en liberalen in 1918-1919 geen perspectief van de beperkt handelingsruim- onbegrijpelijke keuze gemaakt (Niess 2013, te van Ebert en zijn regering, kwam nu dus 180–182). het beeld te staan van de gemiste kansen op sociale democratisering. De hypothese dat deze groepen weinig handelingsruimte hadden, werd in de jaren Dat de revolutie in de late jaren zestig ook in zestig onderwerp van historische discussies. de Duitse publieke herinnering weer op meer

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 39 belangstelling kan rekenen, is in grote mate binaire tegenstelling tussen Oost en West te de verdienste van Sebastian Haffner. Wan- overkomen, hielden juist vast aan de potentie neer zijn journalistiek-historische werk De van de ervaringen in de arbeidersraden en verraden revolutie (1969) wordt gepubliceerd, bleven wijzen op de gemiste mogelijkhe- is dat direct een bestseller in Duitsland. In den van Weimar – met in het achterhoofd dit werk blaast de Duitse publicist de ver- ook het idee dat deze raden een mogelijke raadsthese weer nieuw leven in. Hoewel het aanvulling op de traditionele parlementaire academisch-historisch debat op dat moment democratie van de Bondsrepubliek zouden Haffner’s stellingen al niet meer zondermeer kunnen zijn. Wat dit duidelijk maakt, is dat ondersteunt (zoals hierboven geschetst), wat ik in de titel de schaduw van Rusland is de invloed van het boek op de publieke noem een belangrijke rol is blijven spelen perceptie en duiding van de revolutie enorm. in de historische duiding van de revolutie Nog altijd voert het boek de lijsten aan met in Duitsland. Voor de voorstanders van de meest gelezen boeken over de gebeurtenis- ‘beperkte handelingsthese’ kan de Duitse sen van 1918-1919.3 Dit verklaart waarom Revolutie alleen goed worden begrepen als ook tegenwoordig in het publieke debat nog reactie op wat er een jaar eerder in Rusland regelmatig wordt gerefereerd aan het beeld was gebeurd. De Koude Oorlog, als context van verraad door sociaaldemocraten (voor waarin deze historici schreven, versterkte voorbeelden, zie Gallus 2010, 20–23). dit narratief. Voor de voorstanders van de ‘gemiste kansenthese’ heeft een (al dan niet 2018: eindelijk uit de schaduw van bewuste) angst voor Russische toestanden 1917? juist de blik van de progressieve partijen ver- Het debat over de handelingsruimte van troebeld. Ook hier gold de Koude Oorlog als Ebert heeft de gemoederen onder historici belangrijke context door de sterke wens om lange tijd bezig gehouden. Geschiedvorsers juist aan de heersende dichotomie bolsjewis- met sympathie voor sociaaldemocratische of me versus liberalisme te ontkomen. liberale ideeën bleven bij het idee dat de door Ebert en de zijnen waargenomen speelruim- Eind jaren zeventig nam de interesse in de te beperkt was: ook al weten we nu dat het Duitse Revolutie weer af. Het beeld van de gevaar voor een bolsjewistische machtsgreep geïdealiseerde arbeidersraad en de democra- niet groot was, we weten ook dat de radicaal tische pretenties daarvan werd genuanceerd linksen wel een dominante publieke positie door historici als Wolfgang J. Mommsen hadden veroverd in media en propaganda. (1978; Vgl. ook Stalmann 2016), maar funda- Het is dus niet vreemd dat de gematigd link- menteel nieuw onderzoek bleef grotendeels se en liberale partijen dit gevaar wel degelijk uit. Het hierboven geschetste debat over de als bijzonder acuut ervoeren. Historici die duiding en plaats van de Duitse Revolutie in in de jaren zestig en zeventig probeerden de de nationale geschiedenis verdween naar de

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 40 achtergrond en maakte plaats voor studies niet significant meer onderzoek gedaan, naar specifieke hoofdpersonen en groepen maar er worden nieuwe perspectieven en on- binnen de revolutie, en naar lokale revolutie- derzoeksvragen ontwikkeld, die de revolutie geschiedenissen. De negentigste verjaardag niet (alleen) in relatie tot 1917 proberen te van de revolutie leidde tot enkele nieuwe begrijpen, maar juist ook als gebeurtenis op algemene werken over de revolutie, zoals die zich. Voorbeelden van vragen die de laatste van Ullrich (2009) en Gallus (2010), maar jaren in historisch onderzoek naar voren niet tot een nieuw historisch debat over de komen, zijn de vraag naar gender en het betekenis van de Novemberrevolutie – laat revolutionaire subject, vragen naar media staan tot een toename van de publieke inte- en communicatie in en over de revolutie resse in de revolutie. Het recente onderzoek en vragen naar de cultuur, symboliek en van Wolfgang Niess (2013) naar de Duitse retoriek die een belangrijke rol speelde in Revolutie in de geschiedschrijving, dat de in- de revolutie.4 Het lijkt er daarmee op dat spiratie vormde voor dit artikel, toont de ver- in de huidige periode, waarin het dagelijks wevenheid van historische oordelen met de leven niet meer wordt beheerst (al dan niet politieke en culturele context van de auteur. bewust) door een strijd tussen Oost en West, Met andere woorden, het legt de standplaats- historici ook in staat lijken om de revolu- gebondenheid van historici feilloos bloot. tionaire gebeurtenissen in Duitsland meer Deze standplaatsgebondenheid heeft er toe op eigen waarde te schatten. Hiermee is niet geleid dat de duiding van de Duitse Revolutie gezegd dat het huidige historische onderzoek tijdens de Weimarrepubliek voortdurend in neutraal of objectief is of zou moeten zijn, het teken stond van de vergelijking met en maar wel dat nieuwe perspectieven mogelijk verhouding tot Rusland. Zoals ik in dit arti- zijn. Dit maakt de revolutie en het historisch kel heb geprobeerd aan te geven, bleven die debat daarover interessant voor een breder posities ten opzichte van de Duitse Revolutie publiek dan enkel sociaaldemocraten en na de oorlog in grote lijnen gelijk. communisten. Zo biedt het liberalen de mo- gelijkheid te onderzoeken wat hun rol was in Het zou overdreven zijn te stellen dat de de revolutie, welke positie zij innamen in de afgelopen jaren, in de aanloop naar de duiding ervan en of de Duitse Revolutie niet eeuwviering van de Duitse Revolutie, het eigenlijk een prominentere plaats verdient in historisch onderzoek naar dit onderwerp het collectief geheugen dan op dit moment een grote vlucht heeft genomen. Nog altijd het geval is. Het aankomende jaar, in aanloop weet de Duitse geschiedwetenschap, net zoals naar november 1918, zullen we merken of het Duitse publieke debat, niet goed wat ze deze ontwikkelingen in de geschiedschrijving met de revolutie aan moet. Recente nieuwe leiden tot meer aandacht voor de November- onderzoeken naar de winter van 1918-1919 revolutie in de herinneringscultuur en het stemmen echter toch optimistisch. Er wordt publieke geheugen van Duitsland.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 41 G. Kets MA MSc is als promovendus ver- rts, 1918, p. 1. bonden aan de afdeling Politicologie van de Radboud Universiteit Nijmegen, waar hij • Merridale, C., Lenin on the Train, New York, onderzoek doet naar de radencommunistische 2017. beweging in het interbellum. • Miéville, C., October: the story of the Russian Revolution, London, 2017. Literatuurlijst • Mommsen, W.J., ‘Die Deutsche Revolution • Ali, T., Dilemmas of Lenin, Londen, 2017. 1918/19’, in: Geschichte und Gesellschaft, 1978, vol. 4, nr. 3, pp. 362-391. • Beiser, F., ‘Weimar Philosophy and the Fate of Neo-Kantianism’, in Gordon, P.E. & J.P. Mc- • Niess, W., Die Revolution Von 1918/19 in Der Cormick (red.), Weimar Thought: a Contested Deutschen Geschichtsschreibung. Deutungen Von Legacy, Berlijn, 2013, pp. 115-132. Der Weimarer Republik Bis Ins 21. Jahrhundert, Berlijn, 2013. • Erdmannh, K.D., ‘Die Geschichte der Weima- rer Republik als Problem der Wissenschaft’, in • Oertzen, P. von, Betriebsräte in der Novem- Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte, 1955, vol. 3, berrevolution. Eine politikwissenschaftliche nr. 1, pp. 1-19. Untersuchung über Ideengehalt und Struktur der betrieblichen und wirtschaftlichen Arbeiterräte • Föllmer, M., 2018. The Unscripted Revolution. in der deutschen Revolution 1918/19, Düsseldorf, Male Subjectivities in Germany, 1918/19. Past & 1963. Present, (241).

• Rürup, R., Probleme der Revolution in Deut- • Gallus, A., ‘Die vergessene Revolution von schland 1918/19, Wiesbaden, 1968. 1918/19 - Erinnerung und Deutung im Wandel’, In Gallus, A. (red.), Die vergessene Revolution von • Schildt, A., ‘Der lange November - zur Histori- 1918/19. Göttingen, 2010, pp. 14-38. sierung einer deutschen Revolution’, In A. Gallus (red.), Die vergessene Revolution von 1918/19. • Haffner, S., Die verratene Revolution - Deut- Göttingen, 2010, pp. 223-244. schland 1918/19, Hamburg, 1969. • Stalmann, V., ‘Die Wiederentdeckung Der • John, J., ‘Das Bild der Novemberrevolution 1918 Revolution Von 1918/19: Forschungsstand Und in Geschichtspolitik und Geschichtswissenschaft Forschungsperspektiven’, in: Zeitschrift für der DDR’, in: Winkler H.A. (red.), Weimar im Geschichtswissenschaft, 2016, vol. 64, nr. 6, pp. Widerstreit. München, 2002, pp. 43-84. 521-541.

• Kolb, E., Die Arbeiterräte in der deutschen • Tormin, W., Zwischen Rätediktatur und Innenpolitik, 1918-1919, Düsseldorf, 1962. sozialer Demokratie: die Geschichte der Rätebe- wegung in der deutschen Revolution 1918/19, • Lindow, C., ‘Revolution Verpflichtet!’ In Vorwä-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 42 Düsseldorf, 1954. inhoudelijke stelling is ongewijzigd en ongekwali- ficeerd gebleven. • Ullrich, V., Die Revolution von 1918/19, Mün- chen, 2009. De tekst op de binnenflap luidt: ‘[De sociaalde- mocraten] hebben van begin af aan geprobeerd • Wolff, T., ‘Der Erfolg der Revolution’, Berliner de revolutie te verhinderen, en toen dat niet meer Tageblatt und Handels-Zeitung, 1918, p. 1. mogelijk bleek getracht haar te smoren. In zover- re hebben zij haar verraden […].’

______4. Voor een helder overzicht van nieuwe (moge- 1. Er zijn debatten gevoerd over de juiste betite- lijke) onderzoeksrichtingen, zie Stalmann (2016). ling van de gebeurtenissen in de winter van 1918- 1919 in Duitsland. Deze debatten vinden plaats in de context van de in dit artikel besproken historiografische en politieke posities. Behalve de vraag of de Duitse Revolutie überhaupt wel een revolutie was, is ook de naamgeving van de revo- lutie onderwerp van discussie. De term ‘Duitse Revolutie’ was eigenlijk al in gebruik voor de gebeurtenissen in 1848, en kan dus leiden tot ver- warring. Soms wordt de term Spartakusopstand, die aanvankelijk alleen de gebeurtenissen van januari 1919 beschreef, voor de gehele revolutie gebruikt. Ook dat wekt verwarring. Communis- tische schrijvers gebruiken vaak de term Novem- berrevolutie om de continuïteit of verwantschap met de Oktoberrevolutie in Rusland te benadruk- ken. ‘Westerse’ auteurs gebruikten vaak zoiets als ‘de Duitse Revolutie van 1918-19’. In dit artikel zal ik veel van deze termen door elkaar gebrui- ken, zonder nadere bijbedoelingen of connotaties. 2. Een goede uiteenzetting over deze nuances vindt men in het hoofdstuk over de Novemberre- volutie in de politieke en historische cultuur van de DDR in het hierboven al aangehaalde prachti- ge overzichtswerk van Wolfgang Niess (2013), en in John (2002).

3. Inmiddels wordt het boek uitgegeven onder de neutralere titel ‘De Duitse Revolutie’, maar de

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 43 Actueel

Leo Strauss, Sybrand Buma en de twist om de moderniteit Een bespiegeling op de H.J. Schoolezing door Niek Kok De lezing ging niet onopgemerkt aan de Op 4 september sprak CDA-Leider Sybrand media voorbij. Trouw columnist Lex Oom- Buma in een nagenoeg uitverkochte zaal van kes constateerde met enige achterdocht dat De Rode Hoed de negende H.J. Schoole- Buma in de greep wordt gehouden door een zing uit. Buma kwam met een moraliserend cultureel conservatisme en de Volkskrant pleidooi voor de herwaardering van onze becommentarieerde dat Buma’s lezing aan- culturele wortels, die we volgens de chris- toonde waarom de formatie zo lang duurt: de tendemocratische voorman vooral in de ideologie van de voorman van het CDA heeft joods-christelijke traditie moeten zoeken. weinig raakvlak met liberaal gedachtengoed ‘Nederland is in de filosofische betekenis (Korteweg 2017). In scherp contrast met de in zijn grondslag nog steeds een christelijk H.J. Schoolezing van vorig jaar, uitgesproken land. En in deze verwarde tijden wijst deze door Edith Schippers, benadrukte Buma gemeenschappelijke traditie de weg naar een vooral het verleden. Hij zei het zelf al: ‘[h]et nieuwe samenlevingsideaal,’ sprak hij (Buma lijkt […] op het eerste gezicht misschien of 2017, 23). ik u vraag een stap terug in de tijd te zetten’

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 44 (Buma 2017, 23). Hoewel Buma opmerkte Christendemocraten zullen daar anders over dat dit niet de boodschap is die hij wil over- denken. Normverval is tevens al jaren een brengen, verlangde hij wel van ons dat we geliefd thema bij de leiders van het CDA. onze omgangsvormen, normen en waarden Dries van Agt lanceerde bijvoorbeeld zijn inbedden in de joods-christelijke wortels van ethisch reveil. Jan-Peter Balkenende maakte de Nederlandse samenleving. We moeten de het waarden-en-normendebat tot het stok- moderniteit inbedden in het verleden. Maar paardje van zijn premierschap. Balkenende, is dat wel mogelijk? een bekend bewonderaar van de communi- taristische filosoof Amitai Etzioni, omschreef Dit artikel reflecteert op Buma’s politiek-con- in een editie van Christen Democratische fessioneel getinte lezing door de bril van Verkenningen uit 2013 nog de noodzaak van de Amerikaans-Duitse filosoof Leo Strauss een nieuwe impuls aan dit debat. (1899-1973). In het eerste deel van het artikel poog ik vooral te laten zien dat er veel paral- Buma heeft niet geschroomd om daartoe een lellen zijn te trekken tussen de toespraak van eerste aanzet te geven. Zijn benadering is Buma en de filosofie van Strauss, een filosofie echter eerder conservatief dan communita- die ageert tegen een te ver doorgetrokken ristisch. De huidige CDA-leider heeft in zijn moderniteit. In het tweede deel benadruk ik oppositieperiode raad gehaald bij verschil- het grote verschil tussen Buma’s pleidooi en lende conservatieve denkers in binnen- en de filosofie van Strauss. Dat deel brengt voor- buitenland. Zo’n greep naar conservatief ge- al de filosofische inconsistentie van Buma’s dachtengoed is niet zo vreemd voor wie wil betoog in beeld, afgezet tegen de consistentie ontkomen aan normverval. Karl Popper ver- van de Straussiaanse filosofische doctrine. moedde reeds dat ‘authoritarian or conser- vative principles are usually an expression of De christendemocratie en de ethical nihilism; that is to say, of an extreme staatsethiek moral scepticism, of a distrust in man and of De H.J. Schoolezing van Buma valt te plaat- his possibilities’ (Popper 2005, 73). Conser- sen in het al langer woedende debat over vatieven vrezen al te liberale of individualis- waarden en normen. Liberalen houden zich tische ideeën – die leiden maar al te snel tot niet afzijdig in dit debat. Zo was normverval normverval. Eigenlijk is Buma’s verhaal dan een thema waar onder andere Frits Bol- ook niet nieuw. Hij grijpt terug op een lange kestein in de jaren negentig een actieve inte- filosofische traditie die, vanuit een conserva- resse in toonde (cf. Bolkestein 2000). Maar tief, soms joods-christelijk, kader sceptisch hoewel liberalen zoals Bolkestein voorwaar- blikt op liberalisme en individualisme. den durven te stellen aan goed democratisch burgerschap, is de gemiddelde liberaal wars De filosoof die nog wel het meest lijkt door van een uitgebreide staatsethiek. te klinken in Buma’s betoog, is de omstre-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 45 den denker Leo Strauss, één van de grootste gebruiken. Zulk ethisch relativisme, dat geen inspirators van de neoconservatieve bewe- uitspraken kan doen over een moraal die ging in de Amerikaanse politiek. De centrale absoluut en altijd geldt, resulteert, ten langen stelling van de Straussiaanse filosofie past bij leste, in ethisch nihilisme – de absolute afwij- uitstek in Popper’s vermoedens. Die stelling, zing van elke intrinsieke waarde van ethiek uitgewerkt in Strauss’ werk Natural Right and (Strauss 1965). History uit 1953, is als volgt. Volgens Strauss benadrukt de meest recente vorm van het De Straussiaanse kritiek op het liberalisme dat we niet in staat zijn om liberalisme kennis te verkrijgen van wat intrinsiek goed Het relativisme ligt bij uitstek op de loer of slecht is: ‘we cannot have any knowledge in zeer ‘minimalistische’ vormen van het regarding the ultimate principles of our choi- liberalisme. Zulke vormen van liberalis- ces, i.e., regarding their soundness or un- me deinzen in grote mate terug voor het soundness’ (Strauss 1965, 4). Het liberalisme geven van invulling aan de moraliteit van moet dus verschillende vormen van ethiek een individu. Een voorbeeld van een mini- kunnen tolereren. Daarmee veroorzaakt malistisch liberalisme is de contracttheorie het liberalisme in feite ethisch relativisme, van John Rawls. Contractualisten beginnen omdat geen enkele ethiek altijd en intrinsiek hun filosofie doorgaans door een imaginaire de absolute voorkeur verdient. Met ethisch samenlevingssituatie te schetsen waarin nog relativisme wordt vaak een soort verdraag- geen politiek gezag bestaat. Die beginsituatie zaamheid of alomvattende tolerantie voor wordt soms wel aangeduid als de menselijke andere standpunten of andere vormen van natuurtoestand. Vervolgens stellen zij zich- ethiek bedoeld (Dupuis & Van Schie 2013). zelf de vraag welk politiek systeem en welke Volgens een relativist kan de ene cultuur samenlevingsnormen individuen, zonder nooit meer waard zijn dan de andere cultuur: dwang, in de natuurtoestand zullen kiezen elke cultuur ontwikkelt immers zijn eigen als alternatief voor die toestand. Zo zijn waarden en normen. Die ontstaan vanuit de Contractualisten op zoek naar principes van samenleving en als ze breed gedragen wor- politiek en recht die billijkerwijs gedragen den, moet de liberaal ze respecteren. Strauss kunnen worden door een groot aantal indi- waarschuwt echter dat als morele principes viduen met verschillende ethische, filosofi- louter en alleen te rechtvaardigen zijn omdat sche en religieuze achtergronden. De term ze door de jaren heen zijn geaccepteerd als ‘contractualisme’ vindt zijn oorsprong in het gewoonte en traditie, kannibalisme net zo ‘contract’ dat individuen met elkaar aangaan verdedigbaar is als de Westerse beschaving. om uit de natuurtoestand te geraken. Rawls Immers, als kannibalisme door de jaren heen is minimalistisch in de zin dat hij, als we een geaccepteerd wordt als gewoonte, dan krijgt breed gedragen liberale rechtvaardigheid dat dezelfde status als huidige gewoontes en willen organiseren, zich afvraagt, ‘what is the

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 46 least that must be asserted; and if it must be Maar door een nihilistische natuurtoestand asserted, what is its least controversial form’ als startpunt te nemen, heeft Hobbes ook de (Rawls 1987, 8)? Door die vraag zo te stellen, basis gelegd voor het Nietzscheaanse idee probeert hij een contract te formuleren waar dat we geen absolute moraal meer kunnen zoveel mogelijk andersdenkende mensen inbrengen tegen het nihilisme. Dit principe mee in kunnen stemmen. Dat wil zeggen is als een bom onder de moderne filoso- dat Rawls, door deze vraag te stellen, een zo fie terechtgekomen en, aldus Strauss, het groot mogelijk cultureel en ethisch pluralis- centrale probleem van de moderne samenle- me probeert te faciliteren. ving: ‘Hobbes doctrine would not be alive, it would not be studied seriously, if the pro- Strauss staat zeer sceptisch tegenover zulk gress of modernity were separable from the contractualisme, dat volgens hem begint decay of modernity. Modernity has progres- bij Hobbes. Hobbes’ contracttheorie brak sed to the point where it has visibly become a volgens Strauss radicaal met een idee dat we problem’ (Strauss 1959, 172). in de Griekse filosofie vinden: dat de mens van nature het ‘goede’ in zich zou hebben. Liberale contractualisten maken dus, aldus Hobbes nam in feite alle ethische, filosofische Strauss, de weg vrij voor moreel relativisme. en religieuze principes weg in zijn natuur- Het is belangrijk om te vermelden dat Strauss toestand, die hij karakteriseerde als een niet zegt dat het liberalisme zelf relativis- oorlog van allen tegen allen. Daarmee lijkt tisch is. Liberalisme en relativisme zijn niet Hobbes’ natuurtoestand er één van inherent hetzelfde. Strauss zou in beginsel in kunnen nihilisme te zijn. Nihilisme wordt ook wel stemmen met Heleen Dupuis en Patrick van gedefinieerd als ‘the situation which obtains Schie, die stellen dat het liberalisme juist when everything is permitted’ (Rosen 1969, vol van waarden zit: vrijheid van denken en xiii). Als alles vervolgens wordt toegestaan, spreken, de bescherming van burgers tegen ‘then it makes no difference what we do, and tiranniek of onwillekeurig overheidsoptreden so nothing is worth anything’ (ibid.). Ook in en waarden als privacy, gelijkwaardigheid de Hobbesiaanse oorlog van allen tegen allen en zelfontplooiing. Voor Strauss zijn dit wel is alles geoorloofd. Hobbes redeneert dat degelijk ethische grondprincipes. Zo karakte- individuen die oorlog alleen kunnen beslech- riseert Strauss het negatieve vrijheidsbegrip, ten door, contractueel, een sterke vorst aan te door Isaiah Berlin gedefinieerd als dat ‘ge- stellen die er op toeziet dat zijn onderdanen bied waarbinnen iemand, ongehinderd door elkaar niet langer de schedel inslaan. anderen, handelend kan optreden’ (Berlin 2010, 12), als een absoluut geldende liberale Door uit te gaan van het nihilisme als na- moraal. Het liberalisme is daarmee niet gelijk tuurtoestand, heeft Hobbes volgens Strauss aan het relativisme, maar het relativisme is de basis gelegd voor de moderne filosofie. wel een potentieel gevolg van het liberalisme.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 47 Strauss liet echter wel zien dat Berlin een Is vooruitgang ‘goed’? gevaarlijke clausule in zijn beroemde essay Ook Buma ontkent, in zijn H.J. Schoolezing, Two Concepts of Liberty opneemt, namelijk, Berlin’s vaststelling dat de geschiedenis aan- dat de absolute geldigheid van negatieve toont dat negatieve vrijheid de meest natuur- vrijheid verankerd is in de empirische wereld lijke moraal is. Buma’s lezing was in feite een – de wereld die we waarnemen. Volgens tirade tegen een doorgeschoten Franse Re- Berlin heeft negatieve vrijheid er in ‘histo- volutie. Buma suggereerde dat het verleden risch en moreel opzicht’ recht op om tot de van vóór de Franse Revolutie in acht moet diepste belangen van de mensheid te worden worden genomen. Hij verdedigde de stelling gerekend. Dat wil zeggen dat Berlin in feite dat vrijheid en gelijkheid niet op zichzelf beargumenteert dat negatieve vrijheid abso- mogen staan, maar altijd moeten ‘worden luut moet gelden, omdat de geschiedenis, het ingebed in de traditie en de cultuur waarin empirische verleden, heeft aangetoond dat ze zijn ontwikkeld. En die is veel ouder dan deze vrijheid de meest natuurlijke moraal is. de Franse Revolutie. […] Als vrijheid en ge- Berlin lijkt haast dezelfde opvatting te ver- lijkheid niet op zichzelf staan, dan is natuur- dedigen als die van Hobbes: dat de negatieve lijk de vraag: welke traditie moeten we dan vrijheid verankerd is in de natuurtoestand onderzoeken om de juiste context te vinden, van de mens. om die begrippen weer in het juiste perspec- tief te plaatsen?’ (Buma 2017, 22) Niet ver- Strauss heeft moeite met die component rassend is die traditie de joods-christelijke. van Berlin’s argument. Wat als de toekomst Die is volgens Buma, anders dan we vandaag aantoont dat een andere moraal toch natuur- de dag vaak denken, niet in strijd met de lijker blijkt? Berlin concludeerde zelf dat het moderniteit. De moderniteit is juist een ideaal van negatieve vrijheid ‘slechts een late gevolg van de joods-christelijke ethiek. Buma vrucht van onze neergaande kapitalistische leek vervolgens echter wel te suggereren dat beschaving’ is, waarvan het mogelijk is dat de moderniteit te ver van het oorspronkelijk ‘het nageslacht [het] met verwondering, ingeslagen pad afwijkt en de dichotomie van misschien zelfs met sympathie maar met ‘goed’ en ‘kwaad’ heeft vervangen door de weinig begrip zal bekijken’ (Berlin 2010, dichotomie van, respectievelijk, ‘vooruitgang’ 82-83). Juist daar zit, volgens Strauss, Berlin’s en ‘achteruitgang’. Vooruitgang is het nieuwe risico op relativisme in. In het essay getiteld ‘goed’ en achteruitgang het nieuwe ‘kwaad’. Relativism vroeg Strauss zich af: ‘can there Buma bracht het cynisch: ‘we hebben toch de be eternal principles on the basis of “empiri- grootste persoonlijke vrijheid in de geschie- cism”, of the experience of men up to now? denis? Een samenleving met kansen voor ie- Does not the experience of the future have dereen. En met de beste zorg en bescherming the same right to respect as the experience of ter wereld. Het zijn al meer dan tweehonderd the past and the present’ (Strauss 1961, 137)? jaar de idealen waaraan we het succes van

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 48 een samenleving afmeten. We weten steeds tion between progressive and reactionary’ meer, de wetenschap en de techniek ontwik- (Strauss 1981, 27). kelen zich razendsnel. We zijn groot gewor- den met de gedachte dat de beschaving als Strauss geeft niet alleen de wetenschap er de vanzelfsprekend met de stand der techniek schuld van dat vooruitgang is gelijk gesteld naar een steeds hoger niveau wordt getild’ aan ‘het goede’. Hij wees in de schuldvraag (Buma 2017, 18). ook geschiedfilosofen als Hegel aan, die vooruitgang meenden te zien in het verloop “…Modern man is a giant in com- van de geschiedenis. Hegel typeerde de parison to earlier man. But we have geschiedenis als een noodzakelijke beweging also to note that there is no corres- naar een hogere, betere of waarachtigere ponding increase in wisdom and staat van zijn. Buma sprak in parallellen met goodness…” Strauss door de hedendaagse filosoof Francis Fukuyama af te vallen. De CDA-voorman Maar de stand der techniek tilt de bescha- waarschuwde voor Fukuyama’s aanname dat ving niet naar een hoger niveau: mensen de val van de Berlijnse muur het einde van zijn niet er niet ethischer door geworden. de geschiedenis zou zijn. De vooruitgang in De Straussiaanse filosofie sluit hier naadloos de geschiedenis heeft ertoe geleid dat alle op aan. Buma echode haast letterlijk Strauss landen nu het liberale kapitalisme omarm- kritiek op het gelijkstellen van het ‘goede’ aan den. Buma oreerde: ‘steeds meer zullen we vooruitgang. Strauss schreef: ‘We all know of weten, zullen we vrij en gelijk zijn. De door the enormous successes of the new science ons verworven vrijheden en grondrechten and of the technology which is based on it, zullen zich op termijn over de rest van de and we all can witness the enormous increase wereld uitrollen. Zo is het, en zo moet het of man’s power. Modern man is a giant in ook zijn’, maar hij vervolgde, comparison to earlier man. But we have also ‘[h]et is vooruitgangsdenken dat meer en to note that there is no corresponding incre- meer een misvatting blijkt te zijn. En helaas ase in wisdom and goodness. Modern man ook een van de veroorzakers van de span- is a giant of whom we do not know whether ningen en breuklijnen in onze samenleving’ he is better or worse than earlier man. More (Buma 2017, 18). than that, this development of modern science culminated in the view that man Vervolgens sprak Buma zichzelf echter tegen. is not able to distinguish in a responsible Waar, volgens hem, de Franse Revolutie en manner between good and evil. in the course de moderniteit enerzijds het gevolg zijn van of the nineteenth century, the old distinction de joods-christelijke traditie en deze daarom between good and bad, or good and evil, had niet kunnen tegenspreken, typeerde hij de been progressively replaced by the distinc- moderniteit anderzijds als een gevaar voor

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 49 de joods-christelijke traditie. Op vooruitgang hem ook van grote invloed op het christen- gericht liberalisme en individualisme ero- dom waren. Dat mag zijn, maar hier haakt deren al onze culturele verworvenheden. En Strauss juist af. Buma noemde Nederland in hoewel Buma niet klaagde over voortschrij- de ‘filosofische betekenis in zijn grondslag dende secularisatie, wil hij wel dat indivi- nog steeds een christelijk land’ (Buma 2017, duen zich blijven inbedden in christelijke 23). Volgens Strauss is dat een contradic- omgangsvormen, normen en waarden: ‘de tio in terminis. Het christendom kan geen Franse Revolutie legde de basis voor de he- filosofie zijn, want ‘philosophy, as distinguis- dendaagse maatschappijordening. Vrijheid, hed from myth, comes into being when the gelijkheid en broederschap. Kloppen meer quest for the beginnings is understood in dan tweehonderd jaar na dato de aannames the light of the idea of nature’ (Strauss 1981, van toen nog? Ik wil laten zien dat de invul- 40). Filosofie begint vanuit het idee dat er ling die we hebben gegeven aan de begrippen een natuurlijke orde ten grondslag ligt aan vrijheid en gelijkheid, en het op de ratio het zijn, terwijl de bijbel – de belangrijkste gebaseerde vooruitgangsgeloof dat daarvan bron van het christendom – begint vanuit het deel uitmaakt, niet meer kloppen’ (Buma idee dat er een goddelijke grondslag aan ons 2017, 16). We moeten terug naar een moraal bestaan ligt. De Griekse filosofie, in hoeverre van vóór de moderniteit. Buma maakt zich die dan ook het christendom beïnvloed heeft, hier schuldig aan een tegenstrijdigheid die heeft een andere mening over wat moraliteit anderhalve eeuw geleden werd blootgelegd maakt. Omdat de Griekse filosofen vertrek- door Nietzsche: ‘modern man has been ken vanuit het standpunt van de natuur, trying to preserve biblical morality while heeft moraliteit voor hen vooral te maken abandoning biblical faith. That is impossible. met het begrijpen en nadenken over natuur If the biblical faith goes, biblical morality – dat ook wil zeggen, de menselijke natuur. must go too, and a […] different morality De joods-christelijke traditie, daarentegen, must be accepted’ (Strauss 1981, 28). Con- legt de basis van moraliteit bij de menselijke tractfilosofen als Hobbes en Rawls komen dienstbaarheid aan God: de mens moet zich in zekere zin tegemoet aan Nietzsche’s eis: bescheiden opstellen in Gods aangezicht, is zij filosoferen vanuit een neutraler startpunt hem zijn bestaan verschuldigd en moet zo dan het christendom. Buma weigerde. nodig boetedoen (Strauss 1981, 37).

En hoe zit het met die andere De grondslagen van de Griekse filosofie pas- wortels? sen veel beter bij de moderniteit dan die van Buma gaat dan ook te gemakkelijk om met de bijbel. De Grieken benadrukken dat elk die andere wortels van de Westerse wereld: mens zelf moet nadenken en aan uitbundige de Grieks-Romeinse cultuur. Vluchtig noem- zelfevaluatie moet doen. Zulke contemplatie de Buma de Griekse filosofen, die volgens is in essentie iets wat individuen zelf moe-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 50 ten doen, terwijl de Bijbelse dienstbaarheid en krijgen ze allen dezelfde straf. Het zou en het lijden van mensen iets is van een vreemd zijn om de drie als groep te berech- hele gemeenschap ten aanzien van God. De ten en hen de straf te laten delen. bijbelse moraal is dus, volgens Strauss, veel majestueuzer omdat deze op een veel dieper Ook hier brengt Buma dus zelf de verwarring niveau iets van mensen vraagt. Maar dat ten tonele: individualisme hoeft helemaal betekent niet, zoals Strauss ook opmerkt, dat niet tot het verval van normen en waarden te de moraliteit die de Griekse filosofie veron- leiden. Individualisme en, toegegeven, ook derstelt, geen moraliteit zou zijn (Ibid.). Het het liberalisme, kunnen wel tot het verval is louter, om met Nietzsche te spreken, een van de gemeenschapszin leiden – maar ander soort moraliteit – eentje die wellicht leiden daarom niet noodzakelijkerwijs tot beter past in de moderniteit. een uitholling van moraliteit. Liberalen scheppen juist een kader voor een zo breed Liberalen gaan er, net zoals de Grieken, van- mogelijke invulling van moraliteit. Buma uit dat ethiek de zaak van mensen zelf is. Er stelt gemeenschapszin onterecht gelijk aan is geen godheid die van mensen vraagt om moraliteit – een afname van gemeenschaps- puur van ziel te zijn. In de Griekse filosofie, zin zou linea recta een afname van moraliteit zo stelt Strauss, is moraliteit in eerste instan- veroorzaken. Maar dat is niet waar. Voor tie een individuele aangelegenheid. Voor de sommige individuen maakt een afname van Grieken gaat het erom dat het individu zelf gemeenschapszin misschien dat moraliteit, nadenkt en zichzelf en zijn omgeving kritisch in de woorden van Strauss, zijn majestueuze evalueert. Een gemeenschap, als holistisch karakter verliest. Maar dat maakt ons niet geheel genomen, kan zichzelf niet kritisch ineens allemaal tot relativisten of nihilisten. evalueren – een gemeenschap bestaat im- Buma werpt zodoende een stropop op: hij mers uit allerlei andersdenkende individuen. valt de afname van gemeenschapszin aan en Die individuen kunnen, individueel, de ge- stelt impliciet dat de afname van gemeen- meenschapswaarden kritisch onder de loep schapszin normverval betreft. Dat is een nemen. De gemeenschap als zodanig is niet misconceptie. een entiteit die zelf kan denken en handelen. Een gemeenschap kan dan ook niet moreel Buma maakt het zichzelf dus ontzettend handelen – de onderdelen van een gemeen- moeilijk. Buma is, net als zijn christendemo- schap kunnen dat wel. We vellen daarom cratische voorgangers, bang voor de ver- ook steevast een oordeel over de moraliteit warde tijden waarin we leven. Voor Buma is van individuen, niet over de moraliteit van ‘de traditie die in de loop van de eeuwen in gemeenschappen. Als drie voetballers een Europa is gevormd een basis om met grote scheidsrechter in elkaar slaan, dan zeggen veranderingen om te gaan. Een wapen tegen we dat iedere voetballer individueel fout zat de verwarring’ (Buma 2017, 23).

