Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

IWO KOZ£OWSKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski pó³nocno-wschodniej i wschodniej — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Suchowola (224) (z 3 tab. i 3 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2005 Autor: Iwo KOZ£OWSKI Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA ul. Berezyñska 39, 03–908 Warszawa

Redakcja merytoryczna: El¿bieta GRUSZCZYÑSKA Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83-7372-780-9

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 7

III. Budowa geologiczna ...... 9

A. Stratygrafia ...... 9

1. Kreda ...... 9

a. Kreda górna...... 9

Kampan ...... 9

2. Paleogen ...... 10

a. Paleocen ...... 10

Paleocen dolny...... 10

b. Eocen–oligocen ...... 10

3. Czwartorzêd ...... 10

a. Plejstocen ...... 11

Zlodowacenia najstarsze ...... 11

Zlodowacenie Narwi ...... 11

Stadia³ dolny ...... 11

Stadia³ górny ...... 13

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 13

Zlodowacenie Nidy ...... 13

Stadia³ dolny ...... 13

Stadia³ górny ...... 14

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 14

Stadia³ dolny ...... 14

Interstadia³ ...... 15

3 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 16

Zlodowacenie Odry ...... 16

Stadia³ dolny ...... 16

Interstadia³ ...... 17

Stadia³ górny ...... 17

Zlodowacenie Warty ...... 18

Stadia³ dolny ...... 18

Stadia³ œrodkowy + górny ...... 19

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 21

Zlodowacenie Wis³y ...... 21

Stadia³ œrodkowy ...... 21

Stadia³ górny ...... 22

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 23

c. Holocen ...... 23

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 24

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 24

IV. Podsumowanie ...... 28

Literatura ...... 29

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

Tablica III — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Suchowola, o powierzchni 307 km2, okreœlaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geogra- ficzne: 23°00’–23°15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°30’–53°40’szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Obszar arkusza wchodzi w sk³ad makroregionu Nizina Pó³nocnopodlaska. Pó³nocno-zachod- nia czêœæ omawianego obszaru jest fragmentem Kotliny Biebrzañskiej, œrodkowa nale¿y do Wysoczyzny Bia³ostockiej, natomiast wschodnia — do Wzgórz Sokólskich (Kondracki, 2002). Zgodnie z aktualnym podzia³em administracyjnym obszar arkusza znajduje siê w województwie podlaskim, g³ównie w powie- cie sokólskim (gminy: Suchowola, Korycin, Janów i D¹browa Bia³ostocka). Pó³nocno-zachodni fragment nale¿y do powiatu augustowskiego (gmina Sztabin), natomiast po³udniowo-zachodni — do powiatu monieckiego (gmina Jaæwi³y). W granicach obszaru dominuj¹ u¿ytki zielone oraz grunty orne tworz¹ce mozaikê z niewielkimi kompleksami leœnymi. Z wystêpuj¹cych w strefie powierzchniowej surowców mineralnych na potrzeby lokalne eksploatowane s¹ ¿wiry, pospó³ki i piaski, wykorzystywane w budownictwie i do naprawy dróg. Niniejszy arkusz Szczegó³owej mapy geologicznej Polski wykonany zosta³ na podstawie pro- jektu badañ geologicznych, zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Natural- nych i Leœnictwa decyzj¹ numer KOK/13/98. W trakcie prac kartograficznych opisano 955 sond rêcznych o g³êbokoœci 2,0–4,0 m, 187 sond mechanicznych o g³êbokoœci 4,0–12,0 m oraz 165 ods³oniêæ naturalnych. Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych przedstawia tabela 1. Do opracowania mapy powierzchniowej wykorzystano dane z 90 p³ytkich otworów wiertniczych i sond z archiwalnych dokumentacji surowcowych oraz 20 otworów hydrogeologicznych (stu- dziennych). W celu lepszego rozpoznania budowy geologicznej obszaru arkusza wykonano trzy otwory kartograficzne (otw. 1 — Horodnianka, otw. 6 — Leszczany i otw. 18 — Ho³odolina) o ³¹cznej g³êbokoœci 696,0 m. Osi¹gniêto w nich utwory kredy i eocenu. £¹czna iloœæ punktów dokumentacyjnych wynosi 1420, œrednio 4,6 punktu na km2.

