Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol (AHNE) Ynys Môn Atodiad 1 Crynodeb o gyd-destun tystiolaeth sylfaenol, deddfwriaethol a pholisïau Atodiad 1

Crynodeb o gyd-destun tystiolaeth sylfaenol, deddfwriaethol a pholisïau

Cynnwys

1 Tystiolaeth AHNE

1.1 Tirwedd/Morlun ...... 3

1.2 Daeareg a Geomorffoleg ...... 14

1.3 Ecoleg a Bioamrywiaeth ...... 20

1.4 Amgylchedd Hanesyddol ...... 25

1.5 Diwylliant ...... 38

1.6 Pridd ...... 41

1.7 Aer ...... 44

1.8 Dˆwr ...... 46

1.9 Hawliau Tramwy Cyhoeddus a Thir a Dˆwr Hygyrch ...... 49

2 Gweithgareddau yn yr AHNE

2.1 Rheoli Tir ...... 54

2.2 Cadwraeth Natur ...... 59

2.3 Gweithgaredd Economaidd ...... 66

2.4 Hamdden ...... 73

2.5 Datblygu ...... 77

2.6 Trafnidiaeth ...... 80

3 Cymorth Polisi Cenedlaethol a Rhanbarthol

3.1 Tirweddau Dynodedig ...... 83

3.2 AHNE ...... 84

3.3 Arfordiroedd Treftadaeth ...... 86

3.4 Cyfarwyddyd Fframwaith Dŵr ...... 87

3.5 Cynlluniau Morol ...... 87

3.6 Canllaw Polisi Cynllunio ...... 88

LLuniau: ©Cyngor Sir Ynys Môn a Mel Parry Clawr: Bwa GwynMenai (©Mel Strait Parry) 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

1 Tystiolaeth AHNE

1.1 Tirwedd/Morlun 1. Gweledol a Synhwyrol 2. Hanes 1.1.1 Asesir ansawdd tirwedd Môn a’r AHNE, fel gweddill 3. Cynefinoedd tirwedd Cymru, drwy ddefnyddio LANDMAP The sy’n asesu 4. Diwylliant amrywiaeth tirweddau, yn adnabod ac egluro eu 5. Daeareg nodweddion ac ansoddau – boed eu bod yn gyffredinol ond yn dirweddau a gydnabyddir yn bwysig yn lleol Fel y nodwyd yn y cynllun diwethaf, mae’r data yn awr neu’n genedlaethol. wedi’i sicrhau gan ansawdd a gellir gwneud cymari- aethau rhwng y data cynharaf â’r data sicr. Dangoswyd Mae LANDMAP yn adnodd tirwedd sydd wedi’i seilio ar y gwahaniaethau yn y cynllun blaenorol ac ers hynny gyfrifiadur lle mae nodweddion, ansoddau a dylanwadau mae’r wybodaeth wedi cael ei adolygu a gellir gwneud ar y dirwedd yn cael eu cofnodi a’u gwerthuso i set o cymariaethau rhwng mapiau 2009 a’r cynllun hwn. ddata cenedlaethol cyson. Torrir y dirwedd i lawr i 5 haen a gydnabyddir yn genedlaethol, sef:

Ffigur 1: Gwerthusiadau gweledol a synhwyrol

2008 Survey Results

Outstanding High Moderate Low

Porthwen

1 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Ffigur 2: Gwerthusiadau Cynefinoedd Tirwedd

2008 Survey Results

Outstanding High Moderate Low

Ffigur 3 Gwerthusiadau daeareg

2008 Survey Results

Outstanding High Moderate Low

2 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Ffigur 4: Gwerthusiadau hanesyddol

2008 Survey Results

Outstanding High Moderate Low

Ffigur 5: Gwerthusiadau diwylliannol

2008 Survey Results

Outstanding High Moderate Low

3 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Ffigur 6: Gwerthusiadau Llonyddwch

2008 Survey Results

1.1.2 Bydd yr wybodaeth a ddarperir yn y mapiau a’r • Golygfeydd pell, fel tuag at y Gogarth, Eryri, disgrifiadau sy’n gysylltiedig â hwy yn y bas data yn ein Penrhyn Lln ac Ynys Manaw, a ddisgrifir yn aml fel tywys pan ydym yn; “tirweddau benthyg”.

• Darparu disgrifiad o’r AHNE i gynulleidfa eang; • Codi ymwybyddiaeth o’r AHNE, adnabod cymeriad 1.1.4 Mae’r syniad o synnwyr heddwch a llonyddwch yr arbennig, rhinweddau arbennig a phwysigrwydd AHNE yn cael ei ailddatgan gan Adroddiad Ardaloedd cenedlaethol a rhyngwladol o’i dirwedd; Llonyddwch Cymru a gomisiynwyd gan Gyngor Cefn • Dangos y ffactorau sydd wedi dylanwadu newid Gwlad Cymru yn 1997. Pwrpas yr adroddiad oedd tirweddau yn y gorffennol, ac mae’r rheini yn adnabod ardaloedd o gefn gwlad Cymru nad oedd yn debygol o wneud yn y dyfodol; cael eu tarfu gan sn ac ymyrraeth weledol ac felly’n cael • Darparu canllaw i dirfeddianwyr, rheolwyr tir a eu hystyried heb eu difetha gan ddylanwadau trefol. gwneuthurwyr polisi ar gad a gwella mathau Mae’r data hwn ar hyn o bryd yn cael ei ddiweddaru gan nodweddiadol tirwedd o’r ardal. Gyngor Cefn Gwlad Cymru a chaiff ei ystyried yn dilyn ei gyhoeddi.

1.1.3 Mae dylanwad ar gymeriad AHNE gan ‘safbwyntiau eang’ yn arwyddocaol. Yn rhinwedd eu taldra, graddfa a Mae’r categorïau o ymyraethau yn cynnwys: maint, mae mynyddoedd Eryri yn rheoli y mwyafrif o dirwedd yr AHNE. Ychwanegwch at hyn ymddangosiad • Traffig Ffordd; y môr sy’n newid yn barhaus ac yna mae canfyddiad • Aneddiadau; tirwedd yr AHNE yn un agored, anial a theimlad o • Seilwaith Trydanol; unigedd. • Safleoedd Diwydiannol; • Awyrennau; Gellir crynhoi natur golygfeydd eang fel a ganlyn: • Ffermydd Gwynt; • Traciau Rasio • Golygfeydd ar draws Môr Iwerddon; • Golygfeydd dros yr ardaloedd hynny o Fôn nas Yn ychwanegol i’r rhai a adnabuwyd yn adroddiad 1997, cynhwysir yn y dynodiad AHNE dylid ystyried datblygiadau ar y môr a’r sˆwn sy’n • Golygfeydd lleol, er enghraifft ar draws yr Afon Menai; gysylltiedig â sgïau jet.

4 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Mae’r adroddiad yn dod i’r casgliad fod yr AHNE yn a gweithgareddau hamdden (Cyngor Cefn Gwlad 1997). rhan heb ei hamharu a llonydd o Fôn. Fodd bynnag, Cynhaliwyd gwaith pellach ar fap ardal llonydd i Gymru mae yna sn cyfnodol ond arwyddocaol ac ymyrraeth gan Ymgynghorwyr Defnydd Tir ar ran y Cyngor Cefn weledol gan awyrennau, aneddiadau, seilwaith trydanol Gwlad yn 2009.

Tabl 1: Adnodd Tirwedd/Morlun – Rhinweddau Arbennig yr AHNE

CYFLWR RHINWEDDAU FFACTOR SY’N ARBENNIG MAINT ADNODD (yn tarddu o PAM YN BWYSIG? EFFEITHIO’R CYFLWR Landmap)

• Newidiadau mewn Mae clogwyni’r môr yn amlwg arferion rheoli tir ar arfordiroedd gorllewinol a • Newidiadau mewn gogleddol, yn benodol yn: Amrywiol deddfwriaeth • Mae’r AHNE yn • Datblygiad anaddas • Ynys Lawd ddynodiad tirwedd • Ynys y Fydlyn • Pwysau a bygythiadau • Mae’r Tirwedd Arfordirol economaidd yn gymorth i ddiffinio • Lefel y môr yn codi, ac Lleolir twyni anferth yn cymeriad Môn mae’r angen dilynol am Nodweddion Tirwedd Niwbwrch ac . amddiffynfeydd môr yn Arfordirol: Lleolir twyni hefyd yn Amrywiol Mae’r nodweddion hyn yn clymu gyda’r encil Nhraeth Dulas, Traeth nodweddiadol, apelgar ac rheolaeth hon • Clogwyni Môr a Coch a yn elfennau annatod o’r glannau Creigiog • Pwysau datblygiad dirwedd arfordirol • Twyni Tywod • Pwysau hamdden Lleolir traethau tywodlyd • Traethau Tywodlyd drwy’r AHNE. Mae hyn yn Mae traethau yn ased • Llygredd • Morfa heli cynnwys traethau Lligwy, Amrywiol economaidd pwysig i • Dirywiad pori ysgafn Aberffraw, a Ynys Môn traddodiadol Llanddwyn • Datblygiad prysgoed Mae morfa heli yn byffer Lleolir morfa heli drwy’r bwysig rhwng tir a môr • Plannu coed conwydd AHNE ac maent yn ac yn darparu amddiffynfa • Polisi Amaeth Cyffredinol cynnwys: Traeth Melynog, arfordirol. (goblygiadau polisi Aber Cefni, Culfor a Môr Da Ewropeaidd, Cenedlaethol Mewndirol Cymyran, Traeth a Rhanbarthol) Dulas a Thraeth Coch • Rhywogaethau anfrodorol ymledol

• Newidiadau mewn Mae’r AHNE yn arferion rheoli tir ddynodiad tirwedd • Newidiadau mewn Mae’r dirwedd deddfwriaeth amaethyddol o gymorth • Datblygiad anaddas TNodweddion Tirwedd Mae gwrychoedd hynafol yn i ddiffinio cymeriad Ynys fwy yn ne a dwyrain yr • Pwysau a bygythiadau Amaethyddol Môn economaidd Traddodiadol: AHNE • Esgeulustra cyffredinol Yn dirywio Mae’r nodweddion yn • Gwrychoedd Hynafol Yn gysylltiedig gyda ffiniau gynefin byd gwyllt • Symudiad i gynyddu • Waliau Cerrig (plwyfi, stadau a ffermydd), meintiau cae • Cloddiau lonydd cefn gwlad a gwerthfawr ac yn • Lledaenu ffordd llwybrau goridorau cyswllt i fflora a ffawna • Patrymedd torri anaddas • Newidiadau mewn Mae’r nodweddion hyn cynlluniau grant yn elfen annatod o • Rhywogaethau dirwedd yr AHNE Anfrodorol Ymledol

• Newidiadau mewn Mae’r fath olygfeydd yn arferion rheoli tir Golygfeydd gwell rhoi cymhariaeth a Drwy’r AHNE Da • Datblygiad anaddas chefndir arwyddocaol i dirwedd Môn • Cynhyrchu a throsglwyddo egni

(yn parhau ar y dudalen nesaf...)

5 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Tabl 1: Adnodd Tirwedd/Morlun – Rhinweddau Arbennig yr AHNE (...yn parhau) CYFLWR RHINWEDDAU FFACTOR SY’N ARBENNIG MAINT ADNODD (yn tarddu o PAM YN BWYSIG? EFFEITHIO’R CYFLWR Landmap)

• Newidiadau mewn Mae’r dirwedd yn rhoi arferion rheoli tir Heddwch a profiad gwerthfawr i • Datblygiad anaddas drigolion a thwristiaid Llonyddwch Y mwyafrif o’r AHNE Gwael i dda • Cynhyrchu egni Mae’r dirwedd yn ased • Hamdden anaddas economaidd • Trafnidiaeth • Datblygiadau trac rasio

• Newid hinsawdd a Ynysoedd o Mae’r ynysoedd hyn yn chynnydd yn lefel y Cynhwysir 30 o ynysoedd gysylltiad ffisegol pwysig amgylch Môn Amrywiol môr yn nynodiad yr AHNE rhwng tirwedd a morlun • Prosesau naturiol Môn • Datblygiad ar y môr

1.2 Daeareg a Geomorffoleg ddinistriol. Ar wahân i Ucheldiroedd yr Alban, mae Ynys Môn yn cynnwys rhandir eang o greigiau hynafol ym 1.2.1 Ynys Môn yw’r ynys fwyaf sydd wedi ei lleoli gyferbyn ag Mhrydain Fawr (Cyngor Sir Ynys Môn 1999). O fewn arfordir Cymru. Ffurfiwyd tirffurf presennol Môn ond ardal gymhlyg Mona, mae nodweddion daearegol 8000 o flynyddoedd yn ôl pan arweiniodd cynnydd arfordirol fel clogwyni, bwâu, cilfachau, ogofau ac mewn dr tawdd ôl-rewlifol i gynnydd dramatig yn lefel y ynysoedd yn nodweddion nodedig. môr, gan achosi dyffrynnoedd cul sydd heddiw’n ffurfio’r Afon Menai, i orlifo. Crëwyd Ynys Cybi hefyd yn yr un Calchfaen Carbonifferaidd yw craig fwyaf gyffredin o ran cyfnod. Mae pwysigrwydd daeareg yr Ynys wedi cael ei daeareg rhanbarthau dwyreiniol a de ddwyreiniol yr werthfawrogi a’i ddeall ers amser maith. Er mwyn AHNE gan Calchfaen Carbonifferaidd. Mae clogwyni’r hyrwyddo’r gydnabyddiaeth hon sefydlwyd GeoMôn môr a brigiadau’r wyneb ar ffurf palmentydd calchfaen drwy Bartneriaeth Geoamrywiaeth Ynys Môn. Prif ffocws yn nodweddion nodedig, yn benodol o amgylch Lligwy a GeoMôn oedd i geoamrywiaeth Ynys Môn gael ei Phenmon. adnabod fel bod o bwysigrwydd Rhyngwladol. Yn 2013 cadwodd GeoMôn statws ‘Geoparc’ UNESCO Ynys Mae gan ddaeareg yr Ynys batrwm llinol nodweddiadol Môn yn llwyddiannus sy’n cael ei gefnogi gan y sy’n dilyn cyfeiriad o’r gogledd ddwyrain i’r de orllewin. Rhwydwaith Geoparciau Ewrop. Mae’r ddaeareg yn gyfyngedig gan bresenoldeb llinellau ffawt a ymddengys ar y dirwedd fel sgarpiau bach.

1.2.2 Nodir daeareg solid AHNE Môn am ei amrywiaeth, o’r Yng ngogledd yr AHNE, i ffwrdd o’r clogwyni, gorwedd creigiau Cyn-gambriaidd hynafol sy’n gorchuddio dau daeareg solid o dan y clogfaen clai sy’n ffurfio cae draean o’r ynys yn cynnwys yr arfordir gogleddol, Ynys drymlin eang a dyddodion rhewlifol eraill. Wedi’u siapio Cybi ac i lawr i’r Afon Menai, i’r brigiadau unigryw o gan rew tawdd a thywod aberol dr ffo, mae gro a Dywodfaen ym Mae Lligwy, a’r crynhoad o Galchfaen drymlinau yn nodwedd geomorffolegol nodweddiadol. Carbonifferaidd yn y Dwyrain o Foelfre i Benmon. Mae nodweddion geomorffolegol nodedig yr AHNE yn cynnwys twyni tywod eang yn Niwbwrch ac Aberffraw, 1.2.3 Mae daeareg yr AHNE yn cynnwys yn bennaf greigiau cyfordraethau, gwlyptiroedd arfordirol a morfeydd heli yn Cyn-gambriaidd. Mae’r creigiau hyn yn ffurfio Cymhlyg yr ardaloedd is. Mona, baslawr 6000 medr sy’n cynnwys gwaddodion metamorffedig ac ymwthiadau folcanig ac igneaidd (GeoMôn 2009). Mae dau draean o Fôn, ac o ganlyniad 1.2.4 Mae pwysigrwydd daeareg yr AHNE wedi cael ei yr AHNE, wedi cael ei ffurfio o greigiau Cyn-gambriaidd. adnabod drwy warchod sawl safle fel unai safleoedd Er enghraifft, mae Ynys Lawd sydd wedi plygu’n ddwys, Adolygiad Cadwraeth Ddaearegol (GCR) neu Safleoedd Ynysoedd y Moelrhoniaid, Trwyn Carmel, Ynys Daearegol Pwysig Rhanbarthol (RIGS). Llanddwyn a Bae i gyd yn rhan o Gymhlyg Mona. Fe adlewyrchant eu tarddiad tectonig ac fe’u Mae Adolygiadau Cadwraeth Ddaearegol yn safleoedd a ffurfiwyd, yn bennaf, ar ffiniau plât cefnforol adeiladol neu warchodir gan y gyfraith fel Safleoedd o Ddiddordeb

6 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Gwyddonol Arbennig. Mae yna 21 o Adolygiadau AHNE hefyd yn cynnwys 31 o Safleoedd Daearegol Cadwraeth Ddaearegol yn AHNE Môn, gan gynnwys Pwysig Rhanbarthol gan gynnwys Trwyn Eilian, Y Rhoscolyn, Trwyn Carmel ac Ynys Llanddwyn. Mae’r Moelrhoniaid, Porth Swtan a Deiciau Biwmares.

Tabl 2: Crynodeb o nodweddion daearegol a geomorffolegol arwyddocaol AHNE Ynys Môn

GWERTHUSIAD AGWEDDAU CYDRANNOL (yn tarddu o DISGRIFIAD Landmap)

Mynydd Twr Uchel Brigiad Cyn-gambriaidd. Wedi’u plygu’n drwm. Man uchaf Ynys Môn

Meicasgistoedd gwyrdd sydd yn bennaf wedi plygu’n ddwys. Wynebau clogwyni byrrach sy’n gorwedd yn is. Ymwthiadau Ynys Cybi Uchel sarff-faen prin sy’n tarddu o greicaen y ddaear. Safleoedd Adolygiad Cadwraeth

Creigiau Cyn-gambriaidd ac Ordofigaidd wedi’u gwthio a’u plygu. Trwyn Carmel Uchel Cilfachau ac ogofau trawiadol. Safle o Adolygiad Cadwraeth

Cymysgfa o greigiau a chreigiau folcanig. Grŵp ynys Ynysoedd y Moelrhoniaid Uchel Cyn-gambriaidd

Cae Drymlin y Gogledd Orllewin Uchel Tirffurf geomorffolegol ôl-rewlifol eang

Ffosiliau stromatolitig Cyn-gambriaidd prin, cymysgedd Cylch Arfordirol Gogleddol Uchel gwaddodol pwysig. Tirffurf creigiog cymhleth

Mynydd Eilian Uchel Ffawt Cyn-gambriaidd/Ordofigaidd. Safle Adolygiad Cadwraeth

Safle Adolygiad Cadwraeth Hen Dywodfaen Coch Cylch Tywodfaen Bae Lligwy Uchel Defonaidd. Unigryw yng Ngogledd Cymru

Yn cynnwys ardaloedd bychain o balmant calchfaen ar galchfaen Cylch calchfaen dwyreiniol Uchel carbonifferaidd eang. Safleoedd Adolygiad Cadwraeth a Safleoedd Daearegol Pwysig Rhanbarthol

Calchfaen carbonifferaidd. Ardaloedd o balmant calchfaen. Calchfaen Uchel Safleoedd Adolygiad Cadwraeth a Safleoedd Daearegol Pwysig Rhanbarthol

Ardaloedd o sgistau, calchfaen a gwelyau coch. Safleoedd Parth Menai Uchel Adolygiad Cadwraeth a Safleoedd Daearegol Pwysig Rhanbarthol

Safle Adolygiad Cadwraeth gymhlyg geomorffolegol mawr Tywod Chwythedig Cwningar Niwbwrch Uchel gyferbyn â lafa clustog o safon byd eang wedi ffrwydro ar wely môr ar ffin plât cefnforol adeiladol

Cymhlyg o dywod chwythedig. System dwyni bwysig. Safle Tywod Chwythedig Aberffraw Uchel Adolygiad Cadwraeth

Swnt, Moelfre

7 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Tabl 3: Daeareg – Rhinweddau arbennig yr AHNE

CYFLWR RHINWEDD FFACTOR SY’N ARBENNIG MAINT ADNODD (wedi tarddu PAM YN BWYSIG EFFEITHIO’R CYFLWR o Landmap)

Mae gan ddaeareg a geomorffoleg yr Ynys effaith dramatig ar dirwedd a bioamrywiaeth yr AHNE

Mae Môn yn cynnwys rhai o randiroedd mwyaf hynafol o greigiau ym Mhrydain Fawr

Mae’r nodweddion yn • Newidiadau mewn darparu mewnwelediad i arferion rheoli tir esblygiad daearegol yr • Datblygiad anaddas yn Ynys cynnwys amddiffynfeydd 21 o Safleoedd Adolygiad môr Mae’r ddaeareg wedi Cadwraeth a 31 o Safleoedd • Pwysau a bygythiadau dylanwadu lleoliad a natur Daearegol Pwysig economaidd cymunedau a Nodweddion Rhanbarthol wedi cael eu gweithgareddau • Newid hinsawdd a Daearegol a dynodi yn yr AHNE. Ers Amrywiol economaidd Môn a’r chynnydd yn lefel y môr Geomorffolegol 2009 mae’r ynys i gyd wedi seilwaith drafnidiaeth Môn • Pwysau hamdden cael ei dynodi yn Geoparc UNESCO Ewropeaidd ac • Cytundebau rheoli ac Mae Geoparc yn mae’n aelod o Rwydwaith argaeledd cyllid diriogaeth gydag Geoparciau Byd-eang etifeddiaeth ddaearegol o • Llystyfiant a arwyddocâd Ewropeaidd rhywogaethau a strategaeth ddatblygu anfrodorol ymledol gynaliadwy gyda • Chwarelu strwythur rheoli gref. • Hygyrchedd datguddiad Anela i amddiffyn geoamrywiaeth, i hyrwyddo etifeddiaeth ddaearegol i’r cyhoedd ynghyd â chefnogi datblygiad economaidd cynaliadwy o diriogaethau geoparc yn bennaf drwy ddatblygiad twristiaeth ddaearegol

Llanlleiana

8 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Ffigur 7: Dynodiadau daearegol

1.3 Ecoleg a Bioamrywiaeth Mae yna lawer o draethau tywodlyd yn yr AHNE. Maent yn bwysig yn nhermau bioamrywiaeth oherwydd eu fflora a ffawna rhynglanwol, a hefyd oherwydd bod 1.3.1 Mae amrywiaeth cynefinoedd a bywyd gwyllt yr AHNE llawer o draethau yn safleoedd nythu a bwydo adar. hefyd yn ychwanegu at hynodrwydd yr AHNE. Dylanwadir matrics cyfoethog o gynefinoedd yr AHNE Glannau Creigiog gan y môr, ynghyd ag effeithiau amaethyddiaeth, Nodweddir glannau creigiog gan byllau craig, clogwyni datblygiad, newid hinsawdd, draeniad, coedwigaeth, ac ardaloedd o raean a chlogfeini. Fe’u ceir drwy AHNE pwysau ymwelwyr, olyniaeth a’r ddaeareg waelodol. Môn. Mae glannau creigiog yn ardaloedd pwysig i nythu adar, a hefyd fflora a ffawna rhynglanwol. Mae’r grib Datgela dadansoddiad o’r wybodaeth o Gynllun raeanog yng Nghemlyn yn enghraifft wych benodol o ‘far Gweithredu Bioamrywiaeth Lleol Ynys Môn (Cyngor Sir cil y bae’. Ynys Môn [b] 2002) fod yr AHNE yn cynnwys enghreifftiau nodedig o gynefinoedd morol, dyfrol a Mae pwysau hamdden ar y glannau hyn yn cynyddu, ac thiriogaethol a’u rhywogaethau nodweddiadol. yn Ynys Lawd, mae’r RSPB, gyda chydweithrediad Cyngor Mynydda Prydain (BMC), wedi cyflwyno Mae’r cynefinoedd a’r rhywogaethau hyn yn elfennau cytundeb gwirfoddol i gyfyngu effeithiau’r cyhoedd ar allweddol o dirwedd yr AHNE. Byddai colli unrhyw un o’r adar yn bridio. Dylid annog yr enghraifft ardderchog o cynefinoedd hyn yn cael effaith niweidiol a dramatig ar ataliad hamdden mewn lleoliadau eraill o amgylch yr ansawdd nodweddion y dirwedd. arfordir.

Mae’r nifer o ddynodiadau amgylcheddol sy’n bresennol Twyni Tywod yn yr AHNE hefyd yn dangos yn glir gwerth a Mae yna ardaloedd eang o dwyni tywod ar arfordir phwysigrwydd yr AHNE, yn esthetaidd, ac yn nhermau Gorllewinol o’r AHNE yn Aberffraw, Cwningar Niwbwrch ei fioamrywiaeth. a Rhosneigr. Ffurfir twyni tywod pan mae tywod chwythedig yn hel i dwmpathau, sydd yna’n cael eu cytrefu a’u sefydlogi gan rywogaethau fel glaswellt y 1.3.2 Cynefinoedd Morol tywod. Mae gan y twyni tywod fflora amrywiol a nodweddiadol sy’n cynnwys mwsoglau, cennau a Traethau Tywodlyd thegeirianau.