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 51 De joods-christelijke traditie moet nieuw • Dupuis, H. en P. van Schie, Liberale Spiegel: leven in worden geblazen als antwoord op reflecties op zestien veelgehoorde vooroordelen holle Griekse filosofie die van invloed is over het liberalisme en de VVD, Den Haag, geweest op de joods-christelijke traditie en 2013. ook als antwoord op het liberalisme en indi- vidualisme die voortvloeiden uit die traditie. • Korteweg, A. ‘Sybrand Buma in HJ Wat voor en na de joods-christelijke traditie Schoo-lezing: onze traditie en cultuur mogen kwam, is voor Buma om de één of andere we niet laten verwateren’, Volkskrant, 4 sep- reden niet goed – omdat het die traditie tember 2017. verwart. Maar dat er ruimte is voor andere tradities dan de joods-christelijke, maakt niet • Oomkes, L. ‘Het is angstvallig stil in het dat de tijden verward zijn. Het is Buma zelf CDA na de lezing van Buma’, Trouw, 13 Sep- die de verwarring creëert. tember 2017.

• Popper, K.R. The Open Society and Its Ene- H.N. Kok MSc is politicoloog en wetenschap- mies: Vol. I: The Spell of Plato, Londen, 2005. pelijk medewerker bij de TeldersStichting. • Rawls, J. ‘The Idea of an Overlapping Con- sensus’, in: Oxford Journal of Legal Studies, Literatuurlijst 1987, vol. 7, nr. 1, pp. 1-25. • Balkenende, J.P. ‘Kwaliteit van samenleven wordt bepaald door waarden’, In: Christen • Rosen, S. Nihilism: A philosophical Essay, Democratische Verkenningen, 2013, nr. 3, pp. New Haven, 1969. 130-135. • Strauss, L. Natural Right and History, • Berlin, I. Twee opvattingen van vrijheid, Toronto, 1965. Amsterdam, 2010. • Strauss, L. ‘Progress or Return? The Con- • Bolkestein, F. ‘On Citizenship and Demo- temporary Crisis in Western Civilization’, in: cracy’, in: Van Schie, P. (red), Liberal Thought Modern Judaism, 1981, vol. 1, pp. 17-45. and Practice: a view from the Netherlands, Den Haag, 2000, pp. 67-78. • Strauss, L. ‘Relativism’, in: Schoeck, H., Wiggins, J.W. (red) Relativism and the Study • Buma, S. ‘Verwarde Tijden!’ die om rich- of Man, Princeton, 1961, pp. 135-157. ting vragen, Elsevier, 2017, nr. 36, pp. 16-23. • Strauss, L. What is Political Philosophy? And Other Studies, Chicago, 1959.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 52 Ander geluid

Ziek van vrijheid Waarom een zorgstelsel met een gebrek aan normen en richtlijnen ziek maakt

In iedere editie nodigt de Redactie van Zij definieerden gezondheid als: ‘the ability Liberale Reflecties een vertegenwoordi- to adapt and to self manage’. ger van een ander politiek-wetenschap- pelijk bureau uit om een ander politiek Deze definitie weerspiegelt het uitgangspunt geluid te laten horen. In deze editie dat de politiek al sinds de jaren tachtig ten schrijft Tijs Sikma, wetenschappelijk me- opzichte van de gezondheidszorg inneemt. dewerker bij Bureau de Helling, gelieerd De liberale en quasi-liberale kabinetten – de aan GroenLinks, over de positie van de sociaaldemocraten van de derde weg – heb- patiënt in de zorg. ben steeds de ‘bevrijding’ van het autonome individu als vertrekpunt in het zorgbeleid genomen. De zorgvrager moest leren zich door Tijs Sikma ‘aan te passen en zichzelf te beheren’. Zelfred- In 2011 formuleerde arts-onderzoeker zaamheid, eigen regie, eigen kracht, zelfma- Machteld Huber samen met de Nederlandse nagement, ‘de actieve patiënt’ en maatwerk organisatie voor gezondheidsonderzoek en zijn de leuzen die de weg naar de vrijheid zorginnovatie (ZonMw) en de Gezondheids- moesten effenen. raad een nieuwe definitie van gezondheid.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 53 Het individu werd als economisch en ratio- zien dat sinds de introductie van de Verzeke- neel wezen ‘bevrijd’ uit de klauwen van het ringswet Nederlanders nauwelijks overstap- inefficiënte, bureaucratische en paternalisti- pen op een andere zorgverzekeraar. Het blijkt sche staatsapparaat door de introductie van voor hen bovendien onmogelijk om zich een marktwerking in de zorg. Geen onhandige weg te banen door het complexe zorglaby- en dure dwingende richtlijnen meer. De rint, laat staan de meest kostenbesparende zorgvrager werd ‘bevrijd’ als een individu dat weg te vinden. eigen regie voert. Het principe van gelijke zorg voor iedereen, werd vervangen door het Zijn zorgvragers gebaat bij meer eigen regie? principe van ‘maatwerk’. Het individu moest Bij de keukentafelgesprekken is de zorgvra- worden behandeld zoals de liberaal hem ziet: ger een bijna gelijkwaardige partner gewor- uniek en autonoom. Het werd daarnaast de den die in overleg met de gemeente mag taak van de overheid om het individu in de beslissen wat goed voor hem is. Heeft een zorg nog autonomer te maken. Zelfredzaam- verstandelijk beperkte vrouw met een mi- heid werd het credo. Zorg werd in de Wet gratieachtergrond in een keukentafelgesprek Maatschappelijke Ontwikkeling (WMO) dezelfde kansen om de geschikte hulp voor voortaan geformuleerd in termen van on- haar psychiatrische zoon te krijgen als een dersteuning en in de Jeugdwet werd de term hoogopgeleide man? Ook als in dit gesprek jeugd-‘zorg’ vervangen door jeugd-‘hulp’. De slechts een ambtenaar aanwezig is zonder grotere keuzevrijheid, meer eigen regie en kennis van jeugd-ggz? de nadruk op zelfredzaamheid impliceerden vervolgens dat het individu verantwoorde- In hoeverre mogen we van zorgvragers ver- lijker werd voor diens eigen capaciteiten, wachten dat ze zelfredzaam kunnen zijn? De keuzes en beslissingen. Wetenschappelijke Raad voor het Regerings- beleid (WRR) constateerde in het rapport Reality check Weten is nog geen doen dat de overheid de Wanneer je een sprookje opdringt aan een zelfredzaamheid van de burger consequent kwetsbare werkelijkheid, ontstaat er een overschat. Politici en beleidsmakers wijzen tragedie. De afgelopen jaren blijkt keer op elkaar er op dit ideaal te handhaven, maar in keer dat de gemiddelde zorgvrager niet kan de praktijk blijken zorgverleners - met goede voldoen aan het bovenstaande liberale mens- redenen - ervoor terug te schrikken om beeld. De politiek lijkt te zijn vergeten dat hulpbehoevenden over te leveren aan zich- het in de zorg per definitie gaat om diegenen zelf. In welke zin is ‘zelfredzaamheid’ immers die kwetsbaarder en afhankelijker zijn. Zorg gelijk aan ‘zoek het zelf maar uit’? impliceert immers dat je hulp nodig hebt. Zitten zorgvragers te wachten op meer In hoeverre moeten we de zorg inrichten op keuzevrijheid? Een rapport van het CPB laat basis van het unieke individu? Individueel

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 54 maatwerk staat in veel gevallen gelijk aan het stijging in het belang is van zorgaanbieders omzeilen van universele rechten en garanties. en zorgverzekeraars. Bovendien verhindert In het kader van maatwerk hebben verschil- het principe van marktwerking in sommige lende gemeentes andere procedures in de gevallen vruchtbare samenwerking tussen WMO en de Jeugdwet om de zorgvraag en zorgaanbieders omdat samenwerking als oplossing vast te stellen en kan de uitkomst kartelvorming wordt gezien. van elk keukentafelgesprek anders zijn. Het uitgangspunt dat elke situatie uniek is, gaat De bureaucratie is in de zorg de afgelopen diametraal in tegen de mogelijkheid tot al- jaren alleen maar toegenomen. Wanneer gemene richtlijnen en controle. Journalisten, de marktwerking de verkeerde kant opgaat, zorgprofessionals en onderzoeksinstituten blijkt de overheid steeds weer in te moeten wijzen herhaaldelijk op de willekeur en het grijpen met nieuwe regels en instanties. opportunisme dat hiermee gepaard gaat. Daarnaast leidt de gedwongen marktwerking vanwege Europese aanbestedingsregels bij Het denken over zorg in termen van eigen de WMO en de Jeugdwet tot een wirwar aan verantwoordelijkheid, met als toppunt het ei- kortdurende, ondoorzichtige contracten tus- gen risico, leidt tot slot tot zorgmijding. Het sen enerzijds zorgaanbieders en afzonderlijke principe van ‘zorgen voor elkaar’ heeft plaats gemeenten en anderzijds tussen zorgvragers gemaakt voor ‘eigen schuld, dikke bult’. en gemeenten.

De prijs van vrijheid Bovendien, welke prijs zal de maatschappij Heeft bevrijding van het individu in de zorg uiteindelijk moeten betalen nu psychiatri- dan ten minste geleid tot een afname van sche jongeren niet meer goed worden door- kosten en terugdringing van de bureaucratie? verwezen, nu mensen vanwege zorgmijding sneller in de duurdere medische zorg terecht- Tot nog toe is er geen enkel bewijs dat de komen en de overheid er op aanstuurt dat introductie van marktwerking de zorg burgers hun kostbare tijd moeten investeren goedkoper heeft gemaakt. In tegendeel: in de zorg voor hun naasten? verschillende onderzoeken suggereren dat steeds meer geld in de zorg niet meer naar De liberaal zwijmelt weg bij het hoogverhe- zorg gaat, maar naar marketing, consultancy ven droombeeld van het autonome, rationele, en winstuitkeringen aan aandeelhouders. unieke individu dat bevrijd moet worden. Het rapport Strengthening health system Wanneer, echter, wordt het afschuiven van governance (2015) van de Wereldgezond- verantwoordelijkheden door de overheid heidsorganisatie suggereert bovendien dat onverantwoord? Wanneer slaat vrijheid om marktwerking in veel gevallen heeft geleid in willekeur en opportunisme? tot een stijging van kosten, aangezien deze

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 55 Ziek van vrijheid De wetenschap heeft allang aangetoond dat we helemaal niet zo autonoom en vrij zijn als we graag zouden willen zijn. Durft de TeldersStichting de VVD hierop te wijzen en de partij te ‘bevrijden’ van het dogma van het autonome individu?

In het begrip gezondheid is continu de spanning aanwezig tussen orde en vrijheid. Aan de ene kant is een gezond organisme gebonden aan interne normen; stabiele biologische mechanismen die het organisme in leven houden. Aan de andere kant moet een gezond organisme in staat zijn eigen normen te overtreden, zich aan te passen en een nieuw ‘normaal’ te vinden. Echter, een gezond systeem waarin onder het mom van vrijheid te veel normen worden losgelaten, loopt het gevaar uit evenwicht te raken. Een zorgstelsel dat er consequent op aanstuurt buiten algemene wetten, normen en richt- lijnen te werk te gaan is niet alleen ziek, het maakt ook ziek.

T. Sikma is projectleider Zorg(en) in tijden van transitie bij Bureau de Helling. Bij dit project onderzoekt hij in welke mate de decentralisatie heeft geleid tot een toename van ongelijkheid in de zorg.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 56 Internationaal

CDU Politieke partij of beroepsvereniging voor bestuurders? door Pieter de Jonge een stuk kleiner dan de twee Volksparteien, Sinds 2010 is de VVD er drie keer in ge- de Sozialdemokratische Partei Deutschlands slaagd om bij de landelijke verkiezingen de (SPD) en de Christlich-Demokratische Union grootse partij te worden. De Duitse zuster- (CDU). In Nederland lijken VVD en CDA partij, de Freie Demokratische Partei (FDP), een deel van hun electoraat te delen, in is minder succesvol: in 2013 kwam zij drie ieder geval op economisch terrein (Lucar- tiende procent van het aantal stemmen di & Voerman, 2006). Wellicht zou menig tekort om de kiesdrempel van vijf procent te VVD-stemmer in Duitsland dan ook CDU halen (cf. De Jonge 2016). Afgelopen sep- stemmen. Daarom verschaft dit artikel een tember keerde zij met 10,7 procent van de achtergrond van de geschiedenis en de stemmen terug in de Bondsdag, het Duitse standpunten van de CDU. Hierbij moet de parlement. lezer in gedachten houden dat het CDA en de CDU weliswaar zusterpartijen zijn, maar In Nederland en België waren de liberale een andere ontstaansgeschiedenis kennen en partijen in de tweede helft van de twintigste inhoudelijk soms van elkaar verschillen. eeuw in omvang gelijk aan de sociaaldemo- craten en de christendemocraten. In Duits- 1949-1969: de Adenauerperiode land is dat niet het geval. De FDP is altijd De geschiedenis van de CDU kan in vier

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 57 fasen onderverdeeld worden: de Adenauer- Hij werd door de Amerikanen opnieuw tot periode (1949-1969), de oppositieperiode burgemeester benoemd in 1945, maar werd (1969-1982), het tijdperk van Helmut Kohl datzelfde jaar nog ontslagen na een conflict (1982-1998) en de periode vanaf 1998, die met de Britse bevelhebber. Hierdoor had vereenzelvigd kan worden met Angela hij zijn handen vrij om zich te richten op de Merkel. oprichting van de CDU. Hoewel niet actief geweest in het verzet, genoot hij groot presti- De Adenauer-Ära loopt van het ontstaan ge door zijn bestuurlijke ervaring en doordat van de CDU in 1946 tot eind jaren zestig. hij niet besmet was met een naziverleden. Konrad Adenauer (1876-1967), van 1949 tot 1963 bondskanselier van Duitsland en tot Adenauer was lid geweest van de katholieke 1966 landelijk CDU voorzitter, speelde een Zentrumpartei, die zich ten tijden van de leidende rol bij de oprichting van de partij. Kulturkampf sterk maakte voor de katholieke Na de oorlog werd Duitsland verdeeld in vier belangen. Na de Duitse eenwording (1866- geallieerde bezettingszones. Het was ondui- 1870) beschuldigde Bismarck, zelf afkomstig delijk hoe de geallieerden zouden besluiten uit het protestantse en patriottische Pruisen, over de toekomst van Duitsland. Vooral de katholieken ervan trouwer te zijn aan de Frankrijk, dat tussen 1870 en 1940 drie keer paus dan aan het vaderland. Toen vervolgens was aangevallen door Duitsland, bepleitte echter het socialisme opkwam, besloot Bis- het ongedaan maken van de Duitse eenwor- marck samen te werken met de katholieken ding van 1866-1870 en verlangde dat Duits- om tegen de socialisten op te treden. Zen- land werd opgesplitst in meerdere kleinere trum bleef als partij bestaan. staten. Tegelijkertijd zorgde de verslechterde verhouding met de Sovjet-Unie ervoor dat Na de oorlog gaf Adenauer de voorkeur aan de Verenigde Staten en Groot-Brittannië hun het oprichten van een brede christendemo- bezettingszones samenvoegden. Later kwam cratische partij boven het heroprichten van de Franse zone daarbij, met uitzondering de katholieke partij. Een brede volkspartij van Saarland, dat pas op 1 januari 1957 een zou een grotere rol kunnen spelen dan een Duitse bondsstaat werd. Samen werden de partij die slechts één bevolkingsdeel verte- drie zones in 1949 de Bundesrepublik Deut- genwoordigde (Irving, 2002). Wel hechtte schland (BRD), oftewel West-Duitsland. De hij aan het christelijke fundament van de Sovjetzone werd datzelfde jaar omgezet in samenleving. Volgens hem was het niet pas de Deutsche Demokratische Republik (DDR): in de naziperiode, maar al vanaf de Duitse Oost-Duitsland. vereniging in 1866-1870 de verkeerde kant op gegaan met de Duitse samenleving, omdat Adenauer was burgemeester van Keulen, tot humanisme en christendom toen ingeruild de nazi’s hem in 1933 tot ontslag dwongen. werden voor nationalisme en militarisme.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 58 Hieruit waren de wereldoorlogen voort- was de kerkelijke betrokkenheid juist groot. gekomen. Onder Hitler waren de Duitsers Sommige protestanten beschouwden zich als afgedaald naar de hel, maar de zondeval had sociaalchristelijk en hechtten veel belang aan een halve eeuw daarvoor al plaatsgevonden opkomen voor de armen. Daarnaast bleek (ibid.). ‘Materialisme’ en ‘antimaterialis- de CDU aantrekkelijk voor vroegere natio- me’ zouden terugkerende termen worden naalconservatieven (die vóór 1933 sceptisch in redevoeringen van CDU-politici in de waren geweest over de democratie, maar via beginperiode. Communisme en nationaalso- de CDU alsnog enthousiast werden gemaakt cialisme gingen vooral uit van de materi- voor de democratie). Een te sterke nadruk op ële werkelijkheid. Wie belang hechtte aan ideologie kon interne tegenstellingen aan- niet-materiële waarden, zoals naastenliefde, wakkeren. Pragmatisme genoot daarom de moest het zoeken bij andere gedachtestro- voorkeur. Landelijk zou de CDU in algemene mingen. Aangezien het christendom uitging zin een christelijke partij worden, om in de van het bestaan van God en van hogere praktijk als behoudende centrumrecht- waarden, was een confessionele politiek het se partij te fungeren (Bosch, 2002; Irving, beste alternatief (Mitchell, 2003). De chris- 2002). tendemocratie sprak veel Duitsers aan; ker- ken stonden in het naoorlogse Duitsland in Een sterk punt van de CDU was het eco- hoog aanzien (Großbölting, 2013). Adenauer nomische beleid dat de partij voorstond. wilde bovendien een politieke beweging Minister van Economische Zaken Ludwig die katholieken en protestanten verenigde, Erhard (1897-1977) ontwikkelde de sociale omdat gebrek aan politieke samenwerking markteconomie.1 Keynesiaanse staatsstu- tussen de verschillende religieuze groepen ring op het terrein van de economie was volgens hem de opkomst van Hitler mede taboe. Bedrijven en de markt moesten zoveel mogelijk had gemaakt (Irving, 2002). mogelijk vrijgelaten worden. Wel moesten werknemers en mensen die buiten hun Hoewel kerkelijke betrokkenheid veronder- schuld om niet in hun onderhoud konden steld werd, moet het christelijke karakter van voorzien beschermd worden via de sociale de CDU niet overdreven worden. Binnen de zekerheid (Bosch, 2002; Corduwener, 2017; CDU liepen de meningen namelijk uiteen. Judt, 2010; Turner, 1992). Sommige auteurs Adenauer was een behoudende katholiek die menen dat Erhard vooral een voorstander geloofde in de vrije markt, maar er bestond van de markteconomie was en dat het sociale ook een katholieke arbeidersvleugel. De aspect eerder van Adenauer kwam (Bosch, protestanten uit de noordelijke deelstaten 2002). Dit maakte de FDP een geschiktere waren in religieus opzicht veelal vrijzinnig en coalitiepartner dan de Socialdemokrati- zaten op sociaaleconomisch vlak dicht tegen sche Partei Deutschland. Adenauer steunde de FDP aan. In andere protestantse regio’s dan ook bijvoorbeeld de kandidatuur van

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 59 FDP-voorman Theodor Heuss (1884-1963) twist kunnen verschillen in achtergrond een tot bondspresident (1949-1959), in Duitsland rol hebben gespeeld: Schumacher kwam oor- een overwegend ceremoniële functie. Waar spronkelijk uit Pruisen (waar veel arbeiders Adenauer zich in deze periode vooral bezig socialistisch stemden), na de oorlog deel van hield met ‘harde’ onderwerpen als economie Oost-Duitsland, terwijl Adenauer afkomstig en buitenlandbeleid, richtte president Heuss was uit het Rijnland in het uiterste westen. zich op ‘zachte’ thema’s als burgerschapszin Adenauer had weinig op met het Pruisische en cultuur (Sontheimer, 1991). militarisme en autoritarisme, wat het voor hem aanvaardbaar maakte om tijdelijk ge- Adenauer zelf drukte een grote stempel op scheiden te zijn van Oost-Duitsland (Turner het buitenlandse beleid. Dit kwam deels 1992; Sontheimer 2003). doordat Duitsland pas in 1955 weer volle- dig soeverein – dat wil zeggen, niet langer “…Communisme en nationaalso- onder toezicht van geallieerde machten – zou cialisme gingen vooral uit van de worden. Tot die tijd mocht het geen zelfstan- materiële werkelijkheid. Wie belang dig buitenlands beleid voeren, laat staan een hechtte aan niet-materiële waarden, minister van Buitenlandse Zaken benoemen. zoals naastenliefde, moest het zoeken Dit terrein handelde Adenauer daarom zelf bij andere gedachtestromingen…” af. Hij bleef dat feitelijk doen tot hij aftrad als bondskanselier – hoewel er later in zijn Voor veel Duitse kiezers bleek de angst voor regeerperiode wel buitenlandministers het communisme te groot om het risico van benoemd werden. Adenauer zag integratie neutraliteit op Russische voorwaarden te van West-Duitsland in westerse bondgenoot- riskeren. Het economische beleid van Erhard schappen (de zogenaamde Westintegration) bleek bovendien te werken: de economie her- als noodzakelijk om de communistische stelde zo snel van de oorlogsverwoestingen dreiging van het Oostblok tegen te gaan én dat gesproken werd van het Wirtschaftswun- om te voorkomen dat Duitsland nog eens der. Met haar planeconomische standpunten een oorlog zou beginnen. Hij streefde naar veroordeelde de SPD zich tot de oppositie aansluiting bij de NAVO en betrokkenheid (Sontheimer 2003). In 1959 kwam daar ver- van Duitsland bij de Europese integratie andering in, toen op een partijcongres in Bad (Irving, 2002). Godesberg het Godesberger Programm werd aangenomen. Er werd afstand genomen van Dit laatste vormde een conflictpunt met de marxisme, de klassenstrijd en de revolutie. SPD. Partijleider Kurt Schumacher wilde In plaats van exclusief arbeidersbelangen te zo snel mogelijk West- en Oost-Duitsland behartigen, wilde de partij inzetten op het herenigen. Aansluiting van West-Duitsland verbeteren van de materiële en de geestelijke bij de NAVO zou dit bemoeilijken. In deze levensomstandigheden van alle Duitsers. Zo

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 60 werd de partij toegankelijk voor kiezers die kreeg hij kritiek op die stijl (Bootsma 2017). wel sociale rechtvaardigheid wilden, maar De Spiegel-affaire deed verder afbreuk aan geen revolutie. En nu religie niet langer werd zijn reputatie. In 1962 citeerde het opinie- afgedaan als opium voor het volk, kon ook weekblad Der Spiegel kritische opmerkingen het kerkelijke electoraat gewonnen worden over de staat van het Duitse leger. Defensie- (Bootsma 2017; Corduwener 2017; Turner minister Franz Josef Strauß verordonneerde 1992). onderzoek naar het lekken van staatsgeheime stukken en liet de betrokken journalisten 1969-1982: de oppositieperiode arresteren. Deze schending van de pers- De geestelijke omwenteling, toegeschreven vrijheid viel verkeerd bij het publiek en bij aan de generatie van 1968, nam in Duitsland coalitiepartner FDP. Strauß moest aftreden, een lange aanloop. De CDU kende geen maar Adenauer kon aanblijven omdat hij interne oppositie en had zelfs nauwelijks een aankondigde in 1963 het ambt neer te leggen. partijstructuur. De partij diende om bekwa- Hij bleef wel partijvoorzitter tot 1966 – een me mensen op bestuurlijke posten te krijgen. functie waarin hij publiekelijk het gezag van Daarvoor waren leden irrelevant. Dit begon de nieuwe bondskanselier, Erhard, onder- al bij de oprichting: de CDU bestond al in mijnde. de West-Duitse Länder, maar een nationaal verband werd pas opgericht in 1949, nadat Al in het begin van de jaren zestig gingen bij Adenauer al door de Bondsdag tot bonds- bestuursvergaderingen geluiden op om een kanselier gekozen was (Sontheimer 2003). meer formele partijstructuur op te zetten en De bondskanselier werd tevens partijvoorzit- interne discussie mogelijk te maken (Bosch ter en de partij diende vooral de regering in 2002). De generatie van Adenauer en Er- het parlement een werkbare meerderheid te hard, nog stevig in het zadel, had daar geen verschaffen. Het eerste partijprogramma, het behoefte aan. Dit bleek nadelig toen CDU Hamburger Programm, werd dan ook in 1953 en SPD 1966-1969 samen regeerden. De SPD opgesteld en bleef tot 1968 het enige (Bosch, afschilderen als ongeschikte coalitiepartner 2002). Adenauer is niet het enige voorbeeld kon nu niet meer; dat maakte het moeilijk van een CDU’er die pas laat formeel bij de voor de CDU om zich te blijven onderschei- CDU betrokken raakte: economieminister den (ibid.). Erhard werd pas lid toen hij in 1963 bonds- kanselier werd. Na de verkiezingen van 1969 trad een coalitie van SPD en FDP aan. SPD’er Willy Adenauer had een autoritaire stijl van Brandt (1913-1992) werd bondskanselier. In leidinggeven. Dit werkte in de beginjaren de oppositie kon de CDU zichzelf opnieuw van de BRD, maar naarmate er steeds meer uitvinden en alsnog een formele partijstruc- democratische instituties in werking traden, tuur opzetten. Eén van de drijvende krachten

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 61 hierachter werd Helmut Kohl (1930-2017), De scheidslijnen tussen voor- en tegenstan- premier van deelstaat Rijnland-Palts. Hij ders liepen door alle partijen heen. Toen de behoorde tot een jongere generatie binnen confessionele fractievoorzitter in de bonds- de CDU, die overwegend uit beroepspolitici dag, Rainer Barzel, meende dat voldoende bestond zoals Kurt Biedenknopf, Heiner SPD- en FDP-parlementariërs het met hem Geißler, Norbert Blum, Bernard Vogel en de eens waren, vroeg hij april 1972 een kon- latere bondspresident Richard von Weizsäc- struktiven Misstrauensvotum aan. Bij deze ker (ibid.). motie van wantrouwen wordt niet enkel tegen de zittende bondskanselier gestemd, De CDU hinkte op twee gedachten. Jongere maar wordt ook diens opvolger aangewezen, politici, zoals Kohl, wilden de partij ver- die het ambt de rest van de termijn moet ver- nieuwen, oudere gingen ervan uit dat ze snel vullen. Barzel kwam echter stemmen te kort. weer zouden gaan regeren. De CDU was nog Aangezien de spanningen niet verdwenen, sterk in de deelstaten en daardoor ook in de stelde Brandt in september de vertrouwens- Bondsraad, de Duitse Eerste Kamer, waarvan vraag. De Duitse grondwet biedt geen mo- de samenstelling evenredig is aan de partij- gelijkheid tot het vervroegd uitschrijven van verhoudingen in de Duitse deelstaten. verkiezingen, maar een bondskanselier kan de bondsdag wel vragen om te bepalen of hij De CDU ageerde vooral tegen een koerswen- nog voldoende vertrouwen geniet om door te ding in het buitenlandse beleid van Brandt, regeren. Indien dit niet het geval is – of als de de neue Ostpolitik. Brandt was voor zijn kan- bondskanselier regelt dat zijn partijgenoten selierschap burgemeester van West-Berlijn bewust niet voor stemmen – worden alsnog geweest, in de tijd dat in 1961 de Berlijnse verkiezingen uitgeschreven. Brandt won de muur werd gebouwd. Brandt concludeerde vervroegde verkiezingen in november. De dat de scheiding tussen Oost en West voor- CDU durfde het nieuwe beleid niet alsnog te lopig een gegeven zou zijn. Het was daarom blokkeren via de Bondsraad. praktisch dit te erkennen en diplomatieke betrekkingen aan te gaan met de DDR en De CDU en de CSU andere Oostbloklanden – zonder de hoop op De Christlich-Soziale Union in Bayern (CSU) latere hereniging van Duitsland op te geven. werd opgericht in 1945. Het is een confessi- De CDU daarentegen wilde de harde lijn van onele partij die uitsluitend in Beieren ope- Adenauer handhaven: de DDR niet erkennen reert. Bij landelijke verkiezingen kan alleen en diplomatieke betrekkingen weigeren met in Beieren op de CSU gestemd worden. De landen die dat wel deden, omdat enkel kracht CDU doet niet mee aan verkiezingen in Bei- tonen effect zou hebben op communistische eren, de CSU niet in andere deelstaten. Na regimes. federale verkiezingen vormen CDU en CSU echter een gezamenlijke fractie in de bonds-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 62 dag – en deze is meestal de grootste. Hoewel Meestal verliep de samenwerking tussen vaak van CDU/CSU gesproken wordt, blijven CDU en CSU goed, maar in de jaren ze- het afzonderlijke partijen. In landelijke rege- ventig werd het lastig. Strauß, sinds 1961 ringen leveren ze allebei eigen ministers. CSU-voorzitter, ontpopte zich vanaf 1971 als een van de felste bestrijders van de soci- Op twee punten verschilt de CSU van de aalliberale regering in de Bondsdag (Mel- grote zusterpartij. Op materieel vlak is de ching 2011). Waar Kohl, CDU-voorzitter CSU rechtser. De CSU wil weliswaar een sinds 1973, zich neerlegde bij de culturele sociaal vangnet in stand houden, maar legt omwenteling van ‘1968’, wilde Strauß die meer dan de CDU nadruk op zelfredzaam- bestrijden. Kohl was lijsttrekker voor CDU/ heid. Op immaterieel vlak zijn beide partijen CSU in 1976, maar verloor. Strauß speelde voor het traditionele gezin en tegen abortus daarop met de gedachte om bij de eerstvol- en euthanasie. De CDU noemt zich christe- gende verkiezingen in heel Duitsland aan te lijk geïnspireerd: de Bijbel is een inspiratie- treden. Kohl antwoordde dat de CDU dan bron, maar niet bindend voor iedereen. De ook mee zou doen aan Beierse verkiezingen. CSU beschouwt zich als christelijk: sommige Het CSU-kader floot Strauß terug (Schwarz standpunten, met name immateriële, komen 2012). In 1978 werd hij kanselier in Beieren. direct voort uit het geloof. De gematigd In 1980 zette hij, als CDU/CSU-lijsttrekker, conservatieve CDU legt zich in toenemende in op het behalen van de absolute meerder- mate, maar met tegenzin, neer bij de veran- heid. Dat was tevergeefs: veel kiezers, ook derde ideeën omtrent gezin en relaties van de van de CDU, vonden hem te polariserend. afgelopen dertig jaar. De uitgesproken CSU Strauß’ nederlaag betekende een nieuwe kans houdt vast aan de klassieke opvattingen. voor Kohl.

Het principiële conservatisme op immate- 1982-1998: de kabinetten van rieel vlak verhindert de CSU niet zakelijk te Helmut Kohl zijn op andere terreinen. De term Laptop und In 1969 had de CDU niet gerekend op een Lederhosen vat dit accuraat samen: econo- verkiezingsnederlaag. Op de avond van de mische vooruitstrevendheid en culturele verkiezingen liep Kohl toevallig FDP-lei- behoudzucht gaan hand in hand. Het heeft der Hans-Diettrich Genscher tegen het lijf. de partij geen windeieren gelegd: sinds 1957 Politiek dier als hij was, besefte Kohl dat als heeft de CSU ononderbroken de kanselier de CDU ooit weer zou regeren, het hoogst- geleverd in Beieren, daarvoor zat ze slechts waarschijnlijk met de FDP zou zijn en dat één keer in de oppositie en vanaf 1962 het handig was om tot die tijd persoonlijke regeerde ze, de periode 2008-2013 uitgezon- contacten te onderhouden met FDP-promi- derd, met absolute meerderheid. nenten (Schwarz 2012).