5 Osady z otworów kartograficznych (174 próbki) poddano szczegó³owym badaniom litologiczno-petrograficznym (Iwañczuk, 2002). Zakres badañ obejmowa³ analizy: uziarnienia, petrograficzn¹ ¿wirów frakcji 5–10 mm, mineralogiczn¹ frakcji ciê¿kiej, obtoczenia ziarn kwarcu frakcji 0,5–1,0 mm oraz zawartoœci CaCO3.

Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych

Numer Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Rodzaj (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie wed³ug geologicznej notatnika terenowego

1 145 sm Podhorodnianka 116,0 10,0 2 160 sm Podhorodnianka 127,5 8,0 3 146 sm Podhorodnianka 118,0 10,0 4 144 sm Podhorodnianka 135,0 10,0 5 161 sm Rutkowszczyzna 130,0 10,0 6 143 sm Rutkowszczyzna 126,0 10,0 7 142 sm Ostrówek 133,0 10,0 8 156 sm Grymiaczki 145,0 10,0 9 141 od Grymiaczki 156,0 10,0 10 11 sm Leœniki 155,0 4,0 11 164 sm Leœniki 153,0 5,0 12 140 od Laudañszczyzna 155,0 10,0 13 578 od Leszczany 160,0 4,0 14 139 sm Pokoœno 156,0 10,0 15 138 sm Pokoœno 168,0 10,0 16 137 sm Czerwonka 177,0 10,0 17 169 sm Czerwonka 170,0 10,0 18 170 sm Czerwonka 170,0 10,0 19 105 sm Morgi 166,0 10,0 20 104 sm Morgi 170,0 10,0 21 677 od Olszanka 172,0 5,0 22 106 sm Ho³odolina 171,0 10,0 23 109 sm Kisielowszczyzna 164,0 4,0 24 100 sm Tablewo 167,0 4,0

sm — sonda mechaniczna, od — ods³oniêcie

Z otworów kartograficznych pobrano cztery próbki osadów pod³o¿a kredowego oraz cztery próbki z utworów paleogenu. Przeprowadzone przez Gawor-Biedow¹ (2002) oraz S³odkowsk¹ (2002) analizy mikropaleontologiczne pozwoli³y na uœciœlenie wieku badanych osadów. Jañczyk-Kopikowa (2002) wykona³a analizê palinologiczn¹ 17 próbek mu³ków i torfów czwartorzêdowych, co pozwoli³o na prawdopodobne okreœlenie wieku tych osadów i ich korelacjê z podobnymi utworami z obszaru s¹siedniego arkusza (Winter, 1999).