9 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Lagwnau Heli tirwedd amaethyddol yr AHNE yn cynnwys ardaloedd o Bodola lagˆwn heli eang ym Mae Cemlyn, lle mae’r bar laswelltir wedi ei led-wella a’i wella, pori garw a chnydau graean wedi cael torri i ffwrdd ardal o ddˆwr hallt o’r môr. gyda choetiroedd bach ynysig. Mae’r lagˆwn yn un o’r mwyaf yng Nghymru ac mae ganddo ffawna infertebratau arbenigol. Mae’r ynysoedd Mae natur amrywiol y dirwedd amaethyddol hon yn yn y pwll hefyd yn gytref bridio môr-wenoliaid pwysig yn bodoli yn sgil rhyngweithio nifer o ffactorau: ffisegol, yr haf. hanesyddol a hinsoddol (Cyngor Sir Ynys Môn 1996).

Morfa Heli a Fflatiau Llaid Mae’r nifer o laswelltir sydd wedi gwella yn yr AHNE Mae yna nifer o enghreifftiau o forfa heli a fflatiau llaid ar wedi codi ers dynodiad yr AHNE yn 1966 o ganlyniad i hyd arfordir Môn fel y Môr Mewndirol, Aber Alaw a dechnegau rheoli mwy effeithlon a’r defnydd o Thraeth Dulas. Maent yn safleoedd pwysig i adar d r amrywiaeth glaswellt gwydn. Mae’r arferion hyn wedi mudol ac adar hirgoes ac fel ardaloedd meithrinfeyddŵ arwain at ostyngiad yn y fioamrywiaeth sy’n gysylltiedig pysgod. Cydnabyddir fflatiau llaid a morfeydd heli â fflora a ffawna glaswelltir ar raddfa genedlaethol. aberoedd Cefni, Braint ac Alaw, yn benodol, am eu pwysigrwydd mewn cyd-destun Ewropeaidd fel rhan o Gwrychoedd Ardal Cadwraeth Arbennig Glannau Môn (SAC). Mae gwrychoedd yn nodwedd nodweddiadol o’r AHNE, yn arbennig yn Nwyrain a De yr Ynys. Mae gwrychoedd yn rhan hanfodol o dirwedd yr AHNE. Maent hefyd yn 1.3.3 Cynefinoedd Dyfrol goridorau bywyd gwyllt pwysig i lawer o rywogaethau. Ers 1997 mae’r Rheoliadau Gwrychoedd wedi benthyg Llynnoedd, Afonydd a Phyllau ychydig o warchodaeth i wrychoedd pwysig Mae’r AHNE yn cynnwys nifer o lynnoedd, afonydd a (www.nature.net). Yn lleol mae’r rheoliadau hyn wedi eu phyllau ac mae’n un o’r ffynonellau llyn cyfoethocaf yng gweinyddu gan Gyngor Sir Ynys Môn. Nghymru. Llyn Maelog a Llyn Coron yw’r llynnoedd mwyaf yn yr AHNE. Maent yn safleoedd pwysig ar gyfer Ceir gwrychoedd hynafol yn yr AHNE yn gyffredinol ar adar mudo a bridio a hefyd i’w rhywogaethau planhigion hyd lonydd gwledig, ffiniau stadau a chyn ffiniau plwyfi. dyfrol. Mae gwrychoedd, cloddiau a waliau cerrig hefyd yn Gweithreda afonydd fel coridorau bywyd gwyllt i lawer o nodweddion cyffredinol o’r dirwedd amaethyddol. Mae rywogaethau, gan gynnwys llygod y dr a dyfrgwn. llawer o wrychoedd amgáu o’r 18fed ganrif hwyr yn cynnwys yn bennaf ddraenen wen a draenen ddu, ac Mae yna hefyd lawer o byllau drwy’r AHNE, gan maent yn llai pwysig fel y diffinir yn y Rheoliadau gynnwys rhai sy’n barhaol a dros dro. Tuedda’r pyllau Gwrychoedd. dros dro i ymddangos wedi cyfnodau o lawiad parhaus. Mae’r pyllau yn cynnwys amryw o rywogaethau, gan Coetiroedd gynnwys amffibiaid, pryfaid a phlanhigion dr. Dros y Lleolir coetiroedd lled naturiol, yn cynnwys blynyddoedd diwethaf mae llawer o byllau wedi cael eu rhywogaethau llydanddail fel derw, gwern ac onnen, yn colli oherwydd esgeulustod neu fewnlenwad bwriadol. bennaf yn Ne a Dwyrain yr AHNE. Mae’r coetiroedd hyn ag amrywiaeth o fflora a ffawna cysylltiedig, gan Corsleoedd gynnwys clychau’r gog, blodau’r gwynt ac ystlumod. Lleolir corsleoedd yn aml o amgylch llynnoedd ac ardaloedd sydd â daear wlyb. Yn yr AHNE, mae hyn yn Mae yna ddwy blanhigfa gonwydd eang yn yr AHNE. Un cynnwys Llyn Maelog, Rhoscolyn a Llanlleiana. Mae cyrs yn Niwbwrch, y llall ym Mhentraeth. Cyn ailgyflwyno yn darparu cynefin cysgodol i adar, fel Aderyn y Bwn a diweddar yn Niwbwrch, cynhaliodd y gobeithir yr ail-sefydlir y rhywogaeth hon ei hun ar yr ynys. boblogaeth gwiwerod coch diwethaf ar yr ynys. Ynys Môn yw un o’r ychydig ardaloedd sydd ar ôl yng Cors Arfordirol a Gorlifdir Pori Nghymru lle goroesa wiwerod coch. Bodola cors bori mewn ardaloedd tir isel o dir gwlyb. Mae’r cynefin wedi ei wneud o borfa wlyb a sianeli Ochrau Ffordd yn Gyfoeth o Flodau draeanu o waith dyn. Mae’r ffosydd yn tueddu i gael eu Mae Ochrau Ffyrdd yn nodweddion nodweddiadol o’r cytrefu gan amrywiol blanhigion dyfrol a chymunedau AHNE, yn arbennig pan maent yn llawn o flodau. Mae infertebratau, tra mae’r gors bori yn cefnogi adar fel rhai o’r ymylon hyn yn cefnogi nifer o flodau gwyllt, gan gïach, cornchwiglen a gylfinir. gynnwys briallu a thegeirianau porffor cynnar.

Rhostir 1.3.4 Cynefinoedd Tiriogaethol Mae rhostir, yn benodol rhostir arfordirol, yn nodwedd hynod bwysig o dirwedd AHNE. Mae rhostir yn cynnwys Tir Amaeth yn bennaf rug ac eithin, gyda rhedyn, glaswelltir a Amaethyddiaeth yw’r prif ddefnydd tir yn yr AHNE. Mae phrysgoed. Mae’r cynefin hwn yn cefnogi bywyd gwyllt

10 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

fel gloÿnnod byw glas wedi’u britho’n arian, ymlusgiaid a Mae’r cynllun yn ceisio cadw a gwella cynefinoedd a brain coesgoch. rhywogaethau lleol sydd o bwysigrwydd yn y DU, Cymru neu’n lleol, drwy restru setiau o gamau arfaethedig i’w O fewn yr AHNE mae’r prif ardaloedd rhostir arfordirol hymgymryd yn y blynyddoedd i ddod. Mae cynlluniau wedi’u lleoli ar Fynydd Twr, Mynydd Bodafon, gweithredu yn ceisio cadw a gwella statws cynefinoedd Penrhoslligwy, Fedw Fawr, Mariandyrys a Bwrdd Arthur. a rhywogaethau sydd wedi dioddef colledion uchel, neu sydd yn benodol dan fygythiad.

1.3.5 Cynllun Gweithredu Bioamrywiaeth a’r AHNE Oherwydd ei bwysigrwydd ecolegol, mae’r AHNE yn bwynt ffocws i weithredu bioamrywiol. Mae gan lawer Mae Cynllun Gweithredu Bioamrywiaeth Lleol Môn yn o’r cynefinoedd a rhywogaethau a geir o fewn yr AHNE ddull bartneriaeth rhwng amrywiol sefydliadau, gan gyda’u cynlluniau gweithredu eu hunain. gynnwys Cyngor Sir Ynys Môn, Cyfoeth Naturiol Cymru, Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Gogledd Cymru ac eraill.

Tabl 4: Ecoleg a Bioamrywiaeth – Rhinweddau arbennig yr AHNE

RHINWEDD CYFLWR FFACTOR SY’N MAINT YR ADNODD PAM MAE’N BWYSIG ARBENNIG (LUC 2014) EFFEITHIO’R CYFLWR

Ynys Môn yw un o’r • Unigedd cynyddol siroedd lleiaf coediog yn rhwng coetiroedd y DU • Esgeulustod cyffredinol Lleolir y mwyafrif o goetir Mae yna gyfrwng coetir • Mae pori haen daear yn lled-naturiol ar Ynys Môn Coetir Llydanddail naturiol cyfyngedig yn yr cyfyngu adfywio naturiol (100ha) yn yr AHNE. Yn Dirywio AHNE benodol ar hyd yr Afon • Newidiadau mewn Menai ac arfordir y dwyrain arferion rheoli tir Mae coetiroedd yn elfen nodweddiadol, apelgar ac • Cystadleuaeth gan annatod o dirwedd yr rywogaethau anfrodorol AHNE ymledol

Gorbori yn arwain i golli Lleolir y rhan fwyaf o rostir corlwyni Ynys Môn yn yr AHNE. Ar raddfa fydol, mae Maent yn bresennol mewn rhostir yn gynefin prin, Gadael pori pen llawer o Safleoedd o gyda’i gadarnle mwyaf clogwyni oherwydd Ddiddordeb Gwyddonol yng Ngorllewin Ewrop pwysau hamdden Arbennig gan gynnwys: Mae rhostir Môn yn Datblygiad prysgoed Iseldir a Rhostir • Tre Wilmot Anffafriol cynnwys oddeutu 12.5% Arfordirol • Penrhoslligwy sy’n gwella • Fedw Fawr o rostir isel Cymru ac Arferion amaethyddol • Mariandrys 1.7% o rostir y DU newidiol • Bwrdd Arthur • Tŷ Croes Mae rhostir yn elfen Gadael Tiroedd Comin • Mynydd Twr nodweddiadol ac • Mynydd Bodafon annatod o dirwedd yr Y dirywiad mewn trefnau • Parc Gwledig y AHNE llosgi rhostir priodol Morglawdd Ewtroffigedd atmosfferig

Golygfa o Mynydd Bodafon

11 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

1.4 Amgylchedd Hanesyddol mantais o’r ynys hefyd gan y Rhufeiniaid am ei chyfoeth o fwynau, yn bennaf ffynonellau copr yn . Yn hwyrach yn y cyfnod Rhufeinig, adeiladwyd caer yng 1.4.1 Anheddu Cynnar Nghaergybi a th r edrych-allan ar y mynydd mewn ymateb i fygythiadŵ o Iwerddon. Mae tirwedd Môn yn cynnwys cyfoeth o weddillion cyn- hanesyddol sy’n ymestyn mwy na 10,000 o flynyddoedd Er gwaetha’r goncwest, mae’n ymddangos fod llawer o o hanes dynol. Mae gwasgariadau fflint a thomenni (o barhad o’r Oes Haearn drwy’r cyfnodau Brythoneg- wastraff domestig) wedi cael eu canfod mewn nifer o Rufeinig i lawer o’r boblogaeth, gydag anheddau ac leoliadau arfordirol ar yr ynys. Maent oll sy’n goroesi o’r arferion amaethyddol yn cymryd ffurf cymharol debyg ar grwpiau casglu-helwyr a drigai yma wedi diwedd yr Oes draws llawer o ganrifoedd. Iâ diwethaf. Gosodai’r cymunedau amaethyddol cyntaf a oedd yn byw yng ngorllewin Prydain oddeutu 6000 o 1.4.2 Cefn Gwlad Ganoloesol flynyddoedd yn ôl eu meirw mewn siambrau claddu o gerrig. Goroesa chwech yn yr AHNE. Mae Wedi ymadawiad y fyddin Rufeinig yn hwyr yn y darganfyddiadau diweddar yn agos i’r rhai enwocaf o’r bedwaredd ganrif O.C., daeth Môn yn sylfaen grym i rhain, Siambr Gladdu Trefignath, wedi datgelu olion Dywysogion Gwynedd. Aberffraw, ar arfordir y gorllewin, claddu o adeilad pren hirsgwar yn dyddio’n ôl i’r un oedd lleoliad tebygol prif lys y Tywysogion yn y cyfnod cyfnod. Goroesiad hynod brin a’r cyntaf i’w ganfod ar yr canoloesol cynnar. Mae canolfannau pwysig eraill yn y ynys. cyfnod hwn yn cynnwys Rhosyr (Niwbwrch), Cemaes, Penrhos Lligwy a . Dinistriwyd Llanfaes, a oedd Digwyddodd newid yn y ffordd y claddai pobl eu meirw unwaith yn un o’r canolfannau masnachol pwysicaf o’r rhyw 4,000-5,000 o flynyddoedd yn ôl. Mae math ynys ganoloesol, ar orchymyn Edward I yn ystod y newydd o gladdfa i’w weld yn Nhrwyn Du, Aberffraw, lle goncwest i wneud lle i dref newydd a chastell sef mae erydiad arfordirol wedi datgelu un corff mewn bedd Biwmares. Dynodir y castell fel rhan o Safle Treftadaeth siâp D o dan garnedd garreg gron. Codwyd meini hirion, y Byd. Symudwyd poblogaeth Llanfaes i ffurfio fel arfer enghreifftiau unigol, er fe’u cafwyd hefyd mewn bwrdeistref newydd Niwbwrch yn ne yr ynys. grwpiau o ddau neu dri, oddeutu’r un cyfnod, er bod y rhan fwyaf yn gorwedd i mewn i’r tir o’r arfordir. Erbyn y canol oesoedd hwyr roedd ychydig o goetir ar ôl ar yr ynys, gyda Choedcadw, ger Biwmares yr unig Mae llawer mwy wedi goroesi o’r cyfnod cyn-hanesyd- goedwig o unrhyw faint sydd wedi goroesi. Roedd y dol hwyrach, o oddeutu 300 yn ôl, gan gynnwys aneddi- dirwedd yn cynnwys ardaloedd mawr o gaeau agored adau tai crwn a bryngaerau. Mae’r rhan fwyaf o’r wedi eu rhannu i resi a’u ffermio yn gyffredin gyda bryngaerau wedi’u lleoli ger yr arfordir, ac yn cynnwys chymdogion. Defnyddiwyd tir dôl a thir salach ar gyfer Din Silwy, sydd wedi ei leoli ar lwyfandir calchfaen pori. Roedd rheolau llym yn angenrheidiol i sicrhau bod anferth yn edrych dros Draeth Coch, ynghyd â Chaer y da byw yn cael eu cadw i ffwrdd o gaeau agored yn Twr ar Fynydd Twr, sydd â rhagfuriau wedi’u hadeiladu â ystod y tymhorau tyfu a chynaeafu. Trigwyd anheddau cherrig sydd yn goroesi i uchder o 3m mewn mannau. cnewyllol bach gan denantiaid bond, tra roedd rhydd- Ychydig islaw hyn, ger Ynys Lawd, mae gweddillion ddeiliaid yn byw mewn ffermydd ynysig. Does dim anheddiad tˆy crwn a drigwyd ynddo yn ystod y cyfnod enghreifftiau o fythynnod canoloesol bach ar ôl, er bod y cyn-hanesyddol hwyr. Ymhellach i’r de eto ym Mhorth bwthyn hanner-cyplog to gwellt o oes ychydig yn Dafarch mae safle cymhleth yn cynnwys hwyrach yn Swtan, Porth y Cychod yn rhoi syniad da claddedigaethau o Oes yr Efydd, tai crwn a drigwyd yn sut byddai un o’r bythynnod wedi edrych, fel mae’r ystod y cyfnod Rhufeinig a chladdedigaethau yn dyddio sylfaeni yn Hendai yng Nghoedwig Niwbwrch. i’r cyfnod ôl-Rufeinig. Mae enghreifftiau gwych eraill o anheddau cyn-hanesyddol hwyr i’w cael ledled yr ynys, 1.4.3 Pwysigrwydd y môr mewn llefydd fel Din Silwy ger Moelfre ac ym Mhenmon. Meddylir erbyn yr Oes Haearn hwyr, bron dros 2000 o Mae cyfathrebiad morol ac adnoddau arfordirol fel flynyddoedd yn ôl, fod llawer o’r ynys wedi cael ei chlirio pysgota wedi bod yn hanfodol o bwysig drwy hanes o goed. Erbyn y cyfnod hwn, roedd Môn yn dirwedd o Môn. Mae pysgota wedi cyflogi llawer o dechnegau gan anheddau ffermio gwasgaredig. gynnwys defnyddio rhwydi, cychod a bachyn a llinyn, sydd wedi parhau hyd heddiw. Ond mae’r defnydd o Roedd yr ynys yn hysbys i’r Rhufeiniad fel Mona. Mae’n rwystrau sefydlog neu goredau pysgod wedi diflannu. ymddangos iddi fod yn darged milwrol pwysig wedi Roedd y gored yn ddull effeithlon o ddal nifer fawr o concwest de Prydain. Arweiniodd tair ymgyrch i bysgod gyda mewnbwn cymharol isel o adnoddau. ddarostyngiad terfynol yr ynys yn 78 O.C. Mae’n debyg Goroesa gweddillion llawer o’r rhain o amgylch arfordir fod diddordeb y Fyddin Rufeinig yn Ynys Môn yn Môn, gan gynnwys Gorad Tre-Castell a Gallows Point gysylltiedig â’i photensial amaethyddol mawr. Credir fod ger Biwmares, a Thraeth Lligwy, Moelfre. Mae’r môr Môn yn ffynhonnell bwysig i rawn i Ogledd Cymru yn yr hefyd wedi cael ei harneisio fel ffynhonnell pˆwer. Oes Haearn ac yn y cyfnodau Rhufeiniaid. Cymerwyd Gweithiodd melinau llanw drwy gorlannu dˆwr i fyny tu ôl

12 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

i argaeau ar y llanw sy’n dod i mewn. Wrth i’r llanw Roeddent yn aml am is-eglwysi yn eu hardal. Mae ddisgyn, gollyngwyd y dˆwr allan drwy lifddor lle roedd yn enghreifftiau yn cynnwys Penmon, Llaneilian a troi yr olwyn ddˆwr. Gwelir gweddillion pum melin lanw Chaergybi. Byddai pob un wedi cael eu staffio gan yng nghilfachau creigiog y culfor sydd rhwng Ynys Cybi ganonau a’u rheoli gan Abad. Fe’i galwyd yn ‘eglwysi ac Ynys Môn, gan gynnwys enghraifft penodol wych yn ‘clas’ wedi’r ‘claswyr, neu’r canonau. Sefydlwyd Felin Carnau, Y Fali. Mae’r môr hefyd wedi chwarae cymuned arbennig o asgetaidd gyda chysylltiadau rhan bwysig mewn trafnidiaeth a chyfathrebu ers y Gwyddelig, a oedd yn rhan o grˆwp mwy o’r enw cyfnodau cynnar. Datgela rhai o’r beddrodau claddu y Culdees (Celi Du neu ‘Weision Duw’). Rhoddwyd Ynys ffermwyr cynharaf, a adeiladwyd oddeutu 5000 o Seiriol and Penmon yn y 12fed ganrif i’r Awgwstiaid, a flynyddoedd yn ôl, gysylltiad gyda dwyrain Iwerddon. adeiladodd adeiladau mynachaidd sydd yn awr ochr yn Mae’r addurniadau igam ogam a throellog sydd wedi’u ochr ag Eglwys Penmon. pigo ar y cerrig ym Marclodiad y Gawres () yn debyg i’r rhai a ganfuwyd yn Iwerddon. Er mai Caergybi Mae Penmon yn un o ddau leoliad yn yr AHNE sydd yw’r unig borthladd sy’n goroesi ar Ynys Môn heddiw, wedi eu dosbarthu gan Cadw fel Tirwedd Hanesyddol roedd yn fwy niferus yn y gorffennol. Roedd Cemaes a Eithriadol. Y llall yw Amlwch a Mynydd Parys, sy’n Moelfre yn borthladdoedd pysgota arwyddocaol o’r ymwthio ychydig i ffin yr AHNE. ddeunawfed ganrif hyd yn gynnar yn yr ugeinfed ganrif. Cludwyd y copr a gloddiwyd ar Fynydd Parys yn y Nodwedd nodweddiadol tirwedd Môn yw’r nifer mawr o ddeunawfed a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg allan eglwysi canoloesol ynysig (y mae llawer ohonynt yn drwy Amlwch. Dengys dogfennau hanesyddol fod yna adeiladau rhestredig a warchodir), yn bell o bentrefi a ddeg porthladd o amgylch arfordir Môn yn y unfed ganrif threfi ac yn aml gyda dim neu ond un fferm. Byddai ar bymtheg, gan gynnwys Aberffraw, Traeth Coch a llawer o’r eglwysi yn wreiddiol wedi gwasanaethu pentref Biwmares. neu bentrefan cyfagos sydd ddim wedi goroesi heddiw. Mae’r gweddillion meini yn dyddio o’r 12fed ganrif, pan Cyn adeiladu pont Telford ar draws Afon Menai yn 1826 oedd bron holl eglwysi canoloesol yn cael eu hadeiladu ac agor pont Stephenson a oedd yn cario rheilffordd a’r system fugeiliol yn cael ei sefydlu. Ailadeiladwyd Caer i Gaergybi yn 1850, yr unig ffordd o gysylltu Môn llawer o eglwysi, fodd bynnag, unai yng nghyfnodau â’r tir mawr oedd gyda chwch. Teithiai chwe fferi ar hyd canoloesol hwyr neu’r oes Fictoraidd. y Fenai o Gaernarfon yn y de i Fiwmares yn y gogledd. Mae’r môr yn peri bygythiad uniongyrchol i fywyd ar y tir. Mae nifer o ffynhonnau ‘sanctaidd’ wedi’u henwi ar ôl Er enghraifft, bu bron i blwyf Niwbwrch gael ei orchuddio seintiau Celtaidd. Gall rhai o’r ffynhonnau ddyddio yn ôl gan dywod mewn storm ddinistriol ar y 6ed o Ragfyr i’r cyfnod canoloesol cynnar, os nad cyn hynny. Mae 1330. Mae adroddiadau o stormydd pellach a chyrch y llawer o’r safleoedd hyn wedi cael eu hadnabod a’u môr wedi goroesi o’r 14eg ganrif. Mae treftadaeth defnyddio am gannoedd o flynyddoedd ac yn gyffredinol arfordirol Môn yn nhirwedd yr AHNE heddiw yn hynod o wedi cael uwchstrwythurau diweddarach, fel waliau a gyfoethog, yn amrywio o bentiroedd gyda safleoedd thoi amgaeedig, wedi eu hychwanegu atynt. Mae’r amddiffynnol cyn-hanesyddol, i ddarnau o barcdiroedd ffynhonnau, a geir drwy’r ynys, fel arfer gyda addurniadol o’r bedwaredd ganrif ar ddeg, ac o chysylltiadau llên gwerin a chredir yn draddodiadol eu ddatblygiadau gwyliau glan môr i borthladdoedd bod a phwerau iachau. gweithiol. Wrth i’r gymdeithas a’r economi newid yn ystod y 18fed 1.4.4 Eglwysi, capeli a ffynhonnau sanctaidd – crefydd yn a’r 19feg ganrif, felly gwnaeth agweddau tuag at grefydd. y dirwedd Erbyn yr 1850au, pan oedd Anghydffurfwyr yn cyfrif am wyth allan o ddeg o drigolion Cymru, adeiladwyd capel Mae bywyd crefyddol a seremoni wedi gadael eu hôl ar mewn niferoedd mawr ac roeddent yn bensaernïol dirwedd Môn ers y cyfnodau cynharaf. Mae meini hirion gaboledig. Mae capeli yn dirnod nodweddiadol o cyn-hanesyddol, fel y rhai ym Mhenrhos Feilw ar Ynys strydluniau llawer o aneddiadau drwy’r ynys. Cybi, a beddrodau claddu helaeth yn awgrymu gweithgareddau a chredoau defodol nad oes gennym 1.4.5 Bywyd gwledig a’r economi bwthyn – o’r 16eg ganrif wybodaeth fanwl amdanynt heddiw. i’r 19eg ganrif