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 63 In de loop van de jaren zeventig ging de sa- Net als Brandt in de jaren zeventig zorgde hij menwerking tussen SPD en FDP moeizamer dat zijn partijgenoten zich zouden onthou- verlopen. Dat lag niet aan Helmut Schmidt den van stemming. Omdat Kohl zo ogen- (1918-2015) die sinds 1974 bondskanselier schijnlijk het vertrouwen van de Bondsdag was. Schmidt was een pragmaticus die tot niet won, moesten er nieuwe verkiezingen de rechtervleugel van de SPD behoorde en worden uitgeschreven. Kohl won die verkie- waarde hechtte aan een gezonde economie. zingen en formeerde in 1983 een kabinet van Hij had in 1977 het voorstel gedaan dat CDU/CSU-FDP. bekend zou worden als het NAVO Dubbel- besluit: in reactie op het plaatsen van nieuwe De korte flirt met de vernieuwende genera- kernraketten in het Oostblok, zou de NAVO tie van de jaren zestig en zeventig bleek niet kruisraketten opstellen en gelijktijdig onder- duurzaam. Eenmaal weer aan de macht vond handelen over wederzijdse wapenvermin- de CDU het niet langer nodig om na te den- dering. Hij was daardoor ook voor rechtse ken over ideologie of partijstructuur. Kohl kiezers aanvaardbaar, en daardoor mede was degene die het voor het zeggen had, debet aan het verlies van Strauß in 1980. net zoals Adenauer voorheen. Wel was hij minder afstandelijk dan zijn voorganger. Hij Binnen de SPD gaf een groeiende meerder- zorgde ervoor dat de persoonlijke verhou- heid echter de voorkeur aan pacifisme en een dingen met zijn medewerkers goed bleven. linksere koers. Daarom ging Genscher zich Hier stond tegenover dat beslissingen enkel afvragen hoe lang Schmidt de SPD kon blij- binnen een kleine kring van vertrouwelin- ven leiden. Daarnaast bleken de coalitiepart- gen werden genomen (Bosch 2002). Kohl ners anders aan te kijken tegen het verhelpen eiste bovendien onvoorwaardelijke loyaliteit van de economische crisis. Schmidt wilde op (Schwarz 2012). Keynesiaanse wijze de economie stimuleren, terwijl de FDP geïnspireerd raakte door de Net als de Nederlandse CDA-VVD-kabinet- liberale theorieën over marktwerking van ten van premier Lubbers richtte Kohl zijn ka- onder andere Milton Friedman. Op de ter- binetten op marktwerking en bezuiniging op reinen van economie en buitenlands beleid de overheidsuitgaven. De werkgeversvleugel leek de CDU nu een geschiktere partner dan voerde de boventoon (Bosch 2002). Kohl’s de SPD. toon was conservatiever, maar zijn beleid verschilde nauwelijks van dat van Schmidt. In oktober 1982 diende Kohl een opbou- Hij leek voorbestemd om als middelmati- wende motie van wantrouwen in. Deze werd ge, op het binnenland gerichte kanselier de aangenomen, en zo werd Kohl de nieuwe geschiedenis in te gaan. Dat beeld verander- bondskanselier. Vervolgens vroeg hij de de toen de Berlijnse muur viel in 1989. Kohl Bondsdag om een vertrouwensstemming. handelde kordaat in deze kwestie en wist te

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 64 bewerkstelligen dat Oost- en West-Duitsland Mogelijk merkte Kohl de binnenlandse op 3 oktober 1989 weer één land werden. problemen onvoldoende op, omdat zijn Vervolgens won de ‘kanselier van de eenheid’ aandacht sinds 1989 naar het buitenland was in december overtuigend de eerste gemeen- verschoven (Szász 2017). De francofiele Kohl schappelijke verkiezingen. kon goed overweg met de Franse president François Mitterand (1916-1996) (Bozo Technisch gesproken was de DDR nooit een 2016; Schwarz 2012). In ruil voor de Duitse eenpartijstaat geweest, al zorgde de com- eenwording had Kohl ingestemd met invoe- munistische partij er voor dat de overige ring van de euro. Voor Kohl persoonlijk was partijen klein bleven. In Oost-Duitsland had dit waarschijnlijk geen groot offer. Hij was altijd een CDU bestaan, net als een libera- altijd overtuigd Europeaan geweest (Schwarz, le partij. Voorjaar 1990 won de Allianz für 2012; cf. Bitterlich, 2017). In 1992 werd het Deutschland, een samenwerkingsverband Verdrag van Maastricht getekend. In de jaren waarvan ook de ‘Ost-CDU’ deel uitmaakte, negentig werd tevens de weg geëffend voor de enige vrije verkiezingen die de DDR heeft uitbreiding van de Europese Unie naar het gekend. CDU-lijsttrekker Lothar de Mazière oosten. Aanleiding hiervoor was de oorlog in werd voorzitter van een grote coalitie die de het voormalige Joegoslavië, dat een com- eenwording voorbereidde. De ‘Ost-CDU’ munistische, federalistische dictatuur was ging op in de grote CDU. geweest. Gevreesd werd dat hetzelfde in de voormalige Oostbloklanden zou gebeuren. Voor de hereniging vreesden sommigen dat Door de Oost-Europese landen op te nemen de verschillen tussen het op vrije markt en in de Europese Unie, ze ‘weer thuis te bren- competitie gerichte westen en het aan veertig gen’, kon dit worden voorkomen. De Europe- jaar planeconomie gewende oosten te groot se hereniging lag vanuit Duits perspectief in waren om in één keer te overbruggen. Die het verlengde van de Duitse. angst bleek niet ongegrond. Veel Europese landen beleefden een hoogconjunctuur in de Begin jaren negentig deed Kohl wat Adenau- jaren negentig, maar Duitsland bleef achter. er nooit gedaan had: hij wees een opvolger Binnen het kabinet ontstond verschil van aan, Wolfgang Schäuble. Toch stelde Kohl mening over hoe dit opgelost moest worden. zich herkiesbaar voor de verkiezingen van De CDU was, deels uit angst voor stemmen- 1994 en van 1998. De laatste verkiezing verlies, bereid om de oostelijke deelstaten te was er een te veel. De SPD werd de grootste ontzien en te steunen. De FDP wilde juist partij, Gerhard Schröder vormde een kabinet vrije markt, privatisering van nutsbedrijven met de Groenen, en CDU en FDP belandden en non-interventie. In de praktijk werd niets in de oppositie. In tegenstelling tot Adenauer gedaan (Bootsma 2017; Van Paridon 2017). legde Kohl daarna wel gelijk zijn partijvoor- zitterschap neer.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 65 1998-heden: het tijdperk Merkel? Met een plan dat hij Agenda 2010 noemde, Na Kohl was het niet duidelijk wie de nieuwe wilde Schröder de sociale zekerheid hervor- partijleider zou worden. Schäuble werd in men. Dit was nodig: economisch gezien werd ieder geval voorzitter. De in de voormali- Duitsland in die tijd ook wel de zieke man ge DDR opgegroeide Angela Merkel, in de van Europa genoemd. Schröders maatrege- jaren negentig minister in het kabinet Kohl, len vielen verkeerd bij de achterban. Aan de werd secretaris-generaal. November 1999 onderkant van de samenleving werden de brak de Spendenaffäre uit. Het openbaar lonen zo laag, dat sommige mensen twee of ministerie kondigde aan onderzoek te doen zelfs drie banen nodig hadden om rond te naar mogelijk illegale partijdonaties aan de kunnen komen. Als gevolg hiervan kelderde CDU. Kohl nam de politieke verantwoorde- de populariteit van Schröder en verloor de lijkheid op zich, maar compliceerde de zaak SPD verschillende deelstaatverkiezingen. omdat hij geen namen wilde noemen. Hij Toen de regeringscoalitie geen meerderheid had de schenkers zijn erewoord gegeven dat meer had in de bondsraad, besloot Schröder ze anoniem zouden blijven (Bosch 2002; Sch- in juli 2005 de vertrouwensvraag te stellen. warz 2012). In een open brief aan de Frank- De Bondsdag verleende hem geen vertrou- furter Allgemeine Zeitung van 22 december wen en er werden vervroegde verkiezingen 1999 vroeg Merkel zich af of de partij onder uitgeroepen, die Schröder verloor. De CDU/ dergelijke omstandigheden niet beter afstand CSU van lijsttrekker Merkel werd groter dan kon nemen van Kohl, ondanks zijn ver- de SPD. diensten. In 2000 legde Kohl inderdaad het erevoorzitterschap neer. Toen Schäuble ook Gezien de uitslag leek een coalitie van CDU/ genoemd werd in het schandaal, kon Merkel CSU en SPD – de twee tegenpolen – de in april voorzitter worden. Daarmee was nog enige werkbare optie. Bij de traditionele niet duidelijk wie in 2002 lijsttrekker zou Elefantenrunde, een televisiedebat tussen de worden. Het was een keuze tussen Merkel of lijsttrekkers na de stembusuitslag, verklaarde de Beierse CSU-premier Edmund Stoiber. Schröder dat gebroken moest worden met De partij stelde de uiteindelijke keuze voor het gebruik dat de grootste fractie de bonds- Stoiber zo lang uit, dat diens verkiezingscam- kanselier levert, omdat alleen hij zo’n große pagne te laat op gang kwam (Bosch 2002). Koalition kon leiden. Het leverde hem veel Tegen Schröder kandideren zou überhaupt kritiek op van het publiek, dat sympathie niet makkelijk worden. De zelfbewuste, kreeg voor underdog Merkel (ZDFZeit, 2017; fotogenieke ‘Mediakanzler’ leek de aange- Van Paridon 2017). wezen persoon om Duitsland de eenentwin- tigste eeuw in te leiden. In 2002 versloeg hij Zo werd Merkel in 2005 bondskanselier van Stoiber. Vooralsnog leek Merkel geen kans te een CDU/CSU-SPD-kabinet. Tussen 2009 maken in 2006. en 2013 regeerde zij verder met de FDP en

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 66 vanaf 2013 - de FDP haalde in dat jaar de “…Als leider van een grote volkspar- kiesdrempel niet - opnieuw met de SPD. tij is Merkel dan liberaal, dan weer Vanaf dit punt wordt het lastig om Merkel te conservatief, dan weer sociaal- beschrijven zonder subjectief te zijn. Haar christelijk…” bondskanselierschap verloopt niet zonder controverses. In 2009 en 2010 legden ver- Een andere interpretatie luidt dat Merkel schillende CDU-functionarissen bijvoor- progressiever is dan het merendeel van beeld, ogenschijnlijk vanuit het niets, hun de CDU, die in haar bestaan overwegend functies neer. De meeste daarvan behoorden centrumrechts en behoudend is geweest. In tot de rechtervleugel van de partij, terwijl 2009 en 2010 zou zij een richtingenstrijd be- Merkel eerder in het midden zit. Hoe kan dit slecht hebben in het voordeel van de linker- geïnterpreteerd worden? vleugel van de partij. Voor deze interpretatie pleit dat ze in haar tweede ambtstermijn twee In december 2016 werd op Arte en de ARD punten die altijd belangrijk geweest zijn voor een documentaire uitgezonden, Angela de behoudende achterban – de dienstplicht Merkel - die Unerwartete.2 Nadruk werd en de kerncentrales – heeft afgeschaft. gelegd op het gegeven dat de CDU tientallen jaren vrij homogeen bestuurd was. De twee Een derde, cynische, mogelijkheid luidt dat succesvolle bondskanseliers, Adenauer en Merkel vooral een technocraat is, die zich Kohl, waren allebei katholiek, afkomstig uit consequent aansluit bij wat de winnende het Rijnland (de een uit Keulen in Noor- partij lijkt te worden. In de DDR was zij niet drijn-Westfalen, de ander uit Rijnland-Palts) enkel lid van de communistische jongeren- in het uiterste westen van Duitsland. Binnen vereniging - onvermijdelijk voor wie in die de CDU had vooralsnog een katholiek old samenleving carrière wilde maken - ze zou boys network bestaan. De verwachting was hoofd ‘agitatie en propaganda’ zijn geweest. dat daaruit de opvolger van Kohl zou voort- Zij sloot zich pas aan bij de oppositie toen de komen. De protestantse Merkel was direct val van de Muur onvermijdelijk leek. Na de na de hereniging opgeklommen in de CDU, hereniging was de CDU de grootste rege- maar zou door het partij establishment als ringspartij. Afstand nemen van standpunten Oost-Duitse excuustruus beschouwd zijn, die voor de CDU belangrijk zijn zou haar ‘het meisje van Kohl’. Na haar tweede gewon- weinig moeite kosten, omdat het haar nooit nen verkiezing in 2009 zou ze eindelijk vol- om de ideologie ging, maar om de carrière- doende gezag en zelfvertrouwen krijgen om kansen. haar critici de mond te snoeren en daarmee de partij definitief te verbreden voor mensen Een definitief antwoord, als dat al komt, van buiten de oude kliek. zal ongetwijfeld pas na haar vertrek uit de actieve politiek komen. Tot die tijd zal ieder

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 67 oordeel meer zeggen over de opvattingen tie was Adenauer, Merkels leermeester was van de beoordelaar dan over Merkel. Haar Kohl’ (Jürgens 2009, 306). Samen waren ze pleidooi om vluchtelingen op te nemen - het 58 jaar partijvoorzitter. Wat zegt dit over het Wir schaffen das - lijkt de cynische interpre- democratische gehalte binnen de partij? In tatie te weerspreken. Dat neemt niet weg dat Nederland worden succesvolle partijleiders ze daarmee voor de derde keer de behou- en premiers geacht om na verloop van tijd dende achterban tegen de haren instreek. plaats te maken voor anderen. Premiers Lub- In de zomer van 2017 lokte ze door een bers en Kok kandideerden zichzelf niet meer interview vervroegd een stemming uit over na respectievelijk drie en twee kabinets- openstelling van het huwelijk voor mensen periodes, VVD-leiders Wiegel en Bolkestein van hetzelfde geslacht. Dat ontnam links een gaven het stokje door aan Nijpels en Dijkstal. verkiezingsissue, maar ook de behoudende In Duitsland blijven partijleiders en premiers CDU-stemmers een belangrijk vierde punt. echter aan tot ze verkiezingen verliezen of Dat Merkel tegen het homohuwelijk stemde door omstandigheden niet verder kunnen. veranderde daar weinig aan. Ehe für Alle werd aangenomen. In het najaar van 2010 protesteerde een groot deel van de achterban van het CDA De CDU: partij of bestuurders- tegen samenwerking met de PVV. Hetzelfde vereniging? gebeurde in het najaar van 2012 en in het De website van het Duitsland Instituut in voorjaar van 2017 bij de VVD, toen werd Amsterdam bevat een veelzeggende zin: ‘de gevreesd dat de partij teveel toezeggingen CDU is verantwoordelijk voor belangrijke deed aan coalitiepartners inzake de zorgkos- ontwikkelingen in het naoorlogse Duitsland: ten en het milieu. De SPD verloor de Duitse de op het Westen gerichte buitenlandse poli- verkiezingen van 2005 toen Schröder op het tiek van de BRD van kanselier Adenauer; het gebied van de sociale zekerheid het tegendeel model van de Rijnlandse sociale markteco- deed van wat de eigen kiezers wilden. Merkel nomie van Ludwig Erhard; de eenwording werd afgelopen december met bijna negen- van Duitsland, de oprichting van de Europe- tig procent van de stemmen herkozen als se Unie en de invoering van de euro onder partijvoorzitter, ook al zette ze sinds 2010 al Helmut Kohl.’ Sinds 1949 heeft die partij vier zaken overboord die voor de achterban 48 jaar de bondskanselier geleverd. Je zou belangrijk waren (Bosch 2002; Krings 2012). denken dat het huidige Duitsland niet had Zoiets zou ondenkbaar zijn bij Nederlandse kunnen bestaan zonder de CDU. confessionele partijen.

De partijtop is kleiner dan de achterban: De CDU geeft veelal de voorkeur aan prag- Adenauer, Kohl en Merkel zijn samen 42 matisme boven uitgeschreven leerstellingen, jaar bondskanselier geweest. ‘Kohls inspira- omdat anders de vrijheid van bestuurders om

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 68 te reageren op omstandigheden ingeperkt leidend, het bedrijfsleven moet niet te veel zou worden. Aan ideologische discussies gehinderd worden door regelgeving. De FDP wordt, anders dan bij vooral protestantse Ne- vindt dit ook, maar schommelt doorgaans derlandse christendemocraten, weinig waar- tussen de vijf tot tien procent, waardoor de de gehecht (Bosch 2002). Gevraagd naar haar CDU een effectievere beschermer van het ideologische grondslag antwoordde Merkel bedrijfsleven is. Daar staat tegenover dat dat ze als leider van een grote volkspartij dan Kohl noch Merkel de sociale zekerheid heeft liberaal, dan weer conservatief, dan weer versoberd of de arbeidsmarkt heeft geflexi- sociaalchristelijk is (Jürgens 2013). biliseerd. SPD-bondskanselier Schröder deed dit wel. Merkel plukte de economische De CDU huldigde het grootste deel van haar vruchten van zijn impopulaire maatregelen. bestaan traditionele conservatieve standpun- De bezuinigingen die de CDU-regering ten, zoals zelfredzaamheid, gemeenschapszin sinds het uitbreken van de eurocrisis eist van en het traditionele gezin. Sinds eind jaren Zuid-Europese landen, met name Grieken- negentig lijkt ‘gezin’ ingeruild voor het bre- land, heeft ze zelf niet door hoeven voeren in dere begrip ‘familie’ (Bosch 2002). Inmiddels eigen land. is het punt bereikt dat overgebleven conser- vatieve CDU-politici zich niet meer kandi- Het roept de vraag op wat er met de CDU deren, omdat ze zich niet langer herkennen zal gebeuren mocht die partij ooit langdurig in waar de partij nu voor staat (Frankfurter in de oppositie belanden. Het CDA heeft Allgemeine Zeitung 2016). sinds 1994 geleerd dat partijen een zeker Het enige conservatieve geluid tegen Merkel ideologisch profiel moeten behouden om is CSU-leider Horst Seehofer, kanselier van herkenbaar te blijven in een regeringscoa- Beieren sinds 2008 – en de enige confessi- litie of als oppositiepartij. De CDU is nooit onele deelstaatkanselier die niet door een juniorpartner geweest in een regering. Het landelijke CDU-voorzitter weggestuurd kan pragmatisme van Merkel, en de steun die de worden. Veel commentatoren weten niet of partij haar blijft geven, zou dus ingegeven Seehofer oprecht is in zijn kritiek of enkel kunnen worden door angst om ooit de macht zijn populariteit in Beieren wil handhaven. te verliezen. Al heeft Beieren reden om kritisch te zijn: als een van de twee zuidelijke deelstaten onder- Enkele bespiegelingen op de recente vond het direct de gevolgen de toegenomen verkiezingsuitslag vluchtelingenstroom na het in 2015 uitge- De CDU zal voorlopig de grootste partij in sproken wir schaffen das. Duitsland blijven. Door haar ideologische pragmatisme heeft die partij een grotere kans Op economisch terrein is de CDU voorals- om ondanks de ontkerkelijking groot te blij- nog consequent gebleven: de vrije markt is ven dan het Nederlandse CDA. Tegelijkertijd

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 69 is het daardoor lastiger om in te schatten aan langer dan één termijn dezelfde president welke standpunten de christendemocraten tegenover zich gehad. Chirac was niet her- wel en niet zullen vasthouden. kiesbaar in 2007. Na Chirac regeerden twee presidenten, Sarkozy en Hollande, eenmalig. Uniek aan het Duitse kiesstelsel is dat som- Gaat Merkel nu overstag omdat zij denkt dat mige parlementszetels evenredig verdeeld het Frankrijk van Macron een opkomende worden en andere via kiesdistricten, waar- Europese macht is of wil zij hem liever dood- door kiezers feitelijk twee stemmen hebben. knuffelen? Calculerende kiezers kunnen zo hun eerste evenredige stem uitbrengen op de grote In landen zonder maximumtermijn lijken partij van hun voorkeur (SPD of CDU) en presidenten en premiers die na twee termij- hun tweede kiesdistrictsstem op de gewenste nen ophouden beter de geschiedenis in te coalitiepartner. Toen de CDU in 2013 echter, gaan dan degenen die doorgingen. In een door stemmenverlies aan de pas opgerichte derde termijn lijkt slijtage plaats te vinden. AfD, vreesde minder groot te worden, bleek Dat Kohl in 1990 opnieuw aantrad is begrij- Merkel regeringspartner FDP geen Zweit- pelijk, maar voor zijn nagedachtenis was het stimmen te gunnen. Ze ontpopte zich als beter geweest als hij in 1994 was afgezwaaid. een vrouwtjesspin die haar coalitiepartner Adenauer en Kohl gingen te lang door. leegzuigt (Cuperus 2017). Merkel besloot voor de tweede keer langer te blijven zitten dan het aan te bevelen maxi- Nu Merkel in het zadel blijft, wordt haar mum van twee termijnen, leek geen last te houding jegens Frankrijk essentieel. In hebben van binnenlandse oppositie en heeft 2011 steunde ze openlijk de hernieuwde geen Europese leider van gelijk gewicht naast presidentskandidatuur van Nicolas Sarko- zich. Is zo’n positie wel te handhaven? De zy. Sinds Emmanuel Macron afgelopen mei verkiezingen van 2017 verliepen niet bepaald president werd, doet ze alsof ze diens ideeën gunstig voor de Union: de CDU verloor acht om Europa versneld te centraliseren steunt. procent van het aantal zetels, de CSU zakte Macrons op charisma gebaseerde campagne in Beieren tot 38 procent – beide partijen be- en zijn voorkeur voor snelle veranderingen haalden daarmee hun slechtste resultaat ooit. staan haaks op de regeerstijl van Merkel, die AfD en FDP werden derde en vierde partij bij voorkeur alle mogelijkheden zorgvuldig met 12,6 en 10,7 procent van de stemmen. afweegt en zich doorgaans pas uitspreekt als Die uitslag betekent dat de CDU aan elk van het duidelijk is welke richting het beleid op deze partijen ongeveer een miljoen kiezers zal gaan (Jürgens 2013). Merkel heeft bewe- verloor. Betekent dit dat de economisch con- zen dat ze verschillende Franse presidenten servatieven zijn uitgeweken naar de FDP en in toom kan houden (Jürgens 2009). In de cultureel conservatieven naar de AfD? tegenstelling tot voorgangers heeft zij nooit

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 70 Coalitiepartner SPD heeft verklaard voor Literatuurlijst de oppositie te kiezen. Aangezien de AfD • Bitterlich J., in Elsevier, 8/15 juli 2017, 58-61. uitgesloten wordt, lijkt een coalitie van Merkel’s CDU met de Groenen en FDP • Bootsma, P., Coalitievorming. Een vergelijking onvermijdelijk (Van Istendael 2017). Dat zal tussen Duitsland en Nederland, Amsterdam, 2017. niet makkelijk worden: de Groenen en de FDP staan haaks op elkaar omtrent milieu en • Bosch, F., Macht und Machtverlust. Die Ge- economie en de Groenen en de CSU denken schichte der CDU. Stuttgart, 2002. tegengesteld over migratie en vluchtelingen. De pro-Europese FDP is tegen eurobonds en • Bozo, F., French foreign policy since 1945: an andere maatregelen die het risico brengen introduction. New York, 2016. dat Noord-Europese landen kunnen opdraai- • Corduwener, P., The problem of democracy in en voor Zuid-Europese begrotingstekorten. postwar Europe. Political actors and the formation Regeringsdeelname zal de Europese ambities of the postwar model of democracy in France, West van president Macron bemoeilijken – tegen Germany , and Italy. New York, 2017. het zere been van CDU/CSU en de Groenen, die juist hechten aan Duits-Franse samen- • Cuperus, R., ‘Duitse politiek is binnenlandse werking (Verburg 2017). politiek’, De Volkskrant, 21 augustus 2017.

Op korte termijn lijkt Merkels positie ver- • Frankfurter Allgemeine Zeitung, ‘Bosbach zwakt. Ze blijft bondskanselier omdat haar möchte nicht mehr’, 23 augustus 2016. partij ondanks verlies nog steeds de grootste is, maar mogelijk komt ze onder vuur te • Frankfurter Allgemeine Zeitung, ‘Die von Kohl liggen van de conservatieve partijgenoten die eingeräumten Vorgänge haben der Partei Scha- de positionering als middenpartij afkeuren. den zugefügt’, 22 december 1999. Vooralsnog lijkt ze in een situatie te gaan ko- men die vergelijkbaar is met die van de Britse • Großbölting, T., Der verlorene Himmel. Glaube premier Theresa May. in Deutschland seit 1945, Göttingen, 2013.

• Istendael, G. van, ‘Deutschland was nun?’, 25 P. de Jonge is politiek historicus. Hij publiceert september 2017 gepubliceerd http://www.mo.be/ column/deutschland-was-nun geregeld op www.historiek.net en www.jongehistorici.nl. • Irving, R.E.M., Adenauer. Londen, 2002.

• Jonge, P. de, ‘De FDP: van onmisbare coali- tiepartner tot German Mut’, in: Liberaal Reveil, 2016, vol. 2, pp. 87-95.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 71 • Judt, T., Na de oorlog. Een geschiedenis van adelaar. Duitse kwesties in Europees perspectief Europa sinds 1945, Amsterdam, 2010. (Amsterdam, 2017), 49-67, 67-57.

• Jürgens, H., ‘Angela Merkel. Continuïteit en • Schwarz, H.P., Helmut Kohl. Eine politische vertrouwen’ in: F. Boterman en W. Melching Biographie. München, 2012. (red), Het wonder Duitsland in 20 portretten (Amsterdam, 2009), 296-308, 306. • Sontheimer, K., Die Adenauer-Ära. München, 2003. • Jürgens, H., ‘Getemde leeuw of sluwe vos? An- gela Merkels politieke retoriek en strategie in het • Turner jr., H.A., Germany from Partition to licht van de eurocrisis’, Internationale Spectator, Reunification, New Haven, 1992. 67:9 (2013), 23-28, 26. • Verburg, M., ‘Twistpunten voor een Jamai- • Krings, G., ‘De C van de Duitse CDU’, Christen ca-coalitie’, URL: https://duitslandinstituut.nl/ Democratische Verkenningen, Herfst 2012, 184- artikel/23001/twistpunten-voor-een-jamaica-coa- 190, 185. litie, geraadpleegd op 12 oktober 2017.

• Lucardi, P. en Voerman, G., ‘Eccentric yet • ZDFZeit, ‘Mensch Schröder!’, 9 september powerful: the position of the liberals in the Dutch 2017. party system’, in: Van Schie, P. en Voerman, G. (red), The dividing line between success and failure. A comparison of liberalism in the Nether- lands and Germany in the 19th and 20th centuries, ______Berlijn, 2006, pp. 121-141. 1. In mei 2017 wijdde de Konrad-Adenaur-stif- tung, het wetenschappelijk bureau van de CDU, • Melching, W., ‘De actualiteit van Franz Josef een nummer van haar tijdschrift Die Politische Strauß (München 1915-Regensburg 1988)’ in Meinung aan Erhard, getiteld: ‘Ludwig Erhard - Christen Democratische Verkenningen Lente Deutschlands größter Mutmacher’. 2011, 160-164. 2. 20 sepember 2017 uitgezonden 2Doc op NPO • Mitchell, M., ‘Antimaterialism in early German 2 als ‘Angela Merkel – the unexpected’. Christian Democracy’ in Kselman T., Buttigieg J. (red), European Christian democracy histori- cal legacies and comparative perspectives, Notre Dame, 2003, pp. 164-198.

• Paridon, K. van, ‘Wir sind wieder wer’, over de neer- en opgang van de Duitse economie’, in: H. Jürgens en T. Nijhuis (red), De vleugels van de

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 72 Economie

Witte goudkoorts in Bolivia door Wilbert Jan Derksen land zo’n negen miljoen ton aan lithium in de grond heeft zitten. Daarmee bezit Bolivia Het Dubai van Zuid-Amerika? 43 procent van de totale hoeveelheid lithi- Bolivia is het geografische hart van umreserves die in de wereld bekend zijn (US Zuid-Amerika. Een geschiedenis van po- Geological Survey 2012, 95). Het grootste litieke overheersing en instabiliteit heeft gedeelte van deze voorraad zit onder de voor veel economische malaise in dit land zoutlaag van de Salar de Uyuni. De Salar is gezorgd. Het is momenteel dan ook het een enorme zoutvlakte van zo’n elf duizend armste land in heel Zuid-Amerika, met een vierkante kilometer en vooral bekend als nominaal bruto nationaal product (bnp) per toeristische trekpleister vanwege zijn surrea- hoofd van de bevolking van slechts 3099 listische landschappen. Onder deze zoutlaag dollar (IMF 2016). Het wordt geclassificeerd schuilt de mogelijke economische spring- als een ontwikkelingsland en staat als 118e plank die het land ingrijpend zou kunnen geplaatst op ontwikkelingsindex van de doen veranderen. Verenigde Naties (VN) (UNDP 2016). Maar hier kan spoedig verandering in komen. Het De vraag naar lithium is de laatste jaren na- land beschikt namelijk over extreem veel melijk enorm gestegen. Dit element is bruik- natuurlijke mineralen. En naar één van deze baar voor verschillende productieprocessen. mineralen begint de vraag in rap tempo toe Zo wordt het gebruikt in verscheidene anti- te nemen: lithium. Er wordt geschat dat het depressivamedicijnen (Royal Society of Che-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 73 mistry 2017). Maar het belangrijkste gebruik Simón Bolívar (1783-1830) – (Gilbert 2017, van lithium is die voor oplaadbare batterijen. 4): in veel andere landen werden namelijk En het gebruik hiervan is in de afgelopen ook socialistische presidenten verkozen. jaren explosief toegenomen. Denk bijvoor- Bolivia was geen uitzondering. Hier werd in beeld aan laptops en smartphones. Ook met 2005 de eerste inheemse president ooit, Evo het oog op de huidige energietransitie en de Morales, gekozen. opkomst van de elektrische auto, lijkt er een zeer rooskleurig toekomstbeeld voor de lithi- Morales (1959), leider van de Movimiento ummarkt in het verschiet te liggen. Hierdoor al Socialismo-Instrumento Político por la ontstaat dan ook de verwachting dat wat olie Soberanía de los Pueblos (MAS), is momen- heeft gedaan op het gebied van economische teel bezig met zijn derde ambtstermijn, nadat ontwikkeling voor staten als Saudi-Arabië en hij herkozen werd in 2009 en 2014. Van het Dubai, lithium in potentie zou kunnen doen begin af aan is hij niet afgeweken van het voor Bolivia. zogenaamde ‘socialisme van de eenentwin- tigste eeuw’ (Petras 2009). Deze ideologie Bolivia onder president Morales presenteert zichzelf als een verbeterde versie Zoals veel andere Latijns-Amerikaanse van het twintigste-eeuwse Sovjet socialis- landen, kent Bolivia een rumoerige geschie- me, aangepast aan de sociale behoeftes van denis. Na vele jaren onderdeel te zijn geweest Latijns-Amerika, waarbij de nadruk ligt van het Spaanse Rijk, werd het begin negen- op een participatiedemocratie. Agrarische tiende eeuw onafhankelijk. Sindsdien ging hervormingen, nationalisering van belang- het land gebukt onder continue economische rijke industrieën en het opzetten van sociale en politieke instabiliteit. Tijdens de Koude overheidsprogramma’s vormen de kern van Oorlog werd Bolivia door de Verenigde president Morales’ beleid. Daarnaast komt Staten gezien als één van de strijdtonelen in hij als voormalig cocaboer ook op voor de Latijns-Amerika. De Amerikanen probeer- ecologische rechten van de bevolking (Brys den de nodige invloed uit te oefenen op het 2015). Desalniettemin werd de mijnbouw land door middel van steun aan militaire sterk geïntensifieerd onder Morales, waar- dictaturen. Pas in 1982 kwam er weer een door de economie steeds meer afhankelijk democratische regering aan de macht. Vooral is geworden van grondstoffen. Buitenlandse de socialisten lijken te hebben geprofiteerd investeerders worden in deze sector vooral van democratisering in Latijns-Amerika. afgeweerd. Toen in Venezuela in 1999 de socialistische president Hugo Chávez werd verkozen, sprak Het trauma van Potosí hij van een ‘Bolivariaanse’ revolutie – ver- De primaire reden voor het wantrouwen noemd naar de onafhankelijkheidsstrijder door de Boliviaanse overheid van buiten- landse investeerders is de angst voor econo-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 74 mische en politieke exploitatie door ‘imperi- formeren tot een hegemoniale macht (Hanke alistische’ mogendheden. Deze angst zit erg 1956, 1). De inheemse bevolking profiteerde diep verweven in niet alleen de Boliviaanse, hier zelf echter op geen enkele wijze van. maar de gehele Latijns-Amerikaanse cul- Sterker nog, zij werd gedwongen tot sla- tuur, en niets doet de Bolivianen duidelijker venarbeid. Duizenden indianen vonden de herinneren aan het koloniale verleden dan dood in de ‘berg die mensen eet’. Sindsdien de Boliviaanse stad Potosí. Toen de Spanjaar- is Potosí een symbool geworden van de den vijf eeuwen geleden het Amerikaanse exploitatie en overheersing van Latijns-Ame- continent betraden, werden goud en zilver rika, eerst door Europa en later ook door de al snel de belangrijkste motivatie voor de Verenigde Staten (VS). koloniale activiteiten van de conquistadores. Mythische verhalen over een stad gemaakt “…Potosí een symbool geworden van van goud genaamd El Dorado spoorden de de exploitatie en overheersing van Spanjaarden aan nieuwe gebieden te verove- Latijns-Amerika, eerst door Euro- ren. De gouden stad werd nooit gevonden, pa en later ook door de Verenigde maar in het binnenland van Bolivia, in het Staten…” huidige Potosí, troffen ze wel iets anders aan: een berg ‘gemaakt’ van zilver. Protectionisme en concurrentie op de markt Wie vandaag de dag deze berg bezoekt zal Onder president Morales is de lithiumindus- echter weinig terug zien van deze overvloed trie in het land sterk genationaliseerd. De aan zilver. De leeggeplunderde mijnen zijn weinige buitenlandse bedrijven die worden een treffend voorbeeld van de ‘open aderen toegelaten zijn alleen bevoegd het lithium van Latijns-Amerika’, geschetst door Eduar- te delven, maar niet om het te verkopen. do Galeano in zijn befaamde gelijknamige De overheid stelt namelijk dat het lithium boek. Eeuwen van grondstofwinning door bezit is van de staat en daarom alleen door het Spaanse Rijk heeft de berg ontdaan van de staat verkocht mag worden. Bolivia staat vrijwel al het zilver. Momenteel staat de berg überhaupt bekend als één van de lastigste zelfs op instorten, door de overmaat aan plekken ter wereld om zaken te doen (We- mijnschachten die door de eeuwen heen reldbank 2016). Logischerwijs zien bedrijven zijn gecreëerd. Ook de ooit welvarende stad daarom af van het doen van investeringen Potosí zelf is nu slechts een schim van wat in de Boliviaanse economie en zoeken hun het vroeger geweest is, totaal vervallen in ar- kansen elders. De Boliviaanse regering heeft moede. Potosí vormde de belangrijkste bron daarop besloten zelf het lithium uit de grond van zilverwinning voor het Spaanse Rijk en te halen. Dit is echter een zeer gecompliceerd is voor een groot deel verantwoordelijk voor proces waarbij veel kennis komt kijken die de Spaanse welvaart die het land hielp trans- het land op dit moment onvoldoende bezit.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 75 Momenteel produceert Bolivia dan ook maar Het verschillende beleid van deze drie landen een fractie van wat de concurrenten produ- lijkt ook de onderlinge ervaringen uit het ceren (The Economist 2017). Zonder buiten- verleden te weerspiegel. De rijkheid aan landse investeringen zal het tientallen jaren mineralen had namelijk vorige eeuwen een duren voordat Bolivia zich kan ontwikkelen sterk destabiliserend effect op de regio. In tot een waardige concurrent van de andere de achttiende eeuw troffen Bolivia en Chili twee landen die onderdeel zijn van de zoge- elkaar in de Salpeteroorlog (1879-1884). De heten ‘lithium driehoek’: Chili en Argentinië. belangrijkste oorzaak van dit conflict was Zowel Chili als Argentinië is de afgelopen zeggenschap over het grondgebied rond de jaren druk bezig geweest met het opbou- Atacama woestijn, die zeer rijk is aan mine- wen van een lithiumindustrie. Anders dan ralen. De uiteindelijke nederlaag betekende Bolivia hebben deze landen wel buitenlandse voor Bolivia dat het zijn enige kustprovincie investeerders aangetrokken. Chili had, als kwijtraakte aan Chili; een belangrijke oor- Latijns-Amerikaans unicum van de vrije- zaak voor de economische onderontwikke- markteconomie, één van de meest open ling van het land. Bij de tweede grote neder- mijnindustrieën ter wereld. In 2016 besloot laag in de Boliviaanse geschiedenis, verloor de huidige Chileense socialistische president het land grondgebied aan Paraguay in de Michelle Bachelet echter dat lithium een Chaco-oorlog (1932-1935). De vermeende uitzondering vormt vanwege zijn strategi- oliereserves in het Chaco-gebied waren de sche waarde. Daarmee werd in het nieuwe belangrijkste reden voor deze oorlog (Ri- Chileense beleid de lithiumsector uitgesloten bando 2007, 5). Argentinië bood tijdens dit voor concessies aan buitenlandse bedrijven conflict sterke ondersteuning aan Paraguay. (Gobierno de Chile 2016). Hiermee lijkt Kortom, naast de angst voor het Europees en Chili in feite dezelfde kant als Bolivia op Amerikaans imperialisme, vreest Bolivia ook te gaan. Een cruciaal verschil is echter dat voor expansionisme van landen binnen de Chili in voorgaande jaren al de technologie eigen regio. Dit zou ook een factor kunnen en kennis heeft opgebouwd om efficiënt te zijn die het isolationistische karakter van kunnen delven. Argentinië staat daarentegen Bolivia ten opzichte van zijn lithiumconcur- sinds 2015 onder leiding van de rechtse pre- renten Chili en Argentinië verklaart. sident Mauricio Macri, die met zijn regering de mijnenindustrie heeft opengebroken voor Een inefficiënt economisch beleid buitenlandse investeerders (Castilla 2017). Wat duidelijk is, is dat Bolivia hier de boot Sindsdien is de lithiumproductie in het land lijkt te missen. De ontwikkelingen binnen sterk aan het toenemen en heeft Macri dui- deze industrie ontvouwen zich in een rap delijk gemaakt economische groei te willen tempo en het land moet hierop inspelen wil stimuleren door middel van meer deregule- het profiteren van zijn eigen lithiumvoor- ring (Attwood en Gilbert 2017). raad. Landen als de VS maar ook China, en