6 Wykonanie otworów kartograficznych poprzedzone by³o pracami geofizycznymi, przeprowa- dzonymi metod¹ pionowych geoelektrycznych sondowañ elektrooporowych w uk³adzie Schlumber- gera (Okrasa, 2001). Wykonano 110 sondowañ wzd³u¿ jednego ci¹gu, zgodnego z lini¹ przekroju geologicznego. Wyniki badañ pozwoli³y na dok³adniejsze rozpoznanie rzeŸby pod³o¿a czwartorzêdu oraz przeœledzenie poziomów przewodnich w obrêbie osadów czwartorzêdu. Przy interpretacji budowy geologicznej obszaru arkusza wykorzystano równie¿ mapê elemen- tów strukturalnych Polski, wykonan¹ na podstawie kompleksowej analizy zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych (Graniczny i in., 1995). W latach powojennych wykonano Przegl¹dow¹ mapê geologiczn¹ Polski 1:300 000, arkusz Bia³ystok (Pietkiewicz, 1950). Nastêpnie ukaza³ siê arkusz Sokó³ka (Ber, 1972a; b; c) Mapy geologicznej Polski 1:200 000, stanowi¹cy g³ówne Ÿród³o wiedzy o stratygrafii i budowie geologicznej osa- dów czwartorzêdowych oraz ich pod³o¿a na omawianym obszarze. Z s¹siaduj¹cych obszarów arkuszy Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 opracowano arkusz Sztabin (Kacprzak, Lisicki, 2000). Budow¹ geologiczn¹ i stratygrafi¹ osadów czwartorzêdu Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego zajmowa³ siê Ber (1974, 1981), pó³nocno-wschodnie Podlasie by³o przedmiotem opracowania No- wickiego (1969), natomiast Lisicki (1996, 1998) przedstawi³ stratygrafiê Pojezierza Mazurskiego, zwracaj¹c szczególn¹ uwagê na litotypy glin zwa³owych. Geomorfologiê pradoliny Biebrzy oraz genezê jej zatorfienia opisa³ ¯urek (1975, 1983, 1990, 1991), natomiast budow¹ torfowisk pradolinnych zajmowa³ siê Oœwit (1991). Ostatnio Ber (2000) przedstawi³ syntezê badañ osadów plejstocenu Pojezierza Suwalskiego i Równiny Augustowskiej, zwracaj¹c szczególn¹ uwagê na wp³yw tektoniki starszego pod³o¿a na zasiêgi i mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych oraz wystêpowanie stref zaburzeñ glacitektonicznych. Zagadnienie zasiêgu i stratygrafii osadów m³odszych zlodowaceñ na terenie pó³nocno-wschodniej Polski, poruszone jeszcze przez Halickiego (1935, 1950), jest obecnie dyskutowane na podstawie nowych danych (Banaszuk, 1990; 1998; Fedorowicz i in., 1995; Krzywicki, 1999). Mo¿liwoœæ dalszego zasiêgu zlodowacenia Wis³y na podstawie badañ wieku, przeprowadzo- nych metod¹ termoluminescencyjn¹ rozwa¿ali Banaszuk i inni (1994) oraz Fedorowicz i inni (1995).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar objêty arkuszem Suchowola po³o¿ony jest w obrêbie Kotliny Biebrzañskiej, Wysoczy- zny Bia³ostockiej i Wzgórz Sokólskich (Kondracki, 2002). Kulminacja terenu znajduje siê na Wzgó- rzach Sokólskich (wschodni skraj obszaru arkusza) i wynosi 226,0 m n.p.m. Najni¿ej po³o¿ony punkt znajduje siê przy nurcie Biebrzy w zachodniej czêœci obszaru, na wysokoœci 111,6 m n.p.m. Deniwela- cja powierzchni terenu przekracza wiêc 114,0 m.

7 W krajobrazie omawianego obszaru (tabl. I) mo¿na wyró¿niæ dwie g³ówne jednostki geomorfolo- giczne: morenow¹ wysoczyznê polodowcow¹ i p³askie powierzchnie zatorfionych dolin Biebrzy i Brzo- zówki z towarzysz¹cymi im powierzchniami szlaków sandrowych. Wysoczyzna morenowa wraz z licznymi formami zwi¹zanymi z frontaln¹ i arealn¹ deglacjacj¹ ukszta³towana zosta³a w czasie stadia³u œrodkowego (lub górnego) zlodowacenia Warty. Powierzch- nie dolinne i sandrowe powsta³y podczas zlodowacenia Wis³y i w okresach póŸniejszych. Wysoczyzna morenowa p³aska wrejonie pó³nocno-wschodnim po³o¿ona jest na wysokoœci przekraczaj¹cej 180 i opada w kierunku po³udniowym do 150, a nawet 130 m n.p.m. w rejonie Brzozowej na krañcu po³udniowo-zachodnim. Wysoczyzna morenowa falista wy- stêpuje p³atami w okolicach Kizielan, Ho³odoliny i Ja³ówki, czêsto w otoczeniu moren czo³owych. Moreny czo³owe znacz¹ce recesyjne postoje l¹dolodu stadia³u œrodkowego (lub górnego) zlodowacenia Warty tworz¹ nieregularne ci¹gi we wschodniej czêœci omawianego obszaru. Naj- wiêksze powierzchniowo i najwy¿sze moreny czo³owe maj¹ budowê spiêtrzon¹, a ich wysokoœæ osi¹ga 180–226 m n.p.m. (wysokoœæ wzglêdna 35–50 m). Ci¹g niewielkich moren czo³owych o wyso- koœci 130–140 m n.p.m., po³o¿ony na pó³nocnym skraju obszaru, znaczy maksymalny zasiêg stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y. W trakcie arealnej deglacjacji l¹dolodu stadia³u œrodkowego (lub górnego) zlodowacenia Warty powsta³y moreny martwego lodu, formy akumulacji szczelinowej i kemy. Moreny martwego lodu wystêpuj¹ w postaci zespo³ów owalnych pagórków w rejonach Kiersnówki, Wólki i Drygi. Ich wysokoœæ wzglêdna wynosi 5–12 m, a d³ugoœæ nie przekracza 500 m. Formy akumulacji szczelinowej wyró¿niono w okolicach G³êboczyzny, Otapów i Brzozowej. S¹ to wyd³u¿one wzgórza o urozmaiconej powierzchni, wysokoœci wzglêdnej 5–25 m i d³ugoœci dochodz¹cej do 1500 m. Najwiêksze zgrupowanie kemów znajduje siê w po³udniowo-wschodnim rejonie omawianego obszaru. Jest to zespó³ niewielkich pagórków o wysokoœci 5–15 m. W otoczeniu moren czo³owych i form deglacjacji arealnej wystêpuj¹ powierzchnie osadów wodnolodowcowych o doœæ urozmaiconej rzeŸbie. Równiny wodnolodowcowe towarzysz¹ równie¿ rozga³êzionej rynnie subglacjalnej, przebiegaj¹cej od Leszczan i Wólki na wschodzie do Suchowoli na zachodzie. Równiny zastoiskowe wystêpuj¹ w zag³êbieniach wytopiskowych w po³udniowo-wschodniej czêœci omawianego obszaru. S¹ to nieurozmaicone, prawie p³askie obni¿enia, wype³nione utworami zastoiskowymi. Uregulowany przep³yw wód lodowcowych istnia³ w czasie zlodowacenia Wis³y, kiedy ukszta³towa³y siê dwa szlaki odp³ywu. Powierzchnia wy¿szego szlaku sandrowego, znacz¹cego odp³yw