Terddir ein gwybodaeth gynharaf o Gristnogaeth ar Ynys Tra mae tir âr a phorfa wedi tra-arglwyddiaethu dros Môn o gyfres o gerrig arysgrifedig yn dyddio o’r 6ed a’r economi’r ynys am ganrifoedd, mae pobl hefyd wedi 7fed ganrif OC. Mae mynwentydd o’r un cyfnod yn manteisio ar ystod eang o adnoddau eraill yn nhirwedd cynnwys claddedigaethau mewn beddau wedi’u leinio â Môn. Drwy gydol llawer o hanes yr ynys, mae swmp o’r cherrig wedi’u canfod mewn llawer o lefydd o amgylch boblogaeth wedi arfer economi cynhaliol, gan ddibynnu yr arfordir, gan gynnwys Bae a Phenmon. ar y tir fel eu bywoliaeth. Mae pobl yn torri mawn a Cyfrannwyd tir i’r eglwys gan aelodau o’r teuluoedd a thyweirch ar gyfer tanwydd, a chasglont frwyn i wneud oedd yn rheoli. Roedd eglwysi a sefydlwyd ar y canhwyllau a chyrs i roi to gwellt ar eu bythynnod. Mewn safleoedd hyn yn aml yn rheoli y sefyllfa eglwysig. rhai achosion datblygodd y gweithgareddau i

13 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

ddiwydiannau gwledig sylweddol. Yn Niwbwrch, torrai Safleoedd (ICOMOS). Y safleoedd hyn yw: pentrefwyr laswellt moresg a dyfai ar dwyni tywod ar Gomin Niwbwrch i wneud matiau, basgedi, rhaffau, • Plas Newydd; gorchuddion tas wair, ysgubau a chynnyrch eraill. Fe • Plas Rhianfa; werthwyd y rhain yn lleol ac mewn marchnadoedd ym • ; Môn a’r tir mawr. Mae’n debyg fod y diwydiant wedi • Carreglwyd; blodeuo yn yr ail ganrif ar bymtheg a’r ddeunawfed • ; ganrif. Er dirywio yn gynnar yn y bedwaredd ganrif ar • Cestyll. bymtheg, pan amgaewyd y comin ac roedd yn rhaid i bobl y dref ddechrau talu am yr hawl i gynaeafu’r Oherwydd bod y boneddigion yn berchen ar gymaint o’r glaswellt, parhaodd yr arfer i’r 1930au. ynys, rhyngddynt roedd yn gallu arwain ‘gwelliannau’ i’r dirwedd i gynyddu cynhyrchiant amaethyddol. Roedd Roedd melinau i falu grawn yn nodwedd arwyddocaol gwaith gwella ger amgáu y dirwedd yn cynnwys draenio yn y tirlun ac yn rhan bwysig o’r economi leol. Tra roedd llawer o ardaloedd gwlyptir gan gynnwys nifer o y mwyafrif yn cael eu pweru gan ddˆwr, ac mae enghraifft lynnoedd bach drwy’r ynys. Er, o bwysigrwydd dda i’w gweld yng Nghemlyn ar yr arfordir gogleddol, arwyddocâd arfordirol oedd adfer ac amgáu aberoedd roedd eraill yn cael eu pweru gan y gwynt. Adeiladwyd arfordirol. Roedd , er enghraifft, wedi bod yn melinau post (melinau gwynt pren wedi’u cefnogi gan un dref arfordirol nes amgaewyd aber . postyn) yn yr 17eg ganrif, ond yn yr 18fed ganrif fe’u disodlwyd gan felinau tˆwr wedi’u hadeiladu o gerrig a 1.4.7 Môn Ddiwydiannol oedd yn dal i reoli rhannau o’r tirlun. Er yn bennaf yn ardal wledig, roedd Môn, erbyn yn hwyr 1.4.6 Gwella’r dirwedd a thwf stadau tirfeddiannol yn y ddeunawfed ganrif, yn ganolbwynt gweithgaredd diwydiannol sylweddol. Y gweithiau mwyaf dramatig Disodlwyd caeau agored amaethu âr canoloesol yn araf oedd y pyllau copr Mynydd Parys, a ffurfiodd y rhain, gan amgáu tameidiog. Daeth ffermydd fel blociau ar gyda thref Amlwch a phorthladd Porth Amlwch, dirwedd wahân o dir gyda ffermydd cysylltiedig a bythynnod ryfeddol. Gellir canfod gweithiau copr mewn llawer lle gwasgaredig yn gyffredin a daeth porfa ar gyfer da byw arall o amgylch yr arfordir, gan gynnwys a yn bryder amaethyddol dominyddol. Roedd amgáu ac Llanfair yng Nghornwy. Mae echdynnu cerrig i’w weld isrannu y caeau agored wedi dechrau yn y 16eg ganrif. I mewn sawl lle, gan gynnwys calchfaen o Benmon, ddechrau byddai’r amgaeadau hyn wedi cynnwys caeau gwenithfaen o Gaergybi a llechi to o Laneilian. bychain, neu gaeadau, sydd mewn rhai achosion yn dilyn y rhesi o gaeau agored. Gellir dal gweld clytwaith Roedd adeiladu morglawdd 2.4km yng Nghaergybi afreolaidd yn y dirwedd, er enghraifft o amgylch rhwng 1848 ac 1873 wedi gadael heneb ddiffiniol a Aberffraw. Erbyn yn gynnar yn y bedwaredd ganrif ar thirwedd sy’n cynnwys chwareli, tramffyrdd, adeiladau bymtheg roedd caeau syth yn cael gosod mewn sawl diwydiannol, plasty gothig Fictoraidd a therasau o dai man, yn cuddio ond yn difodi’r patrwm y dirwedd gweithwyr. Canfuwyd nifer o waith brics yn agor i’r canoloesol. arfordir, oherwydd bod digon o ddeunydd crai priodol, a thrafnidiaeth gyfleus gan gwch. Yr enghraifft gorau yw Gwerthwyd y da byw a fagwyd a phesgwyd ar borfeydd Porth Wen, Llanbadrig, lle mae odynau siâp cromen a Môn mewn marchnadoedd lleol, fel Biwmares, simneiau tal yn cyferbynnu’r clogwyni môr garw. Roedd Llannerchymedd a Llangefni, ac ymhellach i ffwrdd. Mae gwelliannau i’r ffordd a’r rheilffordd yn hanfodol i ymdopi hefyd traddodiad hir o borthmona o Fôn. Cofnoda â masnach a thrafnidiaeth teithwyr cynyddol, ac nid yw y cofnodion yn dyddio yn ôl mor bell ag yn gynnar yn y rhain i’w gweld fwyaf na phont grog Telford a phont bymthegfed ganrif fod gwartheg yn croesi’r Fenai o reilffordd Stephenson ar draws Afon Menai. Borthaethwy i’r tir mawr. Fe’u nofiwyd dros y Fenai, lle buasent yna’n cael eu gyrru dros y tir i farchnadoedd yn 1.4.8 Yr Ugeinfed Ganrif Lloegr. Lleolwyd nifer o gyfleusterau amddiffynnol a milwrol Arweiniodd trosglwyddiadau eiddo yn cynnwys prynu allweddol ar yr ynys yn ystod y ddau Ryfel Byd, gan tiroedd y goron, a oedd ar gael o’r 17eg ganrif, at greu gynnwys Llu Awyr Brenhinol Bodorgan (adnabuwyd yn nifer o stadau mawr a ffermydd cyfunol. Gwelodd wreiddiol fel Llu Awyr Brenhinol Aberffraw) a agorodd yn cyfoeth cynyddol y boneddigion fynegiant mewn 1940. Defnyddiwyd targedau, a oedd yn cael eu tynnu y pensaernïaeth, er enghraifft mewn tai sylweddol ac tu ôl i awyrennau wedi eu rheoli gan radio a reolwyd o’r addurnedig ym Mhlas Newydd a Bodorgan. Gellir ei safle, i hyfforddi gynwyr gwrth-awyrennol yn Nhˆy Croes. weld yn nyluniad a chreadigaeth gerddi a pharcdiroedd. Addasai ffatri Saunders Roe ym Miwmares gychod ac Mae chwe pharc a gardd sydd wedi’u lleoli o fewn yr awyrennau môr Americanaidd ar gyfer manylebau AHNE wedi eu cynnwys yng Nghofrestr Parciau a Prydeinig ynghyd â chynhyrchu cragen ar gyfer Gerddi o Ddiddordeb Hanesyddol Arbennig yng awyrennau tir a môr a chychod torpido modur tuag at Nghymru Cyngor Cadw/Rhyngwladol ar Henebion a ddiwedd y rhyfel.

14 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Gwelodd yr ugeinfed ganrif dwristiaeth ac, yn fwy yr AHNE: Aberffraw, Biwmares, Mynydd Twr a diweddar, cynhyrchu egni (ar ffurf gorsaf bˆwer niwclear Phorthaethwy.Mae cyngor lleol Môn yn gofyn am Wylfa a ffermydd gwynt) yn cymryd rhannau sylweddol i Ganiatâd Ardal Gadwraethol (CAC) ar gyfer y siapio tirweddau presennol yr AHNE. Mae Wylfa, sy’n datblygiadau canlynol mewn Ardal Gadwraethol:- gweithredu ers 1971, yn awr yn cyrraedd diwedd ei • Dymchwel adeiladau sy’n mynd tu hwnt i 115m3. chyfnod cynhyrchiol. Ar yr un amser, adeiladwyd gwaith • Dymchwel unrhyw wal sy’n uwch na 1.0m, ac os alwminiwm mawr yng Nghaergybi, wedi ei dylunio i yw’n ymylu ar briffordd neu le cyhoeddus agored ddefnyddio p er dros ben o Wylfa. • Dymchwel unrhyw wal sy’n uwch na 2.0 ŵ • Mae datblygiadau caniataol fel estyniadau a disgiau Mae newidiadau mewn amaethyddiaeth wedi arwain at lloeren angen Caniatâd Ardal Cadwraethol ar gyfer ddirywiad yn y defnydd o adeiladau fferm traddodiadol a eiddo domestig chynnydd yn yr ysguboriau pwrpas cyffredinol mawr hollbresennol sydd nawr yn dominyddu’r fferm. Nid yw Yn ychwanegol, mae gwaith i goed yn gofyn am chwe llawer o dai fferm ac adeiladau fferm bellach mewn wythnos o hysbysiad ysgrifenedig am y bwriad i dorri defnydd amaethyddol. Maent un ai yn cael eu brig neu docio unrhyw goeden gyda boncyff sydd dros hadnewyddu ar gyfer poblogaeth gwyliau cymudol 75mm mewn diamedr ac uchder o 1.0m uwchben lefel newydd neu’n rhannol breswyl neu’n cael eu gadael yn y ddaear (yn amodol ar rai eithriadau). adfail. Cofrestru Tirweddau o Ddiddordeb Hanesyddol yng 1.4.9 Amddiffyniad Statudol Nghymru I gydnabod gwerth hanesyddol tirweddau, a chodi • 67 Heneb Restredig ymwybyddiaeth am eu pwysigrwydd, mae Cadw, mewn • 565 Adeilad Rhestredig partneriaeth gyda Chyngor Cefn Gwlad Cymru (sydd • 4 Ardal Cadwraeth nawr yn Gyfoeth Naturiol Cymru) a’r Cyngor • 2 dirwedd hanesyddol gofrestredig Rhyngwladol Henebion a Safleoedd (ICOMOS UK), wedi • 6 parc a gardd hanesyddol gofrestredig llunio Cofrestr o Dirweddau o Ddiddordeb Hanesyddol • 3 darn o Arfordir Treftadaeth yng Nghymru. Mewn dwy gyfrol, mae’n enwi 58 o • 1 longddrylliad dynodedig dirweddau o ddiddordeb hanesyddol eithriadol neu • 1 Safle Treftadaeth Byd arbennig, a ystyrir i fod yr enghreifftiau gorau o fathau gwahanol o dirweddau hanesyddol yng Nghymru. Henebion Cofrestredig (SAMs) Gorwedd dau o’r rhain o fewn neu’n rhannol o fewn Mae cofrestru yn ein helpu i gydnabod deall ein hanes a AHNE Môn: Amlwch a Mynydd Parys (HLW Gw 1), a rennir. Mae’n nodi a dathlu diddordeb pensaernïol a Phenmon (HLW Gw 15). hanesyddol arbennig adeilad. Mae hefyd yn ei roi o dan ystyriaeth y system gynllunio fel bydd ychydig o feddwl Mae Nodweddion Tirwedd Hanesyddol wedi cael eu yn cael ei roi am ei ddyfodol. Yr hynaf yr adeilad, y cynnal ar gyfer yr ardaloedd tirwedd hyn gan mwyaf tebygol yw y caiff ei restru. Ymddiriedolaeth Archeolegol Gwynedd. Mae nodwedd yn edrych yn agosach ar y dirwedd hanesyddol drwy Bydd unrhyw waith a fydd yn newid cymeriad Adeilad ddangos y prosesau sydd wedi ffurfio’r dirwedd dros Rhestredig angen Caniatâd Adeilad Cofrestredig (LBC). ganrifoedd o weithgaredd dyn, gan gyfrannu i’w Bydd ymgeiswyr preifat angen caniatâd gan awdurdod gymeriad presennol. cynllunio lleol ar Ynys Môn, sy’n ymgeisio i Is-adran Gynllunio Llywodraeth Cymru am ganiatâd. Os yw’r Mae’r Gofrestr yn darparu gwybodaeth i wneuthurwyr awdurdod cynllunio yn ystyried y dylai caniatâd gael ei penderfyniadau a rheolwyr tirwedd, i helpu sicrhau fod roi, yna fel y mwyafrif o achosion bydd y papurau yn cymeriad hanesyddol y dirwedd yn cael ei gynnal, a lle cael eu cyfeirio at Cadw. Rôl Cadw yw ystyried y ystyrir newid, mae’n wybodus. Mae’r tirweddau materion a godir gan y cais ac argymell a ddylent gael hanesyddol hyn yn ystyriaeth berthnasol yn y broses eu ‘galw i mewn’ ar gyfer ystyriaeth gan Lywodraeth gynllunio, fel yr amlinellwyd ym Mholisi Cynllunio Cymru Cymru. Yn ymarferol, hon fydd yr Is-adran Gynllunio (2014), paragraff 6.5.25. neu’r Arolygiaeth Gynllunio. Mae’n droseddi i newid Adeilad Rhestredig heb Ganiatâd Adeilad Rhestredig. Cofrestr Tirweddau, Parciau a Gerddi o Ddiddordeb Mae yna gyfanswm o 565 adeilad rhestredig yn yr Hanesyddol Arbennig yng Nghymru AHNE; 32 gradd I, 42 gradd 2* a 491 gradd II. Mae Cadw wedi ymgymryd ag arolwg cynhwysfawr o barciau a gerddi hanesyddol yng Nghymru. Mae’r rhain Ardaloedd Cadwraethol (CAs) a gredwyd i fod o bwysigrwydd cenedlaethol wedi cael Dynodwyd yr ardaloedd cadwraethol cyntaf yn y DU yn eu cynnwys yng Nghofrestr Parciau a Gerddi o 1967. Nawr mae dros 500 o ardaloedd cadwraethol yng Ddiddordeb Hanesyddol Arbennig Cadw/Cyngor Nghymru. Maent wedi eu dynodi am eu diddordeb Rhyngwladol Henebion a Safleoedd. Lluniwyd y Gofrestr pensaernïol a hanesyddol arbennig. O’r 12 Ardal er mwyn bod o gymorth i’r sgwrs wybodus o barciau a Gadwraethol ym Môn, mae pedwar yn gorwedd o fewn gerddi hanesyddol gan berchnogion, awdurdodau

15 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

cynllunio lleol, datblygwyr, cyrff statudol a phawb sy’n Safle Treftadaeth y Byd ymwneud â hwy. Mae’n anstatudol ac wedi ei gyhoeddi Mae Safleoedd Treftadaeth y Byd yn lleoedd y mae mewn chwe chyfrol. Fe’i cwblhawyd yn 2002 ond nid Pwyllgor Treftadaeth y Byd Sefydliad Addysg, Gwyddo- yw’n rhestr gyflawn. Gellir ychwanegu (neu dynnu) niaeth a Diwylliant y Cenhedloedd Unedig (UNESCO) unrhyw safle ar unrhyw adeg. Ar hyn o bryd mae bron i wedi arysgrifennu rhestr o safleoedd rhyngwladol 400 o safleoedd ar y Gofrestr. oherwydd eu gwerth eithriadol gyffredinol. Mae’r pwysigrwydd cymaint fel ei fod uwchlaw ffiniau Mae safleoedd ar y Gofrestr yn cael eu graddio gyda I, cenedlaethol. Mae’n ofynnol i wledydd gyda safleoedd II* a II yn yr un ffordd ag adeiladau rhestredig. Mae treftadaeth y byd i fforddio’r lefel uchaf o warchodaeth i’r oddeutu 10 y cant o safleoedd yn radd I a 23 y cant yn llefydd hyn, sydd ddim ond yn golygu edrych ar ôl y radd II*. O’r naw parc a gardd a adnabuwyd ym Môn, safleoedd eu hunain ond hefydd eu lleoliad. Effeithir gorwedd chwech o fewn yr AHNE: mae Plas Newydd yn gwarchodaeth safleoedd treftadaeth y byd yng Nghymru radd I (pwysigrwydd rhyngwladol); mae Bodorgan, gan arweiniad cynllunio Llywodraeth Cymru, polisïau Carreglwyd a Llanidan yn radd II*; Cestyll a Phlas cynllunio awdurdodau lleol, a, arweiniad cynllunio atodol Rhianfa yn radd II. wedi ei gyhoeddi gan yr awdurdodau lleol i arwain datblygwyr a pherchnogion eiddo o fewn safleoedd treftadaeth byd neu eu clustogfeydd. Arfordir Treftadaeth Mae’r AHNE yn cynnwys tair adran o arfordir agored, Mae gan Gymru ar hyn o bryd dri safle treftadaeth byd. annatblygedig sydd wedi eu dynodi fel Arfordir Mae Castell Biwmares yn un o bedwar castell a Treftadaeth. Mae’r dynodiadau anstatudol yn gofalu am gynhwysir yn y Safle Treftadaeth Byd o Gestyll a Waliau oddeutu 500 km (31 milltir) o arfordir. Yr adrannau o Tref Edward I yng Ngwynedd yng Nghaernarfon, Conwy, Arfordir Treftadaeth yw: Biwmares a Harlech yng ngogledd-orllewin Cymru. - Gogledd Môn 28.6km (17 milltir) - Mynydd Twr 12.9km (8 milltir) - Bae Aberffraw 7.7km (4.5 milltir)

Tabl 5: Crynodeb o briodoleddau arwyddocaol tirwedd hanesyddol AHNE Môn

GWERTHUSIAD AGWEDDAU CYDRANNOL DISGRIFIAD (yn tarddu o Landmap)

Penrhos Uchel Uned wahanol, cartref teulu Stanley

Porthladd uchel. Yn wreiddiol yn Rhufeinig. Ei ehangu Caergybi Uchel fwyaf yn y 18fed a’r 19eg ganrif

Ardal agored. Elfennau cyn-hanesyddol pwysig. Tystiolaeth Mynydd Twr / Penrhosfeilw Eithriadol o lechfeddiant diweddarach ar y tiroedd comin

Patrwm anheddiad canoloesol cynnar, datblygiad pellach Llaneilian / Pengorfwysfa Uchel yn dilyn ffyrdd

Mynydd Parys / Amlwch Eithriadol Tref gyda chysylltiad agos gydag ardaloedd cloddio copr/plwm

Ardal parcdir. Archaeoleg greiriol bwysig. Nemor ddim Parciau / Lligwy Eithriadol aneddiadau

Dulas Uchel Ardal parcdir. Nodweddiadol

Anheddiad cnewyllol. Enghreifftiau o resi caeau canoloesol Moelfre Uchel creiriol prin

Agored hyd nes y plannwyd coed conwydd. Gweddillion o Mynydd Llwydiarth Uchel bosibl yn bwysig

Llanddona Uchel Amgaead ôl-ganoloesol tir comin. Anheddiad cnewyllol

Archaeoleg creiriol, parc ceirw, priordy ar Gofrestr Cyngor Penmon / Ynys Seiriol Eithriadol Cefn Gwlad Cymru/Cadw/Cyngor Rhyngwladol Henebion a Safleoedd (ICOMOS)

(yn parhau ar y dudalen nesaf...) 16 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Tabl 5: Crynodeb o briodoleddau arwyddocaol tirwedd hanesyddol AHNE Môn (...yn parhau)

GWERTHUSIAD AGWEDDAU CYDRANNOL DISGRIFIAD (yn tarddu o Landmap)

Cymeriad hanesyddol gwahanol a chyfnodau o arwyddocâd Biwmares / Llanfair Eithriadol cenedlaethol. Dynodir y castell fel rhan o Safle Treftadaeth y Byd

Parcdir pwysig. Berchen gan yr Ymddiriedolaeth Plas Newydd Eithriadol Genedlaethol. Gradd 1 ar Gofrestr Parciau a Gerddi o Ddiddordeb Hanesyddol Arbennig yng Nghymru

Ardal o aneddiadau cnewyllol bach, Archeoleg creiriol c Niwbwrch / Brynsiencyn Uchel yn-hanesyddol hwyr

Planhigfa. Yn gorwedd o dan dirwedd archaeoleg. Patrwm Coedwig a Chwningar Niwbwrch Uchel anheddiad nodweddiadol

Stad Bodorgan Eithriadol Stad o’r 18fed ganrif. Ar Gofrestr Parciau a Gerddi Cadw

Aberffraw Uchel Tirwedd ganoloesol – ardal bwysig

Hen Gapel Lligwy

17 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Tabl 6: Rhinweddau arbennig AHNE Môn

RHINWEDDAU CYFLWR FACTORS AFFECTING MAINT ADNODD WHY IMPORTANT? ARBENNIG (LUC 2014) CONDITION

Mae’r nodweddion hyn yn darparu mewnwelediad i weithgareddau’r gorffennol yn yr AHNE. • Esgeulustod a diffyg Drwy’r AHNE Maent yn gofnod o rheolaeth, gan arwain Mae 4 Ardal Cadwraeth esblygiad dyn ar yr Ynys. at bydredd ac adfeiliad wedi cael eu dynodi yn yr • Arferion rheoli tir AHNE. Rhain yw: Mae’r nodweddion hyn • Biwmares • Newidiadau mewn Yr Amgylchedd yn elfen annatod o • Aberffraw deddfwriaeth Adeiledig Amrywiol dirwedd yr AHNE • Pentref Mynydd Twr • ‘Apêl Cadwraeth’ • Porthaethwy Mae’r amrywiaeth o • Datblygiad anaddas amgylchedd adeiledig o Lleolir 403 o Adeiladau • Cytundebau rheoli ac gymorth i ddiffinio’r AHNE. Rhestredig o fewn yr argaeledd cyllid Wedi eu lleoli o fewn yr AHNE • Diffyg ymwybyddiaeth AHNE mae enghreifftiau o gan y cyhoedd nodweddion diwydiannol, crefyddol, diwylliannol ac amaethyddol.