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 76 bedrijven als Tesla Motors bevestigen met het gehele winstaandeel van een zeer kleine hun interesse de stelling dat lithium het olie afzet van lithium. van de eenentwintigste eeuw zal worden (The Economist 2016). De vraag is dan ook Het beleid van importsubstitutie werkt niet of het beleid van president Morales met deze omdat, zoals Ricardo stelde, comparatieve informatie in het achterhoofd verstandig is. voordelen niet behaald kunnen worden. Het Er zijn ten eerste op economisch vlak al vele resultaat is dat Bolivia nu slechts een mini- kanttekeningen te plaatsen. Adam Smith maal productieaandeel heeft op de mondi- stelde eind achttiende eeuw al vast dat elke ale markt, terwijl het in potentie veruit de barrière binnen het ruilproces het specia- grootste afzetter zou kunnen zijn. Hoewel de liseringsmechanisme in de weg zit, wat zal wil om eigen kennis en kapitaal op te bou- leiden tot inefficiëntie. Dit zien we terug in wen vanuit Boliviaans perspectief begrij- Bolivia, waar de overheid bewust de inter- pelijk is, heeft het verleden ons geleerd dat nationale middelen die het productieproces dit niet werkt. Buurland Chili is een perfect kunnen bevorderen weert, en kiest voor min- voorbeeld. Daar werd vanaf 1940 een beleid der efficiënt kapitaal van eigen bodem. In de van industrialisering door middel van im- geest van deze theorie stelde David Ricardo portsubstitutie gehanteerd dat faalde. Vanaf ook dat comparatieve voordelen niet behaald 1973 transformeerden de dictator Augusto kunnen worden wanneer de internationale Pinochet en de zogeheten Chicago Boys de handel belemmerd wordt (Reijnders 2004, Chileense economie echter tot een vrije 78). Bij comparatieve voordelen wordt niet markteconomie. Het Pinochet regime was gekeken naar de kostprijs, maar naar pro- een schrikbewind dat politieke tegenstanders ductiefactoren. Dit betekent dat binnen de op gruwelijke wijze om het leven bracht, internationale handel specialisering wense- maar deze omslag van een socialistisch naar lijk is, omdat productiefactoren zo efficiënt kapitalistisch economisch beleid had wel een mogelijk ingezet kunnen worden. Centraal Chileens ‘economisch wonder’ tot gevolg in deze theorie staat dat het om de absolute (Friedman 1982, 1). Dankzij de vrijemarkt- winst voor een land gaat en niet om relatieve economie groeiden de inkomensverschillen winst. Hoewel protectionistische maatrege- binnen Chili, maar de absolute welvaart van len Bolivia een maximaal percentage in de de gehele bevolking steeg. In het geval van de winst kunnen geven, aangezien zij het gehele Boliviaanse lithiumindustrie is het de vraag productieproces op zich nemen, profiteert of president Morales een grotere inkomens- het land in absolute winst meer wanneer het kloof zal accepteren. Zeer waarschijnlijk niet. een vrije markt instelt, aangezien de totale productie dan groter zal zijn. Een kleiner Het belang van het volk versus de staat winstaandeel van een vele malen grotere af- In 2009 heeft Morales door middel van een zet zal hier voordeliger zijn voor Bolivia dan referendum een nieuwe grondwet aan-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 77 genomen. Hierin staat dat de natuurlijke mijnwerkers die meer economische vrijheid grondstoffen van Bolivia toebehoren aan het op de markt eisen. Deze wanhopige strijd Boliviaanse volk en in het collectief belang resulteerde in 2016 nog in een gruwelijke beheerd moeten worden door de Boliviaan- moord op de Boliviaanse onderminister van se staat (Achtenberg 2010). Het is duidelijk Binnenlandse Zaken, Rodolfo Illanes (BBC dat Bolivia vasthoudt aan het zogeheten News 2016). Ook speelt de overheid geen ‘grondstofnationalisme’. Dat wil zeggen dat open kaart met de burgers. Wetenschap- de economische allocatie van productiefacto- pelijke instituten en universiteiten wordt ren van grondstoffen beheerd wordt door de informatie over de lithiumvoorzieningen staat. Allocatie verwijst hier naar de sprei- onthouden. Uiteindelijk is het aan de burgers ding van productiefactoren over het produc- en niet aan de staat om te beslissen in welke tieproces. Dit staat tegenover ‘grondstoflibe- hoedanigheid men met de grondstoffen van ralisme’ waar de markt bepalend is voor deze het land wil omgaan. Er zijn burgers die het allocatie. Bij grondstofnationalisme wordt liefst zo snel mogelijk in samenwerking met de territoriale jurisdictie over grondstoffen buitenlandse bedrijven het lithium uit de gebruikt door de staat om bepaalde nationale grond willen halen. Maar er zijn ook andere doeleindes te bewerkstelligen (Wilson 2011, burgers, die zich erg zorgen maken over de 285). Naast het verwijt dat het economisch ecologische gevolgen van dit hele proces en inefficiënt beleid is, berust grondstofnatio- daarom het liefst het lithium geheel in de nalisme op een ander foutief fundament: het grond laten zitten. Zo zullen de lithiumfa- collectieve belang van het Boliviaanse volk brieken druk zetten op de watervoorraad die zoals geformuleerd in de grondwet staat niet nu al beperkt is in het gebied rond de Salar per definitie gelijk aan dat van de staat. (Frankel en Whoriskey 2016). Duidelijk is in ieder geval dat er van een uniform collectief De staat zou de beschermheer van eigen- belang geen sprake is. dom moeten zijn, niet de eigenaar. Het zijn de individuele burgers die zouden moeten Zelfs al zou er wel sprake zijn van een uni- beslissen over de gang van zaken. Het is dan form collectief belang van het volk, dan zou ook maar zeer de vraag of er in dit geval wel deze alsnog niet per definitie gelijk staan aan zoiets als een collectief belang bestaat. Het die van de staat. Vooral in Latijns-Amerika is volk is immers opgebouwd uit vele individu- corruptie een groot probleem. Ambtenaren en met onderlinge verschillen. De koers die hebben in dit soort landen dan ook vaker de de staat wil varen, namelijk het opbouwen neiging om hun eigen belang te dienen, in van een lithiumindustrie zonder buitenland- plaats van die van het volk. Zo heeft Vene- se inmenging, is er één die waarschijnlijk zuela recentelijk aangetoond dat de staat door veel Bolivianen zou worden afgekeurd. niet bekwaam genoeg om grondstofwinsten Zo zijn er al vele jaren protesten gaande van adequaat te beheren, met alle gevolgen van

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 78 dien. In plaats van een economisch buffer een andere nationaliteit? Het is op basis van op te bouwen, werden alle olie-inkomsten dit argument dat sommige critici stellen gereserveerd voor sociale diensten die niet dat Locke in zijn befaamde Two Treatises houdbaar bleken te zijn zodra de olieprijs of Government een pleidooi vóór het Britse begon te dalen. Daarnaast verdween een kolonialisme hield (Arneil 1994, 602). Het groot deel van dit gereserveerde geld in de verschil zit hem echter in dat Locke in zijn zakken van president Hugo Chávez en later Two Treatises verwees naar het, in zijn ogen, Nicolás Maduro en hun vriendjes (Corrales ‘ongeclaimde’ land van Amerika, terwijl in en Penfold 2011, 5). De sterke aanwezigheid het huidige systeem van natiestaten dit niet van corruptie in Bolivia maakt het dan ook meer het geval is. zeer waarschijnlijk dat het dienen van het belang van de staat niet geheel ten voordeel In het internationaal recht is vastgesteld dat zal komen van die van het Boliviaanse volk. op basis van het territoriale soevereiniteit- sprincipe de grondstoffen binnen de grenzen Het vraagstuk van (internationaal) van een bepaald land eigendom zijn van dit eigendomsrecht land (Lee 2009, 3). In het klassiek liberalisme De liberale filosoof John Locke stelde dat wordt dit gegeven ook onderstreept. Landen natuur op zichzelf niets van waarde levert, zijn soeverein over hun eigen territorium. maar dat de arbeid om goederen vanuit de Op basis van deze redenering kan een staat natuur te verkrijgen de daadwerkelijke waar- besluiten om buitenlandse investeerders af de vormt. Deze arbeid verandert producten te wijzen. In Bolivia wordt er vanuit een top- van gemeenschappelijk goederen, tot private down visie gehandeld, waarin de staat han- goederen. Zo is een appel die aan een boom delt vanuit het, naar eigen zeggen, ‘uniforme’ hangt een gemeenschappelijk goed, tot op belang van de burgers. Liberalen hangen bin- het moment waarop hij geplukt wordt en nen de internationale politiek vaak een visie daarmee eigendom wordt van de plukker van politiek realisme aan, waarbinnen deze (Locke 1960, 288). Op deze manier kun je redenering niet eens zo gek lijkt. Hier wordt ook redeneren dat het lithium onder de Salar de natiestaat als de centrale actor en als een eigendom is van niemand, tot dat iemand unitaire entiteit gezien. Maar het internati- het uit de grond haalt. Is deze stelling echter onaal recht verwijst expliciet naar een ‘land’ wel relevant in een internationale context? en niet naar de ‘staat’. Is het de staat of zijn Hebben multinationals het recht om grond- het de burgers die eigendomsrecht hebben stoffen te winnen op buitenlands grondge- over grondstoffen? Wanneer we de kwestie bied? Als grondstoffen gemeenschappelijke benaderen vanuit het liberale gedachtengoed goederen vormen zolang ze in de grond gericht op het binnenland, dan zien we dat zitten, wat geeft de Boliviaan dan meer recht de Boliviaanse visie niet te verenigen is met om er beslag op te leggen dan iemand van het liberalisme. Een liberaal zou namelijk

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 79 stellen dat een bottom-up benadering veel tegenover buitenlands hulp is begrijpelijk, wenselijker is en daarmee de verschillende maar niet terecht. Zoals een Boliviaanse individuen eigendomsrecht hebben. Het staat zoutarbeider op de Salar stelde; ‘Bolivia is deze individuen dan ook vrij om buitenland- als een koe die rijk is aan melk, maar han- se investeerders aan te trekken indien zij dit den nodig heeft om gemolken te worden’. Zo zelf willen. heeft Nederland in 2013 nog toegezegd om Bolivianen op te leiden aan de Technische Conclusie Universiteit (TU) Delft, om zo meer kennis Het moge duidelijk zijn dat Bolivia nog zeer over lithiumbatterijen te vergaren (Rijksover- ver verwijderd is van een transformatie tot heid 2013). Tot nu toe is hier echter weinig het ‘Dubai van Zuid-Amerika’. De Bolivi- van terecht gekomen. De negatieve houding aanse overheid heeft besloten om haar eigen van Morales tegenover zowel hulp vanuit weg te volgen, zonder hulp van buitenaf. het buitenland als privaat ondernemerschap, Een nieuw Potosí lijkt hiermee zo goed als lijken dit soort initiatieven te ondermijnen. uitgesloten, maar een reële kans om te con- Het is daarnaast ook nog maar de vraag of de curreren op de internationale lithiummarkt staat zijn eigen geringe lithiumwinsten ten ook. De grote bedrijven lijken hun kansen goede zal laten komen aan de lokale bevol- te zoeken in Chili, Argentinië en andere lithi- king, of laat verdwijnen in de zakken van umrijke landen. In Bolivia is de wil van de corrupte politici zoals in het verleden vaker staat wet en de bevolking lijkt hier de dupe is gebeurd. Waar de zoutlaag de barrière van te worden. Het lithium zal op een econo- vormt voor de waardevolle lithium eronder, misch inefficiënte manier gedolven worden vormt de overheid de barrière voor de kan- totdat het land eigenhandig genoeg kennis en sen van Boliviaanse ondernemers. Het lijkt industrie heeft opgebouwd om het rendabel erop dat zolang als Morales president is, hier te maken. Tegen die tijd zal Bolivia zo’n grote voorlopig geen verandering in zal komen. achterstand hebben opgebouwd op de markt, dat nog maar de vraag is in hoeverre het land de vruchten zal kunnen plukken van zijn W.J. Derksen is stagiair bij de TeldersStichting ‘witte goud’. en student Internationale Betrekkingen vanuit Historisch Perspectief aan de Universiteit De staat bezegelt hiermee het lot van zijn Utrecht. burgers. In plaats van de beschermheer van eigendom te zijn, is de overheid de eigenaar. Literatuurlijst President Morales ontneemt de bevolking de • Achtenberg, E., ‘Bolivia’s lithium challenge’, The kans om in samenwerking met buitenlandse North American Congress on Latin America, 2010, bedrijven een krachtige lithiumindustrie op URL: https://nacla.org/node/6510, geraadpleegd: te bouwen. Het wantrouwen van de staat 10 oktober 2017.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 80 • Arneil, B., ‘Trade, plantations, and property: business/batteries/tossed-aside-in-the-lithium- John Locke and the economic defense of coloni- rush/, geraadpleegd: 10 oktober 2017. alism’, Journal of the History of Ideas, 1994, nr. 55, pp. 591-609. • Friedman, M., ‘Free markets and the generals’, Newsweek, 25 januari 1982. • Attwood, J. en J. Gilbert, ‘Argentina eyeing • Gilbert, C., ‘Venezuela and the Bolivarian revo- lithium superpower status amid battery boom’, lution – The Chávez hypothesis: vicissitudes of a Bloomberg, 6 maart 2017, URL: https://www. strategic project’, Europe Solidaire Sans Frontières, bloomberg.com/news/articles/2017-03-06/ 19 mei 2017, URL: https://www.europe-solidai- argentina-s-lithium-superpower-ambiti- re.org/spip.php?article41087, geraadpleegd: 10 on-is-good-news-for-tesla, geraadpleegd: 10 oktober 2017. oktober 2017. • Gobierno de Chile, ‘President Bachelet: • BBC News, ‘Bolivia minister killed by protes- “Chilean lithium will not be a case of frustrated ting miners’, 26 augustus 2017, URL: http://www. development, but an example of a well-built bbc.com/news/world-latin-america-37192790, future”’, 26 januari 2016, URL: http://www.gob. geraadpleegd: 10 oktober 2017. cl/president-bachelet-chilean-lithium-will-not- be-a-case-of-frustrated-development-but-an- • Brys, K., ‘Evo Morales begint aan derde example-of-a-well-built-future/, geraadpleegd: 10 ambtstermijn’, Mondiaal Nieuws, 21 januari 2015, oktober 2017. URL: https://www.mo.be/analyse/evo-mora- les-begint-derde-ambtstermijn, geraadpleegd 10 • Hanke, L., The imperial city of Potosí: an un- oktober 2017. written chapter in the history of Spanish America, Den Haag, 1956. • Castilla, J., ‘Argentina signs mining deal to unify regulations, attract investment’, Reuters, • International Monetary Fund, ‘Report for selec- 13 juni 2017, URL: https://www.reuters.com/ ted countries and subjects’, URL: http://www.imf. article/argentina-mining/argentina-signs-mi- org/external/pubs/ft/weo/2016/02/weodata/weo- ning-deal-to-unify-regulations-attract-invest- rept.aspx?pr.x=74&pr.y=6&sy=2015&ey=2016&s- ment-idUSL1N1JA1ES, geraadpleegd: 10 oktober sd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=213%2C218 2017. %2C223%2C228%2C233%2C288%2C293%2C2 48%2C366%2C336%2C298%2C299&s=NGDP- • Corrales, J. en M. Penfold, Dragon in the DPC%2CPPPPC&grp=0&a#download, geraad- tropics: Hugo Chávez and the political economy of pleegd: 10 oktober 2017. revolution in Venezuela, Washington D.C., 2011. • Lee, L.F., ‘Sovereignty over, ownership of, and • Frankel, T.C., ‘Tossed aside in the ‘white gold’ access to natural resources’, in: A.D. Tarlock en r u s h’, The Washington Post, 19 december 2016, J.C. Dernbach, Environment laws and their enfor- URL: https://www.washingtonpost.com/graphics/ cement – volume II, Oxford, 2009, pp. 1-31.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 81 • Locke, J., Two treatises of government, Cam- tries-have-much-worlds-lithium-they-ta- bridge, [originele tekst: 1689] 1960. ke-very-different, geraadpleegd: 10 oktober 2017.

• Petras, J., ‘Latin America’s twenty-first centu- • United Nations Development Programme, ry socialism in historical perspective’, Voltaire ‘Human development indicators’, URL: http://hdr. Network, 11 oktober 2009, URL: http://www. undp.org/en/countries/profiles/BOL, geraad- voltairenet.org/article162483.html, geraadpleegd: pleegd: 10 oktober 2017. 10 oktober 2017. • United States Geological Survey, Mineral com- • Reijnders, J., ‘David Ricardo (1772-1823)’, in: modity summaries: 2012, Reston, 2012. M. van de Velde (red.), Markt-meesters, Amster- dam, 2004, pp. 71-92. • Wereldbank, ‘Ease of doing business index’, URL: https://data.worldbank.org/indicator/IC. • Ribando, C.M., Bolivia: political and economic BUS.EASE.XQ?year_high_desc=false, geraad- developments and relations with the United States, pleegd: 10 oktober 2017. verslag van de United States Congressional Rese- arch Service, Washington D.C., 2007. • Wilson, J.D., ‘Resource nationalism or resource liberalism? Explaining Australia’s approach to • Rijksoverheid, ‘Samenwerking tussen Neder- Chinese investments in its mineral sector’, Austra- land en Bolivia op het gebied van lithium’, 26 lian Journal of International Affairs, 2011, nr. 65, september 2013, URL: https://www.rijksoverheid. pp. 283-304. nl/actueel/nieuws/2013/09/26/samenwerking-ne- derland-en-bolivia-op-het-gebied-van-lithium, geraadpleegd: 10 oktober 2017.

• Royal Society of Chemistry, ‘Lithium’, URL: http://www.rsc.org/periodic-table/element/3/ lithium, geraadpleegd: 10 oktober 2017.

• The Economist, ‘An increasingly precious metal’, 14 januari 2016, URL: https://www.economist. com/news/business/21688386-amid-surge-de- mand-rechargeable-batteries-companies-are-scr- ambling-supplies, geraadpleegd: 10 oktober 2017.

• The Economist, ‘The white gold rush: a battle for supremacy in the lithium triangle’, 15 juni 2017, URL: https://www.economist.com/news/ americas/21723451-three-south-american-coun-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 82 Financiën

Is de koning de eigenaar van de goederen van zijn onderdanen? Over de belastingleer in het contractdenken en het absolutisme door Philip Ruijs al aan dat deze belastingethische vraag door velen reeds is beantwoord op een manier die Inleiding bevestigt dat de overheid inderdaad belas- In de zogenaamde ‘belastingethiek’ staat tingen mag opleggen en dat burgers deze een in beginsel tweezijdige vraag centraal. ook moeten betalen. Maar hoe is men tot dit Aan de ene kant gaat het om de vraag of een antwoord gekomen? Het onderwerp van be- burger de aan hem opgelegde belastingen lastingen heeft altijd een hoofdrol gespeeld in moet betalen of mag ontduiken of ontwijken. de historische controverse tussen de politieke Aan de andere kant gaat het om de vraag filosofie van het sociaal contract enerzijds en of en hoe de overheid belastingheffing kan zijn grote tegenhanger, de politieke filosofie rechtvaardigen. De belastingethiek bevindt van het absolutisme, anderzijds. Het is deze zich dus op het snijvlak tussen persoonlijke historische controverse waarover ik in dit ethiek en politieke filosofie. Het feit dat de artikel een bespiegeling wil geven. belastingmoraal vaak enerzijds ‘goed’ wordt genoemd als mensen over het algemeen In de eerstvolgende twee paragrafen van dit belastingen niet ontduiken en niet ontwijken, artikel zal de nadruk liggen op het antitiran- anderzijds ‘slecht’ als dit wel gebeurt, geeft nieke contractualisme, zowel in de Middel- eeuwen als in de Renaissance.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 83 Het gaat hier enerzijds om een anti-absolutis- het sociaal contract (De Viti de Marco 1936): tisme, dat betoogt tegen de leer dat koningen de volksvertegenwoordiging controleert het recht hebben om absoluut gehoorzaamd dat de uitvoerende macht het geld van de te worden. Aan de andere kant gaat het om belastingbetaler op een manier besteedt die een positieve staatsleer: een rechtvaardige de belastingbetaler waar voor zijn geld geeft. staat moet tot stand komen doordat het volk De prominente plek van het contractdenken daar onderling een verbond toe sluit. In dat in de politieke filosofie heeft ook geresulteerd verbond wordt afgesproken om een koning in het formuleren van een belastingethiek uit in te huren die bepaalde taken moet gaan die leer van het sociaal contract. Interessant vervullen. In de contracttheorie van Locke is dat in de belastingethiek het contractua- (1632-1704) gaat het daarbij bijvoorbeeld lisme nauwelijks nog gebruikt wordt om een om het beschermen van het leven, de vrij- belastingrevolte tegen tirannieke overheden heid en het eigendom van ieder individu. te bepleiten, maar vooral om belastingont- Vanuit het verbond of contract staat het volk duikers en belastingontwijkers te verwijten als opdrachtgever een aantal rechten aan de dat zij zich op een onrechtvaardige manier uitvoerende macht af, bijvoorbeeld het recht onttrekken aan een volledige betaling van om misdadigers te vervolgen. Een koning hun aandeel in de kosten van de publieke die de in het verbond gemaakte afspraken goederen (Rawls 1999, 500). De aantrek- schond was volgens het contractualisme een kingskracht van de contractualistische belas- tiran. Het contractualisme ging gepaard met tingethiek ligt natuurlijk in het feit dat deze een verzetsleer volgens welke het volk in vertrekt vanuit de volstrekt gewone moraal verzet mag komen tegen die tiran. De koning dat je de bakker betaalt voor zijn brood, de stond immers in dienst van het volk, en niet brouwer voor zijn drank en de slager voor andersom. Het anti-absolutisme is voor deze zijn vlees. In ons privaatrecht is er immers de leer van het sociaal contract het eigenlijke doodeenvoudige regel dat men de rekening doel, het concept van het sociaal contract zelf moet voldoen voor geleverde goederen. Vrij- en de daaraan gekoppelde verzetsleer zijn de wel niemand bestrijdt dat beginsel. Waarom middelen tot dat doel. Het doel is simpelweg zouden we dan ook niet gewoon de reke- te voorkomen dat mensen als slaven van ning betalen van de publieke goederen die een absolutistische overheid leven. Dit is de worden geleverd? Is de opdrachtgever – het negatieve vrijheid die het klassiek liberalisme volk – immers niet contractueel verplicht de benadrukt. uitvoerende partij – bijvoorbeeld een ko- ning – te betalen voor zijn prestatie? Maken De leer van het sociaal contract heeft op belastingontduikers de belastingdruk voor fiscaal gebied zeker een paar sporen nagela- hun volksgenoten – de andere partijen die ten. Vooral het budgetrecht van parlementen het sociaal contract gesloten hebben – niet kent een grote samenhang met de leer van hoger? Een dergelijke redenering lijkt een

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 84 eenvoudige manier om de belastingmoraal te zal aanstippen in de vierde paragraaf. Op fis- verbeteren. Maar wie de hierboven gebruikte caal gebied heeft dit onderscheid vooral zijn analogie hanteert zou ook moeten toegeven uitwerking gehad in de door de organische dat wanneer de uitvoerende partij een wan- staatsleer voortgebrachte leer van de absolute prestatie levert – zo is immers ook de regel in belastingplicht. Deze absolute belastingplicht, het privaatrecht – de opdrachtgever geheel of die ik in de vijfde paragraaf zal behandelen, gedeeltelijk van betaling ontslagen kan zijn. gaat schuil achter de definitie van belastin- Hierin ligt precies het probleem voor diege- gen zoals deze in de hedendaagse fiscale nen die het contractdenken willen gebruiken rechtsleer bestaat. Deze ziet belastingen dan om belastingontduiking te veroordelen. ook niet als een privaatrechtelijke contrac- Immers, de sterke verwevenheid van de leer tuele plicht, maar als een publiekrechtelijke van het sociaal contract met een anti-tiran- burgerplicht. In de zesde paragraaf wil ik het nieke gedachtegang – waarin de uitvoerende verband tussen de leer van de absolute belas- macht op zijn zachtst gezegd als potentiële tingplicht en het socialisme aan bod brengen, wanpresteerder wordt geïdentificeerd – hoeft om te laten zien hoe zij in elkaars verlengde helemaal geen verbeterde belastingmoraal liggen. in de hand te werken. Het contractdenken bepleit dan ook geen onvoorwaardelijke De Middeleeuwen gezagsgetrouwheid. Het simpele feit dat er Volgens de Duitse rechtsgeleerde Fritz Kern ook een uitgesproken anti-contractualisti- (1884-1950) vindt de twist tussen contractu- sche staatsleer is geformuleerd mag wellicht alisme en absolutisme zijn oorsprong in de als een bewijs genomen worden dat onder Middeleeuwen. Het recht van de Middeleeu- gezagsgetrouwe geleerden de angst bestond wen kan getypeerd worden als gewoonterecht. dat het contractdenken eerder de belasting- Dat wil zeggen dat het recht destijds werd moraal zou kunnen ondermijnen. gezien als iets dat bestond sinds mensen- heugenis. Er waren twee criteria voor het In de vierde tot en met de zesde paragraaf gewoonterecht: het moest ‘oud’ en ‘goed’ zijn van dit artikel wil ik daarom ingaan op de (Kern, 1919). Het recht werd in de Mid- belastingleer van het absolutisme en de deleeuwen dan ook niet gemaakt door een 19e-eeuwse voortzetting daarvan, de zoge- vorst of een parlement. De decreten of bullen naamde organische staatsleer. Die organische die een heerser uitvaardigde, waren alleen staatsleer beschouwde de leer van het sociaal recht als ze in lijn waren met het bestaande, contract als een dwaalleer die geen juist mondeling overgeleverde gewoonterecht: beeld geeft van de relatie tussen overheid en ‘De staat kan het recht niet veranderen’, aldus burger. Het steunde daarvoor vooral op het Kern (ibid., 21). De rechtshandhaving was via het absolutisme verwezenlijkte onder- ook niet een min of meer exclusieve functie scheid tussen publiek- en privaatrecht, dat ik van de heerser. Van een geweldsmonopolie

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 85 om het recht te handhaven, zoals we dat nu iets te zeggen hebben over ‘het juiste hande- kennen, was nog geen sprake. Teneinde de len‚’ (ibid., 16). ‘heiligheid van het recht’ te bewaren waren de heersers en de onderdanen gelijk bevoegd Dit middeleeuwse gewoonterecht had directe en verplicht (ibid., 14). Het motto is ‘Houd implicaties voor Kern’s belastingethiek: ‘de de dief!’ in plaats van ‘Bel de politie!’ [middeleeuwse] staat heeft geen recht sui ge- neris voor zichzelf […] Hij kan bijvoorbeeld In de tegenwoordige rechtswetenschap kan geen belasting heffen, belasting is voor de men een onderscheid maken tussen het middeleeuwse opvatting een inbeslagname ‘recht’ dat de staat maakt en doet gelden – van vermogen. Deze ingreep in het privaatei- dat het positief recht wordt genoemd – en een gendom kan de staat alzo alleen door vrijwil- recht dat idealiter zou kunnen gelden – een lige overeenstemming van alle betrokkenen ideaal recht. Met regelmaat worden aspecten (of op zijn minst hun vertegenwoordigers) van het hedendaagse recht bekritiseerd als toepassen. Daarom is de middeleeuwse be- onrechtvaardig. Bepaalde geldende wetten lasting ‘Bitte’ (Bede). Alleen als een belasting worden dan niet als ideaal gezien en men be- de gewoonte is, heeft de staat dan wel heerser pleit ze af te schaffen of te veranderen. Het is ook zijnerzijds een subjectieve aanspraak in taalkundig opzicht natuurlijk paradoxaal daarop. De vermogensrechten van ieder indi- om iets dat ‘recht’ wordt genoemd tegelij- vidueel volksgenoot zijn een absoluut heilig kertijd ‘onrecht’ te noemen. Deze paradox bestanddeel van de gehele absoluut heilige vormt echter geen obstakel zolang men een rechtsordening: De vermogensrechten van de onderscheid maakt tussen twee disciplines – privaten zowel als de staat. Maatstaf voor bei- rechtsleer enerzijds en zedenleer anderzijds den is het goede oude Recht’ (ibid., 50-51). – die ieder in hun vocabulaire het woord ‘recht’ gebruiken. Als iemand een wet be- De middeleeuwse vorsten misten dus de kritiseert als ‘onrechtvaardig’ dan weten we mogelijkheden om hun macht uit te brei- meestal dat hij het ‘ethisch’ bedoelt en niet den, in zowel de praktische middelen die ze ‘juridisch’. Maar in de Middeleeuwen maakte voor handen hadden, als in de rechtsleer die de staat niet het recht, dus het recht kon door werd aangehangen. Vanuit een ambitieuze toedoen van de staat ook niet afwijken van heerser gezien was het meest lastige onder- een ideaal. In de middeleeuwse rechtsleer deel van middeleeuws recht het verzetsrecht bestond een ‘niet-onderscheid tussen ideaal (Widerstandsrecht). Dat was het recht om en positief recht’ (ibid., 22). Anders gezegd, tegen een vorst of heer, die het eeuwenoude voor de middeleeuwers bestond nog geen en niet door hem gemaakte recht schond verschil tussen rechtsleer en ethiek, er waren – en dus een onrecht beging – in verzet te niet twee verschillende disciplines die allebei komen. Omdat het opbouwen van macht niet alleen een praktische kwestie is van het

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 86 onder je hoede hebben van sterke mannen De Renaissance en wapentuig, maar vooral ook een ideolo- De Middeleeuwen kwamen in transitie gische kwestie, moesten vorsten theoretische naar de moderne tijd door een lange mars rechtvaardigingen vinden als zij eventuele van centralisering van macht en de daarbij machtsambities wilden waarmaken. horende staatsvorming. De incidentele bedes werden omgevormd in permanente belastin- Sommige geleerden stoften in de 11e eeuw de gen; vazallen- en huurlingenlegers verander- geschriften van de Romeinse jurist Justi- den in staande legers voorzien van beroeps- nianus af en vonden daarin de Lex Regia, militairen en dienstplichtigen (De Jouvenel een eeuwenoude wet waarin stond dat het 1972). Zo ontstond er een geweldsmonopolie Romeinse volk zijn macht aan de keizer had waarvan de politie de zichtbare uitdrukking overgedragen. Dit was een welkome ontdek- werd (Van Creveld 1999). king voor de middeleeuwse Duitse keizers, want zij stonden aan het hoofd van een rijk De middeleeuwer identificeerde de over- dat zelf weer als een voortzetting van het Ro- heid nog met een natuurlijk persoon, maar meinse Rijk werd beschouwd. Een these van tegenwoordig zien wij de overheid als een het koninklijk absolutisme kon zo geformu- abstractie, als een rechtspersoon, als Hob- leerd en verdedigd worden: ‘Het Romeinse bes’ ‘kunstmatige man’ (ibid., 178). Ook recht had zich in latere eeuwen als arsenaal het gewoonterecht is verdrongen door het van een absolutistische binnenlandse politiek zogenaamde wettenrecht. Dat wettenrecht is tegenover het Germaanse gewoonterecht een rechtssysteem waarbij het recht niet op bewezen’, aldus Kern (1973 [1914], 214). Snel gewoonte gebaseerd is, maar wordt geschre- stormde dit absolutisme echter niet vooruit, ven door een soevereine wetgever die de het tijdperk van Zonnekoning Lodewijk XIV wetten door middel van zijn macht oplegt. (1638-1715) was nog lang niet aangebroken. Een belangrijke episode in die transitie naar Algauw werd een antithese ontwikkeld door dat wettenrecht is de Renaissance – de weder- de monnik Manegold van Lautebach (1040- geboorte van Romeinse cultuur – waarin 1103). Hij wierp tegen dat door middel van de bekende Franse jurist Jean Bodin (1530- de overdracht van macht van het volk aan 1596) leefde. Bodin wordt gezien als een de vorst de laatstgenoemde een beperkte, absolutistisch filosoof die veel bijgedragen doelgerichte regeringsopdracht meekreeg. heeft aan het soevereiniteitsbegrip en de leer Het volk kon deze macht terugnemen indien achter het wettenrecht. Op het terrein van de vorst zich niet aan die opdracht hield. Ma- belastingen was Bodin echter behoudend. De negold maakte van de Lex Regia een pactum soevereiniteit over het belastinggebied was (d.w.z. verdrag, overeenkomst, afspraak) en bij Bodin niet volledig. Een soevereine ko- grondvestte de heerschappij daarop (ibid., ning moest toch echt instemming vragen aan 218). de Staten-Generaal op het gebied van nieuwe