8 wód lodowcowych w czasie stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y, która w pobli¿u moren czo³owych le¿y na wysokoœci 140,0 m n.p.m., opada w kierunku po³udniowo-zachodnim do 125,0 m n.p.m. Ni¿szy szlak funkcjonuj¹cy w stadiale górnym przebiega wzd³u¿ dolin Biebrzy i Brzozówki na wysokoœci 125,0–118,0 m n.p.m. Szerokie doliny Biebrzy i Brzozówki, uformowane przez wody lodowcowe i rzeczne w klimacie peryglacjalnym, uleg³y w póŸniejszym czasie zatorfieniu i tworz¹ rozleg³e równiny torfowe. Na powierzchni szlaków sandrowych, szczególnie w okolicach Czarnowa w pó³nocno-zachodnim rejonie omawianego terenu, wystêpuj¹ wydmy wa³owe i paraboliczne o wysokoœci dochodz¹cej do 10 m, którym towarzysz¹ równiny piasków przewianych i zag³êbienia deflacyjne. Wœród form antropogenicznych wyró¿niono wiêksze, o œrednicy przekraczaj¹cej 100 m, p i a - skownie-¿wirownie oraz grodzisko pierœcieniowe w miejscowoœci Grodzisk. Obszar arkusza Suchowola nale¿y do zlewni Wis³y i znajduje siê w dorzeczu Narwi. G³ównymi rzekami odwadniaj¹cymi omawiany obszar s¹: Biebrza, p³yn¹ca w kierunku zachodnim oraz jej do- p³yw Brzozówka, p³yn¹ca w kierunku pó³nocnym. Inne mniejsze rzeczki, jak Olszanka, Bieb³a oraz szereg drobnych cieków, p³yn¹ równole¿nikowo i wpadaj¹ do Brzozówki.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

1. Kreda

Ska³y kredowe na obszarze arkusza Suchowola zosta³y nawiercone w otworach kartograficznych Horodnianka i Leszczany.

a. Kreda górna Kampan

Kreda pisz¹ca i margle zosta³y nawiercone w Horodniance (otw. 1) na g³êbokoœci 234,8 m (109,8 m p.p.m.), natomiast w Leszczanach (otw. 6) na g³êbokoœci 270,3 m (108,3 m p.p.m.) wystêpuj¹ jedynie margle (tabl. II). Opisywane ska³y maj¹ barwê bia³¹ lub jasnoszar¹, spotykane s¹ liczne krzemienie. Badania mikropaleontologiczne (Gawor-Biedowa, 2002) wykaza³y, ¿e na starsz¹ czêœæ kampanu wskazuj¹ nastêpuj¹ce gatunki otwornic: Cibicidoides involutus (Reuss), Bolivinoides decoratus (Jones), Gavelinea steligera (Marie) i Pseudogavelinella clementina (d’Orbigny).