Darpara’r nodweddion hyn fewnwelediad i • Esgeulustod a diffyg weithgareddau’r rheolaeth, gan arwain at Mae 75 o Henebion gorffennol yn yr AHNE. bydredd ac adfeiliad Cofrestredig Wedi’u Maent yn gofnod o • Arferion rheoli tir Gwarchod yn Statudol a esblygiad dyn ar yr Ynys • Newidiadau mewn Archaeoleg a nifer o Safleoedd Archaeolegol A deddfwriaeth Henebion Amrywiol Mae’r nodweddion hyn nghofrestredig wedi cael • Datblygiad anaddas eu dynodi yn yr AHNE yn elfen annatod o dirwedd yr AHNE • Arferion amaethyddol Lleolir 2 Dirwedd Hanesyd- • Cytundebau rheoli ac dol Eithriadol yn yr AHNE Mae gan dirwedd argaeledd cyllid hanesyddol yr AHNE • Diffyg ymwybyddiaeth werth diwylliannol, gan y cyhoedd economaidd ac addysgol

1.5 Diwylliant 1.5.3 Dibynna diwylliant, iaith a chymunedau yr AHNE hefyd ar hyfywedd diwydiant amaeth yr ardal, gan eu bod o hyd yn hanesyddol yn gysylltiedig â ffermio. 1.5.1 Mae gan Fôn ffin ddaearyddol glir ac amlwg. Mae’r ffaith fod Môn yn ynys yn ymddangos yn ddylanwad cryf ar ei 1.5.4 Bodola ardaloedd hefyd sydd wedi cael eu dylanwadu diwylliant. Mae cyfran fawr o’r trigolion yn uniaethu â’r gan ddiwylliant Anghymreig. Mae’r rhain yn cynnwys Ynys. Mae’n glir fod Môn gyda “synnwyr cryf o’i hunani- Bae Trearddur, Rhosneigr, Caergybi, Amlwch a aeth” a “synnwyr nodweddiadol ohoni ei hun” (Cyngor Biwmares. Er mai ond un sydd wedi ei leoli o fewn yr Sir Ynys Môn 1999). AHNE, mae’r ardaloedd hyn i gyd â dylanwad arwyddo- caol ar y cymunedau o’u hamgylch. Mae Bae Trearddur a Rhosneigr yn gyrchfannau twristiaid ac ymddeol 1.5.2 Mae’r AHNE yn dal yn gadarnle i’r iaith Gymraeg. Mae poblogaidd. Mae porthladd Caergybi yn nodwedd cyfran o’r boblogaeth gyda sgiliau iaith Cymraeg llawn annatod o’r holl ynys. Roedd gan Amlwch unwaith wedi cynyddu ledled yr AHNE ers 2001 ac yn arwyddo- gymuned lofaol gref, gyda llawer o deuluoedd o Gernyw caol uwch nag yn genedlaethol. I lawer, mae’r ffordd a Swydd Derby yn symud i’r ardal i weithio ar Fynydd arferol o gyfathrebiad dyddiol. Mae’n ddiddorol nodi y Parys. Ystyrir Biwmares yn ardal cymharol gefnog. gwahaniaethau yn nhafodiaith y gogledd rhwng gogledd a de yr AHNE, a bod De’r AHNE yn bennaf gyda llai o siaradwyr Cymraeg na rhannau eraill o’r AHNE. Mae cymunedau o fewn yr AHNE yn cael eu gwasanaethu â phedwar Papur Bro Cymraeg: Papur Menai, Y Glorian, Yr Arwydd ac Y Rhwyd1. 1 Stad Adroddiad yr AHNE 2014 LUC

18 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Tabl 7: Crynodeb o briodoleddau diwylliannol arwyddocaol o AHNE Môn

GWERTHUSIAD AGWEDDAU CYDRANNOL (wedi tarddu DISGRIFIAD o Landmap)

Caergybi Eithriadol Porthladd hanesyddol. Synnwyr lle pwysig

Penrhos Uchel Cartref y teulu Stanley ers 1763. Dylanwadol ym mywyd yr Ynys

Tref bysgota, gwaith brics pwysig. Yr iaith Gymraeg yn Cemaes Uchel tra-arglwyddiaethu

Ffordd Telford – yn gysylltiedig i ddatblygiad Caergybi. A5 / Pont Menai Eithriadol Elfen tirwedd ddiwylliannol bwysig

Môr / Llongddrylliadau Uchel Yn gysylltiedig â’r Moelrhoniaid ac Arfordir y Gogledd

Ardal wledig ac arfordirol eang. Yr ardal yn ddrwg-enwog Gogledd Môn Uchel am smyglo

Mynydd Parys - Amlwch Eithriadol Y dref yn gysylltiedig â mwyngloddio ar Fynydd Parys

Moelfre Uchel Safle hanesyddol a gorsaf bad achub porthladd

Llanfihangel Tre’r Beirdd / Mynydd Uchel Yn gysylltiedig â mewnbynnau diwylliannol, dysgu, archwilio Bodafon

Penrhos Lligwy Uchel Ardal yn gyfoeth o archeoleg a chysylltiadau hanesyddol

Pentraeth - Plas Gwyn Uchel Cysylltiadau diwylliannol a llenyddol pwysig

Llanddona Uchel Yn gysylltiedig â dewiniaeth a smyglo

Penmon Eithriadol Eglwys priordy yn gysylltiedig â Sant Seiriol

Cartref y teulu Buckley, a oedd am hir y mwyaf pwerus ym Baron Hill Uchel Môn

Llanfair / Porthaethwy Uchel Yn gysylltiedig â datblygiadau Telford, a’r rheilffordd

Plas Newydd Eithriadol Sedd Ardalydd Môn

Crëwyd yn yr 19eg ganrif, dynion yn gweithio yn chwareli’r Brynsiencyn Uchel tir mawr

Plas Llanidan - Eglwys Uchel Cysylltiadau i adfywiad mewn derwyddiaeth ac eisteddfod

Newborough Eithriadol Cymuned wedi ei chynllunio, yn dyddio’n ôl i’r 14eg ganrif

Bodorgan Uchel Stad wedi ei chynllunio. Sedd teulu Meyrick

Safle allweddol. Yn gysylltiedig â Llywelyn ein Llyw Olaf a’r Aberffraw Eithriadol Mabinogion

Porth Trecastell Eithriadol Safle hanesyddol pwysig

Plas Newydd

19 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Tabl 8: Diwylliant – Rhinweddau arbennig yr AHNE

RHINWEDD FFACTORAU YN ARBENNIG MAINT ADNODD CYFLWR PAM YN BWYSIG EFFEITHIO’R CYFLWR

Mae’r dirwedd amaethyddol o gymorth i • Tranc olyniaeth deuluol ddiffinio cymeriad Môn a pherchnogaeth yn y diwydiant ffermio a Cymunedau Gwledig Mae cymunedau yr AHNE busnesau bychain ac Amaethyddol Wedi eu lleoli drwy’r AHNE Anhysbys wedi’u sylfaenu ar • Patrymau mudo / ddiwylliant, traddodiadau strwythurau poblogaeth ac arferion amaethyddol Cymreig. Mae’r fath • Diffyg tai fforddiadwy gymunedau yn ‘asgwrn • Diffyg cyfleoedd gwaith cefn’ i’r AHNE

Cymraeg yw’r ffordd arferol o gyfathrebiad dyddiol i dros 60% o bobl • Patrymau mudo / yn byw o fewn AHNE strwythurau Mae gwybodaeth am y Môn poblogaeth Yr iaith Gymraeg Gymraeg oddeutu dair • Colli cydlyniad gwaith yn fwy cyffredin o Yn gwella Cyfranna’r iaith cymunedol a fewn AHNE Ynys Môn na Gymraeg tuag at thraddodiadau Chymru ar y cyfan hunaniaeth yr Ynys ac • Tranc traddodiadau a wedyn i’r AHNE. Mae sgiliau lleol nodweddion diwylliannol • Dylanwad cyfryngau yr AHNE yn ased economaidd

1.6 Pridd 1.6.4 Mae tipio anghyfreithlon yn gynyddol fod yn broblem ar draws Môn (Asiantaeth yr Amgylchedd 1999). Mae argaeledd cyfyngedig gorsafoedd trosglwyddo gwastraff 1.6.1 Mae’r system Dosbarthu Tir Amaeth yn categoreiddio tir ar yr Ynys, lleoliad safleoedd amwynder dinesig ym i un o 5 gradd. Dynodir y tir amaeth gorau a mwyaf Mhenhesgyn a Gwalchmai a’r gost gynyddol o lenwi tir amlbwrpas fel unai Gradd 1, 2 neu 3 (gwelwch ffigwr i’r rhai sydd eisiau cael gwared ar wastraff, wedi golygu 15). Mae ansawdd y graddau hyn yn amrywio o ardder- ei bod hi’n llawer haws a rhatach i gael gwared ar chog (Gradd 1) i dda (Gradd 3). wastraff drwy dipio anghyfreithlon. Fis Ebrill 2009 amlinellodd Llywodraeth Cynulliad Cymru hefyd ei Mae AHNE Môn yn cynnwys tir wedi ei ddosbarthu fel thargedau ar gyfer lleihau gwastraff sef “Erbyn 2025: Graddau 2, 3, 4 a 5. Cymdeithas amgylcheddol uchel gydag o leiaf 70% yn ailgylchu ar draws yr holl sectorau, ac yn dargyfeirio 1.6.2 Mae yna nifer o safleoedd tir sydd o bosibl wedi eu gwastraff o safleoedd tirlenwi ac erbyn 2050: Dim halogi wedi’u lleoli yn yr AHNE. Mae’r rhain yn cynnwys gwastraff, felly bydd cynnyrch a gwasanaethau wedi’u safleoedd diwydiannol, safleoedd tirlenwi a rwbel o dynodi ag osgoi gwastraff mewn golwg” (Strategaeth weithiau pyllau heb fod mewn defnydd. Gall unrhyw Wastraff Llywodraeth Cynulliad Cymru 2009). Gwastraff ailddatblygiad arwain at symudiad halogyddion yn y tir, a diwydiannol anadweithiol a masnachol yw’r ffurf fwyaf all gael effaith difrifol ar yr AHNE. Gall unrhyw gynlluniau gyffredin o wastraff a ddympir ar Ynys Môn. Gall y datblygu yn y dyfodol yn, neu’n agos i’r AHNE gael materion hyn arwain at gynnydd yn nifer o dipio materion halogi tir arwyddocaol. anghyfreithlon yn yr AHNE.

1.6.3 Arfer cyffredin ar Ynys Môn yw’r ailddefnydd o hylif a gwastraff llaid o’r diwydiant bwyd a lladd-dai. Gwasgarir y gwastraff dros dir amaeth fel ffordd o gael ei wared. Er y gall gael gwerth fel dirprwy i wrteithiau organig ac anorganig. Gall mewn rhai amgylchiadau fod fel cyflyrydd pridd. Mae’r nifer a ffordd o wasgaru fod yn unol â Chodau Arfer Amaethu Da. Mae’n ofynnol monitro yn gyson oherwydd y gallai gael effaith ar yr AHNE yn y dyfodol. Ger Aberffraw

20 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Ffigur 8: Dosbarthiad Tir Amaeth

Tabl 9: Pridd – Rhinweddau Arbennig yr AHNE

CYFLWR RHINWEDDAU FFACTORAU SY’N ARBENNIG MAINT ADNODD (map pridd PAM YN BWYSIG EFFEITHIO’R CYFLWR Môn)

• Gweithgareddau amaethyddol, diwydiannol ac economaidd • Cynnydd mewn tipio anghyfreithlon Tir gradd 2 • Argaeledd cyfyngedig = 4% o’r Gall halogi pridd gael gorsafoedd trosglwyddo AHNE effaith negyddol ar y gwastraff dirwedd a nodweddion Tir gradd 3 bioamrywiaeth yr AHNE • Costau cynyddol cael = = 34% o’r gwared ar wastraff yn AHNE Mae ansawdd pridd unol â rheoliadau sawdd Pridd ffafriol yn bwysig yn yr An Drwy’r AHNE • Diffyg ymwybyddiaeth y Tir gradd 4 AHNE ar gyfer trigolion cyhoedd = 28% o’r ac ymwelwyr • Lleoliad ymylol AHNE Penhesgyn, y safle Mae ansawdd y pridd gwastraff amwynder Tir gradd 5 gyda goblygiadau ar dinesig = 20% o’r gyfer iechyd, twristiaeth AHNE a hamdden • Llygredd, gan gynnwys hwnnw sy’n wreiddiol o ddiwydiannau a gweithgareddau sydd ddim wedi’u lleoli o fewn yr AHNE • Deddfwriaeth a rheoliadau

21 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

1.7 Aer Datgela monitro cyson gan Gyngor Sir Ynys Môn fod nifer arwyddocaol o sylffwr deuocsid, carbon monocsid 1.7.1 Mae ansawdd aer yr AHNE yn gyffredinol dda a nitrogen deuocsid yn cael ei ryddhau o amgylch ardal (Asiantaeth yr Amgylchedd 1999), er y gall amrywio Caergybi. oherwydd dylanwad daearyddiaeth, hinsawdd a’r math o weithgareddau sy’n digwydd ar yr ynys.2 Effeithir ansawdd aer yr AHNE hefyd gan nifer cynyddol o ddefnyddwyr ffordd ar yr ynys, yn benodol o amgylch Lleolir y mwyafrif o weithgaredd diwydiannol Môn (un o’r Llanfairpwll a Phorthaethwy, lle mae tagfeydd traffig yn prif ffynonellau o lygryddion aer a gludir) mewn ardaloedd digwydd yn ddyddiol ar yr A55. Mae nifer arwyddocaol o nad ydynt o fewn yr AHNE. Fodd bynnag, mae’n amlwg nitrogen deuocsid a mater gronynnol yn cael eu cofnodi y gall yr AHNE gael ei ddylanwadu’n uniongyrchol gan ar Bont Britannia. unrhyw ryddhadau o’r fath ddiwydiannau.

2 Adroddiad Cynnydd Ansawdd 2013 2013 Tabl 10: Ansawdd Aer – Rhinweddau arbennig yr AHNE

CYFLWR RHINWEDDAU FFACTORAU SY’N ARBENNIG MAINT ADNODD (Cyngor Sir PAM YN BWYSIG EFFEITHIO’R CYFLWR Ynys Môn 2014)

• Gweithgaredd Gall llygredd aer gael diwydiannol effaith negyddol ar • Effeithiau cronnus y dirwedd weledol, rhwydwaith drafnidiaeth bioamrywiaeth, diwylliant a nodweddion treftadaeth • Llygredd, gan gynnwys yr AHNE hwnnw sy’n wreiddiol o Ansawdd Aer ddiwydiannau a Drwy’r AHNE Da Mae ansawdd aer ffafriol gweithgareddau nas yn yr AHNE yn bwysig i lleolir yn yr AHNE (gan drigolion ac ymwelwyr gynnwys golau a sŵn) • Pwysau datblygu Mae ansawdd yr aer gyda • Cynhyrchu egni goblygiadau i iechyd, twristiaeth a hamdden • Amodau hinsoddol a thopograffig

1.8 Dˆwr yn 2014. Mae samplo yn hanesyddol wedi cael ei ymgymryd yn unol â Chyfarwyddyd Dˆwr Ymdrochi y 1.8.1 Traethau Comisiwn Ewropeaidd (EC). Fodd bynnag, ers 2011, Mae gan Fôn raglen monitro dˆwr ymdrochi, gyda nifer o mae monitro wedi cael ei wneud i Gyfarwyddyd newydd draethau a samplwyd gyda chynnydd o 3 yn 1992 i 26 y Comisiwn Ewropeaidd.

Tabl 11: Y safon Orfodol (Hanfodol/Canllaw) PARAMEDR TERFYN CYDYMFFURFIO

Cyfanswm y Colifformau <10,000 cfu / 100ml 95%

Colifformau Ysgarthol <2,000 cfu / 100ml 95%

Tabl 12: Y safon Canllaw (Hanfodol/Canllaw) PARAMEDR TERFYN CYDYMFFURFIO

Cyfanswm y Colifformau <500 cfu / 100ml 80%

Colifformau Ysgarthol <100 cfu / 100 ml 80%

Streptococi Ysgarthol <100 cfu / 100 ml 90%

22 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Yn 2014, samplwyd 13 o draethau a adnabuwyd gan y Sir Ynys Môn. Ar y cyfan, mae ansawdd wedi gwella Comisiwn Ewropeaidd a samplwyd 13 o draethau nas dros amser, gyda 85% o draethau yn cyrraedd safon adnabuwyd gan y Comisiwn Ewropeaidd gan Gyngor canllaw yn 2008, o’i gymharu ag ond 33% yn 1992.

Tabl 13: Canlyniadau samplo ansawdd d r rhwng 1992 a 2010 BLWYDDYN CANLLAW % (no.) HANFODOLŵ % (no.) METHU % (rhif) CYFANSWM NIFER O DRAETHAU

2009 77 (20) 23 (6) 0 (0) 26

2010 85 (22) 15 (4) 0 (0) 26

2011 85 (22) 15 (4) 0 (0) 26

2012 85 (22) 15 (4) 0 (0) 26

2013 85 (22) 14 (3) 1 (1) 26

2014 85 (22) 14 (3) 1 (1) 26

1.8.2 Afonydd 1.8.4 Gollyngiadau Carthion Mae ansawdd d r afonydd yr AHNE yn gyffredinol Rhyddheir carthion heb eu trin o nifer o arllwysfeydd ffafriol. ŵ wedi eu lleoli o amgylch yr arfordir er eu bod yn gostwng mewn nifer. 1.8.3 Dipiau defaid Gall defnyddio dipiau defaid pyrethroid synthetig 1.8.5 Gollyngiadau o Gychod ddylanwadu ansawdd cyrsiau dˆwr oherwydd effeithiau Yn angorfeydd a marinas o amgylch Môn, mae yna gwenwynig gollyngiadau ar ffawna a fflora dyfrol. dystiolaeth o lygredd olew a gollyngiadau dˆwr gwaelodion a thoiledau o gychod, nas gwelir. Tabl 14: Rhinweddau arbennig AHNE Môn

CYFLWC RHINWEDDAU FFACTORAU YN ARBENNIG MAINT ADNODD (Cyngor Sir Ynys Môn 2014 a PAM YN BWYSIG EFFEITHIO’R CYFLWR Cyfoeth Naturiol Cymru)

• Pwysau twristiaeth ac economaidd Mae ansawdd dŵr ffafriol yn yr AHNE yn bwysig ar • Gweithgaredd gyfer trigolion ac diwydiannol ymwelwyr. • Arferion amaethyddol • Deddfwriaeth a Mae gan ansawdd y dŵr rheoliadau oblygiadau ar gyfer • Pwysau hamdden Ansawdd Dˆwr Drwy ac o iechyd, twristiaeth, Gwella amgylch yr AHNE hamdden ac hyfywedd • Pwysau datblygu gweithgareddau • Llygredd, gan gynnwys economaidd amrywiol. hwnnw sy’n wreiddiol o ddiwydiannau a Gall llygredd dŵr gael gweithgareddau nas effaith negyddol ar lleolir o fewn yr AHNE nodweddion gweledol a • Ffactorau hinsawdd bioamrywiol yr AHNE • Galw cynyddol am ddŵr ffres

Ynys Dulas

23 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

1.9 Hawliau Tramwy Cyhoeddus a Thir a Dˆwr Hygyrch 1.9.3 Lleolir dau Lwybr Beicio Cenedlaethol Sustrans o fewn yr AHNE. Y ddau lwybr hwn yw’r ffyrdd beicio o 1.9.1 Mae Hawliau Tramwy Cyhoeddus (PROW) yn brif ffyrdd Gaergybi i Gaerdydd ac o Gaergybi i Lerpwl (Cyngor Sir o gael mynediad a mwynhau cefn gwlad. Mae yna 376 Ynys Môn [c] 2000). km o Hawliau Tramwy Cyhoeddus yn yr AHNE. Mae’r rhwydwaith Hawliau Tramwy Cyhoeddus yn cynnwys 1.9.4 Mae’r Ddeddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000 yn Llwybrau Cyhoeddus, llwybrau ceffyl, cilffyrdd rhoi hawl tramwy newydd ar droed (yn amodol ar cyfyngedig a chilffyrdd. Hawliau Tramwy Cyhoeddus yw gyfyngiadau penodol) i ‘gefn gwlad agored’ a thir comin cyfrifoldeb Adran Priffyrdd Cyngor Sir Ynys Môn, sy’n eu yng Nghymru a Lloegr. Diffinir cefn gwlad agored fel gwarchod a’u cynnal. Mae’r mwyafrif o Hawliau Tramwy mynydd, rhostir neu dwyn. Cofnoda map terfynol Cyhoeddus yn cael mwy mewn cyflwr ffafriol. Fodd diwygiedig Tir Hygyrch (24/09/2014) 712 hectar o ‘gefn bynnag, mae safon llwybrau penodol yn wael oherwydd gwlad agored’ ac 818 hectar o Dir Comin ar Ynys Môn. presenoldeb rhwystrau, arwyddion gwael a diffyg Daeth hawl tramwy statudol i Dir Hygyrch i fod yn 2004. cynaliadwyedd boddhaol (Cyngor Sir Ynys Môn 1997). Rheolir holl Hawliau Tramwy Cyhoeddus Môn gan Mae ardaloedd sylweddol o fewn yr AHNE wedi eu Gynllun Gwella Hawliau Tramwy y Cyngor Cefn Gwlad a categoreiddio fel ‘cefn gwlad agored’ gan gynnwys fabwysiadwyd yn 2008, fel sy’n ofynnol gan Ddeddf Mynydd Twr, o amgylch Rhoscolyn a rhwng Llanbadrig a Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy (CROW) 2000. Llanlleiana.

Mae’r Ddeddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy hefyd yn Mae tir comin yn nodwedd gweddillion o lle yr arferwyd gofyn i bob Cyngor i sefydlu Fforwm Mynediad Lleol a rheoli tir mewn system maenoraidd/stad. Mae tiroedd fydd yn rhoi cyngor ynghylch gwella hygyrchedd comin yn ardaloedd o dir pori garw a oroesodd cyhoeddus i dir yn eu hardal ar gyfer dibenion hamdden ddeddfwriaeth amgáu y 19eg ganrif gynnar. O awyr agored a mwynhad. Mae’r Ddeddf Cefn Gwlad a ganlyniad, parhânt heddiw fel mannau agored heb eu Hawliau Tramwy Cyhoeddus yn amodi y dylid ffensio (Clayden 1985). ymgynghori gyda’r Fforwm ynghylch materion fel wardeinio, gwneud is-ddeddfau a rheoli’r Hawliau Mae’r mwyafrif o dir comin wedi’i berchnogi’n breifat. Tramwy Cyhoeddus. Sefydlwyd Fforwm Mynediad Lleol i Mae llawer o diroedd comin yn bwysig am eu Fôn ar y 19eg o Orffennaf, 2002, a mae’n cwrdd o leiaf nodweddion tirwedd, amaeth, bioamrywiaeth ac 3 gwaith y flwyddyn. archeolegol (www..gov.uk). Mae tir comin yn destun hawliau penodol comin a fwynheir gan gominwyr 1.9.2 Mae llawer o’r Hawliau Tramwy Cyhoeddus mwyaf dynodedig. Mae’r rhain yn cynnwys yr hawl i bysgota, cyhoeddus yn yr AHNE wedi’u cynnwys mewn cyfres o pori da byw, casglu mawn a choed tân ar gomin deithiau cerdded tywysedig a theithiau beicio, wedi’u penodol. O dan Ddeddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy datblygu gan Gyngor Sir Ynys Môn, grwpiau cerdded lleol 2000, daeth tir comin cofrestredig yn ‘dir hygyrch’ gan a Menter Môn (grp ARWAIN II Môn). Maent yn profi’n roi mynediad agored am ddim i’r cyhoedd ar droed yn ôl hynod o boblogaidd gyda thwristiaid. Mae’r teithiau rheoliadau penodol. Mae gan holl ardaloedd tir comin ar cerdded a theithiau wedi’u lleoli’n bennaf mewn ardaloedd Ynys Môn hawl statudol o fynediad cyhoeddus. o bwysigrwydd gweledol, diwylliannol ac hanesyddol. Maent felly yn darparu’r cyhoedd gyda mewnwelediad Mae yna 818 hectar o dir comin ym Môn. Lleoli 529 effeithiol a gwerthfawr i AHNE Môn. Rheolir y teithiau hectar o fewn yr AHNE. Mae’r crynodiad uchaf o dir beicio yn unol â Strategaeth Beicio Cyngor Sir Ynys Môn. comin yn yr AHNE yn y dwyrain/de ddwyrain (Llanddona a ) a’r gorllewin/de orllewin (Aberffraw a Mae Llwybr Arfordir Ynys Môn yn barhaol yn lwybr o Niwbwrch). Mae ardaloedd ynysig o diroedd comin amgylch yr ynys sy’n datblygu. Er fod llwybr cylch wedi drwy’r dynodiad. ei gwblhau, mae gwaith yn parhau i ddiogelu mynediad newydd a symud adrannau yn agosach i’r arfordir. Mae’r ardaloedd mwyaf o dir comin yn Nhywyn Aberffraw (248 hectar), Comin Penrhosfeilw (91.6 Ar hyn o bryd, mae’r llwybr arfordir 130 milltir o hyd wedi hectar) a Thywyn Llangadwaladr (58.9 hectar). ei wneud o 74 milltir o Hawliau Tramwy Cyhoeddus, 33 milltir o ffordd, 28 milltir o fynedfeydd wedi’u darparu 1.9.5 Mae’r arfordir yn nodwedd boblogaidd a hygyrch o’r gan sefydliadau fel yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, AHNE. Dena traethau tywodlyd, fel Llanddwyn a Cyfoeth Naturiol Cymru a’r RSPB a 9 milltir o lwybr Thraeth Coch, nifer o ymwelwyr, tra mae cildraethau caniataol. Mae’r rhain yn cynnwys llwybrau llanw eraill Porth Swtan a Phorth Nobla yn caniatáu mwynhad mewn rhai adrannau. tawel o’r ardal. Mae diogelwch, glendid ac ansawdd traethau yn yr AHNE wedi arwain at gyflwyno 26 Gwobr Mae Llwybr Arfordir Ynys Môn yn rhan o raglen cyllidol Glan Môr yn ddiweddar. Yn 2014, bu i draethau Llywodraeth Cymru ar gyfer holl Lwybr Arfordirol Cymru. Llanddwyn, Llanddona, , , Bae Mae llwybr yr arfordir yn lwybr hir o bwysigrwydd Trearddur a Phorth Swtan gynnal gwobrau Baner Las cenedlaethol. Ewropeaidd, tra mae’r traethau eraill yn cynnal gwobrau

24 1 Tystiolaeth AHNE Atodiad 1

Cyrchfan Glan Môr, Glan Môr Gwledig neu Lan Môr môr, sgwba-blymio, nofio, caiacio môr ac yn gynyddol Gwyrdd (Cadw’ch Gymru’n Daclus 2014). sgïo jet.