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 87 belastingen (Dur 1945; Wolfe 1968). Precies bezitter en heer is van alle goederen in zijn die macht van de koning om belastingen te koninkrijk. Want dan zouden de Christelijke heffen was één van de controversiële punten volken slaven zijn, en niets zou hen onder- rond de tumultueuze Hugenotenoorlogen scheiden van de slaaf of het lastdier [...] Hoe die Frankrijk tijdens Bodin’s leven teisterden. kunnen de Franken, wiens naam zelf ‘vrijen’ Destijds hingen sommigen politiek filosofen betekent, slaven gemaakt worden door de ar- een absolutisme aan dat nog iets puurder was bitraire macht van de koning? Dientengevol- dan dat van Bodin. Bij deze extreem abso- ge heeft de koning niet het recht het volk te lutistische school van in het Romeinse recht belasten zonder de instemming van de Staten geschoolde rechtsgeleerden wordt een min of [-Generaal]’ (Baumgartner 1976, 153).1 meer arbitraire macht om belastingen te hef- fen aan de koning toegekend (Church 1969). De meer reactionaire politiek filosofen van Gezien de achtergrond van de middeleeuwse die tijd, de Spaanse jezuïet Juan de Mariana rechtsleer inzake belastingheffing moesten (1536-1624) bij uitstek, reageerden afwijzend dergelijke progressieve standpunten op felle op de vraag of de koning eigenaar is van de reacties rekenen (ibid.). goederen van zijn onderdanen (de Mari- ana 2007 [1609], 253-254). Ze reageerden De Franse Renaissance had dan ook zijn daarmee op wat kennelijk het kernidee was reactionairen die tegen dit absolutisme van dat extreme absolutisme, namelijk de ingingen. Een belangrijk reactionair werk gedachte dat de koning eigenaar is van alle was De Justa Reipublicae (1590) met daarin goederen in het koninkrijk. Als dat kernidee belangrijke contractualistische elementen toegegeven werd, dan zou het inderdaad de (Baumgartner 1976, 148-152). De schrij- ultieme rechtvaardigingsgrond zijn om de ver, een Engelse monnik of Franse bisschop koning een onbegrensde macht te geven om onder het pseudoniem ‘Rossaeus’, pikte voor belastingen te heffen. Contractualistische zijn tegenaanval het extreme absolutisme en constitutionalistische politieke filosofie- eruit: ‘over de koning, stelt Rossaeus, wordt ën bestreden dergelijke gedachtes, waarbij het absurde standpunt ingenomen dat hij de meer dan eens een verzetsrecht werd gefor- alleenheerschappij en eigendom heeft over muleerd: als een monarchie in een tirannie alles in het koninkrijk. In tegendeel [meent transformeert, dan heeft het volk het recht Rossaeus] is het privaat eigendom een insti- om daartegen in verweer te komen en de tuut van het natuurrecht en het fundament politieke organisatie opnieuw in te richten. van de samenleving. [...] Hoewel de private goederen van individuen gebruikt moeten De Zonnekoning worden tot het voordeel van de respublica Toch kreeg het absolutisme vanaf de Re- als dat nodig is, zou geen normaal denkend naissance, in Frankrijk althans, de overhand. mens willen stellen dat de koning eigenaar, Lodewijk XIV zou uiteindelijk de eer op-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 88 strijken om als archetype absolutistisch vorst privaatrecht anderzijds (Zoller 2008, 43). Het de geschiedenisboeken in te gaan. Hij was publiekrecht kennen we tegenwoordig als het echter nooit zo machtig dat hij in zijn eentje domein waarin de verhouding tussen staat en alle touwtjes in handen had. Zijn macht bleef burger centraal staat. Dit is wat Kern bedoel- steken bij het kunnen opleggen van de eerste de met ‘het recht van de staat voor zichzelf’, echte permanente belastingen van Frankrijk, de staat maakt als wetgever zelf immers waarmee hij zijn ‘staande’ legers financierde. dat publiekrecht dat de verhouding tussen De macht om een dienstplicht in te voeren die staat en burger regelt. Het privaatrecht had hij niet. Lodewijk XIV kon zijn legers is daarentegen het rechtsgebied waarbin- dus niet op een directere manier van kanon- nen burgers hun onderlinge zaken kunnen nenvoer voorzien, zoals Napoleon dat niet regelen, overeenkomsten sluiten en disputen veel later wel kon (De Jouvenel 1972). Het beslechten. Hierin leeft het gewoonterecht absolutisme is dan ook een mythe genoemd voort in de gedachte dat alle ‘privaten’ onder omdat geen enkele Europese vorst in die hetzelfde recht leven, omdat geen van die vroegmoderne tijd in zijn eentje alle macht ‘privaten’ het recht zelf maakt. Daaruit blijkt bezat (Henshall 1992). Maar dat is hier het ook de tegenstelling van het privaatrecht tot punt niet. Het gaat bij het absolutisme om het publiek recht, aangezien in dat publieke het gedachtengoed dat gericht was op een deel van de Franse tuin de overheid duidelijk ideaal en het feit dat dat gedachtengoed ook boven het recht staat door het zelf te kunnen voor andere doeleinden bleek te dienen dan vormgeven. het zo machtig mogelijk maken van een bepaalde koning. De gedachte dat de koning Met het onderscheid tussen een publiekrecht eigenaar is van alle goederen in zijn rijk, en en een privaatrecht wordt vaak ook een dus willekeurig belastingen kan heffen, is wel onderscheid gemaakt tussen de dienaren van degelijk het absolutistische belastingideaal het publieke belang – de vorst voorop – en dat deel uitmaakte van de wisselwerking de ‘privaten’ die hun private belang volgen. Is tussen theorie en praktijk (Mann 1937, 1-27). het echter niet verstandiger dit onderscheid niet al te scherp te maken door er rekening In fiscaal-theoretisch opzicht is het belang- mee te houden dat iemand die nominaal als rijk de door Lodewijk XIV gesponsorde dienaar van de publieke zaak gezien wordt, jurist Jean Domat (1625-1696) te noemen. zoals de vorst, zijn private belang kan laten Hij wist het in de Middeleeuwen nog niet of prevaleren boven de belangen van zijn volk? nauwelijks bestaande theorie- en praktijk- Bisschop Bossuet (1627-1704), hofpriester gebied van het publiekrecht een grote impuls van Lodewijk XIV en absolutistisch theo- te geven. Hij stelde voor om het recht op reticus, vond van niet: ‘het zijn niets anders te delen in twee stukken, zoals een Fran- dan publieke vijanden, die het belang van de se tuin: het publiekrecht enerzijds en het vorst onderscheiden van het staatsbelang’,

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 89 stelde hij (Bossuet 1714, 288). Bij het absolu- als straf wegens overtreding van de strafwet, tisme rond Lodewijk XIV kan men dan ook worden gevorderd (1970, 27-28). een ‘organische fusie tussen de soeverein en zijn koninkrijk’ vinden, een fusie die geasso- De bedoeling wordt vrij duidelijk als we deze cieerd kan worden met het aan die Zonne- en soortgelijke definities (in andere leerboe- koning toegeschreven citaat ‘L’état c’est moi’ ken) en hun commentaar lezen. Belasting (Lempereur 2002, 103). Als we volgens die is geen contract, belasting is geen betaling fusie denken dan moet ieder besluit van de waar een aanwijsbare wederdienst tegenover vorst altijd gezien worden als een besluit in staat, zoals bij een overeenkomst tussen twee het algemeen belang, dat we niet mogen her- ‘marktpartijen’ natuurlijk wel een aanwijsba- leiden tot zijn privaat belang. Laten we dus re wederdienst tegenover een betaling staat. niet te sceptisch zijn door te denken dat het Belasting is geen overeenkomst, er is immers publiekrecht voor de koning en zijn hofhou- niets overeengekomen. Daarom is belasting ding een set spelregels betekende waarmee dan ook afgedwongen. Zoals iedere eerste- zij hun private belangen veel gemakkelijker jaars rechtenstudent leert, is het privaatrecht konden realiseren dan onder het gewoonte- bij uitstek het gebied van overeenkomsten recht. en concepten als prestatie-tegenprestatie en wanprestatie. In dit vakje past het belas- De leer van de absolute tingrecht niet. Het belastingrecht past in het belastingplicht publiekrecht, waar het niet gaat om zaken Nu belanden we aan bij de vraag wat dit tussen burgers onderling, maar om de relatie voorafgaande nu allemaal te doen heeft tussen burger en overheid. Hofstra wilde het met ons hedendaagse fiscaal regime. Een fiscaal recht duidelijk buiten de sfeer van het belangrijk aanknopingspunt hiervoor is de privaatrecht houden (ibid., 27). definitie van belastingen in de hedendaagse fiscale rechtsleer. Laten we voor deze defini- “…Belasting is geen contract, belas- tie beginnen bij een autoriteit als H.J. Hofstra ting is geen betaling waar een aan- (1904-1999). In zijn Inleiding tot het Neder- wijsbare wederdienst tegenover staat. lands belastingrecht (1970) vinden we deze Belasting is geen overeenkomst, er is definitie van belastingen: immers niets overeengekomen…” belastingen zijn uit de verhouding indivi- du-gemeenschap voorvloeiende: Vanuit praktisch oogpunt komt dit belasting- a. gedwongen bijdragen van particuliere begrip zinvol en waarheidsgetrouw over. Het huishoudens aan de overheid waar is namelijk in ons huidig systeem vrijwel uit- b. geen rechtstreekse individuele contrapres- gesloten dat een rechter zich zal uitspreken tatie van de overheid tegenoverstaat, en die tegen degene die door de openbaar aanklager c. krachtens algemene regelen, en anders dan wegens belastingontduiking voor het gerecht

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 90 is gebracht: ‘u had alle recht de aan u opge- vend aannemen. De rechtsleer wordt immers legde belastingen deels niet te betalen. We gebruikt als rechtsbron. Dat wil zeggen, kunnen dagelijks in de kranten lezen dat de de rechtsleer maakt ook gedeeltelijk de collectieve goederen die de overheid levert rechtspraktijk, omdat er in die praktijk ook ver onder de maat zijn. Alleen al het feit dat gekeken wordt hoe ‘geleerden’ tegen bepaalde deze zitting een uur te laat begon is bewijs zaken aankijken. Dat geldt niet alleen voor van het overheidsfalen, want het staatsbedrijf details zoals een definitie van belastingen, dat de treinen moet laten rijden heeft van- het geldt ook in bredere zin, als in de zin dat ochtend weer eens een wanprestatie geleverd. politiek filosofische visies bepalend kunnen Een vertraagde trein is namelijk de reden zijn hoe een systeem op den duur gaat func- dat ik te laat arriveerde op de rechtbank. De tioneren. De Dogmengeschichte van Hofstra’s overheid komt dus haar deel van het sociaal veelgebruikte leerboek-definitie is daarom contract niet afdoende na en ik oordeel dan erg belangrijk. Deze wijst uit dat er inder- ook dat het deel van de belastingsom dat aan daad meer achter zit dan louter beschrijving u is opgelegd en u heeft ontdoken terecht van de fiscale praktijk. In Hofstra’s Inleiding niet heeft betaald.’ tot het Nederlands belastingrecht (1970), maar ook in zijn Socialistische Belastingpolitiek De burger kan zich bij het niet of slechts (1946), gaat hij in op de ontwikkelingsge- gedeeltelijk betalen van een factuur van een schiedenis van dat specifieke belastingbegrip, wanpresterende leverancier beroepen op de als zijnde afgedwongen betalingen zonder regel dat wanprestatie hem kan ontslaan van tegenprestatie. Hofstra wijst daarbij de een betalingsverplichting. Bij een belasting- staatsleer van het sociaal contract resoluut kwestie speelt die privaatrechtelijke over- af (1970, 98; 1946, 11). Het is duidelijk dat weging echter geen rol. De burger kan zich zijn belastingdefinitie in eerste instantie is bij het ontduiken van de aan hem opgelegde terug te voeren op de Nederlandse fiscalist en belastingen niet beroepen op het feit dat de politicus P.W.A. Cort van der Linden (1846- overheid een wanprestatie levert. 1935).

Als men oppervlakkig tegen Hofstra’s leer- Het uitgangspunt van de leer van Cort van boekdefinitie van belastingen aankijkt, dan de Linden, dat hij overnam van de Duitse zou men snel kunnen concluderen dat die econoom Adolph Wagner (1835-1917), is de definitie niet veel meer is dan een algemene zogenaamde ‘organische staatsleer’. In Cort beschrijving van de fiscale praktijk. Mensen van der Linden’s Leerboek der Financiën: krijgen in ruil voor hun inkomstenbelastin- De Theorie der Belastingen (1887) kan men gen immers geen aanwijsbare tegenprestaties lezen dat deze ‘organische staatsleer’ zeker uitgedeeld van de overheid. Maar men kan anti-contractualistisch genoemd kan worden juridische definities niet zomaar als beschrij- (cf. Oppenheim 1893). Cort van der Linden

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 91 verwerpt de leer van het sociaal contract, die van de maatschappij. De Staat als centraal hij de ‘privaatrechtelijk Staatsleer’ noemt, orgaan der gemeenschap eist van alle bur- volgens welke ‘belastingen een overwegend gers ene algemene onderwerping van hunne privaatrechtelijk karakter’ hebben (Cort individuele belangen aan de belangen van van der Linden 1887, 37): ‘zij, die den Staat de natie. Het recht van de Staat om belasting opvatten als een aggregaat van individuën die te heffen is alzo een absoluut recht, gegrond een deel hunner rechten overgedragen heb- onmiddellijk in het wezen van de Staat, – en ben op het gouvernement, moeten er logisch de verplichting der burgers is aan de andere toe komen om in de belastingvordering een kant aan absolute verplichting, onmiddellijk contractuëel recht; in de belastingplicht een voortvloeiende uit het burgerschap [...] De contractuëele verplichting te zien’ (ibid.). Staat heeft een zelfstandig recht op de goede- ren der burgers. Hij neemt niet wat de burger Cort van der Linden bestrijdt dat men be- geliefd af te staan voor zijn belang, maar wat lastingplicht als een contractuele plicht moet de staat toekomt krachtens zijn eigen recht’ zien, als iets dat voortvloeit uit het beginsel (ibid., 40-41). van prestatie-tegenprestatie. Hij erkent wel- iswaar dat die ‘privaatrechtelijke opvatting De organische staatsleer die in de tweede der belasting’ een vanuit de Middeleeuwen helft van de 19e eeuw opkwam en die zegt afkomstige opvatting is en dat deze op het dat de staat een zelfstandig recht heeft op de moment van zijn schrijven nog steeds geop- goederen der burgers, mag gerust geïden- perd wordt. In de Middeleeuwen waren er tificeerd worden als een voortzetting van inderdaad koningen die als tegenprestatie 17e-eeuwse absolutistische belastingidealen voor belastinginkomsten de verdediging van (De Viti de Marco 1936, 116-117; Mann 1978 het land moesten regelen. Deze privaatrech- [1937], 332-334). Niet voor niets komt Cort telijke belastingleer vindt hij aan het eind van der Linden’s theorie bekend te staan als van de negentiende eeuw echter onhoudbaar. de ‘leer van de absolute belastingplicht’ (Van Het zou vervangen moeten worden door Gijn 1929; Hofstra 1946). In plaats van de be- de ‘publiekrechtelijke staatsleer’ (ibid., 71), lastingplicht op te vatten als een contractuele ook wel ‘organische staatsleer’ (ibid., 72). plicht, voortkomend uit een overeenkomst, De visie van deze politieke filosofie is als moet men het zo zien: ‘de belastingplicht volgt: ‘de Staat moet naar deze opvatting niet vloeit voort uit de noodzakelijkheid om het geconstruëerd worden door de fictie van een publiek belang te dienen; belastingplicht is sociaal contract; de Staat vertegenwoordigt een burgerplicht. Ieder onderdeel van het pu- de natuurlijk gevormde gemeenschap, welke bliek belang is den burger als publiek belang zich openbaart in het volksleven; de Staat gelijkwaardig, voor ieder onderdeel moet dus is alzo geen kunstmatig maaksel, maar een ieder burger bijdragen […] gelijk het publiek voortdurend zich ontwikkelend product belang voor den burgen een en ondeelbaar is,

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 92 omdat het niet zijn belang, maar het belang dat offer is vooral recht volgens de organi- is der gemeenschap zoo is ook de belasting- sche staatsleer. plicht een en ondeelbaar, omdat het aandeel van den individu in de door de natie op te Er is bij Cort van der Linden dan ook geen brengen belasting afhankelijk is van zijne be- onderscheid te ontdekken in een belasting- trekking tot alle overige individuen, niet van recht en een belastingethiek. Hij betuigt de voordelen die de uitgaven hem beloven’ bijvoorbeeld niet enerzijds dat de belasting- (Cort van der Linden 1887, 53-54). plicht een wettelijke plicht is die voortkomt uit de noodzakelijkheid het publiek belang Volgens de organische staatsleer staat het te dienen, terwijl er daarbij ook een ‘ethische individu beneden de gemeenschap, de maat- plicht’ bestaat om die belastingen te beta- schappij of de staat (Cort van der Linden len die voortkomt uit iets anders, zoals een 1884, 193). Daaruit volgt volgens Cort van wederzijds voordeel tussen maatschappij der Linden zijn belastingplicht als zijnde een en burgers. Volgens Cort van der Linden’s bijzondere toepassing van de algemenere theorie is de plicht belastingen te betalen burgerplicht. Dit is te interpreteren als de zeker niet afgeleid van een aangegaan sociaal gedachte dat belastingplicht an sich niets te contract of het daarmee samenhangende we- maken heeft met de uitgaven van de overheid derzijds voordeel. Het is precies zijn leer van (cf. Hofstra 1946, 98-99). Of de koning nu de absolute belastingplicht die, mede door een weg laat aanleggen, een weeshuis sticht Hofstra, tot de dag van vandaag onderwezen of een paleis voor zichzelf laat bouwen, het is wordt in de rechtsfaculteiten als de definitie weliswaar in het ‘algemeen belang’, maar het van belastingen. Die definitie, zoals deze in gaat individuele burgers niets aan. Belastin- fiscale leerboeken wordt gegeven, is dus niet gen zijn daarom een last of offer in de ogen louter beschrijvend en zeker niet ideolo- van de burger, belastingen zijn voor hem gie-vrij. Het is een product van het absolutis- geen prijs. De leer van de absolute belasting- me en de organische staatsleer.3 Het draagt plicht bedoelt daarmee méér dan alleen de een eigen ‘ethiek’ in zich; de ondergeschikt- feitelijke constatering dat er belastingen zijn heid van het individu aan de maatschappij. die, vanuit de burger gezien, in geen verhou- ding of causaal verband staan tot het genie- Voordat we de leer van Cort van der Linden ten van ‘publieke’ of meer specifieke over- verlaten kunnen we vaststellen dat hij twee heidsdiensten2. Normatief gezien beschouwt ‘fiscaal-ethische’ ideeën heeft behandeld over deze leer belasting als een opoffering die de ‘belastingplicht’. De ene is de publiekrechte- burger moet dulden wegens zijn onderdanig- lijke gedachte van de burgerplicht, de andere heid aan de staat of maatschappij. Belasting de privaatrechtelijke gedachte van de con- is een offer en dat offer is niet slechts een feit, tractuele plicht. Maar Cort van der Linden identificeert nog een derde fiscaal-ethische

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 93 opvatting over belastingplicht, een idee dat In de praktijk zal het niet altijd gemakkelijk samenhangt met het contractdenken: ‘voor zijn de grenslijn te trekken tusschen socia- degene die het recht alleen erkent in gelijke listische maatregelen en maatregelen, welke opweging van dienst en wederdienst, is het door de Staatkunde van voorzichtige voor- moderne beginsel van belastingrecht een uitgang worden aanbevolen. Wat meer zegt, beginsel van roof. De Staat neemt waar het de socialisten zullen in den Modernen Staat te krijgen is, neemt zonder aequivalente ver- hoe langer hoe meer inrichtingen en wetten goeding’ (Cort van der Linden 1887, 79). kunnen aanwijzen, welke zij als voortekenen van den komenden socialistenstaat zullen be- Cort van der Linden behandelt dit als een groeten (Cort van der Linden 1887, 89). bezwaar dat komt uit de hoek van diegenen die met het verlaten van het privaatrechtelijk Maar degenen die het moderne beginsel van belastingbeginsel een te grote uitdijing van belastingrecht als een beginsel van roof be- de staatsfuncties vrezen. Het is een kritiek- stempelen, uit vrees voor de socialistenstaat, punt dat ook te vinden is bij de vergelijkende kunnen gerust zijn, als we Cort van der Lin- verhandeling van A. van Gijn (1866-1933) den mogen vertrouwen: ‘de moderne Staatsi- op het gebied van de belangentheorie (zo- dee leidt ook in haar uiterste consequentiën als de leer van het sociaal contract in het niet tot het socialisme, al moge het waar zijn vakgebied van de openbare financiën werd dat zij een eindweegs te zamen gaan.’ (ibid.) genoemd) en de leer van de absolute belas- tingplicht. Die laatste geeft volgens Van Gijn Inderdaad zullen ze in ieder geval een eind- geen beginselen hoever de staat mag gaan weegs tezamen gaan. Het feit dat Cort van met belastingheffing, terwijl die eerste dat der Linden aan het begin van zijn Leerboek wel doet (Van Gijn 1929, 33-34). Volgens der Financiën stelt dat de staat zich niet het contractualisme int een goede koning beperkt tot de taak van rechtsstaat, maar zich belastingen die men als prijs kan zien voor ontwikkelt tot een ‘Cultur und Wohlfahrt- zijn wederdiensten; een tiran gebruikt de staat’, voorspelt in feite al de komst van de belastingdienst als roofapparaat. Het privaat- semi-totalitaire welvaartsstaat (ibid., 9). Want rechtelijke belastingbeginsel wordt geacht te hoe kan die zwaar belastende en herverde- fungeren als de grens tussen het toelaatbare lende welvaartsstaat anders mogelijk zijn en het ontoelaatbare, als een check on power. geworden dan via de institutionalisering van Cort van der Linden erkent de achterliggen- de leer van de absolute belastingplicht? de vrees gedeeltelijk: ‘het valt niet te ontken- nen dat de publiekrechtelijke Staat veel nader Absolutisme en socialisme verwant is aan het ideaal der socialisten dan Dat de organische staatsleer, als voortbor- de Staat, welke geheel naar het beginsel van duursel op het koninklijk absolutisme, in geven en wedergeven wordt geconstrueerd. haar uiterste consequenties niet tot het

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 94 socialisme leidt, zoals Cort van der Linden kijkje in Socialistische Belastingpolitiek, door beweerde, is een gemakkelijk weerlegbare samen te vatten hoe Hofstra van absolutisme stelling. In ideologisch opzicht althans. Want naar socialisme beweegt, legt wellicht wat overduidelijk ligt het socialisme ideologisch bloot over de ethische rode draad die wordt gezien in het verlengde van het absolutisme. gevolgd in de fiscale geleerdheid. Waar de extreme absolutistische school zegt dat de koning eigenaar is van de goede- In Socialistische Belastingpolitiek is Hofstra’s ren van zijn onderdanen, zodat die koning doel om de rol van belastingen voor het goederen kan confisqueren wanneer hij wil, socialisme te onderzoeken. Dit is op zich daar zegt het socialisme dat die koning nog wel een interessante vraag. Immers, in het verder moet gaan dan dat. De koning moet tijdperk waarin de echte socialistische eco- niet alleen in formele zin de eigenaar zijn van nomie is begonnen heeft de meest extreme alle goederen in zijn rijk, hij moet van al die belasting denkbaar – de confiscatie van alle goederen in ieder geval alle productiegoede- productiemiddelen door de staat – reeds ren onder zijn centrale besturing nemen! De plaatsgevonden. Onder een socialistische kanttekening is slechts dat het socialisme het planeconomie is er vervolgens een centraal woordje ‘koning’ vervangt door ‘maatschap- planningsorgaan dat de productiemiddelen pij’. beheert en daarmee zorg moet dragen om ieder een inkomen te verschaffen. In prin- “…onder het pure socialisme zijn cipe zou dat centraal planningsorgaan ook belastingen niet meer echt nodig, iedereen naar behoefte en in natura kunnen omdat de fiscus alles al heeft gecon- uitbetalen. Onder het socialisme hoeft dat fisqueerd…” centraal planorgaan dus niet echt de rol van een fiscus op zich te nemen, door met We komen dan aan bij Hofstra’s Socialis- regelmaat een deel van iemands inkomen in tische Belastingpolitiek (1946). Dit is het te vorderen. De staat verschaft onder het so- schoolvoorbeeld van het doortrekken van cialisme immers eenieder een inkomen – zo het absolutisme en de organische staatsleer is het idee althans. Waarom zou de staat dan richting een socialistisch uiterste. Hofstra iemand te veel uitkeren, om vervolgens weer werd geprezen als ‘de bloem van de vader- wat terug te nemen? Dat zou geen efficiënte landse fiscalisten’ (De Kam 1977, 122); ‘de planning zijn. Kortom, onder het pure soci- Hercules onder de Nederlandse fiscalisten’ alisme zijn belastingen niet meer echt nodig, (Hol & Mobach 1994, 242), en ‘de grootste omdat de fiscus alles al heeft geconfisqueerd fiscalist van de vorige eeuw’ (Gribnau 2012, (Mann 1978 [1937]). Hoe kijkt Hofstra tegen 39). Onder fiscalisten schijnt het verkrijgen dit punt aan? Wat moet het socialisme van van de prof. mr. H.J. Hofstra-penning als een belastingen vinden? noemenswaardige eer gezien te worden! Een

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 95 Hofstra is van mening dat in de periode ziet Hofstra belastingen als een belangrijk waarin hij schrijft er een historische over- hulpmiddel op weg naar de socialisatie van gang plaatsvindt van de markteconomie naar de productiemiddelen. het socialisme. Hofstra (1946) vindt tegelij- kertijd dat deze overgang niet via een snelle Voor zover Hofstra zijn gedachtegang over revolutie – een relatief korte gewelddadige socialisme en belastingen in ethische termen confiscatie in de stijl van de Oktoberrevolutie verwoordt, is hij daar stellig over: ‘het socia- – maar via een langzamere weg moet plaats- lisme bedoelt, het egoïstisch beginsel van de vinden. De vrije volkshuishouding, waar pro- samenleving te vervangen door een beginsel ductie een zaak van afzonderlijke individuen van zedelijke waarde, te weten dat de arbeid is, moet eerst door een ‘gebonden volkshuis- dienst is aan de gemeenschap, buiten welke houding’ vervangen worden, waar productie wij naar aard en aanleg niet kunnen, buiten principieel een zaak van de gemeenschap is welke wij ook niet willen leven. Socialisme is, (ibid., 107). Daarna komt pas het echte soci- zegt H. Roland Holst, ‘de wil tot broederlijke alisme. In de vrije volkshuishouding zijn de gerechtigheid, de wil tot verwerkelijking van productiemiddelen- en de productieresulta- de gemeenschapsgedachte, en de wil om voor ten in private handen. Maar in de gebonden de verwerkelijking (van een en ander) te wer- volkshuishouding zijn de productiemiddelen ken, te strijden, offers te brengen en te lijden’. slechts gedelegeerd aan private handen en Op deze in wezen idealistische en ethische richt de overheid zich op het verzamelen grondslag van het socialisme moet de nadruk van het productieresultaat. Het principiële worden gelegd’ (1946, 122). verschil is dat in een vrije markteconomie iemands inkomen primair van hemzelf is. Ethiek wordt uitgelegd als een as die loopt Maar in ‘de gebonden volkshuishouding is van eigenbelang naar zelfopoffering. Hoe primair het totale inkomen van de gemeen- meer zelfopoffering, hoe zedelijker men leeft. schap’, aldus Hofstra (ibid., 112). De basale Maar dat is niet alles. Zelfopoffering wordt manier waarop de economie dan zal functio- verbonden aan een gemeenschapsgedachte: neren is weliswaar kapitalistisch, maar omdat zelfopoffering moet gericht zijn op wat de de maatschappij een voorrecht op de produc- gemeenschap nodig heeft. Hofstra eindigt tieresultaten heeft opgeëist, is het bruto inko- zijn fiscale leer in Socialistische Belastingpo- men dat men in die markteconomie ontvangt litiek met eenzelfde gedachte als hij dat boek slechts iets dat toevalligerwijze ‘door den begint, met de ‘onvoorwaardelijke aanvaar- kas van den belastingplichtige loopt, doch ding van de gemeenschapsgedachte’ (1946, dat aan anderen toekomt’ (ibid., 113-114). 289). Wij zijn bij Hofstra aanbeland bij de Belastingen spelen in de tussenfase dus de totalitaire leer die stelt dat het individu zijn rol van het invorderen van wat principieel geweten moet uitschakelen; hij moet doen aan de maatschappij toebehoort. Daarnaast wat hem wordt opgedragen door onegoïsti-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 96 sche communistische partijleden die als geen private sector. Het zal de lezer waarschijnlijk ander aanvoelen wat de gemeenschapsge- niet verbazen dat de leer van de absolute be- dachte concreet inhoudt; de leer die stelt dat lastingplicht wat mij betreft verworpen kan het individu gereduceerd moet worden tot worden als vorm van belastingethiek. Tege- lastdier. lijkertijd hoop ik te hebben laten zien dat de leer van het sociaal contract uiteraard geen Conclusie absolute intrinsieke motivatie kan geven Wie belastingen ontduikt, loopt het risico om belastingen te betalen. Een contractuele betrapt te worden door de belastinginspec- plicht is immers een voorwaardelijke plicht. teur en daarmee is er ook het risico een boete De aanhangers van een contractuele belas- krijgen of in de gevangenis te belanden. Dat tingplicht zouden daarom niet alleen moeten risico zal echter vaak erg klein zijn. De be- aantonen waarom het sociaal contract het lastingethiek wordt in dit kader vaak opge- juiste concept is om het bestaan van de over- vat – zo krijg ik sterk de indruk – om naast heid op te funderen, zij moeten daarbij ook die extrinsieke motivatie ook een intrinsieke aangeven aan welke concrete voorwaarden motivatie te bieden om de belastingen niet te de overheid moet voldoen om die intrinsieke ontduiken. Belastingethiek wordt daarnaast motivatie effectief te maken. De belangrijkste ook gebruikt om mensen te overtuigen niet algemene voorwaarde lijkt mij in ieder geval te ver te gaan met belastingontwijking, want dat het fiscaal regime ten eerste het beginsel bij belastingontwijking ontbreekt immers van een contractuele belastingplicht moe- per definitie die externe motivatie van het ten accepteren, met de daaraan gekoppelde vermijden van boetes of gevangenisstraf. Wie privaatrechtelijke gedachte van wederzijdse bekend is met de geschiedenis van de poli- verplichtingen tussen burgers en overheid. tieke filosofie op het fiscale gebied – waarvan Zolang het Nederlandse fiscaal regime echter dit artikel slechts een onvolledige schets is de leer van de absolute belastingplicht han- – zal zien dat in dergelijke belastingethiek teert als definitie van belastingen, lijkt mij meestal één van twee bekende wegen wordt het bijzonder ingewikkeld om op grond van bewandeld. Sommige belastingethici bewan- de leer van het sociaal contract een deug- delen de weg van de absolute belastingplicht delijke intrinsieke motivatie te formuleren en proberen aan te tonen dat iemands inko- om onder dat fiscaal regime belastingen te men of bezittingen in beginsel toebehoren betalen. aan de koning, de maatschappij of het ‘alge- meen belang’. Andere belastingethici gebrui- Desondanks zijn er in de hedendaagse aca- ken de contractuele gedachte dat belastingen demische wereld enkele fiscaal juristen die (als prijs van publieke goederen) om dezelfde weliswaar weten dat het Nederlandse fiscaal intrinsieke redenen betaald moeten worden regime de leer van de absolute belastingplicht als de factuur van afgeleverde goederen in de hanteert, maar zonder scrupules de leer van

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 97 het sociaal contract propageren als intrin- • Eisenhart, H., Die Kunst der Besteuerung, sieke motivatie om belastingen te betalen. Berlijn, 1868. Waarom zij dat doen zal de centrale vraag zijn van het hier opvolgende artikel. • Gribnau, J.L.M., Vertrouwen, legitimiteit en belastingen. Tilburg, 2012.

Drs. Ph.G. Ruijs studeerde bedrijfskunde aan • Jouvenel, B. de, Du pouvoir. Paris, 1972. Nyenrode Business Universiteit en is werk- zaam als account manager bij een handels- • Henshall, N., The Myth of Absolutism: Change and Continuity in Early Modern European History firma. London, 1992

• Hofstra, H.J. ,Socialistische belastingpolitiek. Literatuurlijst Amsterdam, 1946. • Baumgartner, F.J., Radical reactionaries: the political thought of the French Catholic League. • Hofstra, H.J., Inleiding tot het Nederlands belas- Genève, 1976. tingrecht. Deventer, 1970.

• Bossuet, J.B., Politique tirée des propres paroles • Hol, S. en H. Mobach, ‘Hendrik J. Hofstra. de l´ecriture-sainte. Parijs, 1714. Socialistische belastingpolitiek tussen zuinig beheer en maatschappijhervorming’, in: Vijftiende • Church, W.F., Constitutional thought in sixteen- jaarboek voor het democratisch socialisme, 1994, th-century France: a study in the evolution of ideas. pp. 228-246. New York, 1969.