9 2. Paleogen

a. Paleocen Paleocen dolny

Utwory paleoceñskie wyró¿nione zosta³y na szkicu geologicznym odkrytym (tabl. III) w nawi¹zaniu do s¹siedniego obszaru arkusza Sztabin (Kacprzak, Lisicki, 2000). Wystêpuj¹ tam margle, piaskowce i opoki, których wiek zosta³ okreœlony paleobotanicznie na mont dolny.

b. Eocen–oligocen

W Ho³odolinie (otw. 19) na wysokoœci 10,8 m p.p.m. nawiercono mu³ki piaszczyste zielon- kawoszare, podœcielone piaskami drobnoziarnistymi o ³¹cznej mi¹¿szoœci 6,2 m. Osady te by³y bada- ne palinologicznie (S³odkowska, 2002). Na szczegó³owe datowania pozwala bogaty zespó³ fitoplanktonu, w obrêbie którego obecne s¹ wskaŸnikowe gatunki: Areosphaeridium dictyoplocus, Charlesdowniea funiculatum, Enneadocysta pectiiniformis, Paucilobimorpha incurvata i inne. Naj- wiêksze znaczenie ma jednak wystêpowanie charakterystycznego gatunku Heteroaulacacysta porosa o zasiêgu ograniczonym do wy¿szej czêœci œrodkowego eocenu — bartonu, co umo¿liwia uœciœlenie wieku ca³ego zespo³u na barton. We frakcji minera³ów ciê¿kich, wœród minera³ów przezroczystych najliczniejsze s¹ epidot

(47,5%), nastêpnie biotyt (20,1%) i amfibole (16,8%). W osadach nie wykryto obecnoœci CaCO3 (Iwañczuk, 2002). Mu³ki, i³y i piaski nawiercone w otworach hydrogeologicznych w Mikitinie (otw. 19) oraz Chodorówce (otw. 15, 16) maj¹ mi¹¿szoœæ przekraczaj¹c¹ 30 m, a ich strop po³o¿ony jest na wy- sokoœci 13–16 m n.p.m. W sk³ad serii wchodz¹ mu³ki piaszczyste i ilaste, zielonkawe, piaski drobnoziarniste i py³owate oraz i³y py³owate szare i zielonkawe z rzadkimi przewarstwieniami wêgla brunatnego. Na podstawie litologii ca³y ten zespó³ mo¿na zaliczyæ do eocenu–oligocenu.

3. Czwartorzêd

Ca³y obszar arkusza Suchowola pokryty jest mi¹¿sz¹ warstw¹ osadów czwartorzêdowych o mak- symalnej stwierdzonej mi¹¿szoœci 270,3 m (otw. 6 — Leszczany). Otwór ten, jak równie¿ otwór Horod- nianka (otw. 1) dokumentuj¹ obni¿enie powierzchni podczwartorzêdowej prawdopodobnie w postaci rowu tektonicznego, za³o¿onego w utworach kredowych (tabl. III). Stratygraficzny podzia³ osadów czwartorzêdu zosta³ dokonany na podstawie wyników badañ palinologicznych z obszaru arkusza (Jañczyk-Kopikowa, 2002), jak te¿ z terenów s¹siednich (Winter, 1999) oraz badañ petrograficznych glin zwa³owych i ich litostratygraficznej klasyfikacji zgodnie ze stratygraficznymi litotypami, okreœlonymi dla tej czêœci Polski (Lisicki, 1996).