Mae mynediad i’r AHNE hefyd yn bosibl ar dir sy’n eiddo Mae angorfeydd, llithrfeydd a chyfleusterau eraill ar gael ac/neu’n cael ei reoli gan gyrff bywyd gwyllt gwirfoddol mewn sawl lle o amgylch yr arfordir. Mae’r arfordir neu ymddiriedolaethau elusennol fel yr Ymddiriedolaeth Dwyreiniol, yn bennaf Traeth Coch a Thraeth Bychan yn Genedlaethol (er enghraifft Fedw Fawr, Ynys Y Fydlyn a ardaloedd poblogaidd i hwylio a sgïo jet, fel y mae Thrwyn Carmel) a’r RSPB (Ynys Lawd). Mae Biwmares. Mae arfordir y Gorllewin, er mor agored cadwraethau statudol ac anstatudol, coetiroedd ac ydyw, yn boblogaidd ar gyfer gweithgareddau awyr ardaloedd o dir comin hefyd yn darparu cyfleoedd gweithredol, fel hwylfyrddio a hwylfyrddio gwynt. Mae hygyrch i’r AHNE. gwelliannau i’r seilwaith a’r cyfleusterau arfordirol wedi cael eu hymgymryd gan y Cyngor Sir o dan y Prosiect 1.9.6 Mae’r arfordir hefyd yn boblogaidd i hamdden yn Amgylchedd Arfordirol. Gobeithir y bydd y gwelliannau seiliedig ar ddˆwr, fel hwylio, hwylfyrddio gwynt, pysgota hyn yn cynyddu potensial yr arfordir.

Tabl 15: Rhinweddau arbennig AHNE Môn

CYFLWR RHINWEDDAU FFACTORAU YN ARBENNIG MAINT ADNODD (Cyngor Sir Ynys PAM MAE’N BWYSIG EFFEITHIO’R CYFLWR Môn 2014)

376 cilomedr o Hawliau Tramwy Cyhoeddus (PROW) Mae hygyrchedd yr AHNE • Tywydd yn yr AHNE Gwael yn bwysig i drigolion ac ymwelwyr • Hinsawdd Mae 80% o’r arfordir yn • Defnydd hygyrch ar hyn o bryd gan Mae gan hygyrchedd yr Lwybr Arfordir Ynys Môn, AHNE oblygiadau i iechyd, • Rheolaeth fewnol ac argaeledd cyllid Hawliau Tramwy gan gynnwys: Gwella twristiaeth a hamdden Cyhoeddus • 74 milltir o Hawliau • Cyllid allanol Tramwy Cyhoeddus Mae AHNE hygyrch hefyd e.e. Cyfoeth Naturiol • 28 milltir o fynediad yn adnoddau addysgol Cymru / Llywodraeth wedi ei roi gan yr amgylcheddol Cynulliad Cymru/ Undeb Ymddiriedolaeth Da Ewropeaidd Genedlaethol, y Mae hygyrchedd yr AHNE • Newidiadau mewn Comisiwn Coedwigaeth yn annatod i bobl allu deddfwriaeth e.e. Y Bil a’r RSPB mwynhau rhinweddau Morol • 9 milltir o fynediad arbennig yr ardal caniataol

1530 hectar o dir mynediad Mae hygyrchedd yr ar Ynys Môn AHNE yn bwysig i drigolion ac ymwelwyr Mae 712 hectar yn gefn Da gwlad agored ar Ynys Môn (616 Ha yn yr AHNE) Mae gan hygyrchedd yr AHNE oblygiadau i • Newidiadau mewn deddfwriaeth Mae oddeutu 818 hectar yn iechyd, twristiaeth a dir comin (529 Ha yn yr hamdden • Materion cyfreithiol tir comin AHNE) Gwella Tir a Dˆwr Mae AHNE hygyrch • Meini prawf dethol ar Hygyrch Mae 26 o draethau sydd hefyd yn adnoddau gyfer gwobrwyo wedi cael gwobr glan môr addysgol amgylcheddol traethau wedi cael eu dynodi yn yr • Safbwyntiau AHNE (Posibilrwydd o Mae hygyrchedd yr sefydliadol ynghylch newid yn flynyddol) AHNE yn annatod i bobl mynediad cyhoeddus Anhysbys allu mwynhau Mae cadwraethau hygyrch • Trafodaethau ar rhinweddau arbennig lwybrau caniataol yn cynnwys: yr ardal 5 Ardal Cadwraeth Arbennig, 3 Ardal Gwarchodaeth Cyfraniad economaidd Arbennig, Gwarchodfa cynyddol drwy Natur Genedlaethol a 2 Warchodfa Natur Leol dwristiaeth hamdden

25 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

2 Gweithgareddau yn yr AHNE

2.0 Gweithgareddau yn yr AHNE ei seilio ar ffermydd a thyddynnod bychain a chanolig. Mewn blynyddoedd diweddar mae yna symudiad wedi 2.1 Rheoli Tir bod o’r agwedd system gymysglyd hon tuag at gynhyrchiad arbenigol o wartheg eidion a defaid. O Prif Ddangosyddion3 ganlyniad, ffermydd eidion a defaid yw’r math mwyaf cyffredin o fferm yn yr AHNE. Er bod llai na 13% o • Mae tir yn yr AHNE o dan gynhyrchiad ffermydd yn cynnwys gwartheg godro, cynrycholia’r amaethyddol wedi parhau’n gymharol sefydlog ers weithgaredd hon oddeutu hanner cyfanswm incwm o 2008 (llai na 1% o gwymp yn y sylw) ffermio yn yr AHNE. Mae gwerth ffermio llaeth i’r economi leol yn debygol o fod yn gymharol uwch na • Mae gorchudd glaswelltir wedi disgyn, tra mae tir ffermio eidion neu ddefaid er bod maint cyfartalog o dan gnydio a garddwriaeth wedi gweld cynnydd ffermydd llaeth ymhell islaw’r gyfartaledd cenedlaethol sylweddol (y ddau oddeutu 15%). (Newid Defnydd Tir 2008). Mae cnydau tir âr ac amaethyddiaeth wedi gweld cynnydd ers y cynllun • Mae ffermio dofednod wedi gweld cynnydd blaenorol a all awgrymu ychydig o welliant amaethyddol sylweddol y nifer o dda byw (+59%) gyda nifer o neu drosi glaswelltir i gynhyrchiant cnwd dwys. Mae foch yn dangos y cwymp mwyaf (-42%). ffermio dofednod wedi cynyddu’n sylweddol gyda’r cynnydd cyfrannol mwyaf4. • Mae yna gynnydd bach hefyd yn y nifer o ddefaid a chwymp o 8% mewn gwartheg. Arfer cyffredin ym Môn yw gosod tir i ffermwyr o ardaloedd sydd ag ucheldir a bryniau, fel arfer Eryri, i • Gofala cytundebau Glastir ychydig llai na 2,000 bori eu da byw yn y tymor hir. Mae’r incwm y mae hyn hectar o dir yn yr AHNE. yn ei greu i’r tirfeddiannwr yn tueddu i fod yn fwy na beth fuasent fel arfer yn ei greu os byddai’r tir yn cael ei • O’r rhain, mae 61% yn lefel Mynediad (cynnydd o ffermio gyda’u da byw eu hunain. 20ha ers 2012) a 39% yn Bellach, sy’n gofalu am yr un nifer o dir â’r flwyddyn flaenorol. Mae nifer o ffermydd yn yr AHNE wedi cynyddu ychydig, er bod hyn oherwydd israniad ffermydd sy’n bodoli. Bu • Gorchuddia tir comin bron dros 500 hectar, sydd cynnydd o 15 o ffermydd i gyfanswm o 441. Mae ond wedi gweld cwymp bach iawn o ardal ers ffermydd yn cael eu trigo hefyd gan bobl sydd ddim yn 2004. dibynnu ar allbwn amaethyddol ar gyfer eu hincwm. Mae hyn yn wir am nifer o ffermydd yn ne a de orllewin yr Mae amaeth wedi, a pharhau i ddylanwadu ar dirwedd AHNE. wledig Môn. Amaethyddiaeth yw’r prif ddefnydd tir ar yr Ynys, ac mae cymeriad ac ansawdd tirwedd yr AHNE Mae yna nifer o faterion yn berthnasol i amaethyddiaeth yn uniongyrchol berthnasol i arferion amaethyddol. Mae sydd ag effaith ar reolaeth ehangach yr AHNE. Mae’r nodweddion diffinio AHNE Môn sydd wedi eu rhain yn cynnwys: dylanwadu gan amaeth yn cynnwys gwrychoedd, waliau cerrig sychion a phatrymau caeau. Mae’n amlwg fod • Anhawster mewn ardaloedd pori rhostir arfordirol hyfywedd a sefydlogrwydd amaethyddiaeth yn elfen lle mae mynediad cyhoeddus; allweddol i reolaeth barhaus yr AHNE. Mae’n anochel y • Datblygiad prysgwydd ar gynefinoedd pwysig, lle bydd newid yn digwydd a gall y newidiadau hyn arwain nad yw pori bellach yn bod; at bwysau cynyddol ar nodweddion amgylcheddol, • Y gwrthdaro posibl rhwng ffermwyr â’r rhai hynny cymdeithasol a diwylliannol creiddiol yr AHNE. sy’n ymgymryd â gweithgareddau hamdden; • Pori gormod ar gynefinoedd bregus; Mae economi a chymunedau’r AHNE yn amlwg wedi’u • Cyfleoedd i arallgyfeirio. dylanwadu gan amaethyddiaeth. Mae’r economi wledig yn ddibynnol ar hyfywedd ffermio, yn benodol y Mae yna nifer o ffactorau a all o bosib gael effaith ar ddarpariaeth o waith mewn rhanbarth lle mae cyfleoedd ffermio yn y dyfodol. Mae’r rhain yn si r o gael effaith ar eraill yn gyfyngedig. Mae nifer o deuluoedd ac unigolion dirwedd yr AHNE. Y cyntaf yw newid ŵhinsawdd a all yn ymwneud â’r diwydiant amaeth, ac felly yn dibynnu’n arwain at arallgyfeirio cnwd a da byw. ariannol arno. Cynorthwya amaethyddiaeth hefyd i gynnal lles a strwythur cymunedau gwledig, yn enwedig Yr ail yw cyflwyno gwasanaethau ecosystem, neu y dull yr iaith Gymraeg a diwylliant. ecosystem, lle mae ffermwyr â rôl uniongyrchol wrth gyflwyno targedau bioamrywiaeth, ansawdd tirwedd ac Yn draddodiadol, mae amaethyddiaeth ar yr Ynys wedi ansawdd uchel aer a dˆwr, a mynediad cyhoeddus. Bydd

3 Newid Defnydd Tir (LUC) Cyflwr yr AHNE 2014 26 4 LUC 2014 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

ffermwyr angen cymorth i adnabod ardaloedd a chynefi- • Patrymau amaethyddol newidiol; noedd allweddol yn eu ffermydd a fydd yn helpu i • Diwygiad parhaus i Bolisi Amaethyddol Cyffredin gyflwyno’r gwasanaethau hyn. Gall hyn yn ei dro arwain (CAP) at daliadau ar gyfer y gwasanaethau hyn fel rheoliad dˆwr • Y symudiad i gynyddu gorchudd coedwigaeth a a rheolaeth llifogydd. Mae’n debygol fod yr holl choetir; ddatblygiadau hyn yn cael effaith ar dirwedd yr AHNE. • Rheoli gwasanaethau ecosystem cynefinoedd a Mae’n felly’n hanfodol ein bod yn cynorthwyo i rhywogaethau. hyrwyddo dealltwriaeth ehangach gwerth ffermio i’r dirwedd, economi a’r cymunedau gwledig tra hefyd yn Gan fod Glastir ond wedi ei gyflwyno yn 2012, mae data cytuno am y gwasanaethu ecosystem y mae’r ffermydd ar godi yn yr AHNE ond ar gael o’r blynyddoedd 2012 a hyn yn ei roi. 2013. Dengys y data sydd ar gael fod y nifer sy’n derbyn Mynediad Glastir yn gyfanswm o 1,190.69 hectar yn Gall newidiadau mewn trefnau rheoli tir efallai fod o 2013, cynnydd o oddeutu 20 hectar ers 2012, tra mae y bwysigrwydd cyfartal ac efallai yn fwy, y tu hwnt i nifer sy’n derbyn Glastir Pellach gyda’r un cwmpas o reolaeth cynllunio, ond yn cael effaith allweddol ar y 774.1 hectar ar draws y ddwy flynedd. Mae Glastir ar y tirlun. Mae’r fath newidiadau yn cynnwys: cyfan yn gofalu am 1,964.8 hectar yr AHNE. Ar hyn o bryd nid oes data gofodol yn dangos dyraniad lleoliadol y tir cytundebol hwn.

Cwyfan

27 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

Tabl 16: Effaith Rheoli Tir ar AHNE Môn

EFFAITH GYFFREDINOL GWEITHGAREDDAU’R Mae gweithgareddau rheoli tir wedi cael effaith aruthrol ar yr AHNE. Mae’r AHNE yn dirwedd AHNE byw a gweithiol. Dibynna llawer o blant arno ar gyfer eu byw. Mae’r gweithgareddau hyn wedi bod o gymorth i siapio’r dirwedd a welwn o’n blaenau heddiw.

• Effeithiau economaidd • Cyfleoedd gwaith yn yr AHNE EFFEITHIAU CADARN- • Cynnal y boblogaeth wledig, strwythurau cymdeithasol a diwylliant HAOL • Gwarchod a gwella llawer o dirwedd naturiol a nodweddion bioamrywiaeth • Cyfleoedd gwell ar gyfer hamdden yn yr AHNE • Cefnogaeth ar gyfer sgiliau a thraddodiadau gwledig • Rheoli nodweddion Hanesyddol

• Llygredd • Colli cynefinoedd a rhywogaethau EFFEITHIAU NEGYDDOL • Effaith weledol bodau dynol ar y tirwedd, er enghraifft bagiau silwair ac adeiladau amaethyddol allanol • Gall gor-ymwela’r AHNE i enillion economaidd arwain i ddiraddio • Colled bosibl o nodweddion Hanesyddol

• Diwygiad Polisi Amaethyddol Cyffredin, newidiadau i gymorthdaliadau a chynnydd mewn cynlluniau arallgyfeirio ADDASIADAU • Cynnydd yn y nifer sy’n derbyn cynlluniau amaeth-amgylcheddol ANGENRHEIDIOL I’R • Ymwybyddiaeth a diddordeb cynyddol mewn ffermio organig GWEITHGAREDD A • Newidiadau i arferion amaethyddol presennol gan gynnwys lleihau defnyddio plaladdwyr a FYDDAI’N ELWA’R AHNE chemegau • Darparu cyngor rheoli cynaliadwy i ffermwyr • Annog rheolaeth addas o goetiroedd sy’n bodoli a phlannu coetiroedd tarddiad lleol • Codi ymwybyddiaeth o fanteisio cymryd cynnyrch lleol, ac annog marchnata effeithiol

• Bydd ffermwyr yn fwy ymwybodol o anghenion yr AHNE a gall newid eu hagwedd i amaethyddiaeth. Bydd bygythiad israddio amgylcheddol yn lleihau. Gwarchodir rhinweddau arbennig yr AHNE ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. Mae gan hyn oblygiadau i dwristiaeth, MANTEISION YR hamdden a gwerthfawrogiad o’r AHNE ADDASIADAU I’R ECONOMI A’R • Bydd yn helpu i ddiogelu dyfodol yr economi a chymunedau lleol GYMUNED LEOL • Bydd yr AHNE yn parhau i ddarparu cyfleoedd gwaith, un ai’n uniongyrchol mewn gweithgareddau rheoli tir neu mewn diwydiannau cysylltiedig. Bydd hyn o gymorth i gynnal sgiliau gwledig, traddodiadau gweithiol a diwylliant • Bydd llai o risg o ddigwyddiadau amgylcheddol, a ni fydd y gweithgareddau mor niweidiol i’r amgylchedd

GWASANAETHAU • Gwasanaethau Darparu: Bwyd, Amrywiaeth Genetig, Egni ECOSYSTEM • Gwasanaethau Rheoleiddio: rheoliad ansawdd aer, ansawdd pridd, peillio, ansawdd dˆwr • Gwasanaethau Diwylliannol: Gwerthoedd treftadaeth ddiwylliannol, hamdden a gwasanaethau twristiaeth

Aberffraw

28 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

2.2 Cadwraeth Natur Wedi eu lleoli hefyd o fewn yr AHNE mae sawl planhigfa Prif Ddangosyddion5 fasnachol wedi’u perchen yn breifat.

• Nid yw ymdriniaeth ardal o ddynodiadau Mae pwysigrwydd coetiroedd i’r AHNE yn sylweddol. Yn rhyngwladol a chenedlaethol yn yr AHNE wedi bennaf, mae coetiroedd yn nodwedd bwysig a newid ers 2008. nodweddiadol o’r dirwedd, yn benodol ar hyd y Fenai.

• Mae yna bum Ardal Cadwraeth Arbennig yn Yn ail, mae coed, gwrychoedd a choetiroedd yn gorchuddio ychydig o dan 13% o gyfanswm nodweddion pwysig o fioamrywiaeth yr AHNE, gan arwynebedd tir yr AHNE. gefnogi llawer o rywogaethau o fflora a ffawna. Gweithreda coetiroedd a gwrychoedd fel coridorau • Yn ychwanegol, mae tair Ardal Gwarchodaeth bywyd gwyllt, gan gysylltu amryw o gynefinoedd ledled Arbennig yn gorchuddio bron i 3% o ardal yr AHNE. Môn.

• Ceir 32 Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig Mae’n cael ei dderbyn yn gyffredinol fod coetiroedd yn gorchuddio 5,000 hectar (19%) yn yr AHNE. llydanddail yn fwy amrywiol a phwysig i fywyd gwyllt na’r planhigfeydd conwydd. Cynhaliodd Mynydd Llwydiarth • Saif Cwningar Niwbwrch ac Ynys Llanddwyn yn weddill y boblogaeth o wiwerod coch ar yr Ynys ond gyfan gwbl o fewn y dirwedd warchodol. maent bellach wedi cael eu cyflwyno i nifer o goedwigoedd eraill (yn bennaf Niwbwrch). • Mae gorchudd coed conwydd wedi lleihau 8% ers 2002, ond parha i fod y math mwyaf cyffredin o Mae llawer o goetiroedd yn yr AHNE yn hygyrch i’r goetir a geir yn yr AHNE. cyhoedd ar gyfer gweithgareddau hamdden anffurfiol. Mae coetiroedd yn cyflawni swyddogaeth gymdeithasol 2.2.1 Coetir a all elwa’r holl gymuned. Mae hyn wedi cael ei Yr ardaloedd o’r AHNE sydd â’r mwyaf o orchudd coetir enghreifftio gan brosiect Coedwigoedd Actif Cymru yw’r rhanbarthau dwyreiniol a gorllewinol, lle mae (wedi ei gyllido gan grant SDF) sy’n anelu at ailgysylltu cymysgedd o goetir llydanddail a chonifferaidd. pobl gyda choetiroedd. Ceir manylion pellach a geir yn http://www.coedlleol.org.uk/actif-woods- Mae cyflwr coetiroedd llydanddail yr AHNE wedi gwella groups// Mae coetiroedd amwynder wedi wrth i fwy o goetiroedd gael eu rheoli’n weithredol. Mae cael cymorth grant i wella hygyrchedd a defnydd sy’n yna leihad yn yr effeithiau o bori drwy goetiroedd yn cael cynnwys Coed Cyrnol ym Mhorthaethwy a Choed ffens cadw stoc ac mae bygythiad rhywogaethau Aberlleiniog o amgylch Castell Aberlleiniog, Llangoed. anfrodorol ymledol wedi cael ei leihau fwyaf drwy gael Mae’r coetiroedd cymunedol hyn yn profi’n hynod o gwared ar rododendron. Mae coetiroedd llydanddail boblogaidd. newydd wedi cael eu creu yn yr AHNE dros y 10 mlynedd diwethaf. Fodd bynnag, mae yna effeithiau Mae rheoli’r coetiroedd yn ffurf bwysig o waith yn yr anffafriol ar goetiroedd llydanddail oherwydd rheolaeth AHNE. Mae gwaith mewn perthynas â rheolaeth gyffredi- wael, gwrthdaro gydag amaethyddiaeth ac anifeiliaid yn nol, plannu, cynaeafu, prosesu, a chludiant yn annatod i pori, bygythiad rhywogaethau anfrodorol ymledol a reolaeth effeithiol, fel y mae rheoli hamdden. Mae llawer o phwysau gan ddatblygiad. Mae yna fygythiad cynyddol i swyddi mewn diwydiannau cysylltiedig hefyd yn cael eu iechyd goetiroedd drwy wasgariad clefydon a cefnogi. Darparant danwydd ar ffurf logiau i lawer o dai fewnforiwyd fel Phytophthora ramorum a gwywo o ludw ym Môn. Mae’r defnydd hwn wedi cynyddu gyda Chalara (Chalara fraxinea). phrisiau tanwydd cynyddol. Mae coetiroedd yn ddull effeithiol hefyd o gysgod, gan ddarparu lloches rhag Mae plannu dwy blanhigfa gonwydd gan y Comisiwn effeithiau anffafriol y gwynt, glaw a’r haul. Coedwigaeth wedi cael dylanwad sylweddol ar orchudd coetir ar Fôn, ac yn benodol, yr AHNE. Gwnaeth y nifer Mae coetiroedd wedi profi i fod yn hynod o effeithiol i o orchudd coetir ar yr Ynys ddyblu rhwng 1952 ac 1993 reoli llifogydd sydd wedi ei weld gan arbrofion ym oherwydd gweithgareddau plannu y Comisiwn Mhontbren yng nghanolbarth Cymru gan brofi effeithiau Coedwigaeth. Coedwig Niwbwrch yw’r mwyaf o’r ddwy positif plannu coed strategol i reoli a lleihau dˆwr ffo a blanhigfa gonwydd. Mae’n gorchuddio oddeutu 950 llifoedd brig mewn cyrsiau dˆwr. hectar (Strategaeth Coetir Môn) o’r AHNE. Mae Mynydd Llwydiarth, ger Pentraeth, yn gorchuddio oddeutu 244 Mae atafaeliad carbon gan goetiroedd wedi ei reoli yn hectar. Plannwyd llawer o’r blanhigfa yn ystod 1951 ac dda ac mae hyn yn fwy mewn coetiroedd gyda choed 1967, a rhai rhannau penodol mor ddiweddar ag 1995. ifanc sy’n mynd ati i dyfu. Lle mae’r coetiroedd yn cael Mae wedi ei nodi fod yna leihad o 8% yn y gorchudd eu rheoli ar gyfer pren, ar yr amod nad yw’r pren yn coetir conwydd ers y cynllun blaenorol a ellir ei gysylltu â mynd fel tanwydd ac yn cael ei losgi, tynnir y carbon o’r Chynllun Rheoli Coedwig Niwbwrch 2010-15. atmosffer.