• Gijn, A. van, ‘De Algemeene Beginselen voor • Creveld, M. van, The Rise and Decline of the de heffing van belastingen’, in: Geschriften van de State. Cambridge, 1999. vereeniging voor belastingwetenschap, 1929, nr .8.

• Cort van der Linden, P.W.A., ‘Belastingbegrip- • Kam, F. de, Betalen is voor de dommen. Over de pen’, in: De Gids, vol. 48, 1884. miljarden mazen in ons belastingstelsel. Amster- dam, 1977. • Cort van der Linden, P.W.A., Leerboek der Financiën: De Theorie der Belastingen. ‘s-Graven- • Kern, F., Gottesgnadentum und Widerstands- hage, 1887. recht im frühen Mittelalter. Darmstad, 1973.

• Dur, P., ‘The Right of Taxation in the Political • Kern, F., ‘Recht und Verfassung im Mittelalter’, Theory of the French Religious Wars’, in: The in: Historische Zeitschrift, 1919, vol. 120, pp. 1-79. Journal of Modern History, 1945, vol. 17, nr.4, pp.289-303.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 98 • Lempereur, P., De la manière de négocier avec 2. Klassieke economen als J.B. Say zagen belastin- les souverains. Genève, 2002 gen (impots) letterlijk als een last of opoffering. Maar dat was louter een feitelijke constatering, er • Mann, F.K., Steuerpolitische Ideale: verglei- hing geen rechtsfilosofie aan vast die deze last ook chende Studien zur Geschichte der ökonomi- als juist bestempelde. schen und politischen Ideen und ihres Wirkens in der öffentlichen Meinung, 1600-1935: Vol. 5. 3. Het bij elkaar brengen van het beschrijvende G. Erfurt, 1978. Sein en normatieve Sollen was kenmerkend voor de methode waarmee Hugo Eisenhart, een grond- • Mariana S.J. Juan de, ‘A treatise on the alterati- legger van de organische staatsleer en de ‘abso- on of money’ [1609], in: Stephen J., Grabill (red.) luten Steurenpflicht’, te werk ging (Stark, 1994, Sourcebook in Late-Scholastic Monetary Theory, pp.23-26; Eisenhart, 1868, p.9). Dit sluit nauw Plymouth, 2007. aan bij de duidelijke invloed van het historicisme op Cort van der Linden: Ieder tijdperk heeft zijn • Oppenheim, J., De Theorie van den Organischen eigen recht: Hoe het is, zo moet het ook zijn. Als Staat en hare waarde voor onze tijd. Groningen, het tijdperk van de organische staat is gekomen, 1893. dan is het ook rechtvaardig.

• Rawls, J., A Theory of Justice (revised edition), Cambridge, 1999.

• Stark, W., History and historians of political economy. London, 1994.

• Viti de Marco, A. de, First Principles of Public Finance. London, 1936.

• Wolfe, M., ‘Jean Bodin on taxes: The sovereign- ty-taxes paradox’, Political science quarterly, 1968, vol. 83, nr. 2, pp. 268-284.

• Zoller, E., Introduction to public law: A compa- rative study. Brill, 2008.

______1. Het ‘Rex per absurde dicitur rerum omnium in suo regno proprie dominus’ lijkt Rosseaus overigens toe te wijzen aan Jean de Gerson (1363- 1429).

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 99 De façade van de Rawlsiaanse belastingethiek Over de belastingleer in het contractdenken II door Philip Ruijs sche pleidooien van Happé en Gribnau lijken vooral gericht aan het adres van juristen die Inleiding belastingontwijkende constructies opzetten. Er is in 2016 veel nieuws over belastingont- Voor hun belastingethiek bouwen zij niet zo- wijking- en ontduiking geweest. De Pana- zeer voort op de wetboeken en de alledaagse mapapers onthulden dat veel individuen aan fiscale rechtsleer, maar vooral op de politieke belastingontwijking en wellicht zelfs belas- filosofie van het sociaal contract – het con- tingontduiking doen. De term ‘aggressieve tractdenken. Ze baseren hun belastingethiek taxplanning’ duikt steeds vaker op om aan te op de leer van het sociaal contract volgens duiden dat de uitersten van de wet worden John Rawls (1921-2002). opgezocht om belastingen te ontduiken. On- getwijfeld gaat een deel van die taxplanning Het Rawlsiaanse contractdenken heeft een activiteiten, buiten het zicht van de fiscus, grote stempel gedrukt op de politieke filo- de grens van het legale over en kan dan als sofie in het algemeen en juist daarom is het belastingontduiking getypeerd worden. De pleidooi van Happé en Gribnau interessant fiscalisten R.H. Happé en J.LM. Gribnau, voor een breder publiek dan alleen de kring specialisten op het gebied van belastin- van fiscalisten. Wat ik ten eerste wil betogen gethiek, behoren in Nederland tot de felste in dit artikel is dat hun Rawlsiaanse belas- tegenstanders van agressieve taxplanning tingethiek een façade vormt voor het fiscaal (Happé 2011a; Gribnau 2011). De fiscaalethi- regime dat wij in Nederland kennen. Met

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 100 andere woorden, hun belastingethiek is een tingen te betalen. Dit leidt mij tot de vraag poging om de werkelijkheid van het Neder- die ik probeer te beantwoorden in de laatste landse fiscaal regime mooier te maken dan twee paragrafen: waarom is het zo dat Happé die is. en Gribnau, die heel goed moeten weten dat het Nederlandse belastingsysteem de leer van Om deze stelling te verdedigen wil ik in de de absolute belastingplicht hanteert, toch de volgende paragraaf de twee belangrijkste Rawlsiaanse belastingethiek bepleiten? Ik uitgangspunten van de belastingethiek van probeer dit in de zesde paragraaf te verklaren Happé en Gribnau uiteenzetten. Dit zijn het door te laten zien dat het contractdenken, na anti-wetspositivisme en het Rawlsiaanse een lange dip in populariteit, weer helemaal contractdenken. In de derde paragraaf wil ik in de mode is. In de laatste paragraaf probeer een commentaar leveren op de de antiposi- ik een additionele verklaring te geven via de tivistische houding van beide auteurs. In de theorie van de fiscale illusie. vierde paragraaf wil ik hun identificatie van Rawls’ contractdenken met het Nederlandse De belastingethiek van Happé rechtssysteem en de verzorgingsstaat bekriti- en Gribnau. seren vanuit het standpunt van Rawls’ meest De belastingethiek van Happé en Gribnau bekende werk, A Theory of Justice. In de vijf- kenmerkt zich door twee belangrijke uit- de paragraaf bekritiseer ik deze identificatie gangspunten. Het is ten eerste antipositivis- nogmaals, maar dan vanuit het gezichtspunt tisch en ten tweede ontleent het beginselen van een eerdere discussie in de Nederlandse aan de leer van het sociaal contract, in het belastingwetenschap. Dit is de discussie tus- bijzonder het contractdenken van John Ra- sen de leer van het sociaal contract enerzijds wls. Happé duidt de ‘ideologie van het fiscale en anderzijds de leer van de absolute belas- wetspositivisme’ als een ideologie die een tingplicht, een debat dat in het eerste deel strikte scheiding van recht en ethiek inhoudt, van deze artikelenreeks uitgebreid ter sprake een ideologie waar hij stelling tegen neemt kwam. Vanuit deze discussie is namelijk te (Happé 2011a, 23). Ook volgens Gribnau is zien dat het Nederlandse belastingsysteem het belastingrecht meer dan slechts een ‘mo- helemaal niet te typeren is als een stelsel dat reel neutraal systeem van regels’ (Gribnau gebaseerd is op het contractdenken. Het is 2013, 548). Stelling nemen tégen dat wets- eerder een absolutistisch gebouw waar Hap- positivisme betekent in deze zin om stelling pé en Gribnau een Rawlsiaanse façade aan te nemen vóór de ideologie dat het fiscaal trachten te plakken. In de zesde paragraaf recht een zedelijke essentie heeft. Wie zijn kom ik daarom met de tussenconclusie dat belastingen volledig betaalt maakt dus niet de Rawlsiaanse belastingethiek zeker geen slechts de keuze om het risico te vermijden deugdelijke intrinsieke motivatie vormt om betrapt te worden op belastingontduiking en onder dat Nederlandse fiscaal regime belas- een boete te krijgen of in de gevangenis te

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 101 belanden. Belastingethiek lijkt dus het geven onjuist […] Wij hebben op allerlei manieren van een intrinsieke motivatie om belastingen profijt van – vaak onbekende – anderen in de te betalen. maatschappij en dat schept een verplichting ook zelf bij te dragen’ (Gribnau 2011, 81). Naast dit anti-wetspositivisme sluit de belas- tingethiek van Happé duidelijk aan bij de leer Ook Gribnau ontleent zijn definitie van de van het sociaal contract, in het bijzonder die term ‘maatschappij’ aan Rawls. Hij stelt: ‘be- van Rawls: ‘in navolging van Rawls heb ik de lastingen zijn bijdragen aan de maatschappij, samenleving getypeerd als een samenwer- die gezien kan worden als een “coöperatieve kingsverband dat tot wederzijds voordeel van onderneming tot wederzijds voordeel” ’ de leden van die maatschappij strekt. Rawls (Gribnau 2014, 174). schetst een hypothetisch sociaal contract: de- genen die zo’n sociaal contract willen sluiten De belastingleer die gebaseerd is op het zullen een aantal beginselen formuleren om contractdenken wordt ook wel de belangen- hun echte samenleving tot een rechtvaardige theorie genoemd (Van Gijn 1929, 27; Kim- samenleving te maken. Voor ons onderwerp man 2004, 118). De plicht om belastingen is van belang dat inrichting van een recht- te betalen komt volgens de belangentheorie vaardige samenleving noodzakelijkerwijs voort uit het profijt dat de burger geniet van financiering vereist. Ook collectieve goede- publieke goederen. Het kernidee van deze ren, public goods, vereisen een financiële contractualistische belastingleer is simpelweg bijdrage van de leden van de maatschappij. dat belastingen als een prijs moeten worden Kortom: in een rechtvaardige samenleving gezien die betaald wordt voor de voorziening is het nodig dat iedere burger zijn fiscale fair van publieke goederen (Kimman 2004, 118). share bijdraagt’ (Happé 2011a, 65-66). Happé noemt de bijdrage die eenieder vol- In Gribnau’s bewoordingen: ‘uitgangspunt is gens hem moet leveren aan de maatschappij de wederkerige erkenning als vrije en gelijke de fiscale fair share(Happé 2011a, 43). Dit leden van de samenleving. Deze gedachte sluit retorisch mooi aan bij Rawls’ conceptie ligt ten grondslag aan het bekende idee van van het recht dat bekend staat als justice as het sociaal contract. Door onze instemming fairness. De ethische plicht om die fisca- met het sociaal contract zijn wij verplicht de le fair share af te dragen noemt Happé de overheid en haar wetten te gehoorzamen. Nu fair-shareplicht. Die plicht vereist juridische hebben de meeste van ons natuurlijk niet een vormgeving in de zin van belastingwetten. dergelijk sociaal contract ondertekend. Wij Hier komt dan de tweede ethische plicht, hebben dus niet autonoom ingestemd met de nakomingsplicht naar voren: ‘de nako- zo’n overeenkomst. Bindt zij daarom niet? mingsplicht [is] het middel om de fair-share- Enkel instemming als criterium gebruiken is plicht te realiseren: men komt de wetgeving

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 102 na en levert zijn bijdrage aan de samenleving belastingdienst is gepreoccupeerd met het overeenkomstig de redelijke verwachtingen collecteren van belastinginkomsten. Door die men in de samenleving jegens elkaar je echter de doelstellingen en de bestaansre- mag hebben’ (ibid.). De wetten komen echter denen voor belastingen in te denken – het vaak tekort omdat men met wetgeving niet voorzien van publieke goederen – kunnen in staat is ieder zijn volledige fair share in de we belastingwetgeving niet meer als moreel kosten van publieke goederen op te leggen. neutraal of ‘geesteloos’ voorstellen. De agres- Er zijn nu eenmaal altijd gaten in de wet. sieve taxplanners handelen weliswaar legaal Hoeveel gaten in de wet er ook gedicht wor- maar bekommeren zich in het geheel niet om den, er zullen voor sommige mensen altijd de bestaansredenen en de doelstellingen van mogelijkheden zijn om op een legale manier belastinginning. Deze agressieve taxplanners grote bedragen aan belastingen te ontwijken. willen wel de baten van de publieke goe- De nakomingsplicht moet men dan ook deren, maar niet de lasten. Zij worden free niet alleen opvatten als het nakomen van de riders genoemd, een ietwat negatief kwali- letter van de wet, maar ook als de plicht om ficerende term uit de door de economische de geest van de wet na te komen. Die geest wetenschap voortgebrachte theorie van pu- of bedoeling van de wet is immers – volgens blieke goederen. Door middel van een posi- Happé – om ieder zijn fiscale fair share te tivistische of ‘instrumentalistische’ interpre- laten betalen. Het besef van die ethische tatie van het belastingrecht, die vermijdt om fair-shareplicht moet mensen er zowel van belastingrecht te zien als ‘moreel fenomeen’ weerhouden om belastingen te ontduiken (Gribnau 2013) of vermijdt te handelen in (belastingfraude) als op verregaande manie- de ‘geest van de wet’ (Happé 2011), gedragen ren te ontwijken (aggressieve taxplanning). free riders zich niet wederkerig ten opzichte Met andere woorden, de intrinsieke motiva- van de rest van de maatschappij. Diegenen tie om geen belastingfraude te begaan – dat die de grenzen van de wet opzoeken, door wil zeggen, de motivatie die losstaat van de heel ver te gaan in legale belastingontwijking, externe prikkels van boetes en gevangenis- zijn volgens Happé onethisch bezig (Berent- straf – is bij Happé dezelfde als de intrinsieke sen 2015). A fortiori geldt dit natuurlijk voor motivatie om belastingen niet al te veel te de mensen die zich helemaal niet aan de wet ontwijken. houden en de belastingen ontduiken, want ‘moreel handelende personen houden zich Zowel het anti-wetspositivisme als het con- aan de wet’ (Gribnau 2014, 180). Gribnau tractdenken zijn met elkaar verweven in het impliceert overduidelijk dat belastingontdui- gedachtengoed van Happé en Gribnau. Het kers immoreel handelen. fiscaal regime zelf refereert immers zelden aan de doeleinden waarvoor de belas- Wie nummer 243 van de Geschriften van tinginkomsten gebruikt gaan worden. De de Vereniging voor Belastingwetenschap uit

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 103 het jaar 2011 leest, waarin de professoren vieskantoor te jagen? Een concurrerend Happé en Gribnau hun belastingethiek op de kantoor dat zich niets van Rawls aantrekt meest uitgebreide manier hebben uiteenge- en dat wel bereid is de grenzen van de wet zet in twee zogenaamde Preadviezen, moet opzoek te zoeken? Hoewel ik deze en soort- welhaast de indruk krijgen dat er een debat gelijke kritiek op Happé en Gribnau heel speelt met aan de ene kant de ‘ethiek’ van goed begrijp raakt het echter niet de kern de Rawlsiaanse belangentheorie en aan de van de zaak. Beide auteurs hebben namelijk andere kant het ‘egoïsme’ van de belastingad- niet alleen een belastingethiek geformuleerd viseurs en hun cliënten. In zijn veroordeling die een ‘intrinsieke motivatie’ behelst om van agressieve taxplanning stelde Happé geen agressieve taxplanning toe te passen, namelijk: ‘de keuze voor het fiscaal egoïsme hun belastingethiek behelst tegelijkertijd ook betekent de weigering om ethische overwe- een ‘intrinsieke motivatie’ om geen belasting- gingen toe te laten bij de vraag hoe met het fraude te plegen. Deze intrinsieke motivatie recht om te gaan’ (Happé 2011a, 52; cf. Grib- is grotendeels gebaseerd op de leer van het nau 2011, 165). Interessant is dat het boven- sociaal contract en gaat niet alleen de mede- genoemde nummer van de Geschriften ook werkers van belastingadvieskantoren aan. De kritiek bevat op de belastingethiek van Hap- vraag is of het propageren van die Rawlsiaan- pé, kritiek die geuit werd op de bijeenkomst se leer van het sociaal contract, als ‘intrinsie- van de Vereniging voor Belastingwetenschap ke motivatie’ om belastingen te betalen, wel waarin de Preadviezen werden behandeld. of niet deugt. De heftigste verdediging van belastingontwij- king tegenover de belastingethiek van Happé Positivisme en ethiek was misschien wel deze: ‘ons internationale Het is praktisch om eerst wat te zeggen over bedrijfsleven levert een strijd op leven en de stellingname van Happé en Gribnau tegen dood met bedrijven uit andere landen […] het wetspositivisme. Van oudsher wordt Dáár wordt de hete adem van de globalise- in de rechtsleer het positivisme namelijk ring gevoeld en niet binnen de muren van de geïdentificeerd door de grondstelling dat de Nederlandse universitaire faculteiten [...] Wat wetgevende staat (c.q. koning of parlement) is er tegen om in deze context de grenzen van de enige rechtsbron is (Van den Berge 2014). het recht te verkennen? Let op: het is geen De achterliggende gedachte van dat positi- fraude’ (Strik 2010, 186-187). Hoewel deze visme is dat de wetgever bepaalt wat recht verdediging ietwat gechargeerd is aangezet, of onrecht is. Die gedachte wordt traditio- is ze heel begrijpelijk. Moet de binnen de neel bestreden door de natuurrechtsleer. De Nederlandse universiteitsmuren opgedane rechtsbron in de natuurrechtsleer is dan ook kennis van het Rawlsiaanse contractdenken het recht dat met de rede ontdekt kan wor- de belastingadviseur nu gaan helpen om zijn den – wat het natuurrecht wordt genoemd – cliënten naar het concurrerende belastingad- niet een koning of parlement die de wet uit-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 104 vaardigt. Happé en Gribnau wekken echter bij weer uiteenlopende varianten. Het Loc- nergens de indruk dat zij het wetspositivisme keaanse contractdenken is niet hetzelfde als vanuit de natuurrechtsleer bestrijden. het Rawlsiaanse contractdenken; de liberaal Thorbecke (1798-1872) beoogde iets anders Er zijn dan ook verschillende definities van met zijn organische staatsleer dan de socialist het positivisme (Hart 1961, 253-254). Zo Hofstra (1904-1999). Op welke politieke leer wordt het naar de letter van de wet kijken is het Nederlandse recht, het belastingrecht in plaats van de geest van de wet weleens als in het bijzonder, dus gebaseerd? positivisme geïdentificeerd, zoals Happé lijkt te doen. Daarnaast valt de term positivisme Om de ethiek van het belastingrecht te vaak binnen de kwestie of de wetgeving en verklaren en te verdedigen, gaan Happé en het rechtssysteem van de moderne staat – het Gribnau vooral te rade bij het contractden- positief recht – geheel, gedeeltelijk of juist ken van Rawls. Happé stelt dat Rawls’ eerste geen ethische of morele inhoud heeft. Binnen beginsel van gelijke rechten en vrijheden die discussie wordt het standpunt dat er geen ‘nauwe verwantschap vertoont met bijvoor- noodzakelijk verband bestaat tussen ethiek beeld onze Grondwet’ (Happé 2011a, 41; cf. en moraal enerzijds en het positief recht an- Rawls 1999, 53). Daarnaast is Rawls’ twee- derzijds ook als positivisme geïdentificeerd. de beginsel, volgens welke onder meer de Het anti-wetspositivisme van Happé en herverdeling van inkomen gerechtvaardigd Gribnau past dan ook niet in het kader van zou moeten zijn, ‘eenvoudig te herkennen in het natuurrecht versus het positivisme. Het de politieke ideeën over de verzorgingsstaat past eerder in het kader van de kwestie of er van de laatste zestig jaar’ (Happé 2011a, 42). ethiek in het positief recht zit gebakken of Deze identificatie van het Nederlands rechts- dat we het positief recht moeten beschouwen systeem en de verzorgingsstaat met Rawls’ als een moreel neutraal systeem van regels of contractdenken, wordt echter niet verdedigd iets ertussen in. Ongetwijfeld zit er ethiek in ten opzichte van alternatieve identificaties het recht gebakken. Maar wie het standpunt die men zou kunnen maken. Ook Gribnau inneemt dat er ethiek in het positief recht identificeert Rawls’ contractdenken met de gebakken zit, heeft zijn taak nog niet vol- werkelijkheid, omdat ‘de samenleving als tooid. Er zijn immers verschillende politieke een coöperatieve onderneming gezien kan filosofieën. Welke leer is gevolgd om het worden’ (Gribnau 2011, 80). Het is die coö- rechtssysteem zoals dat nu bestaat vorm te peratieve onderneming waar ieder volgens geven? Is dat het utilisme? Is dat de leer van Gribnau een impliciet sociaal contract mee het sociaal contract, een leer die zelf weer aangaat door de vruchten te plukken van het op een natuurrechtsleer gebaseerd kan zijn? bestaan van die samenleving (ibid., 80-81). Of is het misschien de organische staatsleer? Op basis van deze identificatie wordt vervol- Binnen die politieke filosofieën zijn er daar- gens een Rawlsiaanse belastingethiek gefor-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 105 muleerd die verdedigd wordt tegenover het vaartsstaat was in de jaren zestig. Rawls wees wetspositivisme en van belastingadviseurs en de welvaartsstaat zelfs af. Hij wilde liever een het egoïsme van belastingontwijkers en -ont- ‘property-owning democracy’ (Rawls 1999, duikers. Na zijn Rawlsiaanse belangentheorie xiv). Dat sluit niet uit dat er een bepaalde uiteen te hebben gezet concludeert Happé overlap bestaat tussen het ideale systeem dan ook, haast triomfantelijk: ‘hier staat de volgens Rawls en de welvaartsstaat (of ver- ethiek tegenover het egoïsme, het ongebrei- zorgingsstaat) zoals deze nu bestaat. Rawls’ delde streven naar de fiscaal voordeligste rechtsleer verdedigt namelijk een politieke weg’ (Happé 2011a, 52; cf. Gribnau 2011, 92- maatschappij met een zekere mate van her- 98). Happé en Gribnau manoeuvreren zich verdeling van inkomen en het scheppen van zo wel heel gemakkelijk naar de moral high- ‘gelijke kansen’. Dat zijn zeker zaken die we ground. De Rawlsiaanse belastingethiek hoeft met de welvaartsstaat kunnen associëren. Het zo slechts verdedigd te worden tegenover een is dus niet onredelijk om te stellen dat Rawls’ soort non-ethiek. Hier zien we echter de gro- rechtsleer kan worden gebruikt om bepaalde te tekortkoming van de belastingethiek van elementen van de huidige welvaartsstaat te Happé en Gribnau. De identificatie tussen verdedigen, maar het lijkt mij te ver gaan de Rawlsiaanse idealen en de werkelijkheid om Rawls’ contractdenken te identifice- lijkt mij iets te gemakkelijk en daarbij wordt ren met het Nederlandse rechtssysteem en de Rawlsiaanse belastingethiek niet verde- verzorgingsstaat zoals Happé en Gribnau dat digd ten opzichte van alternatieve ethische doen. Ik denk niet dat een doorslaggevend gedachtes over de belastingplicht. Het is net argument tegen die identificatie in Rawls’ alsof zij het politiek-filosofische landschap contractdenken kan worden gevonden, maar afschilderen als een egoïstische vlakte met in het kader van de belastingethiek is het in het midden een Rawlsiaans heuveltje, om verstandig een paar elementen van Rawls’ vervolgens op dat heuveltje te gaan staan en contractdenken te benoemen. de morele overwinning op te eisen. Rawls houdt het in A Theory of Justice Rawls’ rechtsleer: ideaal of voornamelijk bij de verdediging van zijn beschrijvend? eigen ideale systeem, dat hij justice as fair- De Amerikaanse politiek filosoof John Rawls ness noemt. In A Theory of Justice komt de is het meest bekend vanwege zijn werk A bestrijding van alternatieve politieke theo- Theory of Justice waarin hij een nieuwe rieën echter weinig aan bod. Een belangrijke variant van de leer van het sociaal contract uitzondering daarop is dat Rawls justice as uiteenzette. Rawls’ contactdenken is niet fairness contrasteert met het utilisme. In noodzakelijkerwijs een verdediging van een beide leren is het individu een belangrijk concreet systeem zoals het is, zoals – om element, maar er is een belangrijk verschil. maar wat te noemen – de Amerikaanse wel- Volgens Rawls wil het contractualisme

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 106 primair natuurlijke rechten waarborgen. onrechtvaardig handelt. Rawls behandelt Dit zijn bij Rawls de klassieke grondrechten alleen de situaties die een beetje afwijken van zoals de vrijheid van meningsuiting of het het ideale justice as fairness, wat hij ‘a state of recht om persoonlijke bezittingen te hebben. near justice’ noemt (ibid., 309). In het kader Rawls noemt deze rechten de gelijke vrijhe- van de belastingethiek is dat thema van de den. In het utilisme gaat het echter niet om ‘toestand van bijna-rechtmatigheid’ bijzon- die gelijke vrijheden voor individuen. Het der interessant, omdat het hier niet alleen om utilisme wil juist de optelsom van alle indivi- een ideaal gaat dat als leidraad fungeert voor duele behoeftes, het maatschappelijk nut, zo politici. Het gaat hier om het Rawlsiaanse groot mogelijk maken. Hoewel het individu- contractdenken als leidraad voor de burger, ele nut de elementaire bouwsteen is van dit om de vraag hoe men zou moeten handelen utilisme, zou het zo kunnen zijn dat bepaal- ten opzichte van de overheid wanneer die de grondrechten van een individu worden overheid niet volledig rechtvaardig han- ingeperkt omdat het maatschappelijk nut delt. Het gaat hier bij Rawls om de vraag daar groter van wordt. Wanneer veel mensen wanneer burgerlijke ongehoorzaamheid bijvoorbeeld de behoefte hebben dat nie- en gewetensweigering gerechtvaardigd zijn mand zich in bepaalde opzichten boven het (ibid.). Een interessante vraag die Rawls in maaiveld uitsteekt, dan zou het beperken van dit kader van near-justice behandelt is of je de vrijheid van enkelen om zich boven het de militaire dienstplicht mag weigeren indien maaiveld uit te steken de som van ieders in- de overheid, die in bijna alles aan het ide- dividuele nut kunnen vergroten. Dus als veel aal van justice as fairness voldoet, toch een mensen het vervelend vinden dat Pietje de onrechtvaardige oorlog voert. Rawls, die de hele tijd wint met tennissen, dan zou de som militaire dienstplicht op zich al moeilijk te der individuele behoeftebevrediging groter verdedigen vindt, stelt dat in zo’n geval van worden als Pietje verboden wordt om nog een onrechtvaardige oorlog deze vorm van verder te tennissen. Rawls vindt dat het pure gewetensweigering zeker is toegestaan (ibid., utilisme hierin te ver gaat. Iedereen moet in 331-335). Rawls zegt het niet met zoveel zulke opzichten gelijke vrijheden bezitten. woorden, maar het lijkt er op dat Rawls het Als iedereen mag tennissen, dan Pietje ook, ook gerechtvaardigd acht om te weigeren hoe vervelend een hele hoop andere mensen belastingen te betalen als de overheid een dat ook vinden. onrechtvaardige oorlog voert en je weet dat je belastinggeld die oorlog financiert (ibid., Precies omdat Rawls in A Theory of Justice 324). De kanttekening bij Rawls’ behande- gepreoccupeerd is met het ideale politieke ling van near-justice is echter ook hier weer systeem van justice as fairness is er weinig of deze theorie van toepassing kan zijn op ruimte bij hem voor een behandeling van een situatie zoals deze echt is. Een overheid een de niet-ideale situatie waarin de overheid die in bijna alle opzichten ideaal is, maar

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 107 toch iets totaal anti-ideaals onderneemt als van der Linden (1846-1935) volgens welke een onrechtvaardige oorlog, lijkt mij een we belastingen als een offer moeten zien. erg hypothetisch geval. Want een overheid Publieke goederen moesten volgens Cort van die een onrechtvaardige oorlog voert doet der Linden’s leer van de absolute belasting- naar alle waarschijnlijkheid tegelijkertijd een plicht niet als tegenprestatie voor het betalen hele hoop minder onrechtvaardige dingen. van belastingen worden gezien. Publieke Hoe dan ook, een uitgebreide behandeling goederen waren geen belangenbehartiging of men belastingen mag weigeren – openlijk van individuele behoeftes, maar een belan- of heimelijk – in andere situaties dan het genbehartiging van het algemeen belang. ideale justice as fairness of het bijna-ideale Men moest belastingplicht volgens Cort van near-justice kunnen we niet vinden in Rawls’ der Linden niet zien als een contractuele A Theory of Justice. plicht – zoals in de visie van de leer van het sociaal contract – maar als een burgerplicht De belangentheorie en de leer van de (Cort van der Linden 1877). Eén van de ar- absolute belastingplicht gumenten die Van Gijn tegen de leer van de Voor de belangrijkste argumenten tégen die absolute belastingplicht inbracht was dat die identificatie van Rawls’ contractdenken en leer geen begrenzing van een maximum aan het Nederlandse rechtssysteem, in het bijzon- belastingen behelsde. De belangentheorie der het belastingrecht, hoeven we niet eens had dat volgens Van Gijn wel: het maximum Rawls’ contractdenken door te spitten. Want aan belastingen dat een overheid mocht in- dat Happé en Gribnau hun belangentheorie nen lag op het punt waar belastinginkomsten in stelling brengen tégen het wetspositivisme niet meer aangewend kunnen worden als en het egoïsme van de belastingontwijkers tegenprestatie voor de belastingbetalers (Van kan worden gezien als een frappante wen- Gijn 1929, 33-34). ding in het gebruik van de belangentheorie binnen de Nederlandse belastingwetenschap. Van Gijn was in zijn tijd lid van een uit- Als we namelijk terug gaan naar nummer 8 stervend ras. Want de leer van het sociaal van de Geschriften van de Vereeniging voor contract en de daaraan gekoppelde belangen- Belastingwetenschap uit 1929, waarin Anton theorie verloren alleen maar terrein aan de van Gijn (1866-1933) zijn verdediging van de leer van de absolute belastingplicht (Lloyd belangentheorie uiteenzette, zien we dat de 1901; Hofstra 1946). Die laatstgenoemde belangentheorie toen nog in stelling gebracht was een bijzondere toepassing op het gebied werd tegen de zogenaamde leer van de abso- van de belastingen van een politieke filosofie lute belastingplicht. Van Gijn, die wilde aan- die vanaf de negentiende eeuw grote aan- tonen dat we belastingen als een prijs moe- hang verkreeg, de zogenaamde organische ten zien voor publieke goederen, bestreed staatsleer (Tetteroo 2007). Deze organische namelijk de heersende leer van P.W.A. Cort staatsleer wees de leer van het sociaal con-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 108 tract nadrukkelijk af (Oppenheim 1893); de waar geen aanwijsbare, individuele tegen- staat wordt volgens deze leer feitelijk niet per prestaties tegenover staan. verdrag gesticht (Cort van der Linden 1894, 252) en de staat is ook geen ‘willekeurige De geest van het Nederlandse belastingrecht schepping van den bewusten menschelijken is dat burgers zich niet met de openbare wil’ (Oppenheim 1893, 17-18). Volgens de financiën behoren te bemoeien door hun be- organische staatsleer heeft ‘het organisme lastingplicht te ontduiken (cf. De Braak 1981, staat zijn zelfstandigen levensgrond’ (ibid.). 3). Het meest voor de hand liggende voor- Deze leer ziet de staat als historisch gegroeid beeld van deze geest kan nog in een relatief en zelfstandig wezen: de staat denkt, waar- recente uitspraak van de Hoge Raad worden deert, wil en handelt zelfstandig (Cort van teruggevonden, inzake een vrij principiële der Linden 1894, 245; Hofstra 1970, 106). Er belastingkwestie. Een lid van de begin jaren bestaat volgens de organische staatsleer een tachtig opgerichte Beweging Weigering De- gemeenschappelijk-, publiek- of algemeen fensiebelasting was namelijk in een procedu- belang dat niet identiek is aan de som der in- re verwikkeld om een vermindering van zijn dividuele belangen, maar het overstijgt (Op- belastingaanslag gedaan te krijgen, omdat hij penheim 1893, 19). De organische staatsleer gewetensbezwaren had tegen het meebetalen keert zich tegen de individualistische leer aan de strijdkrachten. Hij kreeg uiteindelijk dat er geen algemeen belang is vast te stellen van de Hoge Raad te horen: ’de verplichting waarvoor een individuele belang geofferd om belasting te betalen luidt algemeen; de mag worden: ‘het publiek belang staat zoo individuele belastingplichtige kan de vol- ver boven den kring der bijzondere belangen, doening aan die verplichting niet – ook niet dat de staat zoo noodig het geheele vermo- gedeeltelijk – afhankelijk stellen van het doel gen, ja het leven van de burgers aan zijn waarvoor de overheid de belasting aanwendt, hoogere doeleinden ondergeschikt maakt’ ook niet op grond van bezwaren ontleend (Cort van der Linden 1884, 193). Het was aan godsdienstige overtuiging of geweten. vooral H.J. Hofstra, een dominante kracht Evenmin is het aan hem om – in overeen- in het Nederlandse fiscaal rechtsgebied, die stemming met zijn overtuiging of geweten de organisch staatsleer en de leer van de – te bepalen voor welke overheidsuitgaven absolute belastingplicht in dat fiscale rechts- hij wèl en voor welke hij niet belasting zal gebied is blijven verdedigen. De definitie betalen’ (Uitspraak 26 april 2000). van belasting, die men kan aantreffen in de fiscale leerboeken zoals Hofstra’s Inleiding tot In de uitspraak komt de ontkoppeling tussen het Nederlands Belastingrecht, is afgeleid van belastingplicht enerzijds en ‘het doel waar- de leer van de absolute belastingplicht, niet voor de overheid de belasting aanwendt’ an- van de belangentheorie. Die definitie is altijd derzijds duidelijk naar voren. De belasting- dat belastingen afgedwongen betalingen zijn plicht komt noch geheel noch gedeeltelijk

