„Mikroskopów Nie Trzyma Się W Szafie” – O Dokonaniach Ludwika Hirszfelda
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Tom 68 2019 Numer 2 (323) Strony 145–156 Marcin czerwiński1, UrszUla Glensk2 1Laboratorium Glikobiologii Instytut Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN im. Ludwika Hirszfelda ul. Rudolfa Weigla 12, 53-114 Wrocław 2Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytet Wrocławski ul. Joliot-Curie 15, 50-383 Wrocław E-mail: [email protected] [email protected] „MIKROSKOPÓW NIE TRZYMA SIĘ W SZAFIE” – O DOKONANIACH LUDWIKA HIRSZFELDA grup krwi układu ABO. Odkryli też grupy A1 oraz A2 i stwierdzili, że częstość ich wy- stępowania jest różna w zależności od grupy etnicznej. W latach międzywojennych Hirsz- feld brał udział w organizacji Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie. Po II wojnie światowej jako pierwszy w Polsce wykorzy- stał teorię konfliktu serologicznego i zastoso- wał ją w praktyce klinicznej, co uratowało życie ponad 200 dzieci. Był twórcą i pierw- szym dyrektorem Instytutu Immunologii i Terapii Doświadczalnej PAN, obecnie nazwa- nego jego imieniem. Ludwik Hirszfeld (1884-1954), a physician, immunologist and microbi- ologist. Together with Emil von Dungern he showed that blood groups are inheritable, and established the terminology of ABO system. He also discovered A1 and A2 blood groups, and proved that blood group fre- quency depends on ethnicity. In the years between the wars, he organized the National Institute of Hygiene in Warsaw. After World Ludwik Hirszfeld w czasie pobytu w Szwajcarii. War II he was the first in Poland to use the theory of serological conflict and implement- ed it in clinical practice, saving life of over Ludwik Hirszfeld (1884-1954), 200 children. He was also the founder and lekarz, immunolog i mikrobiolog. Wraz z first director of the Hirszfeld Institute of Im- Emilem von Dungernem wykazali, że gru- munology and Experimental Therapy, Polish py krwi są cechami dziedzicznymi i zapro- Academy of Sciences. ponowali obowiązujące do dziś nazewnictwo 146 Marcin czerwiński, UrszUla Glensk WSTĘP nych, mierzony nie skalą polskich ośrodków naukowych, ale europejskich. Ludwik Hirszfeld urodził się w Warszawie Pozycja naukowa Hirszfelda nie zmienia 5 sierpnia 1884 r. W Łodzi skończył szko- faktu, że pytanie, jakie odkrycia naukowe łę, a w Berlinie studia medyczne. Nie leczył, należy mu przypisać, przysparza trudno- lecz badał i szukał odpowiedzi na pytania ści nawet specjalistom badającym historię związane z mikrobiologią, immunologią i se- medycyny. Wiele osób powtarza błędną in- rologią. formację, że Ludwik Hirszfeld odkrył gru- Erudyci, nawet jeśli zupełnie nie intere- py krwi. To fałszywe stwierdzenie łatwo jest sują się medycyną, zwykle wiedzą kim był obalić, choćby poprzez chronologiczne po- Hirszfeld. Jego osiągnięcia są znane, przy- układanie przełomowych odkryć w naukach najmniej wśród mieszkańców miast, w któ- biologicznych. rych pracował, ponieważ istnieją tam ulice jego imienia. We Wrocławiu niemal wszyscy POCZĄTEK orientują się, gdzie leży plac Hirszfelda i co jego patron zrobił, aby odtworzyć po woj- Kiedy Karl Landsteiner zauważył i opi- nie szkolnictwo medyczne i opiekę zdrowot- sał zjawisko