5 Newid Defnydd Tir 2014 29 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

2.2.2 Cadwraeth Natur 2.2.3 Ardaloedd Gwarchodaeth Arbennig ac Ardaloedd Yn ategol at warchodaeth y dirwedd a ddarparwyd gan Cadwraeth Arbennig yr AHNE (ac adrannau o’r Arfordiroedd Treftadaeth), Mae Ardaloedd Gwarchodaeth Arbennig ac Ardaloedd mae safleoedd penodol wedi cael eu dynodi oherwydd Cadwraeth Arbennig yn rhan o rwydwaith Ewropeaidd yr angen i warchod eu hadnoddau naturiol, yn Naturiol 2000 safleoedd gwarchodaeth arbennig sydd ddieithriad eu gwerth gwarchodaeth natur. Mae’r wedi’u sefydlu o ganlyniad i ‘Gyfarwyddyd Cynefinoedd dynodiadau hyn yn annatod i warchod rhinweddau y Comisiwn Ewropeaidd’, sy’n anelu i gadw cynefinoedd arbennig yr AHNE. naturiol y Cyfandir a ffawna a fflora gwyllt (www.defra.gov.uk). Mae yna nifer o ddynodiadau wedi’u lleoli o fewn AHNE Môn. Mae’r dynodiadau hyn o bwysigrwydd Mae Ardaloedd Gwarchodaeth Arbennig wedi’u dynodi i rhyngwladol, cenedlaethol a lleol, ac yn cynnwys warchod a chadw cynefinoedd bregus a’u ffawna a safleoedd bywyd gwyllt statudol ac anstatudol. Mae’r fflora cysylltiedig, tra mae Ardaloedd Gwarchodaeth safleoedd statudol yn cynnwys Ardaloedd Cadwraeth Arbennig wedi’u dynodi i gadw a gwarchod Arbennig (SAC), Ardaloedd Gwarchodaeth Arbennig rhywogaethau o adar prin a bregus. Mae’r safleoedd yn (SPA), Safleoedd o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig cael eu defnyddio hefyd gan rywogaethau mudol (SoDdGA) a Chadwraethau Natur Cenedlaethol (NNR). penodol. Mae yna bum Ardal Cadwraeth Arbennig a thair Ardal Gwarchodaeth Arbennig o fewn AHNE Môn sydd heb newid ers 2008. Maent fel a ganlyn: Tabl 17: Ardaloedd Cadwraeth Arbennig ac Ardaloedd Gwarchodaeth Arbennig

ARDAL GADWRAETH ARDAL YN YR AHNE SAFLEOEDD O DDIDDORDEB ARBENNIG (Ha) GWYDDONOL ARBENNIG CYDRAN

Bae Cemlyn 43.53 Bae Cemlyn

Glannau Môn: Cors Heli 1057.56 Cwningar Niwbwrch – Ynys Llanddwyn, Tywyn Aberffraw

Glannau Ynys Gybi 448.41 Glannau Ynys Gybi: Tre Wilmot

Arfordir Gogleddol Penmon Glannau Penmon – Y Fenai a Bae Conwy 155.17 Biwmares Glannau Porthaethwy

Y Twyni o Abermenai i Aberffraw 1626.07 Cwningar Niwbwrch – Ynys Llanddwyn; Tywyn Aberffraw

ARDAL WARCHODAETH ARDAL YN YR AHNE SAFLEOEDD O DDIDDORDEB GWYDDONOL ARBENNIG (Ha) ARBENNIG CYDRAN BERTHNASOL

Ynys Seiriol 31.33 Ynys Seiriol

Glannau Ynys Gybi 593.73 Glannau Rhoscolyn Glannau Ynys Gybi: Tre Wilmot

Ynys Feurig, Bae Cemlyn a’r 60.55 Bae Cemlyn a’r Moelrhoniaid Moelrhoniaid

Llanbadrig

30 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

2.2.4 Safleoedd o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig addas a safleoedd wedi’u dynodi o ganlyniad i’w Darpara Safleoedd o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig nodweddion bywyd gwyllt o fflora, ffawna a daeareg yn warchodaeth i’r bywyd gwyllt a nodweddion daearegol cynnwys Ynys Seiriol, Penrhoslligwy a Rhoscolyn. Mae gorau ym Mhrydain Fawr. Mae’r rhan fwyaf o Safleoedd yna gyfanswm o 32 o Safleoedd o Ddiddordeb o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig dan berchnogaeth Gwyddonol Arbennig sy’n gorchuddio ychydig llai na breifat, ond eto fe’u rheolir mewn partneriaeth gyda 5000 hectar. Maent fel a ganlyn: Chyfoeth Naturiol Cymru i sicrhau rheolaeth sensitif ac

Tabl 18: Safleoedd o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig

Enw Safle o Ddiddordeb Ardal o fewn yr Enw Safle o Ddiddordeb Ardal o fewn yr Gwyddonol Arbennig AHNE (Ha) Gwyddonol Arbennig AHNE (Ha)

Arfordir Gogleddol Penmon 98.17 Llynnau’r Fali 0.65 Parc Baron Hill 112.43 Penrhos Lligwy 6.07 Bae Cemlyn 43.53 Penrhynnoedd Llangadwaladr 176.78 Beddmanarch-Cymyran 696.01 Rhosydd Llanddona 12.39 Bwrdd Arthur 17.65 Riffiau Rhosneigr 0.24 Clegir mawr 9.40 Sgistau Glas Ynys Môn 0.96 Coed y Gell a Morfa Dulas 19.22 Traeth Lligwy 26.63 Cwningar Niwbwrch - Ynys Llanddwyn 2315.24 Tre Wilmot 63.35 Glannau Penmon – 136.55 Trwyn Carmel 8.77 Glannau Porthaethwy 45.18 Trwyn Dwlban 14.70 Glannau Rhoscolyn 145.49 Tŷ Croes 28.25 Glannau Ynys Cybi 385.05 Tyddyn y Waen 6.07 Gwely Cyrs Rhoscolyn 15.03 Tywyn Aberffraw 369.89 Henborth 10.96 Ynys Seiriol 31.33 Llanbadrig – Dinas Gynfor 26.49 Ynysoedd y Moelrhoniaid 17.03 Llyn Garreg-Lwyd 17.74 Nid oes Safleoedd o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig wedi Llyn Maelog 36.10 cael eu dynodi ers 2008.

2.2.5 Gwarchodfeydd Natur Cenedlaethol o fewn yr AHNE. Yn aml ar raddfa fach ond yn uchel Wedi ei ddatgan o dan Ddeddf Parciau Cenedlaethol a mewn gwerth cadwraeth, ni ddylid tanseilio eu pwysigr- Mynediad i Gefn Gwlad 1949, rheolir Gwarchodfeydd wydd yn nhermau cysylltedd. Mae’n debyg y cryfheir Natur Cenedlaethol gan Gyfoeth Naturiol Cymru yn unol statws y safleoedd hyn gyda chyhoeddi Cynllun Datbly- â chynllun rheoli, gydag amcan i gadw nodweddion giad Lleol ar y Cyd. arbennig y safle. Cwningar Niwbwrch / Ynys Llanddwyn, sy’n gorchuddio 1554 hectar, yw’r unig Warchodfa Ni ddylid drysu safleoedd bywyd gwyllt anstatudol gyda Natur Genedlaethol a ddynodir o fewn yr AHNE. chadwraethau bywyd gwyllt anstatudol a reolir gan amrywiol sefydliadau fel R.S.P.B (Ynys Lawd) ac 2.2.6 Safleoedd Bywyd Gwyllt Anstatudol Ymddiriedolaeth Bywyd Gwyllt Gogledd Cymru Mae yna 3 Gwarchodfa Natur Leol wedi’u lleoli o fewn (Cemlyn), sydd yn gyffredinol gydag un neu fwy o’r neu’n rhannol o fewn ffin yr AHNE. Lleolir un yn dynodiadau statudol a soniwyd ynghynt. Llanddona, un arall yn Aberlleiniog/Llangoed a’r olaf yng Nghoed Cyrnol, Porthaethwy. Gorchuddia’r 3 Mae’n amlwg fod Cadwraeth Natur yn agwedd bwysig o gwarchodfa gyfanswm o 28 hectar. Mae Menter Môn a’r reoli tir. Darpara’r amrywiaeth o ddynodiadau a leolir o Cynghorau Cymuned perthnasol yn gyfrifol am reoli’r fewn yr AHNE warchodaeth ehangach i nodweddion gwarchodfeydd er rhoir cyngor a chefnogaeth drwy bioamrywiol a thirwedd yr ardal. Cynhalia rheolaeth Goed Cymru a gwasanaeth yr AHNE. ardaloedd dynodedig waith yn yr AHNE, fel wardeiniaid cadwraeth a chontractwyr. Mae cadwraethau natur yn 2.2.6 Safleoedd Bywyd Gwyllt Anstatudol adnodd addysgol gwerthfawr. Yn flynyddol fe ddenant Rheolir safleoedd bywyd gwyllt anstatudol (weithiau nifer o ysgolion a cholegau i’r rhanbarth. Yn yr un modd, cyfeirir atynt fel safleoedd bywyd gwyllt heb eu dynodi) dena’r gwarchodfeydd nifer fawr o dwristiaid ac yn bennaf gan ystod o gyrff bywyd gwyllt gwirfoddol ac ymwelwyr i’r AHNE. Mae gweithgareddau hamdden fel ymddiriedolaethau elusennol. Mae 69 safle wedi’u lleoli cerdded a gwylio adar hefyd yn bosibl oherwydd

31 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

hygyrchedd llawer o’r gwarchodfeydd. Bydd y gwerthoedd hyn yn gynyddol boblogaidd wrth i ni symud tuag at nodi’r gwasanaethau y darpara’r safleoedd hyn.

Tabl 19: Effaith Cadwraeth Natur ar AHNE Môn

EFFAITH GYFFREDINOL GWEITHGAREDDAU’R AHNE Mae Môn yn frith o gynefinoedd a rhywogaethau gyda chyfleodd i wella cysylltedd

• Effeithiau economaidd EFFEITHIAU CADARNHAOL • Cyfleoedd gwaith yn yr AHNE • Cynnal diwylliant gwledig • Gwarchod a gwella llawer o nodweddion y dirwedd a bioamrywiaeth

• Perygl o Lygredd EFFEITHIAU NEGYDDOL • Colli cynefinoedd a rhywogaethau • Effaith gweledol bodau dynol ar y dirwedd, er enghraifft bagiau silwair ac adeiladau allanol amaethyddol • Gall elwa gormod arwain at israddio

ADDASIADAU A • Cynnydd yn y rhai sy’n derbyn cynlluniau amaeth-amgylcheddol NGENRHEIDIOL I’R • Newidiadau i arferion amaethyddol presennol, gan gynnwys gostyngiad yn y defnydd GWEITHGAREDD A o blaladdwyr a chemegau FYDDAI’N ELWA’R AHNE • Darparu cyngor rheoli cynhaliol i ffermwyr • Annog rheolaeth addas coetiroedd sy’n bodoli a phlannu coetiroedd sy’n tarddu’n lleol

• Gwasanaethau Cefnogi: Ffurfio Pridd, Ailgylchu maethynnau, ailgylchu dŵr a MANTEISION YR bioamrywiaeth ADDASIADAU I’R ECONOMI • Gwasanaethau Darparu: Cyflenwad dŵr ac yr amrywiaeth enynnol A’R GYMUNED LEOL • Gwasanaethau Rheoleiddio: Ansawdd awr, rheoleiddio hinsawdd a chadw hinsawdd, ansawdd pridd a dŵr, peillio • Gwasanaethau Diwylliannol: Gwerthoedd treftadaeth ddiwylliannol

2.3 Gweithgaredd Economaidd gweinyddiaeth lwyddiannus yr AHNE yn chwarae rôl sylweddol yn yr economi leol. O ganlyniad, mae 2.3.1 Fel ynys, mae’r arfordir nodweddiadol ac amrywiol 201 buddsoddiad yng ngwarchodaeth tirwedd Môn yn km o hyd yn sylfaenol i briodoleddau a gweithgareddau fuddsoddiad yn seilwaith economaidd yr Ynys. economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol allweddol sydd wedi cael effaith sylweddol ar les ac ansawdd bywyd cymunedau’r Ynys. Cyfranna twristiaeth a hamdden yn sylweddol i’r economi leol. Mae ansawdd yr amgylchedd naturiol, yn benodol yr arfordir, yn annatod i apêl Môn. Mae’r Ynys yn enwog am ei golygfeydd, bywyd gwyllt, traethau a chyfleoedd i wneud gweithgareddau daearol a morol (e.e. cerdded, hwylio, hwylfyrddio, deifio a physgota), ynghyd â’r heddwch a’r llonyddwch a gynhigia.

Mae statws economaidd presennol a Môn ac yn y dyfodol wedi cael ei ddogfennu’n dda, gyda’r ynys yn wynebu cyfres o sialensiau digynsail yn gysylltiedig â’r economi. Gellir crynhoi’r sialensiau hyn fel haenau uchel o amddifadedd cymdeithasol, diweithdra a mudo ieuenctid allan, dibyniaeth uchel ar nifer fach o weithwyr mawr a nifer yr achosion o sectorau gwaith sgil-isel ar raddfa fach.

Ynys Lawd Mae’n amlwg o’r wybodaeth hon fod rheolaeth a

32 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

2.3.2 Twristiaeth • Arfordir y de; • Caergybi ac arfordir y Gorllewin. Prif Ddangosyddion6 Pan ystyrir y ffeithiau hyn mae’n amlwg fod tirwedd yr • Mae gwariant ymwelwyr yn yr AHNE wedi mwy AHNE yn hynod o boblogaidd gyda thwristiaid. na dyblu ers 2007 i oddeutu £55.7 miliwn yn 2012 Mae cyfraniad ariannol twristiaeth i economi’r AHNE hefyd • Mae’r nifer o ymwelwyr i’r AHNE wedi cynyddu yn hanfodol. Mae prynu bwyd a diod yn cyfrif am y 42% i ychydig o dan 400,000 mwyafrif o wariant, wedi ei ddilyn gan gostau lletya (gan gynnwys costau rhentu llety, carafanau, gwestai a thai • Mae ymwelwyr sy’n aros mewn llety heb llety ayyb). Awgryma’r data a gasglwyd gan Newid wasanaeth yn awr yn fwy cyffredin nag ymwelwyr Defnydd Tirwedd (2014) hefyd fod cyfanswm gwaith yn y dydd (yn cyfrif am 41%) sector dwristiaeth o fewn yr AHNE yn 1065 o bobl (sy’n cyfateb yn llawn amser). Yn flynyddol, mae nifer sylweddol • Mae’r nifer o bobl a gyflogir yn y sector dwristiaid o arian yn cael ei greu gan dwristiaeth, sydd yn y pen ar y cyfan wedi cynyddu 45% ers 2007 draw yn cefnogi llawer o weithwyr yn y diwydiant.

• Mae yna gynnydd yn y nifer a gyflogir yn yr holl Yn 2013 lansiodd Llywodraeth Cymru, ynghyd â Croeso sectorau, er bod y gyfran gyffredinol a gyflogir Cymru, Strategaeth Twristiaeth Arfordirol newydd gyda’r mewn lletya wedi cwympo teitl Partneriaeth ar gyfer Twf. Gweledigaeth y strate- gaeth yw: Cyfrifir data ar y nifer o ymwelwyr, eu gwariant a’u cyfraniad i’r gyflogaeth leol yn flynyddol ar haen Bydd Cymru yn darparu’r croeso cynhesaf, Awdurdod Lleol drwy ddefnyddio cynllun STEAM (Newid ansawdd ragorol a gwerth ardderchog am arian a Defnydd Tir 2008). Mae STEAM (Monitor Gweithgaredd phrofiadau cofiadwy a dilys i bob ymwelwr. Economaidd Twristiaeth Scarborough) yn gynllun safonol o amcangyfrif mesurau allweddol o dwristiaeth Yr amcan yw: wedi ei seilio ar gyfraddau defnydd i wahanol fathau o letyau twristiaeth, y stoc o welyau sydd ar gael, y nifer I dwristiaeth dyfu mewn ffordd gynaliadwy ac i sy’n mynd i atyniadau/digwyddiadau mawr a nifer yr wneud cyfraniad cynyddol i les economaidd, ymwelwyr i Ganolfannau Gwybodaeth i Dwristiaid. cymdeithasol ac amgylcheddol Cymru.

Mae’r prif ffigyrau a ddangosir uchod ddim yn cyfrif yr Mae’r strategaeth yn cyfateb gyda nodau ac amcanion ymwelwyr na fyd yn aros ar yr Ynys ac yn ymweld â’r Cynllun Rheoli Cyrchfan Môn. AHNE i gerdded. Mae amcangyfrifon diweddaraf y Cyngor Sir yn awgrymu fod Môn ar y cyfan yn denu dros 1.5 miliwn o ymwelwyr bob blwyddyn ac felly’n creu refeniw twristiaeth o dros £256 miliwn y flwyddyn. Darpara’r diwydiant twristiaeth waith i dros 4000 o bobl Traeth Coch (STEAM 2013).

Oherwydd maint a lleoliad y dynodiad AHNE, mae’n amlwg fod llawer o agweddau profiadau ymwelwyr o’r AHNE yn ystod eu hymweliad (boed yn fwriadol neu’n anfwriadol), yn cyfrannu’n fawr i’r economi leol.

Mae’n amlwg fod Môn yn gyrchfan poblogaidd oherwydd:

• Y traethau a chefn gwlad; • Y golygfeydd a’r dirwedd; • Llonyddwch yr ynys • Diwylliant, hanes ac archeoleg • Bywyd gwyllt a chyfleoedd hamdden

Ymddengys mai yr ardaloedd yr ymwelir â hwy fwyaf yn Ynys Môn yw:

• Porthaethwy ac ardal arfordir y Dwyrain; • Biwmares a phen Dwyreiniol yr Ynys; 6 Newid Defnydd Tir 2014 33 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

2.3.3 Echdynnu Mwynau

Mae echdynnu mwynau yn cynnwys gweithgareddau mwyngloddio, chwarelu a charthu.

Y mwynau a weithir fwyaf arnynt ym Môn yw calchfaen, cwartsit, gwenithfaen, tywod, graean a sialau. Defnyddir y mwynau hyn yn lleol, rhanbarthol ac yn genedlaethol Mynydd Twr yn bennaf ar gyfer adeiladu ffyrdd ac adeiladu.

Tabl 20: Y safleoedd mwynau sydd â chaniatâd cynllunio sy’n bodoli wedi ei leoli yn yr AHNE

SAFLE MWYNAU ACTIF NEU ANACTIF

Chwarel Aberstrecht, Moelfre Calchfaen Actif

Mynydd Twr Igneaidd Anactif

Penrhos, Caergybi Tywod Anactif

Plas Coch, Llanedwen Tywodfaen Anactif

Tan Dinas, Llanddona Calchfaen Anactif

Dinmor, Penmon Calchfaen Anactif

Ty’n Llwydan, Bodorgan (a) Tywod Anactif

Ty’n Llwydan, Bodorgan (b) Tywod Anactif

Mae effeithiau echdynnu mwynau ar yr AHNE yn • Cynhyrchu Bwyd; ychydig iawn, gan mai ond un safle sydd yn actif ar hyn • Gweithgynhyrchu; o bryd. Byddai hyn yn newid yn sylweddol os byddai • Peirianneg safleoedd eraill yn cael eu hailweithio yn y dyfodol. Nid oes gweithgaredd diwydiannol trwm nac ar raddfa 2.3.3 Pysgota fawr wedi ei lleol o fewn yr AHNE. Fodd bynnag, mae yna ddwy enghraifft nodedig o’r fath weithgaredd Mae pysgota masnachol oddi ar yr arfordir yr AHNE yn diwydiannol wedi ei leoli gyferbyn i ffin y dynodiad. Mae ddigwyddiad cyffredin. Mae rhwydi sefydlog a nofrwydi gan y diwydiannau hyn ddylanwad gweledol dramatig ar wedi cael eu defnyddio’n draddodiadol i ddal yr AHNE, a byddant yn parhau i wneud hynny yn y rhywogaethau fel cathod môr, penwaig a draenogod y dyfodol. Mae yna bosibilrwydd hefyd i lygredd aer, sˆwn, môr. Gweithia cychod fel arfer o Gaergybi, Bae Cemaes, dˆwr a golau effeithio’r AHNE. Y gweithgareddau diwydi- Amlwch ynghyd â Bangor, Conwy a Chaernarfon. Mae annol yw potio, rhwydo a leinio yn digwydd ar hyd arfordir Môn i gyd. Bodola treillio cyfyngedig o’r Fenai hefyd, lle mae • Gorsaf Ber Niwclear Wylfa, Bae Cemaes. Mae hi’r penfras, penwaig, lleden a morgwn fel arfer yn cael orsaf ber math-Magnox mwyaf yn y byd. Fe eu dal. ddefnyddir y tir o amgylch yr orsaf sy’n bodoli ar gyfer datblygu cenhedlaeth newydd o orsaf Ber Cesglir gwichiaid a chregyn moch o’r môr o amgylch Niwclear; Penmon ac Ynys Seiriol. Mae pysgodfa cregyn moch yn cael ei datblygu oddi ar Arfordir Gogleddol yr Ynys a • Tair fferm wynt. Yn cynnwys 72 o dyrbinau gwynt chynhelir potio cimychiaid, cranciau brown a gweithredol, gyda phob un yn mesur rhwng 30-39 chorgimychiaid hefyd. Mae pysgodfa gregyn sylweddol medr o uchder, mae’r ffermydd gwynt wedi cael eu ar Afon Menai ac mae datblygiadau arfaethedig am hadeiladu dros ardal o 837 hectar. weithrediad tebyg ym mae Beddmanarch. Gwelir adfywiad economaidd a chymdeithasol fel y prif 2.3.4 Gweithgaredd Diwydiannol yrwyr i symud economi’r Ynys ymlaen er mwyn cwrdd â sialensiau’r dyfodol. Mae’r AHNE yn amlwg yn Tuedda gweithgaredd diwydiannol yn yr AHNE i fod un ychwanegu gwerth i economi leol yr ynys ond dylai ai ar raddfa ganolig neu fechan. Mae’r fath weithgared- gadw ei natur unigryw. I fusnesau oroesi a ffynnu byd n dau yn cynnwys: rhaid iddynt addasu newid wrth gofleidio gwerth gwirioneddol cynaliadwyedd. 34 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

Tabl 21: Effaith gweithgaredd economaidd ar AHNE Môn

EFFAITH GYFFREDINOL GWEITHGAREDDAU’R Mae twristiaeth, amaethyddiaeth, pysgota a gweithgareddau diwydiannol yn bennaf yn darparu AHNE cyfleoedd gwaith a chymorth i gynnal cymunedau’r AHNE. Fodd bynnag, gall y gweithgareddau hyn gynyddu’r perygl o lygredd, arwain at fanteisio ar adnoddau ac israddio’r dirwedd

• Gwaith • Cefnogaeth gymdeithasol ac economaidd i gymunedau • Rheoli tirwedd EFFEITHIAU CADARNHAOL • Cynnal strwythur poblogaeth wedi ei dyrannu’n hafal • Buddsoddiad ariannol yn y rhanbarth • Gwelliannau i wasanaethau ac atyniadau drwy’r AHNE • Ymwybyddiaeth gynyddol a gwerthfawrogiad o’r AHNE a Môn • Rheoli nodweddion Hanesyddol

• Llygredd • Manteisio ar adnoddau EFFEITHIAU • Israddio gweledol a synhwyrol o’r AHNE NEGYDDOL • Pwysau cynyddol (yn arbennig pwysau tymhorol) ar seilwaith trafnidiaeth a gwasanaethau cyhoeddus • Bygythiadau cynyddol i fioamrywiaeth • Colled posibl o nodweddion Hanesyddol

• Hyrwyddo ac annog twristiaeth gynaliadwy yn yr AHNE • Monitro effaith y diwydiant pysgota ADDASIADAU • Cyfyngu gweithgareddau mwyngloddio’r dyfodol yn yr AHNE ANGENRHEIDIOL I’R GWEITHGAREDD A • Dylai cyfleoedd gwaith yn yr AHNE fod yn sensitif i dirwedd a nodweddion gweledol yr AHNE FYDDAI’N ELWA’R • Annog busnesau i gadw i reoliadau rheoli llygredd AHNE • Sicrhau bod gweithdrefnau addas mewn lle i ymateb i ddigwyddiadau llygredd • Annog gwelliannau sensitif a cydymdeimladol i seilweithiau twristiaeth, gwasanaeth cyhoeddus a thrafnidiaeth • Cyfyngu llygredd golau a sŵn

• Gwarchodir rhinweddau arbennig yr AHNE i genedlaethau’r dyfodol MANTEISION YR • Bydd addasu egwyddorion twristiaeth gynaliadwy o gymorth i ddiogelu dyfodol y diwydiant, ADDASIADAU I’R gyda manteision ariannol cysylltiedig i ddiogelu dyfodol yr economi a’r gymuned leol ECONOMI A’R • Bydd llai o berygl o ddigwyddiadau amgylcheddol GYMUNED LEOL • Ni fydd pridd, aer a dŵr yr AHNE mor llygredig • Bydd gwelliannau i seilweithiau gwasanaeth cyhoeddus a thrafnidiaeth yn gwella’r ansawdd bywyd y cymunedau lleol ECOSYSTEM SERVICES Cultural Services: Tranquility, Cultural heritage values and recreation and tourism services Provisioning services: Energy

Harbwr Caergybi

35 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

2.4 Hamdden ardaloedd fel yr AHNE yn cynyddu. Mae’r economi leol yn elwa hefyd o dwf mewn gwariant yn yr ardal, sydd o 2.4.1 Mae Ynys Môn yn gynyddol ddod yn boblogaidd fel gymorth wrth gynnal cyfleusterau a gwasanaethau lleol. cyrchfan hamdden ar gyfer nifer fawr o wahanol weithgareddau ac yn denu dros 1 miliwn o ymwelwyr Yn unol â’r hyn a ddywedwyd yn flaenorol gall cynnydd bob blwyddyn. Er nad yw hyrwyddo hamdden yn mewn poblogrwydd a hamdden yn yr AHNE arwain at ddiben statudol o ddynodiad AHNE, bydd rheoli effaith y fwy o bwysau ar y dirwedd. Mae gwrthdaro rhwng gweithgareddau hamdden hynny’n dod yn gynyddol gwahanol grwpiau hamdden, anawsterau parcio yn y bwysig os dymunwn warchod a gwella nodweddion prif safleoedd ac ysbwriel, yn aml yn faterion sy’n tirweddol eithriadol yr AHNE. gysylltiedig â hamdden.