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 109 voort uit de overheidsuitgaven voor publieke immers het essentiële kenmerk van het goederen of andere zaken. Deze uitspraak Nederlandse fiscaal regime (Van de Braak van de Hoge Raad is dan ook een bewijs dat 1981). de leer van de absolute belastingplicht, die deze ontkoppeling altijd heeft bepleit, anno Tussenconclusie 2000 nog de harde ethische kern vormt van Het belastingrecht (zoals we dat vinden in de Nederlandse fiscale leer. de praktijk en in de fiscale leerboeken van de afgelopen eeuw) en de belastingethiek De leer van de absolute belastingplicht staat (volgens Happé en Gribnau) komen in hun op het eerste gezicht in schril contrast met strekking dus geheel niet overeen, omdat ze de belastingethiek van Happé en Gribnau. ieder uit verschillende, zelfs met elkaar strij- Want om het fiscale plichtsbesef aan te dige, politieke filosofieën voortkomen. De wakkeren zien deze hoogleraren graag dat belangentheorie komt voort uit de leer van mensen juist wel de koppeling maken tussen het sociaal contract, waarop Rawls de meest belastingen betalen enerzijds en uitgaven aan bekende hedendaagse variant heeft gebouwd. publieke goederen anderzijds. Het verband De leer van de absolute belastingplicht komt tussen de kosten (belasting) en de baten voort uit het absolutisme en de organische (publieke goederen) fungeert immers als de staatsleer. Bij Rawls komen de plichten die intrinsieke motivator achter het vervullen een burger heeft, zoals zijn belastingplicht, van de fair-shareplicht in de Rawlsiaanse voort uit het denkbeeldig sociaal contract belastingethiek. De gedachte is dat men zijn dat hij gesloten heeft. Bij Cort van der medeburgers niet mag schaden door belas- Linden en Hofstra komen die plichten voort tingontduiking of -ontwijking (Rawls 1999, uit de onderdanigheid van de burger aan 500). Het is dan ook opmerkelijk dat Happé de maatschappij. Het zijn echter Cort van en Gribnau de houding van fiscalisten, die der Linden en Hofstra die de Nederlandse zich niet bekommeren om het feit dat met fiscale rechtsleer hebben gedomineerd en belastinginkomsten allerlei publieke uitgaven het een ethische geest hebben gegeven, niet gefinancierd worden, aanduiden als de ‘ideo- Rawls. De stellingname van Happé, die de logie van het wetspositivisme’ (Happé 2011a; Rawlsiaanse definitie van de maatschappij 2011b; Gribnau 2011a, 165). Het zou voor als ‘samenwerkingsverband tot wederzijds hen immers niet zo moeilijk moeten zijn om voordeel’ verheft tot de geest van de wet de leer van de absolute belastingplicht aan te (Happé 2011b) kunnen we dan ook gerust wijzen als de bron van de onbekommerdheid verwerpen. Ook voor professor Gribnau’s van fiscalisten om de publieke uitgaven. De soortgelijke stelling, dat fiscale ‘verplich- irrelevantie van de publieke uitgaven voor de tingen in het kader van deze “cooperative bepaling van de belastingplicht vormt venture” (Rawls) zijn gebaseerd op wederke- righeid’, kunnen we geen bevestiging vinden

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 110 in de traditionele fiscale leer (Gribnau 2013, feit dat de gebruikelijke leerboekdefinitie van 532). Als belastingrecht en belastingethiek belastingen afgeleid is van de anticontrac- wezenlijk verschillende zaken waren, dan tualistische politieke filosofie die Cort van zou er natuurlijk geen tegenspraak zijn in de der Linden en Hofstra aanhingen. Happé pleidooien van Happé en Gribnau. Maar zij studeerde immers onder Hofstra en noemde zijn duidelijk van mening dat belastingrecht hem één van zijn twee leermeesters (Happé en belastingethiek sterk aan elkaar verwant 2011, 7). Ook Gribnau, die coauteur is van zijn: volgens hun anti-wetspositivisme is er een artikel getiteld De lange schaduw van een zekere contractualistische ethiek in het Hofstra (Van den Berge & Gribnau 2014) en belastingrecht gebakken. hem de grootste fiscalist van de vorige eeuw noemde, lijkt goed geïnformeerd over de Het zou een andere zaak zijn als Happé en invloed van Hofstra. Gribnau ten eerste de organische staatsleer en de leer van de absolute belastingplicht Een belastingethiek die het contractdenken verwerpen en ten tweede voorstellen om een hanteert is echter een façade voor een abso- nieuwe geest – het Rawlsiaans contractua- lutistisch gebouw zolang het fiscaal regime lisme – in de fiscale rechtsleer te blazen. Het zelf nog steeds de definitie van belastingen zou dan wel zo fair zijn om daarbij meteen blijft hanteren dat belastingen afgedwon- Rawls’ theorie van gewetensweigering een gen betalingen zijn waar geen aanwijsba- plaats te geven in de fiscale rechtsleer, zodat re tegenprestatie tegenover staat. Zolang principiële belastingplicht-weigeraars niet dergelijke afgedwongen betalingen zonder op voorhand kansloos zijn in de rechtbank tegenprestatie een feit blijven, bestaat er (Rawls 1999). Want als Rawls’ rechtsleer echt immers een ontkoppeling tussen enerzijds de door de rechtbanken als rechtsbron gebruikt contractuele belastingethiek die de intrinsie- zou worden, dan zou een organisatie als de ke motivator moet zijn tot het betalen van Beweging Weigering Defensiebelasting meer belastingen en anderzijds het niet-contrac- kans op succes moeten hebben dan wan- tuele belastingsysteem dat in werkelijkheid neer de rechtbanken inspiratie putten uit de bestaat. Uiteraard is het onwaarschijnlijk dat organische staatsleer. Het openlijk verwerpen een verzorgingsstaat ooit door vrijwillige van de leer van de absolute belastingplicht bijdragen, zodat we de belastingen van een hebben Happé en Gribnau vooralsnog niet dergelijk vrijwillig gefinancierde verzorgings- gedaan. Het kan niet zijn – ik kan het mij staat echt als een prijs kunnen zien zoals we althans niet voorstellen – dat Happé en Grib- ook prijzen in de markt zien. Maar dat doet nau niet weten dat de theorie van het sociaal niet af aan mijn stelling dat een belastin- contract in strijd is met de bestaande leer gethiek die begint met een onjuiste – je kan van het belastingrecht. Happé zou namelijk misschien wel zeggen onoprechte – voorstel- heel goed op de hoogte moeten zijn van het ling van zaken geen goede leidraad kan zijn

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 111 tot het juiste handelen. (2014), een inleiding tot de ethiek voor Hier komen we dan aan bij de eigenlijke universiteitsstudenten, is deze organische vraag: waarom maken twee hoogleraren – staatsleer in ieder geval nergens te beken- de hoogleraren die de afgelopen jaren het nen. Inzake de politieke leren kunnen we er meeste tamtam hebben gemaakt over de wel het utilisme in vinden, en we vinden er belastingethiek – gebruik van de leer van het zelfs twee varianten op het contractdenken sociaal contract als de intrinsieke motivator (contractualisme en contractarianisme). Het tot belastingafdracht? Zij moeten immers als contractdenken moet binnen de muren van geen ander weten dat het Nederlandse fiscaal de universiteiten weer helemaal in de mode regime op bijzonder anticontractualistische zijn geraakt in de afgelopen decennia. ideeën is gebaseerd; en dat de identificatie van hun Rawlsiaanse belastingethiek met het Het feit dat het Rawlsiaanse contractualisme hedendaags fiscaal regime dus op drijfzand is door Happé en Gribnau wordt aangegrepen gebouwd. als belastingethiek, mag misschien wel als een indirect bewijs worden genomen dat zij Het verval van de organische geen grote ethische overtuigingskracht zien staatsleer in de leer van de absolute belastingplicht. In de American Journal of Sociology werd een Zij gaan in ieder geval gewoon mee met de goede honderd jaar geleden de overwinning trend waarin het contractdenken hoe langer van de organische staatsleer aangekondigd hoe meer omarmd wordt. Die trend is met en tegelijkertijd het vaarwel van het con- name waarneembaar bij Niessen, die in tractdenken (Lloyd, 1902). Dit was nota bene 2010 de laatste bewerkte editie van Hofstra’s in de Verenigde Staten, het land waar het Inleiding tot het Nederlands Belastingrecht contractdenken mede ten grondslag lag aan heeft verzorgd. Hij neemt daarin afstand van de Onafhankelijkheidsoorlog (‘no taxation Hofstra’s fiscale grondstelling dat de overheid without representation’), is verwoord in de ‘een oorspronkelijk recht heeft op de nati- Onafhankelijkheidsverklaring (‘Govern- onale productie’ (Niessen & Hofstra 2010, ments are instituted among Men, deriving p.3). Niessen lijkt meer gecharmeerd van een their just powers from the consent of the contracttheorie (ibid.). Hij verwerpt de ge- governed’), en waar de Amerikaanse Grond- dachte van het sociaal contract in ieder geval wet vaak als sociaal contract werd getypeerd niet in zijn reflectie op de belastingethiek (Ritchie 1891, 668). De organische staatsleer, van Happé en Gribnau (Niessen 2011). Ook de theorie waar de leer van de absolute belas- Stevens, ongetwijfeld Nederlands bekendste tingplicht een aanhangsel van is, lijkt echter hedendaagse fiscalist, stelde als coauteur zelf al een hele tijd op zijn retour. Wie is er van Hofstra in het leerboek Inkomstenbelas- tegenwoordig nog een aanhanger van deze ting (1988) dat de inkomstenbelasting eind organische ethiek? In het Basisboek Ethiek negentiende eeuw een reële kans kreeg om te

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 112 worden ingevoerd doordat een oud inzicht – ethiek kan goed geïnterpreteerd worden door belasting als prijs – mede door Cort van der middel van de theorie van de fiscale illusie, Linden vervangen werd door een nieuw in- die gepionierd werd door de Italiaanse eco- zicht – belasting als offer (Hofstra & Stevens noom Amilcare Puviani (1854-1907). Deze 1984, 2). Dit leerboek maakte het de student theorie heeft als uitgangspunt dat de bereid- van het belastingrecht duidelijk om niet de heid om belastingen te betalen afneemt naar vergissing te maken de inkomstenbelasting mate mensen de perceptie hebben dat het be- als een prijs te zien. Het leerboek geeft name- drag dat zij betalen een offer is waar ze niks lijk de indruk dat de theorie die belastingen voor terugkrijgen. Omgekeerd neemt volgens als prijs beschouwt ergens in de tweede helft Puviani de bereidheid belastingen te betalen van de negentiende eeuw aan zijn einde is toe naarmate mensen de perceptie hebben gekomen. In Stevens’ meest recente boek, dat het bedrag ter financiering is van pu- Geloofwaardig Belastingheffen uit 2016, blieke en private diensten die zij er wel voor wordt dat verouderde inzicht echter weer uit terug krijgen van de overheid (Puviani 1960). de kast gehaald. Want hierin is te lezen dat Puviani maakte dus gebruik van de visie dat ‘collectieve goederen [...] via belastingheffing belastingen een prijs zijn, maar dan als een worden gerealiseerd. Belastingen zijn zodoen- werkhypothese, als een middel om een ver- de de prijs van de overheidsactiviteit’ (Stevens klaring te geven van menselijk handelen. Dat & Lejour 2016, 2). is niet helemaal hetzelfde als gebruik maken van die visie dat belastingen een prijs zijn, Het feit dat deze voorname fiscalisten een om zo belastingen te rechtvaardigen (cf. Van duidelijke band hebben met Hofstra ver- de Braak 1981). Puviani stelde dat mensen klaart dat zij hem, en vooral zijn gepropa- een behoorlijk verkeerde perceptie kunnen geerde leer van de absolute belastingplicht, hebben van de fiscale lasten die ze hebben niet openlijk aanvallen. De leer van de enerzijds, alsmede de baten die ze halen uit absolute belastingplicht mag stilletjes via publieke goederen anderzijds – de fiscale de achterdeur de discussie inzake belastin- illusie. Het bijzondere van Puviani’s theorie gethiek verlaten. Belastingplicht wordt in is dat hij vond dat ‘de handelingen van de die belastingethiek niet meer voorgesteld als overheid het beste kunnen worden verklaard burgerplicht, wat erg stoffig klinkt, maar als middels de hypothese dat de overheid altijd een sociaal-contractuele plicht, meer in de de belastingdruk voor het volk tracht te geest van deze tijd. Het contractdenken heeft verbergen en de voordelen van de publieke de wind mee. uitgaven tracht uit te vergroten’ (Buchanan 1960, 60). Puviani zei niet dat de politici en Conclusie: de fiscale illusie anderen in de machthebbende klasse dit per Het tegen het absolutistisch fiscale gebouw se met opzet doen, maar dat deze manier van aanplakken van de Rawlsiaanse belasting- handelen het gevolg is van de wil om een

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 113 minimum aan sociale frictie te veroorzaken hier geldt voor de manier waarop de macht- (Puviani 1960). hebbende klasse met de minste moeilijkhe- den belastingen kan innen geldt ongetwijfeld Als we deze theorie van Puviani in acht ook voor de manier waarop de belastingleer nemen, dat de machthebbende klasse die met de minste weerstand te maken krijgt. fiscale illusie tracht te bewerkstelligen, dan Via de Rawlsiaanse belastingethiek wordt zouden we dus moeten verwachten dat die de belastingleer voorgesteld als de leer van machthebbende klasse zeker niet de leer van een prijsmechaniek, als het inregelen van het de absolute belastingplicht zou propageren. wederzijds voordeel en de wederkerigheid. Want als het volk constant op de definitie Dit klinkt uiteraard veel beter dan de leer van belastingen wordt gewezen als zijnde van de afgedwongen betalingen waar geen afgedwongen betalingen waar geen aanwijs- tegenprestatie tegenover staan. bare tegenprestaties tegen overstaan, dan zou dit eerder belastingweerstand oproepen dan belastingwilligheid (cf. Van de Braak Drs. Ph.G. Ruijs studeerde bedrijfskunde aan 1981; 1983). Met andere woorden, het zou Nyenrode Business Universiteit en is werk- leiden tot meer belastingontwijking en meer zaam als account manager bij een handelsfir- belastingontduiking, want mensen krijgen ma. van die leer van de absolute belastingplicht nu eenmaal niet het gevoel dat zij voor hun belastingafdracht iets terugkrijgen. Sociale Literatuurlijst frictie, vooral die tussen de lastendragers en • Berge, J.W. van den en J.L.M. Gribnau, ‘De lan- de machthebbende klasse, zou alleen maar ge schaduw van Hofstra: 50 jaar theorie van het belastingrecht in Leiden’, in: Weekblad voor fiscaal kunnen toenemen. Om de belastingweer- recht, 2014, 143.7065, pp. 1163-1168. stand te dempen is het dus beter om – vanuit de belastinginnende klasse gedacht – die leer • Berge, J.W. van den, ‘ “Der Staat soll Rechts- van de absolute belastingplicht zoveel moge- staat seyn”: Loeff, Struycken en de Duitse staats- lijk weg te moffelen. Het zou slim zijn om de filosofie’, in: Rechtsgeleerd Magazijn Themis, 2014, absolute belastingplicht alleen uit de kast te nr. 2, pp. 80-88. halen indien een voor het gerecht gebrachte belastingontduiker de verdediging aanvoert • Braak, H.J. van den, Belastingweerstand: een proeve van fiscale sociologie, Den Haag, 1981. dat de tegenprestaties van de overheid eigen- lijk een aaneenschakeling van wanprestaties • Braak, H.J. van den, ‘Kleine sociologie van het zijn. Voor alle overige gevallen lijkt het ver- fiscale bedrog’, in: De Gids, 1983, vol. 146. standiger om de leer van het sociaal contract te propageren en belastingen dus als een prijs • Buchanan, J., Fiscal Theory and Political Econo- voor te stellen in plaats van een offer. Wat my, Chapel Hill, 1960.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 114 • Cort van der Linden, P.W.A., ‘Belastingbegrip- • Happé, R.H., Belastingrecht en de geest van de pen’, in: De Gids, 1884, vol. 48. wet: Een pleidooi voor een beginsel-benadering in de wetgeving. Boekje van het afscheidscollege, • Cort van der Linden, P.W.A., Leerboek der uitgesproken bij gelegenheid van zijn afscheid als Financiën: De Theorie der Belastingen, Den Haag, hoogleraar belastingrecht aan de Universiteit van 1887. Tilburg op 20 mei 2011.

• Cort van der Linden, P.W.A., ‘Staat en Gemeen- • Hart, H.L.A., The concept of law, Oxford, 1961. schap’, in: De Gids, 1894, vol. 58. • Hofstra, H.J., Socialistische belastingpolitiek, • Gijn, A. van., ‘De Algemeene Beginselen voor Amsterdam, 1946. de heffing van belastingen’, in: Geschriften van de vereeniging voor belastingwetenschap, 1929, nr. 8. • Hofstra, H.J., Inleiding tot het Nederlands belas- tingrecht, Deventer, 1970. • Gribnau, H., ‘Fiscale ethiek: wederkerige verantwoordelijkheid voor de integriteit van het • Hofstra, H.J. en L.G.M. Stevens, Inkomstenbe- belastingrecht’, in: Geschriften van de Vereniging lasting, Deventer, 1988. voor Belastingwetenschap No.243 Belastingen en Ethiek, Deventer, 2011. • Lloyd, A.H., ‘The organic theory of society. Passing of the contract theory’, in: American Jour- • Gribnau, J.L.M., Vertrouwen, legitimiteit en nal of Sociology, 1901, vol. 6 nr. 5, pp. 577-601. belastingen (2012). Oratieboekje van de rede, uitgesproken bij de openbare aanvaarding van het • Kimman, E.J.J.M., Verkaveling van de moraal. ambt van hoogleraar in de Methodologie van het Inleiding bedrijfsethiek, Amsterdam, 2004. Belastingrecht aan de Universiteit van Tilburg op 23 november 2012. • Niessen, R.E.C.M. en H.J. Hofstra, Inleiding tot het Nederlands belastingrecht, Deventer, 2010. • Gribnau, J. L.M., ‘Belastingen en ethiek: de ethische dimensie van tax planning’, in: Tijdschrift • Niessen, R.E.C.M., ‘Belastingheffing is als het voor Fiscaal Recht, 2013, 444, pp. 527-548. toilet bij V&D: als de juffrouw weg is, blijft het bakje leeg’, in: Fiscaal Tijdschrift Vermogen, 2011, • Gribnau, J.LM., ‘Ethische aspecten van tax vol. 13, pp. 3-5. planning’, in: Ars Aequi, 2014, vol. 63, nr.3, pp. 173-183. • Oppenheim, J., De Theorie van den Organischen Staat en hare waarde voor onze tijd, Groningen, • Happé, R.H., ‘Belastingethiek: Een kwestie van 1893. fair share’, in: Geschriften van de Vereniging voor Belastingwetenschap No.243 Belastingen en Ethiek, • Puviani, A., Die Illustionen in der öffentlichen Deventer, 2011. Finanzwirtschaft, Berlijn, 1960.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 115 • Rawls, J., A theory of justice, Oxford, 1999.

• Ritchie, D.G., ‘Contributions to the history of the social contract theory’, in: Political Science Quarterly, 1891, vol. 6, nr. 4, pp. 656-676.

• Stevens, L., en A. Lejour, Geloofwaardig Belas- tingheffen, Deventer, 2016.

• Strik, S.A.W.J., ‘De aanval op de belastingadvi- seur en delen van het bedrijfsleven door Happé’, in: Geschriften van de Vereniging voor Belasting- wetenschap No.243 Belastingen en Ethiek, Deven- ter, 2011.

• Tetteroo, P., ‘Organische staatsleer Thorbecke actueel en vaak verkeerd begrepen’, in: Christen Democratische Verkenningen, 2007, Lente, pp. 28-36.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 116 Democratie en rechtsstaat

Anti-discriminatie, democratie en legaliteit De ongelukkige botsing tussen anti-discriminatiebepalingen uit de Nederlandse strafwet en de beginselen van de democratische rechtsstaat door Jip Stam Sr.) en het aanzetten tot discriminatie (art. ‘Onder deze omstandigheden is de rechtbank 137d Sr.) van Marokkanen. De bovenstaande van oordeel dat de door verdachte gebruikte overweging speelde daarbij een cruciale rol. term ‘Marokkanen’ verwijst naar de […] ken- Deze komt erop neer dat ‘Marokkanen’ in merken ‘afkomst’, ‘nationale afstamming’ en juridische zin kunnen worden opgevat als ‘etnische afstamming’. Daarmee is sprake van een ‘ras’, waarmee de uitspraken van Wilders ‘ras’ in de zin van de artikelen 137c en 137d tijdens een PVV-verkiezingsbijeenkomst in van het Wetboek van Strafrecht’. – Rechtbank aanmerking kwamen voor strafbaarheid. Den Haag, 9 december 2016 Sommige critici van Wilders’ veroordeling, Inleiding waaronder de Leidse hoogleraar Paul Cliteur Afgelopen maand is het hoger beroep in de (2016, 49), stellen dat de rechter de onderha- beruchte ‘minder minder’-zaak tegen Geert vige strafbepalingen onjuist heeft toegepast, Wilders begonnen. De rechtbank Den Haag en dat daardoor de klassieke idealen van veroordeelde de PVV-politicus op 9 decem- democratie, vrije meningsuiting en toleran- 1 ber 2016 voor groepsbelediging (art. 137c tie onder druk zijn komen te staan. Voorts

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 117 zijn door verschillende auteurs kritische van elkaar kunnen worden beschouwd, zal kanttekeningen geplaatst bij de verhouding hieronder een poging worden ondernomen tussen de inhoud en gangbare interpretatie de samenhang tussen democratie, de vrijheid van de artt. 137c en 137d Sr. enerzijds en het van meningsuiting en de rechtsstaat inzichte- strafrechtelijk legaliteitsbeginsel (art. 16 Gw.) lijk te maken. anderzijds (Groenhuijsen 1987, 22; Ellian 2013, 97, Cliteur 2016, 73, 79-81).2 Allereerst wenden we ons tot het begrip ‘democratie’. De Van Dale hanteert daarvoor Deze bezwaren liegen er niet om. De vrijheid de volgende definitie: ‘een staatsvorm waarin van meningsuiting en het legaliteitsbeginsel het volk (door vertegenwoordigers) zichzelf vormen immers twee belangrijke funda- regeert en vrijelijk zijn meningen en wen- menten van de democratische rechtsstaat. sen kan uiten’. 3 De politicoloog J.L. Stassen Als deze fundamenten inderdaad onder (1971, 59) legde democratie ietwat formeler vuur liggen, dan dient de strafrechtpraktijk uit als ‘een institutionele regeling om tot rondom de hier besproken delicten aan een politieke besluitvorming te komen, waarbij kritische analyse te worden onderworpen. individuen het politieke leiderschap verkrij- In dit artikel zal daartoe een poging worden gen door middel van een concurrentiestrijd gedaan, op basis van de volgende centrale om de stemmen der burgers’. Wat opvalt aan vraag: zijn de Nederlandse strafbepalingen de eerste definitie is dat democratie en de die betrekking hebben op groepsbelediging vrijheid van meningsuiting nadrukkelijk aan en anti-discriminatie (artt. 137c en 137d Sr.), elkaar worden gekoppeld. Waarom zou dat alsmede hun gangbare interpretatie door zijn? rechters, verenigbaar met de fundamenten van de democratische rechtsstaat, en meer in Volgens rechtsfilosoof Bastiaan Rijpkema het bijzonder de vrijheid van meningsuiting heeft dit alles te maken met de concurren- (art. 7 Gw.) en het legaliteitsbeginsel (art. 16 tiestrijd uit de tweede definitie. Hij beargu- Gw.)? menteert dat de centrale institutionele aspec- ten van vertegenwoordigende democratie, Democratie, vrijheid van menings- namelijk algemene, geheime en periodieke uiting en rechtsstaat verkiezingen op basis van algemeen kiesrecht Om deze tweeledige vraag adequaat te (politieke evaluatie) en vrije concurrentie kunnen beantwoorden, dient eerst het tussen verschillende personen en partijen begrip ‘democratische rechtsstaat’ te wor- (politieke concurrentie), ‘zonder de vrije den verhelderd en in het bijzonder de plaats presentatie van en discussie over voorstellen’ van de vrijheid van meningsuiting en het niet tot hun recht kunnen komen (Rijpkema legaliteitsbeginsel binnen dit begrip. Hoewel 2015, 170-171). De bevolking moet in staat ‘democratie’ en ‘rechtsstaat’ onafhankelijk zijn om kennis te nemen van alle mogelijke

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 118 beleidsalternatieven, zodat een weloverwo- ming van machtsmisbruik en onderdrukking gen, rationeel en legitiem besluit kan worden (Cliteur & Ellian 2016, 59). Met name de genomen. Vrijheid van meningsuiting is rechtsbeschermende functie van grondrech- daarbij een ‘onmisbare schakel’ (ibid., 170). ten neemt daarbij een centrale plaats in (Jörg et al. 2012, 27). In het geval van de vrijheid Vervolgens rijst de vraag hoe groot deze van meningsuiting betekent dit dat de staat vrijheid moet zijn. Waar liggen idealiter de garandeert dat ‘niemand […] voorafgaand grenzen? Naar de opvatting van de bekende verlof nodig [heeft] om door de drukpers liberale filosoof J.S. Mill (1806-1873) dienen gedachten of gevoelens te openbaren’ (art. 7 deze zeer ruim te worden getrokken, omdat Gw.).5 niemand een absolute aanspraak op de waar- heid kan maken: ‘ten eerste is het mogelijk Daarmee is overigens niet gezegd dat de dat een mening waaraan men het zwijgen rechtsstaat geen beperkingen aan grondwet- oplegt toch waar is, hoe zeker wij ook van telijke vrijheden kan stellen. Integendeel. In onszelf zijn. Als wij dit ontkennen, matigen een liberale staat vormen beperkende regels wij ons aan dat wij onfeilbaar zijn. Ten twee- juist het concrete kader waarbinnen de vrij- de is het mogelijk een onderdrukte opvatting, heid van burgers en de bescherming daarvan ook al is zij onjuist, toch een element van gestalte krijgt. De cruciale vraag is daarom waarheid bevat’ (Mill 1978, 98). Een zo ruim niet zozeer of, als wel onder welke voor- mogelijke uitingsvrijheid bedient volgens waarden de rechtsstaat de (grond)rechten Mill de noodzakelijke pluriformiteit en van burgers mag beperken (Cliteur & Ellian onbepaaldheid in het proces van ‘waarheids- 2016, 63). De Britse Verlichtingsdenker John vinding’. 4 Daarmee bepleitte hij een opvat- Locke (1632-1704) wist hierop een uiterst ting van tolerantie die strookt met die van de helder antwoord te formuleren: ‘all the power Franse Verlichtingsdenker Voltaire (Cliteur the Government has […] ought to be exer- 2016, 61, vtn. 219). cised by established and promulgated Laws: that both the People may know their Duty, Claude Lefort (1924-2010) contrasteerde and be safe and secure within the limits of deze grondhouding treffend met de praktijk the Law, and the Rulers too kept within their in totalitaire regimes, waarbij juist het (hard- due bounds’ (Locke 2014[1689], 360). In ons handig) opdringen van bepaalde opvattingen wettenstelsel vinden we dit criterium nog centraal staat (Lefort 1992, 73-113). Het is op steeds terug in art. 1 Gw. en art. 1. lid 1 Sr.: dit punt waar het belang van de rechtsstaat ‘geen feit is strafbaar dan uit kracht van een als aanvulling op de democratie manifest daaraan voorafgegane wettelijke strafbepa- wordt. De essentie van een rechtsstaat is na- ling’ – ook wel bekend als het legaliteitsbe- melijk dat het recht bepaalde begrenzingen ginsel (Cliteur & Ellian 2016, 63). oplegt aan de macht van de staat, ter voorko-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 119 In het verlengde daarvan ligt het vereiste Het gaat om de artt. 137c en 137d Sr. waarin dat de delictsomschrijvingen in de strafwet, respectievelijk het ‘beledigend uitlaten over ondanks hun algemene karakter, zo duidelijk een groep mensen’ en het ‘aanzetten tot haat en precies mogelijk dienen te worden gefor- of discriminatie van mensen’ en ‘gewelddadig muleerd, zodat iedere burger van te voren optreden tegen persoon of goed van men- adequaat kan inschatten wat de concrete sen’ strafbaar is gesteld. Wat allereerst aan grenzen van zijn vrijheid zijn. Dit heet ook deze bepalingen opvalt is dat deze naast een wel het lex certa-beginsel. Gewapend met algemeen discriminatieverbod een opsom- dit bepaaldheidscriterium vormt het legali- ming bevatten van concrete groepskenmer- teitsbeginsel de basis voor rechtszekerheid, ken waarop het verbod van toepassing is, te hetgeen als één van decentrale doelstellingen weten ‘ras’, ‘godsdienst of levensovertuiging’, van de rechtsstaat moet worden gezien (Cli- ‘geslacht’, ‘hetero- of homoseksuele gericht- teur & Ellian 2016, 63). heid’ en ‘lichamelijke, psychische of verstan- delijke handicap’. Tot zover is de samenhang tussen de be- grippen democratie, vrijheid van menings- Deze opsomming kan in beginsel als uitput- uiting, en rechtsstaat voldoende inzichtelijk tend worden beschouwd, aangezien hieraan gemaakt. Alles bijeengenomen kan deze niet de woorden ‘of op welke grond dan ook’ paragraaf worden besloten met de vaststel- zijn toegevoegd, zoals dat bij het algemene ling dat een (representatieve) democratie pas discriminatieverbod uit art. 1 Gw. wel het tot haar recht komt als het grondrecht op geval is (zie ook Cliteur 2016, 72). Minister vrije meningsuiting is gewaarborgd en dat Polak heeft deze beperkte reikwijdte van de deze waarborging slechts adequaat is in een artt. 137c en 137d Sr. bij de formele behan- rechtsstatelijke inbedding die hecht aan de deling daarvan in 1970 nog uitdrukkelijk letter en geest van het (strafrechtelijk) legali- bevestigd.6 Nochtans wordt in Art. 1 van het teitsbeginsel. Verdrag van New York (1965), dat de directe aanleiding was om de onderhavige strafbe- De inhoud en toepassing van de palingen in het leven te roepen, duidelijk artikelen 137c en 137d Sr. vermeld dat met ‘rassendiscriminatie’ ook Voordat de vraag aan de orde komt of de discriminatie op grond van ‘huidskleur’, ‘af- waarborgen die de democratische rechtsstaat komst’ of ‘nationale of etnische afstamming’ biedt ten aanzien van vrije meningsuiting moet worden verstaan.7 De Nederlandse verenigbaar zijn met de anti-discriminatiebe- wetgever heeft, blijkens zijn Memorie van palingen in onze strafwet, zal hieronder eerst Toelichting, deze ruime interpretatie uit het op de concrete inhoud en gangbare toepas- verdrag overgenomen.8 Dit geldt ook voor sing van deze bepalingen worden ingegaan. de Hoge Raad, die in 1976 oordeelde dat ten aanzien het begrip ‘ras’ inderdaad de

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 120 invulling uit het Verdrag van New York moet manier geïnterpreteerd. Met ‘Marokkanen’ worden gehanteerd.9 duidde Wilders, zo oordeelde de rechtbank, ‘op personen die een binding hebben met een Daarmee is het uitputtende karakter van de nationale staat of grondgebied’ en dus op ‘ras’ opsomming van beschermde categorieën in zin van de artt. 137c en 137d Sr. Daarbij dus weer gerelativeerd. Ten gevolge van deze overwoog de rechter dat het ‘duidelijk is dat beslissing werd extensieve interpretatie10 van de juridische betekenis van het begrip ‘ras’ het begrip ‘ras’ namelijk juridisch onder- veel ruimer is dan […] in het Nederlandse bouwd. Ongetwijfeld was dit de voornaamste spraakgebruik en de wetenschap’.13 Boven- aanleiding voor de Tilburgse hoogleraar dien was de rechter van mening dat Marok- Marc Groenhuijsen om in 1987 te waarschu- kanen in de visie van de Wilders ‘minder- wen voor de ‘dwaze consequentie dat we al- waardig’ zijn en dat hun groep ‘in omvang lerlei maatschappelijke minderheidsgroepen moet slinken’.14 tot ‘ras’ in de zin van strafwet zouden gaan bestempelen’ (Groenhuijsen 1987, 22). Is de democratische rechtsstaat in het geding? Uit de jurisprudentie die sindsdien uit de Tot zover de korte weergave van de artt. 137c artt. 137c en 137d Sr. is voortgekomen, blijkt en 137d Sr. en de daaruit voortgekomen dat Groenhuijsen een terecht punt maakte. jurisprudentie. Nu dient de vraag zich aan of Zo werd eind jaren negentig de politicus deze weergave aanleiding geeft tot zorg over Hans Janmaat veroordeeld vanwege het ‘aan- de beginselen van de democratische rechts- zetten tot discriminatie van mensen, te weten staat zoals die in de eerste paragraaf zijn uit- buitenlanders, wegens hun ras’. Zijn uit- gelegd. Het antwoord daarop is overduidelijk spraak ‘Wij schaffen, zodra wij de mogelijk- positief, en wel om drie redenen. heid en de macht hebben, de multiculturele samenleving af’ in combinatie met leuzen als Ten eerste is de interpretatie die de rech- ‘Nederland voor de Nederlanders’ en ‘eigen ter toekent aan het begrip ‘ras’ moeilijk volk eerst’ vormde daarvoor voldoende verenigbaar met de letter en geest van het bewijs.11 Daarbij overwoog de rechter onder legaliteitsbeginsel. Hoewel de rechter zowel meer dat de verdachte – hoewel hij dit niet in de zaak tegen Janmaat als Wilders braaf letterlijk had gezegd – opriep tot de ‘ver- de (extensieve) interpretatie van de wetgever wijdering van etnische minderheden uit de en de Hoge Raad ten aanzien van dit begrip Nederlandse samenleving’.12 heeft overgenomen, is daarmee duidelijk aan het lex certa-beginsel getornd. Achter het In het vonnis tegen Geert Wilders heeft de begrip ‘ras’, dat in zowel wetenschappelijke rechter de uitspraak ‘willen jullie […] meer als taalkundige zin – zo gaf de rechter in de of minder Marokkanen’ op een vergelijkbare Wilders-zaak toe – niet noodzakelijk iets met