aglutynacji czerwonych krwinek ną w zrujnowanym mieście. Znany jest też (landsteiner 1900), Hirszfeld miał zaledwie w Lublinie, gdzie organizował uniwersytet i 17 lat, właśnie skończył szkołę w Łodzi i był jego prorektorem, chociaż spędził w tym wyjeżdżał na studia do Niemiec. Zapisał się mieście zaledwie kilkanaście miesięcy od po- na Uniwersytet w Würzburgu, skąd szybko łowy 1944 r. Rola Hirszfelda została tam przeniósł się do Berlina. Wciąż wahał się doceniona, bo uformował pierwszy rocznik co do wyboru kierunku edukacji. W 1904 tamtejszych studentów medycyny, na skraw- r., a więc cztery lata po odkryciu Landste- ku państwa proklamowanego przez PKWN i inera, przerwał na jeden semestr medycy- względnie wolnego od okupacyjnego terroru. nę i rozpoczął studia filozoficzne, uwiedzio- Wydział lekarski powstawał w warunkach ny słynnymi wykładami Georga Simmela, polowych, ale pozwolił wielu młodym lu- który młodemu Hirszfeldowi wydawał się dziom na rozpoczęcie studiów. „bogiem czystego intelektu”. Być może fa- Kolejna ulica imienia Hirszfelda, na war- scynacja profesorem związana była także z szawskim Ursynowie, przypomina miesz- podobieństwem sytuacji społecznej i wybo- kańcom stolicy, że współtworzył Państwowy rami tożsamościowymi, jakich dokonały ro- Zakład Higieny, wielką instytucję sanitarną dziny Simmlów i Hirszfeldów; obie miały międzywojennej Polski, którą można wy- żydowskie korzenie i przeszły na chrześci- mieniać tuż obok takich osiągnięć tamtego jaństwo. Po semestrze studiów humanistycz- czasu jak budowa portu w Gdyni. Przepływ nych Hirszfeld wrócił na medycynę, choć nie statków z towarami jest może bardziej spek- zaniechał swoich pisarskich i filozoficznych takularny niż kontrola rozprzestrzeniania zainteresowań, które wyraźnie wpłynęły na się bakterii i epidemii, ale rola tych przed- jego późniejsze prace naukowe i publikacje sięwzięć w postępie cywilizacyjnym Drugiej wspomnieniowe. Hirszfeld więc dopiero stu- Rzeczpospolitej wydaje się porównywalna. diował, kiedy w Wiedniu Karl Landsteiner Jeśli zastanowić się nad obecnością opisał grupy krwi, czyli zdołał wyjaśnić, dla- Hirszfelda w Warszawie, Lublinie czy we czego niektóre transfuzje krwi kończą się Wrocławiu, to widać nie tylko trwały ślad, śmiercią pacjentów, a inne powodzeniem i jaki odcisnął w tych miejscach, ale także poprawą stanu chorych (landsteiner 1901). rys osobowości uczonego – skłonność do Wyjaśnienie tego problemu było przełomem, podejmowania ryzykownych działań i od- na którym opierano kolejne odkrycia. Nie- wagę prekursora, idealisty i marzyciela (to zależnie od Landsteinera do tych samych ostatnie określenie chętnie sam sobie przy- wniosków doszli Jan Jansky (Jansky 1907), pisywał). Meldował się zawsze w miejscach Ludvik Hektogen (HektoGen 1907) oraz Wil- niepewnych i zrujnowanych, a w pierwszej liam Lorenzo Moss (Moss 1910). Badacze ci połowie XX w. dyktatorzy dbali o to, aby nie wykazali, że ludzi można podzielić na grupy brakowało pogorzelisk i skutecznie dewasto- w zależności od aglutynacji krwinek, ale nie wali to, co wcześniej zbudowano. Warszawa zajmowali się genetycznymi podstawami tego w 1919 r. była miejscem niestabilnym, po- zjawiska. dobnie jak Lublin w 1944 r. i Wrocław w Odkrycie grup krwi miało