Mae ansawdd, amrywiaeth a hygyrchedd y dirwedd Yn amlwg, mae gweithgareddau fel cerdded, beicio a AHNE yn ogystal â Llwybr Arfordirol Ynys Môn yn amlwg gwylio adar yn ddibynnol ar hygyrchedd y rhwydwaith yn atyniadau sylweddol ond mae amryw o gyfleoedd PROW. Mae gan y rhwydwaith PROW rôl bwysig wrth eraill ar gael ar gyfer y rhai sy’n dymuno profiad mwy gwrdd â gofynion y cyhoedd o ran mynediad i gefn heriol ac mae rhai o’r gweithgareddau hynny’n cynnwys: gwald, ac mae’r rhwydwaith ei hun yn dod yn adnodd hamdden pwysig a phoblogaidd iawn i’r miloedd o bobl • Ymweld â thraethau; sy’n ymweld ag AHNE Ynys Môn. Mae’r Cynllun • Cerdded; Gwelliant Hawliau Tramwy (RoWIP) yn adnabod • Beicio; meysydd gwaith o flaenoriaeth ar rwydwaith y PROW. • Pysgota – o’r lan yn ogystal ag o Gychod Siarter; Mae rhagor o waith yn cael ei wneud yn y Parth • Gwylio adar; Arfordirol sy’n dod i mewn i’r tir 2km ar hyd yr arfordir • Gweithgareddau ar y dr yn cynnwys arforgampau gyda’r nod o wella’r cysylltiadau â Llwybr yr Arfordir. yn ogystal â chychod a hwylio; • Addysg amgylcheddol (yn aml wedi’i chyfuno â rhai Mae angen cydnabod pwysigrwydd y cyfleoedd i o’r gweithgareddau uchod) gymunedau lleol brofi hamdden yn yr AHNE. Mae gweithgareddau hamdden yn caniatáu i bobl leol Ni ellir pwysleisio gormod pa mor bwysig yw hamdden fwynhau prydferthwch naturiol tirwedd yr AHNE, sy’n i’r AHNE. Mae pobl yn gwneud mwy yng nghefn gwlad, cyfrannu at eu safon byw. Mae manteision iechyd ac mae eu gwerthfawrogiad o’r amgylchedd ac hamdden yn amlwg hefyd.

Malltraeth

36 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

Tabl 22: Effaith hamdden ar AHNE Ynys Môn

EFFAITH GYFFREDINOL GWEITHGAREDDAU’R Mae’r AHNE yn dod yn gynyddol boblogaidd ar gyfer hamdden. Mae’r economi leol yn elwa’n AHNE sylweddol o’r nifer cynyddol o ymwelwyr i’r ardal. Fodd bynnag, gall effeithiau amgylcheddol y poblogrwydd hwn fod yn ddifrifol

• Mae cymryd rhan mewn gweithgareddau hamdden yn gwella safon byw yr unigolyn ac mae EFFEITHIAU yna fuddion iechyd cysylltiedig. CADARNHAOL • Mae cymryd rhan mewn gweithgareddau hamdden yn yr AHNE yn codi ymwybyddiaeth a gwerthfawrogiad o’r dynodiad ac o’r amgylchedd. • Bydd cynnydd mewn poblogrwydd hamdden yn yr AHNE yn arwain at fwy o wario gan ymwelwyr yn yr ardal.

• Gwrthdaro rhwng gwahanol grwpiau o ddefnyddwyr EFFEITHIAU • Cynnydd mewn ysbwriel NEGYDDOL • Posibilrwydd o fwy o lygredd • Cynnydd mewn traffig ac anawsterau parcio yn y mannau mwyaf poblogaidd • Gall amryw o’r gweithgareddau effeithio’n weledol ar yr AHNE

• Sicrhau hyrwyddo mewn modd sensitif a rheoli’r hamdden ADDASIADAU • Hyrwyddo gweithgareddau cynaliadwy yn yr AHNE ANGENRHEIDIOL I’R GWEITHGAREDD A • Annog goddefgarwch rhwng y gwahanol grwpiau o ddefnyddwyr FYDDAI’N ELWA’R • Datblygu codau ymddygiad ar gyfer y gweithgareddau mwyaf dadleuol AHNE • Gwell rheolaeth o Fadau Dŵr Personol • Gwella ymwybyddiaeth gyhoeddus a gwerthfawrogiad o bwysigrwydd AHNE • Annog rhagor o welliannau yn rhwydwaith y PROW

• Dylai dull sensitif a chynaliadwy i hamdden fod o gymorth i ddiogelu dyfodol yr adnodd – yr MANTEISION YR AHNE. Bydd hyn yn diogelu cyfleoedd i’r dyfodol o gymryd rhan yn yr amryw o ADDASIADAU I’R weithgareddau yn yr ardal, a sicrhau buddion economaidd hefyd i Ynys Môn ECONOMI A’R • Mae PROW yn hanfodol ar gyfer hamdden yn yr AHNE. Maent yn rhan annatod o fynediad GYMUNED LEOL i gefn gwlad. Mae PROW yn bwysig i ymwelwyr a chymunedau lleol • Bydd gwell goddefgarwch ac ymddygiad rhwng grwpiau o ddefnyddwyr yn gwella ymddangosiad ac apêl yr AHNE GWASANAETHAU ECOSYSTEM • Gwasanaethau diwylliannol: Gwerthoedd treftadaeth ddiwylliannol, hamdden a thwristiaeth, iechyd a llesiant a llonyddwch

Eglwys Llanbadrig

37 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

2.5 Datblygiad • Datblygu amaethyddol; • Datblygu preswyl; 2.5.1 Mae’r AHNE yn destun ystod o bwysau datblygu a reolir • Arwyddion wedi’u goleuo; yn gyffredinol gan system gynllunio gwlad a thref. Wrth • Datblygiadau hamdden a thwristiaeth. reswm mae yna sawl math o weithgaredd cefn gwlad yn cynnwys y rhan fwyaf o weithdrefnau amaethyddol a 2.5.3 Newid Parhaus choedwigaeth nad yw’n destun rheolaeth gynllunio. Yn y mwyafrif o achosion eraill mae angen caniatâd gan Mae’r newidiadau posib i’r dirwedd y bydd raid i’r CSYM, sy’n gweithredu fel yr awdurdod cynllunio lleol, cynllun datblygu ei wynebu yn y blynyddoedd, yn cyn i unrhyw waith datblygu gychwyn. cynnwys:

2.5.2 Materion Cynllunio • Diogelu arfordir agored a heb ei ddatblygu; • Amrywiaeth yn yr economi wledig sy’n arwain at Mae’r AHNE wed profi ystod eang o bwysau ers ei alw newydd o ran adnoddau o’r AHNE; ddynodiad gwreiddiol yn 1966. Bu’r pwysau’n • Gwarchod safleoedd a ddynodwyd oherwydd eu gysylltiedig â thwf cynyddol anheddiadau, galw am pwysigrwydd natur a chadwraeth; gyfleusterau twristiaeth a’r ddarpariaeth o ddatblygiadau • Cynnal cymunedau gwledig; mawr. • Hyrwyddo’r defnydd o’r iaith Gymraeg; • Heriau’r newidiadau yn y mathau gwahanol o Ceir ceisiadau cynllunio am ddatblygiadau yn aml o fewn gynhyrchu ynni; yr AHNE yn ymwneud ag (CSYM [a] 2014): • Hyrwyddo cynnyrch twristiaeth o safon uchel ac amrywiol; • Offer Telegyfathrebu; • Newidiadau yn sgil newid hinsawdd

Tabl 23: Effaith datblygu ar AHNE Ynys Môn

EFFAITH GYFFREDINOL GWEITHGAREDDAU’R Development pressures have had a significant effect upon the special qualities of the AONB, AHNE in particular the landscape. Such threats and pressures are likely to increase as economic demands upon the AONB increase in the future

• Buddion cymdeithasol ac economaidd cyflogaeth o ganlyniad i ddatblygu EFFEITHIAU • Gall datblygu priodol fod o gymorth wrth gynnal cymunedau gwledig CADARNHAOL • Gall datblygu’r AHNE arwain at welliannau yn y seilwaith trafnidiaeth • Peth gwaith cadwraeth ac ailadeiladu sympathetig o nodweddion diwylliannol a threftadaeth pwysig

• Datblygu amhriodol • Bygythiad cynyddol o strwythurau amlwg iawn e.e. mastiau telegyfathrebu, tyrbeini gwynt a pheilonau EFFEITHIAU • Dirywiad mewn nodweddion gweledol a bioamrywiaeth yn sgil datblygiadau hamdden, NEGYDDOL amaethyddol a thwristiaeth • Effeithiau cynyddol o ddatblygu amhriodol ac adeiladu ar raddfa fach, er enghraifft, toeau gwastad a ‘pebble dash’ ar wyneb allanol adeiladau • Defnydd amhriodol o bafin ar ffyrdd a ffensio ar ffurf ransh yn ogystal â brics neu flociau adeiladu heb rendr • Dirywiad mewn nodweddion diwylliannol a hanesyddol pwysig

ADDASIADAU • Sicrhau nad yw ceisiadau cynllunio yn dirywio effaith ac ansawdd gyffredinol yr AHNE ANGENRHEIDIOL I’R GWEITHGAREDD A • Atal unrhyw gais am ddatblygiad a fydd yn effeithio’n negyddol ar nodweddion arbennig yr AHNE FYDDAI’N ELWA’R • Annog addasiad sympathetig o adeiladau sydd wedi’u hadfeilio AHNE • Datblygu canllaw ar ddylunio mewn perthynas ag amgylchedd adeiledig a hanesyddol yr AHNE • Annog tai priodol ac addas yn yr AHN MANTEISION YR ADDASIADAU I’R • Diogelir nodweddion allweddol ac arbennig yr AHNE rhag datblygu amhriodol, a ddylai helpu ECONOMI A’R i ddiogelu’r golygfeydd, llonyddwch ac apêl yr ardal. Dylai mesurau o’r fath sicrhau y bydd GYMUNED LEOL twristiaid yn parhau i gael eu denu i’r AHNE. Bydd hyn yn elwa economi, cymunedau, strwythur cymdeithasol a diwylliant yr AHNE, wrth gynnal safon byw y preswylwyr hefyd.

38 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

2.6 Trafnidiaeth Iwerddon ac oddi yno. Mae tua 1.9 miliwn o deithwyr a 746,000 o gerbydau yn defnyddio’r porthladd bob 2.6.1 Mae daearyddiaeth a phatrwm anheddu gwasgaredig yr blwyddyn (Ystadegau Porthladd yr Adran Drafnidiaeth Ynys yn dylanwadu’n drwm ar batrymau trafnidiaeth 2012). AHNE Ynys Mon. Ar Ynys Mon, mae 80% o’r aelwydydd yn berchen ar gar (ONS 2007); yn ardaloedd Cyswllt trafnidiaeth pwysig yw’r brif reilffordd o Gaergybi ymylol Ynys Mon, sy’n tueddu i fod yn yr AHNE, mae’r i Lundain. Mae’r gorsafoedd yng Nghaergybi, Y Fali, ffigur hwn yn cynyddu’n ddramatig i 90% (ONS 2007). Rhosneigr, Bodorgan a Llanfairpwll wedi’u lleoli un ai yn Mae’n ymddangos bod mwyafrif helaeth poblogaeth yr yr AHNE neu gerllaw. Mae adnewyddu’r rheilffordd AHNE yn dibynnu ar geir i fwrw ymlaen a’u bywydau gangen o i Amlwch hefyd yn bosibilrwydd o beunyddiol. O’r herwydd, mae ceir wedi dod yn rhan fewn cyfnod y cynllun hwn. annatod o seilwaith cymdeithasol ac economaidd Ynys Mon (Cyngor Sir Ynys Mon 2001) a bydd hynny’n Mae cyfleusterau hedfan ar gael o feysydd awyr Mona parhau. Mae rhwydwaith ffyrdd trefol a gwledig yr Ynys a’r Fali gyda gwasanaethau rhestredig yn gweithredu yn elfen hollbwysig yn y duedd hon. Mae’r ddibyniaeth rhwng Maes Awyr Ynys Mon (terfynfa sifil yn y Fali) a leol hon ar geir fel cyfrwng trafnidiaeth, ynghyd a’r Chaerdydd (Cyngor Sir Ynys Mon 2008). cynnydd tymhorol mewn traffig yn ystod yr haf, yn gallu arwain at anawsterau parcio yn rhannau mwyaf Mae rhwydwaith helaeth o wasanaethau bws ar Ynys poblogaidd yr AHNE. Mon, un ai’n gweithredu’n fasnachol neu o dan gontract i’r Cyngor Sir. Gwneir 1.4 miliwn o siwrneiau teithwyr y Mae’r AHNE yn cynnwys nifer o ‘Lwybrau Strategol flwyddyn yn fras gan ddefnyddio’r bysiau hyn (Cyngor Rhanbarthol/Sirol – Categori Dau’ a ‘Chysylltiadau Sir Ynys Mon 2013). Dosbarth/Lleol – Categori Tri’ (Cyngor Sir Ynys Mon 2001) sy’n dyngedfennol i les cymdeithasol ac i ddatbly- Mae dau lwybr Rhwydwaith Beicio Cenedlaethol yn giad economaidd yr AHNE drwy ganiatau i gerbydau mynd trwy’r AHNE, sef y llwybr o Gaergybi i Gaerdydd cludiant cyhoeddus a phreifat symud yn effeithlon. (NCN8 a elwir yn Lôn Las Cymru) a Chaergybi i Reading drwy lwybr Caer (NCN5). Mae llwybr arall, NCN566 yn Yr A55 yw coridor trafnidiaeth mwyaf strategol yr Ynys. cysylltu Mae 4 llwybr gwledig ac un llwybr llinol hefyd Amcangyfrifir ei bod yn cario 35,000 o gerbydau’n wedi cael eu llunio gan Fenter Mon, sef: Llanddeusant â ddyddiol ar y rhan y ceir y defnydd trymaf arni, rhwng drwy NCN5, gyda rhan ddeheuol yr NCN566 Llanfairpwll a Phont Britannia (y Cynulliad Cenedlaethol yn dilyn y llwybr sydd bennaf oddi ar y ffordd sef Lôn 2007). Mae tagfeydd traffig yn rhywbeth sy’n digwydd Las Cefni. Mae 4 taith beicio wedi eu harwyddo a’u bob dydd ar yr A55 o amgylch Pont Britannia, ac mae i hyrwyddo gan Menter Môn, sef: hynny ganlyniadau o ran ansawdd aer yr AHNE. Fodd bynnag, dim ond darnau byr o’r ffordd sydd wedi’u lleoli • Nico yn yr AHNE. • Giach • Hebog Mae porthladd Caergybi yn rhedeg llongau fferi i • Telor

Lôn Las Cefni

39 2 Gweithgareddau yn yr AHNE Atodiad 1

Tabl 24: Effaith trafnidiaeth ar AHNE Ynys Môn

EFFAITH GYFFREDINOL GWEITHGAREDDAU’R Gellir gweld amryw o fathau o drafnidiaeth yn yr AHNE, yn cynnwys ceir, bysus, lorïau, trenau AHNE a beiciau. Maent yn oll yn bwysig i ddatblygiad economaidd yr AHNE. Fodd bynnag, gall y ddibyniaeth hon gael effaith amgylcheddol a gweledol ar yr ardal

EFFEITHIAU • Cymuned sy’n gynyddol symudol CADARNHAOL • Bodolaeth rhwydwaith trafnidiaeth hygyrch i’w ddefnyddio gan breswylwyr a thwristiaid • Mae’r rhwydwaith trafnidiaeth wrth wraidd hyfywedd gweithgarwch economaidd yn yr AHNE

• Prysurdeb traffig EFFEITHIAU NEGYDDOL • Llygredd • Bygythiadau i fioamrywiaeth • Dirywiad gweledol ar y dirwedd

• Mae’r seilwaith trafnidiaeth angen gwelliannau amgylcheddol a chynhaliaeth sympathetig ADDASIADAU • Annog ffyrdd amgenach o deithio a lleihau’r ddibyniaeth leol ar geir ANGENRHEIDIOL I’R GWEITHGAREDD A • Annog y defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus drwy farchnata priodol a gwybodaeth i’r cyhoedd FYDDAI’N ELWA’R • Annog cyfleoedd i ddefnyddio beiciau yn hytrach na cheir AHNE • Annog y datblygiad o lwybrau beicio yn enwedig rhwng ysgolion a thai • Annog dyluniadau meysydd parcio a llochesau bws sydd yn sensitif ac yn sympathetig i’r dirwedd

• Mae lleihad yn y ddibyniaeth ar geir modur yn golygu lleihad mewn traffig a llygredd aer • Mae gwelliannau mewn systemau trafnidiaeth gyhoeddus yn golygu gwell symudedd ar MANTEISION YR gyfer cymunedau’r AHNE ADDASIADAU I’R • Mae gan drafnidiaeth gynaliadwy fuddion amgylcheddol cysylltiedig ECONOMI A’R • Dylai gwelliannau i feysydd parcio fod o gymorth wrth leihau traffig yn y safleoedd mwyaf GYMUNED LEOL poblogaidd • Mae gan feicio fuddion iechyd cysylltiedig • Byddai cynnydd mewn beicio yn cynnig cyfleoedd ar gyfer datblygu busnesau llogi beiciau yn yr AHNE

Point Menai

40 3 AHNE – Cymorth Polisi Cenedlaethol a Rhanbarthol Atodiad 1

3 AHNE – Cymorth Polisi Cenedlaethol a Rhanbarthol

3.0 AHNE – Cymorth Polisi Cenedlaethol a Cymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon. Yr ardal gyntaf i Rhanbarthol gael ei dynodi oedd Gw yr yn 1956, a’r fwyaf diweddar oedd Dyffryn Tamar yn 1995.̂ Gyda’i gilydd, mae’r 3.1 Tirweddau Dynodedig ardaloedd hyn yn cynnwys rhai o’r tirweddau mwyaf adnabyddus a phwysig yn genedlaethol yng Nghymru, Mae AHNE Cymru, ynghyd â thirweddau dynodedig Lloegr a Gogledd Iwerddon ac mae iddynt yr un statws eraill yn y DU yn rhan hefyd o rwydwaith byd-eang o a Pharciau Cenedlaethol o ran harddwch golygfaol ac ardaloedd gwarchodedig a elwir yn ‘Dirweddau amddiffyniad̂ tirwedd. Atgyfnerthir hyn ymhellach ym Gwarchodedig’. Categorïwyd AHNE yn y DU gan Yr Mholisi Cynllunio Cymru (Fersiwn 7 2014). Undeb Rhyngwladol dros Gadwraeth Natur ac Adnoddau Naturiol (IUCN) fel ‘Tirweddau Gwarchodedig 3.2 AHNE Categori V’. Mae Tirweddau Gwarchodedig Categori V wedi’u diffinio fel “Ardaloedd o dir, gydag arfordir a môr Prif bwrpas Ardaloedd o Harddwch Naturiol Eithriadol yn briodol, lle bu i’r berthynas rhwng pobl a natur dros yw cadw a gwella harddwch naturiol yr ardal gyfnod gynhyrchu ardal o gymeriad penodol gyda ddynodedig. Cafodd y disgrifiad mwyaf diweddar o gwerth aesthetig, ecolegol a/neu ddiwylliannol, ac yn Harddwch Naturiol ei lunio gan Gyngor Cefn Gwlad aml yn cynnwys amrywiaeth uchel o fioleg. Mae diogelu Cymru yn 2006 ac ymgynghorwyd yn eang yn ei gylch. purdeb y rhyngweithio traddodiadol hwn yn hanfodol ar Mae’n dweud: gyfer gwarchod, cynnal ac esblygu ardal o’r fath”. Disgrifiad o Harddwch Naturiol Ym mis Mawrth 2007 arwyddodd a chadarnhaodd y DU Gonfensiwn Tirweddau Ewropeaidd (ELC), sydd yn rhan Mae “Harddwch Naturiol”, pan gaiff ei ddefnyddio’n o fenter Cyngor Ewrop. Mae’r ELC yn darparu gyffredinol ac yn benodol megis yn Neddf Parciau fframwaith eang ar gyfer cynllunio a rheoli holl dirwed- Cenedlaethol a Mynediad i Gefn Gwlad 1949 a dau ledled yr aelod-wladwriaethau. Mae’r ELC yn diffinio deddfwriaeth arall, yn gysyniad cymhleth ac “tirwedd” fel ardal, a ystyriwyd gan bobl, sydd â’i amlochrog sy’n ymdrin a ’r dirwedd yn ei hystyr chymeriad yn ganlyniad gweithred neu’r berthynas ehangach. Mae a wnelo’n̂ bennaf a thirweddau rhwng nodweddion naturiol a/neu ddynol”. gwledig heb eu difetha, nad oes rhaid̂ iddynt fod yn eang, sydd ar y cyfan yn rhydd rhag effeithiau Mae’r ELC yn cynrychioli rhai egwyddorion craidd datblygu neu drefoli sy’n anharddu. Er bod y cyffredin a gweithrediadau a ddangosir isod: ddeddfwriaeth yn ei gwneud yn glir ei bod yn cynnwys fflora, ffawna, nodweddion daearegol a • Rhoi pobl yn gyntaf – o bob diwylliant a chymuned nodweddion ffisiograffig, mae a wnelo nid yn unig a – a’u hamgylchedd, wrth wraidd cynllunio gofodol thirweddau lle mae natur yn llywodraethu ond hefyd̂ a a datblygu cynaliadwy. thirweddau sydd wedi cael eu llunio a’u meithrin gan ̂ • Cydnabod bod tirwedd yn bodoli ym mhob man, weithgareddau dynol. Mae pobl yn dirnad ac yn nid mewn mannau arbennig yn unig, a pha un a’i gwerthfawrogi “Harddwch Naturiol” drwy eu holl bod yn brydferth neu wedi dirywio mae’r dirwedd synhwyrau, gan ymateb i lawer o agweddau yn etifeddiaeth i bawb ar y cyd. gwahanol o’r dirwedd, yn cynnwys ei chymeriad • Codi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth am y dirwedd arbennig, ei rhinweddau esthetig, presenoldeb bywyd a’i gwerthoedd, fel fframwaith sy’n uno pob sector gwyllt, ei dimensiynau diwylliannol a hanesyddol a’r defnydd tir. ymdeimlad o ryddid ynddi. Dylanwadir ar ganfyddi- • Hyrwyddo dull mwy hygyrch, integredig a blaengar adau pobl o “harddwch naturiol”, a’r hyn y maent yn wrth reoli tirweddau a etifeddwyd ac wrth lunio ei ffafrio, gan eu nodweddion personol, eu cefndir tirweddau newydd. diwylliannol a’u diddordebau unigol. Ceir “Harddwch Naturiol”, i raddau amrywiol, mewn llawer o Yn wreiddiol dynodwyd AHNE dan Ddeddf Parciau dirweddau, er nad ym mhob un o bell ffordd. Gellid Cenedlaethol a Mynediad i Gefn Gwlad 1949. Roedd y barnu, fodd bynnag, fod rhai lleoedd yn arddangos ddeddf hon yn caniata u gwarchod y tirweddau gwledig “harddwch naturiol” i raddau eithriadol ac o ganlyniad hyfrytaf yng Nghymru á Lloegr fel Ardaloedd o gellir cydnabod eu bod yn haeddu lefel genedlaethol Harddwch Naturiol Eithriadol, er lles y genhedlaeth o amddiffyniad. bresennol a chenedlaethau’r dyfodol. Mae cadw ffawna, fflora, tirwedd a daeareg pob AHNE Ar hyn o bryd mae 49 AHNE wedi cael eu dynodi ledled hefyd yn ganolog i’r dynodiad. Fel y dywedwyd eisoes,