10 Ponadto przy ustalaniu stratygrafii osadów czwartorzêdowych kierowano siê korelacj¹ pozio- mów glacjalnych i dziel¹cych je utworów jeziornych, rzecznych oraz wodnolodowcowych i zastoiskowych w oparciu o dane geologiczne i paleogeomorfologiczne. Poszczególne ogniwa stratygraficzne nawi¹zano do opracowañ dotycz¹cych osadów czwarto- rzêdu pó³nocno-wschodniej Polski (Ber, 2000; Krzywicki, 1999; Nowicki, 1969), jak równie¿ do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Sokó³ka (Ber, 1972a; b; c).

a. Plejstocen Zlodowacenia najstarsze Zlodowacenie Narwi

Osady zlodowacenia Narwi, wykszta³cone jedynie w postaci glin zwa³owych, stwierdzono w trzech otworach kartograficznych (otw. 1, 6, 18). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ — 33,3 m gliny te osi¹gaj¹ w Leszczanach (otw. 6). Wysokoœæ ich stropu wynosi w rowie tektonicznym 80–87 m p.p.m., natomiast na po³udnie od niego — 6,8 m n.p.m. (otw. 18). Osady zlodowacenia Narwi rozdzielono na dwa poziomy przypisane dwóm stadia³om jedynie na podstawie wyników badañ petrograficznych. Warto- œci wspó³czynników petrograficznych1 (O/K, K/W, A/B) zestawiono w tabeli 2. S¹ to wyniki uzyska- ne z poszczególnych próbek lub œrednie ze zbli¿onych wartoœci (w nawiasie podano iloœæ próbek, z których obliczono œredni¹).

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe stadia³u dolnego w Ho³odolinie (otw. 18) stanowi¹ jedyny poziom zlodowacenia Narwi, natomiast w pozosta³ych dwóch otworach kartograficznych przykryte s¹ przez osady glacjalne stadia³u górnego. W Leszczanach (otw. 6) omawiane gliny maj¹ mi¹¿szoœæ 13,3; w Horod- niance (otw. 1) — 7,8; natomiast w Ho³odolinie (otw. 18) — 4,0 m. Gliny s¹ silnie piaszczyste, z licznymi okruchami ¿wirów i g³azikami, spotykane s¹ przewarstwienia piasków gliniastych. W Leszczanach i Horodniance wystêpuj¹ wœród glin okruchy margli i kawa³ki bia³ej kredy pisz¹cej. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej (Iwañczuk, 2002) wœród ska³ skandynawskich wapienie (35,0–40,0%) wyraŸnie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (28,0–33,0%) przy znacznym udziale ska³ lokalnych (19,0–34,0%; tab. 2).

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

11 Tabela 2 Zestawienie wspó³czynników petrograficznych (O/K, K/W, A/B) glin zwa³owych z otworów kartograficznych

Otwór 1 Otwór 6 Otwór 18 Stratygrafia Horodnianka Leszczany Ho³odolina

Stadia³ 2,41–0,42–2,36 (2) 2,11–0,49–1,95 (2) œrodkowy 1,43–0,75–1,20 (2) 1,36–0,78–1,19 (2) 1,44–0,75–1,22 (2) 1,69–0,59–1,66 1,95–0,53–1,79 dolny Warty Stadia³ 1,39–0,77–1,19 2,04–0,51–1,86 (4) Zlodowacenie 1,54–0,68–1,40 1,98–0,52–1,85 2,88–0,36–2,41 2,56–0,41–2,22 2,16–0,48–1,98 1,98–0,51–1,88 3,28–0,31–3,10 2,07–0,50–1,83 2,09–0,49–1,98 1,87–0,56–1,68 (2) 2,19–0,48–1,86 1,74–0,58–1,68 2,24–0,46–2,01 2,08–0,50–1,88 2,89–0,35–2,77

Stadia³ górny 1,92–0,55–1,67 2,41–0,44–2,06 (2) 2,02–0,52–1,79 2,48–0,41–2,34 2,13–0,48–1,94 Zlodowacenia œrodkowopolskie 2,53–0,42–2,07 3,04–0,34–2,61 Zlodowacenie Odry 2,24–0,46–2,01 dolny

Stadia³ 0,96–1,16–0,78 (3) 2,05–0,50–1,86 (2) 0,93–1,21–0,75 (2) 2,33–0,46–1,94 1,23–0,88–1,04 1,07–0,98–0,97 1,15–0,89–1,09 1,35–0,83–1,05 1,13–0,96–0,95 0,95–1,16–0,79 1,21–0,95–0,92