fundamental- 1945 r. Nie dziwi więc, że wysiłki uczonego ne znaczenie dla praktycznego zastosowania zostały w tych miastach uhonorowane na- transfuzji krwi (pierwsze świadome przeta- zwami ulic. Jednak nie skłonność do po- czanie krwi zgodne z grupami miało miejsce dejmowania ryzykownych przedsięwzięć jest w 1914 r.). Grupy krwi były też pierwszym przyczyną, dla której wspominamy Hirszfel- polimorfizmem genetycznym opisanym u da, ale jego wkład w postęp nauk medycz- człowieka (sMolarek i współaut. 2008). O dokonaniach Ludwika Hirszfelda 147 PIERWSZE ODKRYCIA osób należących do 72 rodzin i wykaza- li, że grupy krwi są cechami dziedzicznymi Tymczasem Hirszfeld w Berlinie skończył i dziedziczą się zgodnie z prawami Gregora studia i obronił doktorat, będący w pruskim Mendla, na którego pracę (Mendel 1866 ) systemie częścią studiów medycznych. Dy- powoływali się w swojej publikacji. Ponad- sertacja dotyczyła fizykalnych aspektów he- to wykazali, że grupy A i B stanowią cechy maglutynacji (HirscHfeld 1907). Praca nad dominujące, a O jest cechą recesywną (w rozprawą wymagała nakładów finansowych, języku Hirszfelda nazywaną „ustępującą”). bo studenci musieli przeprowadzać ekspery- Cecha recesywna ujawnia się jedynie wtedy, menty medyczne na własny koszt. Młodemu gdy nie towarzyszy jej allel (gen) dominują- badaczowi pomogła wówczas żona Hanna cy. Wprowadzili własne nazewnictwo grup Hirszfeldowa, która swoje studia lekarskie krwi: podczas gdy Landsteiner używał liter rozpoczęła we Francji, ale po kilku seme- A, B i C, a kolejni badacze rzymskich cyfr, strach spędzonych w Montpellier przyjecha- Hirszfeld i von Dungern zaproponowali kla- ła do Berlina, gdzie udzielała korepetycji, syfikację literową A, B i O (od niemieckiego mogła też liczyć na pomoc finansową matki ohne czyli bez). Przez pewien czas oznacze- Sary Belin, wdowy po majętnym ortodoksyj- nie O było w artykułach Hirszfelda stoso- nym Żydzie z Łodzi. Równocześnie Hanna wane wymiennie z liczbą 0 (dUnGern Von kontynuowała własne studia medyczne, na- i Hirszfeld 1910). Ten brak konsekwencji pisała dwa doktoraty, po latach została wy- można do dziś zauważyć w publikacjach bitną profesorką pediatrii. medycznych (PIERCE i reid 2016). Ślub wzięli w 1905 r., a dwa lata później Kilkanaście lat później zaproponowane wyjechali do Heidelbergu. Ludwik Hirszfeld przez badaczy z Heidelbergu nazewnictwo podjął pierwszą pracę jako asystent w Insty- grup krwi zostało uznane za obowiązujące w tucie Badania Raka w Zakładzie Parazytolo- świecie medycznym. Stało się to w Genewie gii, ponieważ rozważano wówczas teorię, że podczas zjazdu Komitetu Higieny w Lidze przyczyną raka mogą być pasożyty. Po kil- Narodów w kwietniu 1928 r. Hirszfeld brał kunastu miesiącach przeniósł się do Zakła- udział w obradach Komisji Standaryzacji, du Serologii i podjął współpracę z Emilem której był członkiem, i zdołał przekonać gło- von Dungernem. Był to ważny etap rozwoju sujących do przyjęcia proponowanych przez naukowego Hirszfelda, formujący nie tylko siebie kryteriów nazewniczych. Do sukcesu jego zainteresowania serologiczne, ale także w głosowaniu przyczynił się zapewne także pewną filozofię poszukiwań naukowych. To Ludwik Rajchman, ówczesny przewodniczący w Heidelbergu,