41 3 AHNE – Cymorth Polisi Cenedlaethol a Rhanbarthol Atodiad 1

cafodd hyn ei bennu’n wreiddiol yn Neddf 1949. Wedyn, wrth reoli AHNE. cafodd ei addasu yn Neddf Cefn Gwlad 1968 ac yna, yng nghyswllt Ardaloedd o Harddwch Naturiol Eithriadol, Mewn cyferbyniad a Pharciau Cenedlaethol, nid oes cafodd ei gadarn- hau yn Neddf Cefn Gwlad a Hawliau pwrpas hamdden statudol̂ erioed wedi cael ei roi i Tramwy 2000 ac, yng nghyswllt Parciau Cenedlaethol, AHNE. Fodd bynnag, fel ardaloedd sy’n ddeniadol eu fe’i cadarnhawyd o dan Ddeddf yr Amgylchedd Naturiol golygfeydd, maent wedi bod yn boblogaidd gydag a Chymunedau Gwledig 2006. ymwelwyr erioed, a chydnabuwyd ers tro hir y dylid ymateb i’r galw cyhyd a bod hynny’n gydnaws a Cryfhawyd statws AHNE drwy gyflwyno Deddf Cefn chadwraeth yr ardal ac aĝ anghenion ̂ Gwlad a Hawliau Tramwy 2000. Mae’r Ddeddf: amaethyddiaeth, coedwigaeth a defnyddiau eraill. • Yn gosod cyfrifoldeb statudol ar awdurdodau lleol i gynhyrchu cynlluniau rheoli AHNE, a ddylai helpu Wrth ymgyrraedd at brif bwrpas dynodi, dylid ystyried pawb sy’n rhan o hyn i gynllunio eu anghenion amaethyddiaeth, coedwigaeth a gweithgareddau er mwyn gwneud cyfraniad diwydiannau gwledig eraill. Mae anghenion cadarnhaol i les AHNE; economaidd a chymdeithasol cymunedau lleol ac, yn • Yn rhoi dyletswydd ar bob corff cyhoeddus ac arbennig, hyrwyddo mathau cynaliadwy o ddatblygu ymgymerwr statudol i gadw mewn cof ddibenion cymdeithasol ac economaidd, ynddynt eu hunain yn AHNE, gan gychwyn ar gyfnod newydd o reolaeth cadw a gwella’r amgylchedd, ac mae hyn yn leol integredig i’n cefn gwlad gorau; hollbwysig. Mae cyfraniad yr amgylchedd i ansawdd • Yn creu opsiwn rheoli newydd o Fyrddau bywyd a’r fantais economaidd a gre ir ganddo yn Cadwraeth AHNE, gydag aelodaeth genedlaethol a sylweddol. Golyga hyn fod angen ymdrin̈ mewn lleol, a all ymdrin yn annibynnol a materion ffordd integredig a rheoli AHNE a sicrhau cadwraeth cymhleth gan gynnwys materion cymdeithasol ac drwy ddatblygu cymdeithasol̂ ac economaidd priodol economaidd. Yng Nghymru, mae’r gofyniad statudol ar i Mae’r Ddeddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy hefyd yn Lywodraeth Cynulliad Cymru fynd ati i ddatblygu’n diffinio ro l Cyfoeth Naturiol Cymru, yn arbennig ei gynaliadwy yn fodd i roi mwy o bwyslais ar y gyfrifoldeb̂ i ddynodi Ardaloedd o Harddwch Naturiol rhyngweithio rhwng cadwraeth AHNE ac anghenion Eithriadol a’i ro l fel corff yr ymgynghorir ag ef ynglyn a hamdden a thwristiaeth, yr economi lleol a materion cynlluniô sy’n effeithio ar AHNE. Mae iddô ̂ chymunedau lleol. hefyd ro l ehangach gan mai ef yw cynghorydd statudol Llywodraetĥ Cymru parthed y dirwedd a chadwraeth Ni ddylid ychwaith diystyru ro l a dylanwad pobl yn llunio natur a hamdden yng nghefn gwlad, yn cynnwys tirwedd Prydain dros filoedd ô flynyddoedd, a dylai safleoedd AHNE. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd yn Ardaloedd o Harddwch Naturiol Eithriadol hefyd gadw ffynhonnell grantiau ar gyfer amrywiaeth eang o nodweddion archaeolegol a phensaerni ol. weithgareddau yr ymgymerir a nhw yn yr AHNE. Mae’r Mae pryder yn parhau am anghenion cymdeithasol̈ ac arian grant partneriaeth oddi wrtĥ Gyfoeth Naturiol economaidd y cymunedau gwledig sydd mewn AHNE Cymru ynghyd ag arian cyfatebol oddi wrth Gyngor Sir yn nodwedd bwysig o reoli AHNE. Rhaid cynnal diwydi- Ynys Mo n yn help i roi amryw o weithgareddau ar waith annau gwledig sy’n bodoli’n barod, er mwyn diogelu yn yr AHNE.̂ cymunedau hyfyw, gan eu bod hwythau hefyd yn rhan annatod o bob AHNE. Rhoddwyd canllawiau pellach ar ddibenion AHNE yng nghyhoeddiad Cyngor Cefn Gwlad 2003 ‘Cyflwyniad i Yng Nghymru Mae’r Datganiad Polisi ar gyfer Tirweddau AHNE’. Gwarchodedig (AHNE a Pharciau Cenedlaethol) yn cynnig gweledigaeth ar y cyd, deilliannau a fframwaith Pwrpasau AHNE gweithredol ar gyfer rheoli tirweddau dynodedig unigol ac ar gyfer rhanddeiliaid cenedlaethol sydd yn Prif bwrpas statudol dynodi darn o gefn gwlad yn dylanwadu ar reolaeth o’r dirwedd ddynodedig trwy eu AHNE yw cadw a gwella harddwch naturiol yr ardal. polisïau a’u penderfyniadau. Mae hefyd yn cynnig Mae’r cysyniad o ‘harddwch naturiol’, fel y’i diffinnir hyblygrwydd o reolaeth a darpariaeth ym mhob ardal. yn y Deddfau, yn cynnwys amddiffyn fflora, ffawna a Ceir rhagor o wybodaeth am y Datganiad Polisi yn nodweddion daearegol yn ogystal a nodweddion www.wales.gov.uk . tirwedd. Fodd bynnag, mae’n bwysiĝ iawn fod dimensiwn diwylliannol y dirwedd, yn cynnwys yr 3.3 Arfordiroedd Treftadaeth elfennau hanesyddol ac ysbrydol a’r elfennau sy’n ysbrydoli, yn ogystal a llaw dyn yn llunio ffurf ffisegol y Dynodwyd tair rhan o’r arfordir yn yr AHNE hefyd yn tir, yn cael eu cydnabod̂ yn llawn. Yng Nghymru, mae Arfordiroedd Treftadaeth. Dynodiad tirwedd anstatudol dimensiwn ychwanegol yr iaith yn darparu elfen yw Arfordir Treftadaeth sydd yn bodoli i warchod hanfodol o gyfoeth diwylliannol y mae rhaid ei ardaloedd o arfordir sydd heb eu datblygu yng Nghymru chydnabod hefyd. Dylai’r rhain gael eu cwmpasu a Lloegr rhag cael eu datblygu, a hefyd i’w gwneud yn

42 3 AHNE – Cymorth Polisi Cenedlaethol a Rhanbarthol Atodiad 1

hygyrch i’r cyhoedd hamddena ynddynt a’u mwynhau (y gwrdd â materion cymdeithasol ac economaidd lleol. Comisiwn Cefn Gwlad, 1995). Dyma bolisi CCGC parthed Arfordiroedd Treftadaeth (CCGC, 1996) Bwriad Llywodraeth Cymru yw cynhyrchu un Cynllun Morol ar gyfer Cymru erbyn diwedd 2015. Cafwyd Treftadaeth Arfordiroedd ymgynghoriad eisoes ar Ddatganiad o Gyfranogiad Cyhoeddus a disgwylir ymgynghoriad pellach ar gynllun Bydd CCGC yn parhau i annog y gwaith a wneir ar drafft yn ystod yr haf / gaeaf 2014/15. Bydd rôl Arfordiroedd Treftadaeth ac yn annog defnyddio’r Rheolaeth Integredig ar Barthau Arfordirol yn rhan o’r gwersi a ddysgwyd yno mewn mannau eraill. Ystyrir broses hon. dyfodol Arfordiroedd Treftadaeth fel rhan o adolygiad posibl o ddynodiadau. Bydd hwn hefyd yn edrych ar Deddf arall sy’n effeithio ar reolaeth yr AHNE a’r cynllun y posibilrwydd o uno ffiniau Arfordiroedd Treftadaeth hwn yw ‘Deddf yr Amgylchedd Naturiol a Chymunedau ac AHNE. Gwledig 2006’. Dywed y Ddeddf fod ‘Rhaid i bob awdurdod cyhoeddus, wrth arfer ei swyddogaethau, roi 3.4 Cyfarwyddyd Fframwaith Dˆwr ystyriaeth, i’r graddau y mae hynny’n gyson ag arfer y swyddogaethau hynny’n briodol, i’r pwrpas o gadw Daeth y Cyfarwyddyd Fframwaith Dw r i rym yn yr Undeb bioamrywiaeth’. Ewropeaidd ym mis Rhagfyr 2000 a chafodd̂ ei mabwysiadu’n gyfraith yn y DU yn 2003. Ei phrif nod yw 3.6 Canllaw Polisi Cynllunio “cyrraedd safonau cemegol ac ecolegol da mewn dyfroedd mewndirol ac arfordirol erbyn 2015”. Yn Er bod AHNE yn ddynodiad cenedlaethol, mae’r benodol, fe’i bwriadwyd i: cyfrifoldeb statudol dros weinyddu AHNE Ynys Môn yn • Wella statws ac atal dirywiad pellach ecosystemau sefyll yn lleol gan Gyngor Sir Ynys Môn. Mae’n ofynnol dyfrol a gwlyptiroedd cysylltiol, sy’n dibynnu ar trwy Ganllawiau Polisi Cynllunio Cymru i awdurdodau ecosystemau dyfrol cynllunio lleol sydd â chyfrifoldeb am AHNE i warchod • Hyrwyddo defnydd cynaliadwy o ddr ac i hyrwyddo eu prydferthwch naturiol a’u gwerthoedd. • Lleihau’r llygru ar ddwr Mae’r polisi cynllunio ar gyfer yr AHNE mewn sawl • Sicrhau lleihad cynyddol yn y llygru ar ddr daear dogfen. Mae cyfarwyddyd i Gymru gyfan yn y Canllaw- iau Polisi Cynllunio a gyhoeddir gan Gynulliad Mae’r Cyfarwyddyd wedi’i fwriadu hefyd i wella ac Cenedlaethol Cymru. Mae’r canllawiau hyn yn amlygu integreiddio’r ffordd y mae cyrff dw r yn cael eu rheoli yng pwysigrwydd yr AHNE fel rhan o dirweddau dynodedig Nghymru. Bydd llawer o’r gweithredû yn cael ei wneud Cymru ac mae’n mynnu bod awdurdodau cynllunio lleol gan Gyfoeth Naturiol Cymru ac fe’i cyflawnir mewn yn eu gwarchod ac yn hybu eu gwerth. partneriaeth drwy Gynlluniau Rheoli Basnau Afonydd. Mae dogfen Polisi Cynllunio Cymru (Llywodraeth Mae Ynys Môn yn ei chyfanrwydd yn gynwysedig o fewn Cynulliad Cymru Argraffiad 7 Gorffennaf 2014) yn un cynllun. cadarnhau’r angen i awdurdodau lleol gadw a chyfoethogi harddwch naturiol y dynodiadau tirwedd 3.5 Cynlluniau Morol (AHNE a Pharciau Cenedlaethol) yng Nghymru.

Ymhellach i Ddeddf y Môr a Mynediad i’r Arfordir 2009, Dywed y Cyfarwyddyd: mabwysiadwyd y Datganiad Polisi Morol yn 2011 a dyma yw’r fframwaith ar gyfer paratoi Cynlluniau Morol a • Dylai polisi au cynlluniau datblygu a gwneud penderfyniadau sy’n effeithio ar yr amgylchedd phenderfyniadaü rheoli datblygu sy’n effeithio ar morol. AHNE ffafrio diogelu harddwch naturiol, er mai priodol hefyd fydd ystyried lles economaidd a Bydd y datganiad yn hwyluso a chefnogi’r gwaith o greu chymdeithasol yr ardaloedd. Mae gan awdurdodau cynlluniau Morol, gan sicrhau y defnyddir adnoddau lleol, cyrff cyhoeddus eraill ac awdurdodau morol mewn ffordd gynaliadwy yn unol â’r amcanion perthnasol eraill ddyletswydd statudol i barchu morol lefel uchel gan felly: dibenion AHNE (Polisi Cynllunio Cymru 5.3.5);

• Hyrwyddo datblygiad economaidd cynaliadwy; • Yr un statws sydd i Barciau Cenedlaethol ac • Galluogi tuedd y DU tuag at economi carbon isel, Ardaloedd o Harddwch Naturiol Eithriadol yn er mwyn lliniaru effeithiau newid hinsawdd ac nhermau harddwch eu tirwedd a’u golygfeydd a asideiddio cefnforoedd ac addasu i effeithiau hynny; rhaid rhoi diogelwch o’r statws uchaf i’r ddau rhag • Sicrhau amgylchedd morol cynaliadwy sy’n datblygiadau anaddas. Mae’r statws cyfwerth hwn hyrwyddo ecosystemau iach a gweithredol ac sy’n yn golygu bod rhaid trin Parciau Cenedlaethol ac gwarchod cynefinoedd morol, rhywogaethau a’n Ardaloedd o Harddwch Naturiol Eithriadol yn yr un hasedau treftadaeth; a modd mewn penderfyniadau rheoli datblygu. • Chyfrannu at fanteision cymunedol yr ardal forol, yn Mewn Parciau Cenedlaethol ac Ardaloedd o cynnwys y defnydd cynaliadwy o adnoddau morol i Harddwch Naturiol Eithriadol, dylai penderfyniadau

43 3 AHNE – Cymorth Polisi Cenedlaethol a Rhanbarthol Atodiad 1

rheoli datblygu roi pwys mawr ar gadw a gwella caniatad yn niweidiol dros ben i’r economi leol a harddwch naturiol, bywyd gwyllt a threftadaeth phan nad oes modd lleoli’r datblygiad mewn man ddiwylliannol yr ardaloedd hyn” (Polisi Cynllunio arall neu ddiwallu’r angen mewn rhyw fodd arall. Cymru 5.3.6); Rhaid cyflawni unrhyw waith adeiladu ac adfer yn ol safonau amgylcheddol uchel. Gan hynny wrth • Mae’r ddyletswydd i roi sylw i ddibenion Parciau asesu ceisiadau am ddatblygiadau mawr dylid Cenedlaethol ac Ardaloedd o Harddwch Naturiol asesu: Eithriadol yr un mor gymwys i’r gweithgareddau • yr angen am y datblygiad, yn nhermau sy’n effeithio ar yr ardaloedd hyn, p’un a yw’r ystyriaethau cenedlaethol, ac effaith ei gweithgareddau hynny y tu mewn neu’r tu allan i’r ganiata u neu ei wrthod ar yr economi leol; ardaloedd a ddynodwyd” (Polisi Cynllunio Cymru • y gost a’ŕ posibilrwydd o ddarparu’r 5.3.7); datblygiad y tu allan i’r ardal a ddynodwyd neu ddiwallu’r angen amdano mewn rhyw • Nid yw dynodiad statudol, o reidrwydd, yn ffordd arall; gwahardd datblygu, ond rhaid ystyried cynigion ar • unrhyw effaith andwyol ar yr amgylchedd a’r gyfer datblygu’n ofalus o ran eu heffaith ar y dirwedd, ac i ba raddau y gellid lliniaru hynny diddordebau treftadaeth naturiol hynny y (Polisi Cynllunio Cymru 5.5.6). bwriadwyd eu diogelu drwy’r dynodiad” (Polisi Cynllunio Cymru 5.5.5); Ar lefel leol, caiff canllawiau polisi eu symud ymlaen yn y cynllun datblygu ar gyfer yr ardal. Mae cynlluniau • Mewn Parciau Cenedlaethol neu AHNE, mae datblygu yn cynnwys y polisi au sy’n gwarchod ystyriaethau arbennig yn berthnasol i gynigion tirwedd a chymeriad yr ardaloedd̈ hyn o bwysigrwydd datblygu mawr sy’n fwy cenedlaethol na lleol o ran cenedlaethol rhag unrhyw ddatblygu amhriodol. eu cymeriad. Ni ddylai datblygiadau mawr Y cynlluniau datblygu lleol i Ynys Mo n ar hyn o bryd ddigwydd mewn Parciau Cenedlaethol neu yw Cynllun Fframwaith mabwysiediĝ Gwynedd (1993) Ardaloedd o Harddwch Naturiol Eithriadol ac eithrio a Chynllun Lleol Ynys Mo n (1996), sy’n cynnwys o dan amgylchiadau eithriadol. Gallai hyn godi os polisi au yn ymwneud a’r̂ AHNE. Mae rhai polisiau yn gwelir, ar ol archwiliad trwyadl, bod angen cyhoed- uniongyrchol̈ berthnasol̂ iddi tra mae eraill yn diogelü dus sy’n drech na dim arall ac y byddai gwrthod nodweddion o fewn yr AHNE.

Tabl 1: Crynodeb o bolisi au Cynllun Fframwaith Gwynedd 1993 parthed AHNE Ynys Mo n POLISI DISGRIFIAD ̈ ̂

D1 Mae’n bolisi gwarchod ac amddiffyn amgylchedd AHNE Ynys Môn Bydd rhagdyb yn erbyn cynigion i ddatblygu safleoedd ar hyd y morlin y tu allan i’r prif aneddiadau fyddai’n D5 gwrthdaro â chymeriad ei dirwedd a’r gwerth cadwraeth natur Sicrhau y diogelir y dreftadaeth o fflora a ffawna gwyllt a nodweddion daearegol a ffisiograffig, yn enwedig D10 GNG, SDdGA, gwarchodfeydd yr RSPB, gwlyptiroedd, AGA, Gwarchodfeydd Natur Lleol (GNLl) a mannau eraill o ddiddordeb cadwraeth natur uchel

Wrth ystyried cynigion ar gyfer datblygu bydd yr Awdurdodau Cynllunio yn sicrhau i. Y cedwir henebion rhestredig a’u lleoliadau yn gyfan ac y gwrthodir caniatâd cynllunio fel rheol. D15 ii. Y cedwir ardaloedd o bwysigrwydd archeolegol a safleoedd archeolegol anrhestredig a’u lleoliadau os ystyrir eu bod o ddigon o ddiddordeb rhanbarthol, lleol neu academaidd i haeddu eu cadw, ac y gwrthodir caniatâd cynllunio

DD6 Caiff cynigion i gloddio a gweithio mwynau eu hasesu yn erbyn yr effaith ar yr AHNE ac Arfordiroedd Treftadaeth

Ni chaniateir cynigion i gloddio yn helaeth am fwynau metelaidd yn yr AHNE a’r Arfordiroedd Treftadaeth lle D13 byddai datblygiadau o’r fath yn gwneud niwed amlwg i fuddiannau o bwysigrwydd cydnabyddedig

Newborough beach

44 3 AHNE – Cymorth Polisi Cenedlaethol a Rhanbarthol Atodiad 1

Tabl 2: Crynodeb o bolisïau Cynllun Datblygu Ynys Môn 1996 mewn perthynas ag AHNE Ynys Môn POLISI DISGRIFIAD

Yn yr AHNE bydd y Cyngor yn rhoi blaenoriaeth i amddiffyn a chyfoethogi’r dirwedd wrth ystyried ceisiadau 30 cynllunio Bydd y Cyngor yn gwrthod ceisiadau fydd yn golygu colli coed, gwrychoedd, waliau cerrig, cloddiau a nodwed- 32 dion traddodiadol eraill y dirwedd Ni chaniateir datblygu mewn mannau nas datblygwyd ar a gerllaw’r arfordir lle byddai natur neu raddfa’r 36 datblygu yn golygu niweidio cymeriad yr arfordir Bydd y Cyngor yn defnyddio’i bwerau cynllunio i sicrhau nad amherir ar Henebion Rhestredig nac ar 39 safleoedd archeolegol na chawsant eu rhestru ond sydd, er hynny, yn haeddu cael eu diogelu Cymeradwyir cynigion ar gyfer datblygiadau telegyfathrebu lle na fyddant yn cael effaith andwyol ar ardaloedd 46 o arwyddocâd cadwraeth natur neu dirwedd

O dan Ddeddf Llywodraeth Leol (Cymru) 1994 roedd Arolygydd), rhoddir sylw iddo fel ystyriaeth berthnasol gofyniad ar i bob awdurdod cynllunio unedol yng wrth ddelio a cheisiadau cyfredol. Mae’r CDU yn Nghymru baratoi Cynllun Datblygu Unedol (CDU) ar cynnwys polisî au yn ymwneud chymeriada tirwedd yr gyfer ei ardal. Ataliwyd y gwaith ar CDU Ynys Mo n ym ynys a pholisi ̈au i warchod a hyrwyddo’r̂ ardal sydd mis Rhagfyr 2005. Fodd bynnag, gan fod y gwaitĥ o’i wedi’i dynodi’n̈ Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol. baratoi wedi mynd mor bell (y cam ar o l adroddiad yr ̂ Tabl 3: Crynodeb o bolisi au Cynllun Datblygu Unedol Adnau 2005 a Ataliwyd, mewn perthynas ag AHNE Ynys Mo n ̈ POLISI DISGRIFIAD̂

O fewn yr Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol, bydd y Cyngor yn rhoi blaenoriaeth i warchod a gwella’r EN2 dirwedd. Bydd ceisiadau am ddatblygiadau mawr yn cael eu harchwilio’n hynod o drylwyr. Dylai unrhyw adeiladu neu adfer gael ei wneud i safonau amgylcheddol uchel.

Ni chaniateir datblygu lle byddai’n peri niwed annerbyniol, un ai’n uniongyrchol neu’n anuniongyrchol, i safleoedd neu safleoedd arfaethedig o bwysigrwydd Ewropeaidd o safbwynt cadwraeth natur, yn cynnwys Ardaloedd Gwarchodaeth Arbennig ac Ardaloedd Cadwraeth Arbennig, a hynny’n cynnwys safleoedd y EN5 gellid neu y gwnaed cais am gael eu dynodi. Lle caniateir datblygu, bydd yr Awdurdod yn ystyried defnyddio amodau neu rwymedigaethau cynllunio i sicrhau bod buddiannau cadwraeth natur y safle yn cael eu gwarchod a’u gwella.

Bydd datblygu sy’n debygol o achosi difrod neu beri niwed annerbyniol i Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig yn destun craffu arbennig ac ni fydd yn cael ei ganiatáu oni bai fod y rhesymau dros y datblygu yn EN6 amlwg yn bwysicach na gwerth y safle ei hun. Lle caniateir datblygu, bydd yr Awdurdod yn ystyried defnyddio amodau neu rwymedigaethau cynllunio i sicrhau bod buddiannau cadwraeth natur y safle yn cael eu gwarchod a’u gwella.

Ni chaniateir datblygu lle byddai’n peri niwed annerbyniol i Warchodfa Natur Leol, Coedwig Hynafol a safleoedd coetiroedd hynafol sydd wedi cael eu hailblannu/hadfywio, safle o Bwysigr- wydd ar gyfer Cadwraeth Natur neu Safle Daearegol / Geomorffolegol o Bwysigrwydd Rhanbarthol oni bai fod modd dangos bod rhesymau dros y EN7 cynnig sydd yn amlwg yn bwysicach na’r angen i ddiogelu’r safle. Lle mae angen amgylcheddol, economaidd neu gymdeithasol sydd wedi ei brofi yn golygu bod rhaid colli neu ddifrodi’r cyfan neu ran o safle, bydd disgwyl i ddatblygwyr greu cynefin addas yn ei le a gwneud darpariaeth i’w reoli yn y dyfodol.

Bydd y Cyngor yn defnyddio’i bwerau cynllunio i sicrhau bod Henebion Rhestredig a’u lleoliadau yn cael eu cadw’n gyfan a’u diogelu ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. Diogelir hefyd Safleoedd Archeolegol nas Rhestrwyd a thirweddau hanesyddol mwy eang sy’n deilwng o’u diogelu oherwydd eu diddordeb a’u EN12 harwyddocâd hanesyddol. Lle bydd cynigion yn effeithio ar olion archeolegol eraill nas rhestrwyd, gwneir darpariaeth i annog, datblygu neu ddarparu cyfleoedd pellach i gofnodi, ymchwilio, rheoli’n briodol, deall neu wella’r amgylchedd hanesyddol.

Dim ond lle na fyddai natur neu faint y datblygu yn effeithio ar gymeriad yr arfordir y bydd datblygu’n cael ei PO8a ganiatáu mewn ardaloedd nad ydynt wedi cael eu datblygu ar yr arfordir neu gerllaw iddo. Lle bynnag y mae hynny’n bosibl, dylai cynigion wella’r amgylchedd arfordirol a morol.

45 3 AHNE – Cymorth Polisi Cenedlaethol a Rhanbarthol Atodiad 1

Yn unol â Deddf Cynllunio a Phrynu Gorfodol (2004) Mae’r gwaith o ddiogelu a hyrwyddo’r AHNE drwy mae’n rhaid i bob Awdurdod Cynllunio Lleol gynhyrchu bolisi au cynllunio yn cael ei adlewyrchu hefyd yn Cynllun Datblygu Lleol (CDLl). Un o nodau’r system Amcanion̈ Polisi Corfforaethol Cyngor Sir Ynys Mo n. CDLl yw cynhyrchu cynlluniau sy'n fwy strategol, cryno Mae nifer o’r amcanion hyn yn ategu ro l statudol̂ y a phenodol. Un ffordd o gyflawni hyn yw drwy osgoi Cyngor Sir yn gweinyddu AHNE Ynys Mô n. Nod ailadrodd polisi cenedlaethol yn ddiangen. Mae Cynllun strategol newydd y Cyngor fydd “hyrwyddô a gwarchod Datblygu Lleol ar y Cyd wrthi’n cael ei baratoi ar gyfer buddiannau’r Ynys – yn lleol, yn rhanbarthol ac yn Ardal Awdurdodau Cynllunio Lleol Ynys Môn a genedlaethol”. Wrth wneud hynny, bydd yr Awdurdod yn Gwynedd. Ar ôl ei fabwysiadu, bydd y Cynllun Datblygu ymdrechu i gyflawni pum blaenoriaeth strategol, sef creu Lleol ar y Cyd yn disodli'r cynlluniau datblygu cyfredol a Ynys: fabwysiadwyd. Rhyddhawyd y fersiwn adneuol o'r cynllun ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus yn 2015 gyda • sydd ag economi wledig fyrlymus a ffyniannus golwg ar ei fabwysiadu yn 2016. • lle gall pobl gyflawni yn ôl eu gallu • lle bydd pobl yn iach ac yn ddiogel Un o ddibenion y Cynllun Rheoli’r AHNE yw diffinio • lle bydd pobl yn mwynhau, diogelu a gwella’r amcanion i benderfynu sut y caiff AHNE Ynys Mo n ei amgylchedd adeiledig a naturiol er budd rheoli yn y dyfodol a chydgysylltu’r gwaith hwnnŵ yng cenedlaethau’r dyfodol nghyd-destun y fframwaith polisi cynllunio hwn. • lle bydd pobl yn falch o’r Cyngor

Twyni Lligwy

46