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 121 nationaliteit of etnische afkomst te maken vellen van een oordeel over (heikele) poli- heeft, blijken namelijk allerlei extra catego- tieke vraagstukken, zoals de betekenis en de rieën schuil te (kunnen) gaan die – ondanks wenselijkheid van de multiculturele samen- het ontbreken daarvan in de wet – feitelijk leving en hoe die samenleving moet omgaan gelden als wettelijke criteria. Daarmee vol- met Marokkaanse (jeugd)criminaliteit. Dit doen de artikelen niet langer aan het vereiste punt heeft vooral betrekking op de bestand- dat wetten ‘established and promulgated’ delen ‘beledigend uitlaten over een groep’, moeten zijn.15 en het ‘aanzetten tot haat of discriminatie’. In zowel de zaak tegen Janmaat als Wilders heb- Aangezien het legaliteitsbeginsel en het daar- ben deze formuleringen de rechter bewogen uit voortvloeiende lex certa-beginsel slechts om ronduit te speculeren over de bedoelin- betrekking hebben op wettelijke bepalingen gen achter de gewraakte uitspraken, zoals de en niet op verdragen, is de extensieve in- uitleg dat Wilders Marokkanen beschouwt terpretatie die op de onderhavige artikelen als ‘minderwaardige’ 16 mensen of dat Jan- herhaaldelijk is toegepast uiterst discutabel. maat etnische minderheden uit de Neder- Cliteur merkt in dit kader terecht op dat als landse samenleving wilde ‘verwijderen’.17 de wetgever ook de begrippen ‘afkomst’, ‘nati- Niet alleen kan de rechter dit onmogelijk onaliteit’ of ‘etnische afstamming’ onder deze bewijzen, ook schendt hij, door er een mo- bepalingen had willen laten vallen, hij deze reel oordeel over te vellen, de fundamentele daadwerkelijk in de uitputtende opsomming onbepaaldheid van het democratische debat. had moeten opnemen (Cliteur 2016, 73). Dat Dit kan het vertrouwen van het publiek in de dit niet is gebeurd en er dientengevolge een onpartijdigheid van de rechtelijke macht gro- onvoldoende doordacht wetsproduct is afge- te schade berokkenen – zeker wanneer het leverd, mag vervolgens niet, met inachtne- politieke kwesties betreft waar de meningen ming van het lex certa-beginsel, op de burger nogal verdeeld over zijn. worden afgewenteld (Groenhuijsen 1987, 22,23). De bedoeling van dit beginsel was Dit leidt ons naar het derde probleem, immers de kaders van de burgerlijke vrijheid namelijk de contraproductieve uitwerking te verduidelijken ten behoeve van rechtsze- van de artt. 137c en 137d Sr. op het demo- kerheid – niet om de burger in verwarring te cratische debat. De functie van de vrijheid brengen of te verrassen met buitenwettelijke van meningsuiting is namelijk – zoals volgt begrippen. uit de eerste paragraaf – om de maatschap- pelijke tegenstellingen en meningsverschillen Het tweede bezwaar is dat de rechter door binnen dit debat zoveel mogelijk aan het licht de formulering van de onderhavige straf- te brengen ten behoeve van het proces van bepalingen, evenals de verdragsrechtelijke waarheidsvinding.18 De tolerantie die daar- interpretatie daarvan, wordt aangezet tot het voor de noodzakelijke voorwaarde is, houdt

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 122 concreet in dat controversiële voorstellen geest van het legaliteitsbeginsel (art. 16 Gw.). zoals het ‘afschaffen van de multiculturele Met andere woorden: zonder vrijheid van samenleving’ of het toelaten van ‘minder meningsuiting geen democratie, en zonder Marokkanen’ in Nederland, moeten wor- rechtsstatelijke waarborgen (legaliteitsbegin- den gedoogd – hoe verwerpelijk men deze sel) geen vrijheid van meningsuiting. Wordt meningen ook vindt.19 Dat de rechtbank aan het legaliteitsbeginsel getornd, dan ver- daarvoor is teruggeschrokken uit vrees voor liest de rechtsstaat zijn vrijheid scheppende ‘stemmingmakerij’20 of ‘verdere polarisatie’,21 werking. geeft blijk van de afwijzing van dit toleran- tiebegrip. Dat de rechter desalniettemin Dit is precies wat er bij de toepassing van de opmerkt dat de vrijheid van meningsuiting artt. 137c en 137d uit de Nederlandse straf- ‘één van de essentiële elementen van de wet mis gaat. Ten eerste komt dit doordat de democratische rechtsstaat’ is, doet aan deze wetgever aan het begrip ‘ras’ verschillende vaststelling niets af.22 buitenwettelijke interpretaties heeft toege- schreven. Als gevolg daarvan konden termen Alles bijeengenomen kan uit de jurispruden- als ‘Marokkanen’ en ‘buitenlanders’ door de tie worden opgemaakt dat zowel de formu- rechter als ‘ras’ worden bestempeld, hetgeen lering als de gangbare toepassing van de indruist tegen het lex certa-beginsel en om artt. 137c en 137d leidt tot een onwenselijke die reden de rechtszekerheid van burgers beperking van de vrijheid van meningsui- omtrent de vrijheid van meningsuiting heeft ting, waardoor de uitwisseling van ideeën die aangetast. Zowel de wetgever als de rechter onontbeerlijk is voor het functioneren van hebben daardoor de noodzakelijke openheid de democratie, onnodig wordt gefrustreerd. en onbepaaldheid van het democratische Bovendien bedient de rechter zich daarbij debat indirect beïnvloed. van extensieve interpretatie van het onduide- lijke en controversiële begrip ‘ras’, hetgeen de Om dit euvel te verhelpen dienen de an- rechtszekerheid van burgers beslist niet ten ti-discriminatiebepalingen in de strafwet goede komt en waardoor de noodzakelijke zo spoedig mogelijk te worden herzien; een kaders van de vrijheid onder druk worden verantwoordelijkheid die primair bij de gezet. wetgever ligt. Daarbij zou eerst en vooral de extensieve interpretatie van de beschermde Conclusie categorieën binnen de artt. 137c en 137d Sr. Een liberale democratie kan uitsluitend tot moeten worden vermeden. Daarnaast dient zijn recht komen als de vrijheid van me- de wetgever te overwegen om de grens van ningsuiting (art. 7 Gw.) is gewaarborgd en strafbaarheid te beperken tot het ‘aanzetten wanneer deze waarborging een rechtsstatelij- tot gewelddadig optreden’. Daarmee zou de ke inbedding kent die hecht aan de letter en rechter minder snel in een bewijstechnische

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 123 (en politieke) slangenkuil terecht kunnen • Jörg, N., C. Kelk & A.H. Klip, Strafrecht komen dan nu het geval is. met mate. 12e druk. Deventer, 2012. Helaas lijkt een meerderheid van de Tweede • Lefort, C., ‘Rechten van de mens en poli- Kamer voorlopig niets voor dergelijke aan- tiek’, in: Het demoratische tekort. Over nood- passingen te voelen. Integendeel. De nieuwe zakelijke onbepaaldheid van de democratie. regeringscoalitie beoogt zelfs een verdubbe- Meppel/Amsterdam,1992. ling van de strafmaat in art. 137d Sr. door te voeren.23 Dat betekent dat de bescherming • Locke, J., Two Treastises of Government. van de vrijheid van meningsuiting en het de- Cambrigde, 2014. mocratische debat voorlopig afhangt van de wijsheid van de rechter. Of dat een troosten- • Mill. J.S., Over vrijheid, F.L. van Holthoon de gedachte is, zal de tijd moeten leren. (red.), Amsterdam, 1978 [1859].

• Rijpkema, B.R., Weerbare democratie. De Drs. J. Stam is politicoloog, student rechts- grenzen van democratische tolerantie, Am- filosofie aan de Universiteit Leiden en deeltijd- sterdam, 2015. medewerker communicatie bij de Telders- Stichting. • Stassen, J.L., Over democratie. Rotterdam, 1971. Literatuurlijst ______• Cliteur, P.B., Bardot, Fallaci, Houellebecq en 1. Zie daarnaast bijvoorbeeld S. Wynia, ‘Uitspraak Wilders. Amsterdam, 2015. Wilders lijkt salomonsoordeel maar ondermijnt de democratie’, Elsevier.nl d.d. 10-12-2016 • Cliteur, P.B. en A. Ellian, Legaliteit en legiti- 2. Deze kritiek roept vraag op of het in deze zaak inderdaad ging om, zoals de rechter beweerde, miteit. Leiden, 2016. ‘uitlatingen die van meet af aan niet werden beschermd door de vrijheid van meningsuiting’. • Ellian, A., ‘Op de grens van vrijheid: ket- (zie de Uitspraak in de tweede strafzaak tegen terij in de vrije samenleving’, in: A. Ellian, G. Geert Wilders. ECLI:NL:RBDHA:2016:15014. Molier en T. Zwart (red.), Mag ik dit zeggen? Inleiding). Beschouwingen over de vrijheid van menings- 3. Van Dale, Groot woordenboek der Nederlandse uiting. Amsterdam, 2013. taal. Dertiende herziene uitgave. Utrecht: Van Dale Lexicografie. 1999. 709 • Groenhuijsen, M.S., Straf en wet (oratie). 4. Op de vraag of welke eigenschappen deze Gouda: Arnhem, 1987. ‘waarheid’ precies heeft zal ik hier niet ingaan. Aangenomen wordt dat een het proces vooraf- gaand aan een collectieve besluitvorming gebaat

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 124 is bij een breed mogelijk palet aan ideeën, opvat- 17. Zie voetnoot 25. Dit punt wordt overigens tingen en invalshoeken. ook helder verwoord door Cliteur: ‘Er is echter niets dat erop wijst dat Wilders dat heeft bedoeld, 5. Zie ter illustratie nogmaals de redenering van of dat in allee redelijkheid zijn woorden als zoda- Rijpkema (2015, 170): ‘Zonder vrije representatie nig zouden, kunnen, of moeten, worden opgevat’. van en discussie over voorstellen is zelfbestuur Hij vervolgt: ‘De meest redelijke uitleg die men door middel van zelfcorrectie een illusie. Vrije aan de bewoordingen van Wilders kan geven, meningsuiting dient te worden toegevoegd aan de wanneer men alleen zou letten op wat tijdens kernelementen van democratie’. de gewraakte bijeenkomst is gezegd, is dat zijn 6. Handelingen II, 1969-1970, blz. 4349. Mi- uitgesproken wens betrekking heeft op Marok- nister Polak stelde: ‘[…] als men groepen op kanen die zich nog niet in Nederland bevinden’. andere punten dan ras, geloof of levensover- Zie Cliteur, P.B., Bardot, Fallaci, Houellebecq en tuiging kwetst, dan zal men niet strafbaar zijn. Wilders (2016). 74 Al is het moreel afkeurenswaardig men zal heel 18. Zie opnieuw de verwijzing naar J.S. Mill in de wat kwaads kunnen zeggen ook van deze drie eerste paragraaf. groepen zonder in aanraking te komen met de 19. Zie opnieuw de verwijzing naar Voltaire in de strafrechter’. eerste paragraaf. 7. Internationaal Verdrag inzake de uitban- 19. ECLI:NL:HR:1999:ZD1538. 3 ning van alle vormen van rassendiscriminatie 20. ECLI:NL:RBDHA:2016:15014. Paragraaf 8.3 (1965). Zie http://wetten.overheid.nl/BW- 21. Zowel in het arrest tegen Janmaat (ECLI:N- BV0002911/1972-01-09#Verdrag_2 voor de volle- L:HR:1999:ZD1538. 2) als Wilders (ECLI:N- dige tekst. L:RBDHA:2016:15014. Inleiding) stelt de recht- 8. Tweede Kamer, Memorie van Toelichting 1967- bank voorop dat de vrijheid van meningsuiting 1968. Kamerstuknummer 9724, ondernummer 3. (art.7 Gw. en artikel 10 EVRM) geldt als een van 9. Zie NJ 1976, 551. de (essentiële) fundamenten van de democrati- 10. Met extensieve interpretatie wordt bedoeld: sche samenleving. een interpretatie die het begrip waarop het 23. Zie VVD, CDA, D66 & ChristenUnie. ‘Ver- betrekking heeft zodanig oprekt dat daaronder trouwen in de toekomst; Regeerakkoord 2017- ook andere betekenissen dan het oorspronkelijke 2021’. 5. Te lezen via https://www.kabinetsforma- begrip (kunnen) vallen. tie2017.nl/documenten/publicaties/2017/10/10/ 11. Zie ECLI:NL:HR:1999:ZD1538. p.2-3 regeerakkoord-vertrouwen-in-de-toekomst. 12. Ibid. p.2 13. ECLI:NL:RBDHA:2016:15014. Paragraaf 5.4.2. 14. Ibid. Paragraaf 5.4.3. 15. Zie opnieuw de opmerking van John Locke in paragraaf 1 16. ECLI:NL:RBDHA:2016:15014. Paragraaf 5.4.3.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 125 Boekrecensie I Een nieuwe geschiedenis van de Russische Revolutie door Patrick van Schie Sean McMeekin, The Russian Revolution. A New History (Profile Books; Londen, 2017), xxxi+446 pp.; ISBN 978-1781259023

Eind oktober (dat wil zeggen: volgens de Russische tijdrekening die een eeuw geleden gold) dan wel begin november (volgens onze tijdrekening in het Westen) is het een eeuw geleden dat de Russische Revolutie plaats- vond. Dat wil zeggen: de zogenoemde Okto- berrevolutie, die eigenlijk geen revolutie was maar een militair opgezette staatsgreep door recent boek over dit onderwerp. De Russi- de bolsjewieken, zoals de Russische commu- sche Revolutie is een van die thema’s waar al nisten toen heetten. De echte revolutie had bijzonder veel over is geschreven is, wat de in februari/maart 1917 plaatsgevonden. Zij vraag opwerpt wat een nieuw boek hieraan was bloediger maar opende ook het per- kan toevoegen. spectief op een meer democratisch Rusland, terwijl de bolsjewistische staatsgreep in ok- McMeekin slaagt in alle opzichten. Niet tober/november daar rücksichtslos een eind alleen voert hij de lezer met een vlotte pen aan maakte en een periode inzette van nog in ongeveer 350 bladzijden met een zeer veel meer bloedvergieten door het nieuwe helder verhaal langs de voorgeschiedenis, bewind. het revolutiejaar zelf, de burgeroorlog en de eerste jaren van het communistische regime. De TeldersStichting organiseerde op 27 Zijn verhaal is bovendien duidelijk meer dan oktober 2017 een conferentie ter herdenking slechts een ‘samenvatting’ van de historiogra- van deze gebeurtenissen. De spreker die fie. daar zijn licht liet schijnen over de nieuwste geschiedkundige inzichten over de Russische Eén van de opmerkelijke elementen is een Revolutie is Sean McMeekin, auteur van een soort eerherstel die de auteur geeft aan

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 126 Raspoetin, de monnik die met zijn ook niet pas plaats onder Stalin maar reeds ‘genezende gaven’ een onevenredige invloed vroeg onder Lenin: in de zomer van 1918. In uitoefende op de tsarina, en via haar op de twee maanden tijd werden toen bijna 15.000 tsaar. McMeekin betoogt dat tsaar Nicolaas mensen vermoord, ruim meer dan twee keer II er juist goed aan zou hebben gedaan in zoveel als in een eeuw tsarisme in Rusland 1914 naar deze duistere figuur te luisteren. om het leven waren gebracht. En dit was nog Raspoetin was namelijk een van de weini- niets vergeleken bij wat zou gaan komen, gen die de tsaar afried deel te nemen aan de alleen al onder het bewind van Lenin zelf. Wereldoorlog, omdat hij voorzag dat dit voor Rusland rampzalig uit zou pakken. Dit keer McMeekin toont ook duidelijk aan hoe luisterde de tsaar niet naar de monnik, maar kwalijk de rol van de Duitsers is geweest bij naar zijn liberale adviseurs. Het zou hem zijn het aan de macht brengen en financieren van bewind en zijn kop kosten. Lenin. Niet alleen hielpen zij hem om aan de macht te komen, maar tevens om het bewind Van enige onvermijdelijkheid van de val van toen het in 1922 zo goed als (financieel) de Romanovs wil McMeekin niet weten. En failliet was van nieuwe middelen te voorzien. nog minder is hij overtuigd dat Lenin en zijn Het is een pijnlijke ironie van de geschiede- partijgenoten onvermijdelijk aan de macht nis dat figuren die uiterst reactionair waren, dienden te komen. Op tal van momenten zoals generaal Ludendorff, verantwoordelijk in de geschiedenis bleek Lenin, aldus Mc- zijn geweest voor het doelbewust steunen Meekin, het te hebben getroffen met zijn van het eerste communistische schrikbewind tegenstanders. Zij maakten namelijk kapitale ter wereld. blunders of waren vooral bezig elkaar dwars te zitten in plaats van te voorkomen dat McMeekin laat bovenal zien wat er een eeuw Lenin de macht kon grijpen. Kerenski, de geleden in Rusland werkelijk is gebeurd. laatste (sociaal-revolutionaire) premier van Maar hij sluit af met een les voor ons heden het pre-communistische Rusland, blijkt een ten dage. Hij waarschuwt voor de marxis- soort opper-blunderaar te zijn geweest. ten die nu in de Verenigde Staten (hij doelt ongetwijfeld op Bernie Sanders) en andere Maar Lenin had naast buitengewoon veel Westerse landen zo populair blijken. Zij geluk, ook eigenschappen die hem aan de kunnen zich, anders dan de mensen die zich macht brachten en hielden: een meedogen- in 1917 door de propaganda hebben laten loze wil, veel opportunisme in de omgang meevoeren, niet verontschuldigen met de met de marxistische leer zolang dat hem opmerking dat zij niet kunnen weten wat maar meer macht bracht, en een zelfs voor voor afgrijselijke terreur een communistisch Russische begrippen ongebreidelde wreed- regime onvermijdelijk met zich meebrengt. heid. Veelbetekenend is dat de Tsjeka, de voorloper van de KGB, een van de eerste instellingen van het communistische regime Dr. P.G.C. van Schie is historicus en directeur was. De eerste golf van massa-terreur vond van de TeldersStichting.

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 127 Boekrecensie II

Algemeen inzicht en gezond verstand Memoires van een liberale minister van Staat in 33 dossiers door Johan van Merriënboer Bespreking van Frits Korthals Altes, Zeven politieke levens: Herinneringen in dossiers, Boom-Amsterdam 2017, ISBN 978 90 2240 823 8, € 39,90.

Frits Korthals Altes was minister van Jus- titie voor de VVD in de eerste twee kabi- netten-Lubbers, van 1982 tot 1989. In die periode vond een aantal geruchtmakende leverde dat een dik pak papier op van 925 ontvoeringen plaats, waaronder die van Ger- pagina’s. Ruim zeventig procent daarvan rit Jan Heijn en van Freddy Heineken en zijn is nu uitgegeven onder de titel Zeven poli- chauffeur Ab Doderer. Korthals Altes besloot tieke levens: Herinneringen en dossiers. De de pen op papier te zetten uit ergernis over rest – waaronder zijn werkzaamheden als allerlei publicaties en de speelfilm over de regeringsvertegenwoordiger in de conventie zaak-Heineken die de rol van het politie- voor de opstelling van Europese grondrech- speurwerk miskenden. Dat speurwerk zorg- ten, een van de zeven levens uit de titel – is de volgens hem – en hij kan het weten want raadpleegbaar op de website www.zevenpo- hij zat er bovenop – voor een doorbraak in litiekelevens.nl. De zes levens-in-druk zijn het onderzoek. Politie en Justitie speelden achtereenvolgens die van VVD-bestuurder, een ware heldenrol. minister, Tweede Kamerlid, Eerste Kamerlid, kabinetsformateur en minister van Staat. In Daarna besloot de auteur ook andere 28 hoofdstukken passeren 25 omvangrijke kwesties uit zijn werkzame leven voor de dossiers de revue: advocatuur, bestuurlijke geschiedenis vast te leggen. In vijf jaar tijd loopbaan in de VVD, de abortuswetgeving,

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 128 begin van het ministerschap, de politie, de Frits had genoemd. Inspecteur-generaal Joop plaatsing van kruisraketten, vijf ontvoerin- de Wijs voerde, op Kleine Frits gezeten, het gen en gijzelingen, de rechterlijke macht en commando over de bereden politie tijdens het ministerie van Justitie, de PC Hooftprijs Prinsjesdag 1991 (Korthals Altes 2017, 162). van 1984, het beleidsplan Samenleving en cri- Elders spreekt hij over de invoering van minaliteit, het onderzoek naar de dood van kleurrijkere cellen voor kleurrijkere gedeti- kraker Hans Kok, de kabinetsformatie van neerden door de Rijksgebouwendienst. Die 1986, het terrorisme van RaRa, de twee oor- had architect Carel Weeber gevraagd om een logsmisdadigers in Breda, de kabinetscrisis nieuwe gevangenis te ontwerpen. De Rijks- van 1989, de werkzaamheden in de Tweede gebouwendienst ging akkoord met Weebers en de Eerste Kamer, de kabinetsinformatie voorstel om alle cellen aan te passen aan de van 2003, het eerherstel van Bram Peper, het kleur van de gedetineerden – maar stelde overig bestuurlijk werk in raden en commis- daarbij wel één voorwaarde: ‘niet roze’ (ibid., sies en het ministerschap van Staat. 334).

Online staat dan nog een uitvoerige versie Ondanks deze anekdotes staat de zakelijke van het hoofdstuk over het overig bestuur- kant centraal. Opmerkingen over personen lijk werk en acht bonusdossiers: de Over- zijn functioneel – over premier Lubbers zeese Gas- en Elektriticiteitsmaatschappij komen we weinig meer te weten dan ‘in (OGEM), de affaire Slavenburg’s Bank, ver- het bedenken van weer een nieuwe variant dovende middelen, wetgeving, de clowns in kent Ruud Lubbers zijn weerga niet’ (ibid., Oude Pekela, minister voor de Eredienst, de 441) – en zo lang de archieven nog gesloten zaak-Bosio en het Handvest van de Grond- zijn, klapt Korthals Altes helaas niet uit de rechten van de Europese Unie. school – bijvoorbeeld over de gouden tip in de zaak-Heineken. Het zwaartepunt van de memoires ligt bij Korthals Altes’ ministerschap in de jaren Daar staat tegenover dat hij zijn herinnerin- tachtig. Dat vormt het hart van het boek. gen aan de door hem behandelde dossiers Hoezo te veel of te dik? Voor juridische fijn- zo zorgvuldig mogelijk heeft getoetst aan proevers en parlementair historici is het een primaire bronnen uit zijn eigen archief, hier geweldig boek. De auteur formuleert uiterst en daar aangevuld met nieuw materiaal. Dat nauwkeurig en onderkoeld, en hij heeft oog tilt dit boek uit boven het gemiddelde histo- voor procedures en historisch gegroeide risch-wetenschappelijke niveau van verhoudingen. Een aantal hoofdstukken memoires. Het wemelt van de adressen, bevat sterke politieke analyses die herinne- namen en data, waaruit ik afleid dat de ringen oproepen aan Het jongste verleden auteur driftig in de weer is geweest met van P.J. Oud. Korthals Altes strooit karig kantooragenda’s, persoonlijke aantekeningen met anekdotes, maar die zijn dan wel raak. en plakboeken. Zijn verhaal over de kabi- Zo vertelt hij over het politiepaard dat de netsinformatie van 2003 is gebaseerd op een rijkspolitie ter ere van Korthals Altes Kleine schrift met 125 volgeschreven bladzijden, en

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 129 hij verwijst verder regelmatig naar gegevens Hoewel de auteur zich niet duidelijk uitlaat uit de 140 archiefmappen die zijn echtgenote over zijn persoonlijke voorkeur voor het sinds 1982 verzamelde. Andere politici kun- politieke leiderschap van de VVD – als jurist nen een voorbeeld nemen aan deze histori- heeft hij al moeite met dat begrip – lijken sche debriefing. Wiegel en Oud bij hem toch bovenaan te staan. Hij heeft weinig op met het losbandige Nu zijn er weinig liberale Nederlandse politi- ‘gewoon jezelf kunnen zijn’ van Ed Nijpels, ci van het kaliber Korthals Altes. Als 14-jari- maar prijst hem wel voor het initiatief dat ge plakte hij in 1946 al affiches voor de oude leidde tot Samenleving en criminaliteit. Van Partij van de Vrijheid, de voorloper van de Riel vindt hij vaak te negatief. Voorhoeve is VVD. Zijn bestuurlijke carrière in die laatste wel sympathiek, maar geeft te weinig leiding. partij startte in 1962 toen hij secretaris werd Bolkestein wordt geprezen voor zijn electora- voor de afdeling Rotterdam. Daarmee kreeg le successen, maar hij plantte in 1990 ook het hij meteen toegang tot ‘het liberale walhalla’, zaadje voor Wilders. de maandelijkse lunch op de sociëteit van de Koninklijke Roei- en Zeilvereniging ‘De Korthals Altes zelf behield altijd het scherpe Maas’ met partijleider Oud, senator Harm randje van de advocaat die hij was aan het van Riel en de top van het Rotterdamse be- begin van zijn carrière, al sleet dat wel af drijfsleven, samen zo’n twintig liberalen. In naarmate zijn bestuurlijke werkzaamheden de jaren zestig vormde hij als algemeen se- toenamen. Hij was van nature afkerig van cretaris samen met Henk Vonhoff de kiesver- magistratelijke hooghartigheid: ‘ik kende eniging om tot een echte partij en van 1975 deze houding maar al te goed uit mijn eigen tot 1981, toen Wiegel er een volkspartij van advocatenpraktijk’ (ibid., 343). Volgens zijn maakte, was hij partijvoorzitter. Was hij een moeder was hij als jonge jongen erg onder soort van Stalin binnen de liberale partijbu- de indruk van de oorlog. Zijn carrière als ad- reaucratie? Daar was het de partij niet naar, vocaat en politicus zou daar zijn oorsprong maar invloedrijk was hij natuurlijk wel. Het vinden. Dat verklaart ook zijn tegenstand boek wemelt ook van de passages die begin- tegen de afschaffing van de opkomstplicht. nen met: ‘ik kende hem/haar nog uit (…)’. Hij kon zich niet voorstellen dat er zo non- Dat betreft vooral oud-studiegenoten. Als chalant werd omgesprongen met de in 1945 hij in 2003 samen met staatsraad Rein Jan herstelde democratische rechten. Voor dit Hoekstra kabinetsinformateur wordt, merkt soort uit de jaren zestig stammende vrij- hij op: ‘ik kende hem sinds hij zijn carrière in blijvendheid had hij geen goed woord over. 1965 als advocaat in Rotterdam was begon- Datzelfde gold voor linkse journalisten die nen’. Een tolk die hij later in Frankrijk krijgt hun afspraken niet nakwamen: ‘ik vind het toegewezen, blijkt zelfs een achternicht te als liberaal altijd interessant waar te nemen zijn. hoe zich progressief noemende mensen, die zeggen zich vol compassie met de medemens solidair te voelen, eigenlijk over die mede-

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 130 mens denken’ (ibid., 353). Een hasjgebruiker die vooral streed voor de terugtrekking van bleef in zijn ogen gewoon een verslaafde en Nederlandse bedrijven uit Zuid-Afrika. hij vond het schandelijk dat in Playboy foto’s Tussen 1984 en 1993 pleegde RaRa aanslagen verschenen van half ontklede VVD-mede- op bijvoorbeeld Shell of de Makro, waarbij werkers in de zaal van de Tweede Kamer. er louter materiële schade werd aangericht). Aan de andere kant beet hij zich ook vast in Opmerkelijk, maar niet onlogisch is zijn het onderzoek naar de dood van een kraker kritiek op de in 2002 ingestelde Raad voor in een politiecel. Tijdens de lunch liet hij zich de rechtspraak: ‘een bestuursorgaan dat geen op het ministerie twee bruine boterhammen verantwoording hoeft af te leggen en niet aan en een glas water brengen en dook hij in het controle kan worden onderworpen is een on- dikke dossier van bijna 1000 pagina’s. De ding’ (ibid., 313). De afwezigheid van checks politie bleek te hebben geblunderd en een and balances wreekt zich hier. weinig doortastende procureur generaal zag zich gedwongen ontslag te nemen. Verschillende dossiers leveren nieuwe of ver- rassende inzichten op. Korthals Altes geeft De auteur wijdt niet uit over zijn politieke bijvoorbeeld een heldere beschrijving van de kompas, maar tussen de regels door leren we perikelen rondom de politie, met name de daar veel over aan de hand van de praktijk- rivaliteit tussen de door de machtige VNG voorbeelden die hij beschrijft. Hij houdt het gesteunde gemeentepolitie en de onder Justi- op checks and balances en de balance of po- tie ressorterende rijkspolitie. Als prominente wer die typisch liberaal zouden zijn. Als zijn VVD-minister wordt hij ook nauw betrok- juridische kennis of politieke ervaring hem ken bij de besluitvorming over de plaatsing in de steek laat, vormen algemeen inzicht van nieuwe kruisraketten. Op een cruci- en gezond verstand zijn richtsnoer. Korthals aal moment krijgt hij in Washington zelfs Altes hecht bovenal aan de letter en de geest topsecret informatie rechtstreeks van de CIA van de Grondwet. Hij blijft tegenstander van over ondergrondse silo’s in de Sovjet-Unie het referendum (dan heerst volgens hem het (ibid., 203). Verder levert het ‘pausbudget’ alles of niets van de meerderheidsuitspraak niet alleen structureel meer blauw op straat en is er geen belangenafweging meer met op, maar ook een nachtzichtcamera en een oog voor het belang van minderheden), maar gloednieuwe commandowagen. De ontvoe- is intussen wel opgeschoven in de richting ring van Freddy Heineken vindt plaats op van de gekozen burgemeester, na wijziging de dag nadat Korthals Altes met diezelfde van de Grondwet natuurlijk. In het verleden Heineken de afloop had gevierd van een mis- heeft hij zich sterk gemaakt voor het herstel lukte poging tot afpersing met vergiftigd bier. van vormfouten, mits dat geen inbreuk zou Een door K. Schippers geschreven maken op de rechten van verdachten. In dit provocerend juryrapport blijkt precies de verband gaat hij uitvoerig in op de ‘onrecht- juiste stok te zijn om de omstreden PC matige huiszoeking’ bij een van de verdach- Hooft-laureaat Brandt Corstius te slaan. De ten van de terreuraanslagen van RaRa (RaRa crisis na de Nacht van Wiegel wordt opgelost was een gewelddadige anti-apartheidsgroep met de deal dat er geen schadelijke moties

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 131 zouden worden ingediend tegen de ministers die alom respect afdwong en aanzienlijke in- Jorritsma en Borst in verband met de Bijl- vloed uitoefende, ook buiten zijn eigen kring. merramp-Enquête. VVD-leider Gerrit Zalm sloot in 2003 een ministerschap voor de SGP Tot slot nog een punt. In het hoofdstuk over uit omdat die partij vond dat vrouwen geen de Twee van Breda stelt Korthals Altes dat er zitting mogen nemen in politieke organen. van een beslissende interventie van konin- Enzovoort. gin Juliana geen sprake was. Dat ben ik niet met hem eens. Hij reageert daarmee op een Daarnaast schetst hij onder meer hoe het brief van politicoloog Hans Daalder – wiens bezuinigingskabinet Lubbers uiteindelijk vrouw een overlevende van de holocaust was toch geld vrijmaakt voor uitbreiding van – die als Drees-biograaf ongetwijfeld infor- de rechterlijke macht. De vraag is of het matie uit de eerste hand had. In het archief dat ook zou hebben gedaan bij een minder van oud-minister Struycken bevindt zich ook prominente bewindspersoon op Justitie. De een notitie waarin hij beschrijft dat de konin- oud-VVD-voorzitter moest in ieder geval gin omstreeks 1950 weigerde om afwijzingen binnenboord worden gehouden. Korthals van gratieverzoeken te ondertekenen. Zij had Altes speelt het spel overigens ook slim mee. ernstige gewetensbezwaren tegen de dood- Zijn voorbehoud tijdens de formatie van straf en grote moeite om door medeonder- het kabinet-Lubbers II tegen een algemene tekening daarvoor verantwoordelijkheid te personeelsreductie van twee procent – onder nemen. Met respect voor de positie van het het mom van ‘bureaucratiekorting’– kwam huis van Oranje en de ministeriële verant- hem later goed van pas. Interessant is verder woordelijkheid voor de geheimen van Den de vaststelling dat er ten tijde van dat tweede Bosch en Soestdijk – waar Korthals Altes te- kabinet Lubbers onder VVD-ministers een recht de nadruk op legt – kan de historische sfeer heerste dat de CDA-collega’s zelf maar verantwoordelijkheid van koningin Juliana oplossingen voor hun problemen moesten niet worden ontkend. Diezelfde verantwoor- bedenken. Dat was onder het kabinet-Lub- delijkheid legt de auteur aan de dag in dit bers I anders. Korthals Altes was erg boos fraaie boek waar ik van heb genoten. over de crisis die de VVD in 1989 over zich- zelf afriep op het moment dat de CDA-mi- nisters Deetman en De Koning op het punt stonden met het kabinet te breken. Het kost- mr. dr. J.C.F.J. van Merriënboer is als te hem zijn ministerschap. De Koning had onderzoeker verbonden aan het Centrum voor intussen zelfs al voorgesorteerd op de PvdA. Parlementaire Geschiedenis van de Radboud Het ministerschap van Staat was tenslotte de Universiteit te Nijmegen. kroon op Korthals Altes’ carrière net zoals dat bij Oud het geval was geweest (ibid., 51). Daarvoor was hij al een man met auctoritas

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 132 €34,99

Verkrijgbaar via AUP.NL €29,99

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 133 Colofon

Liberale Reflecties is een uitgave van de Abonnementenadministratie Prof.mr. B.M. TeldersStichting. Mauritskade 21, 2514 HD Den Haag telefoon: 070-3631948 Redactie email: [email protected] prof.dr. M.L.J. Wissenburg (hoofdredacteur) mw. drs. F.D. de Beaufort Abonnementen prof.dr. R.M. Salomons Een papieren abonnement op Liberale dr. B. Steunenberg Reflecties (4 edities) kost € 34,- per jaar H.N. Kok MSc (eindredacteur) (buitenland: € 44,-). Losse nummers zijn verkrijgbaar in de TeldersShop voor € 9,50. Redactieadres Losse artikelen kosten € 0,98 en kunnen Mauritskade 21 eveneens in de TeldersShop worden gekocht. 2514 HD Den Haag Een abonnement op TeldersCommunity.nl telefoon: 070-3631948 kost € 35,- per jaar en geeft digitaal toegang email: [email protected] tot alle publicaties, waaronder Liberale TeldersStichting.nl | TteldersCommunity.nl | Reflecties. TeldersShop.nl Advertentietarieven Auteursrechten Advertentietarieven zijn op aanvraag De auteursrechten liggen bij de uitgever en beschikbaar bij de redactie. de auteur(s). ISSN: 2588-8862 Vormgeving: Eye & Image, Leusden. Drukwerk: Woudenbergse Drukkerij

LIBERALE REFLECTIES | december 2017 134