Stadia³ dolny 1,71–0,63–1,40 0,88–1,34–0,66 Zlodowacenie Sanu 1 1,20–0,92–0,97 1,40–0,76–1,20 (2) 1,17–0,93–0,91 1,20–0,91–1,00 (3) górny Stadia³ 1,29–0,84–1,09 (7) 1,30–0,87–1,00 1,91–0,57–1,54 1,72–0,61–1,48 1,78–0,58–1,61 2,39–0,44–2,05 1,87–0,58–1,54 2,35–0,46–1,84 1,51–0,68–1,41 2,52–0,41–2,21 3,15–0,34–2,47 1,93–0,56–1,58 2,52–0,41–2,29 2,03–0,51–1,79 1,83–0,57–1,62 1,74–0,60–1,55 Stadia³ dolny

Zlodowacenie Nidy 2,03–0,51–1,79

Zlodowacenia po³udniowopolskie 1,98–0,51–1,89 2,72–0,38–2,49 2,07–0,51–1,78 0,91–1,24–0,73 1,02–1,07–0,86 (2) 1,07–1,05–0,85 (3) górny Stadia³ 0,89–1,27–0,71 Narwi

najstarsze Stadia³

Zlodowacenia Zlodowacenie 1,22–0,84–1,17 (2) 1,26–0,82–1,17 (3) 1,35–0,79–1,15 (2) dolny

12 Stadia³ górny

Gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Narwi wyró¿niono jedynie w obrêbie rowu tektonicznego w Horodniance (otw. 1) i Leszczanach (otw. 6), gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 17,0 m. W Horodniance, wœród silnie piaszczystych glin spotykane s¹ drobne wk³adki zielonkawych piasków drobnoziarnistych. Wœród frakcji ¿wirowej (tab. 2) ska³y krystaliczne (37,8%) nieznacznie przewa¿aj¹ nad wapieniami pó³nocnymi (33,0–35,0%), a udzia³ ska³ lokalnych wynosi 20,0–23,0% (Iwañczuk, 2002).

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Osady zlodowaceñ po³udniowopolskich wystêpuj¹ prawdopodobnie na ca³ym obszarze arkusza Suchowola. Na podstawie badañ litologiczno-petrograficznych i palinologicznych wyró¿niono osady dwóch stadia³ów zlodowacenia Nidy i stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 oraz utwory interstadialne tego zlodowacenia.

Zlodowacenie Nidy

Stadia³ dolny

Piaski i mu³ki zastoiskowe, powsta³e w czasie transgresji l¹dolodu stadia³u dolnego, wyró¿niono w Ho³odolinie (otw. 18). Seria zastoiskowa o mi¹¿szoœci 9,2 m (6,8 m p.p.m.–2,4 m n.p.m.) sk³ada siê z le¿¹cych w sp¹gu i³ów warwowych (0,8 m) oraz przewarstwiaj¹cych siê piasków py³owatych i silnie piaszczystych mu³ków. Wœród minera³ów frakcji ciê¿kiej dominuj¹ amfibole (42,0%), doœæ liczne s¹ granaty (18,0%) i epidot (13,0%). Wapnistoœæ osadów wynosi 20,8–4,0% (Iwañczuk, 2002). Gliny zwa³owe le¿¹ na opisanych wy¿ej utworach zastoiskowych w Ho³odolinie (otw. 18), na glinach zwa³owych zlodowacenia Narwi w Leszczanach (otw. 6) oraz bezpoœrednio na utworach paleogenu w Chodorówce (otw. 15, 16). Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ — 53,2 m, osi¹gaj¹ w Ho³odolinie, gdzie le¿¹ na g³êbokoœci 110,4–163,6 m (2,4–55,6 m n.p.m.). Wystêpuj¹ tam g³ównie gliny piaszczyste z licznymi okruchami ¿wirów i g³azami do 30 cm œrednicy. W sp¹gu, na g³êbokoœci 160,0–162,0 m, wystêpuj¹ gliny py³owate mi¹¿szoœci 2,0 m z przewarstwieniami mu³ków i piasków drobnoziarnistych. Warstwa mu³kowo-piaszczysta wystêpuje równie¿ na g³êbokoœci 154,1–156,3 m. Znacznie ni¿ej gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Nidy le¿¹ w obrêbie rowu tektonicznego w Leszczanach, gdzie strop 20-metrowej warstwy wystêpuje na wysokoœci 58,0 m p.p.m. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej tych glin zwa³owych (tab. 2) wœród ska³ skandynawskich wapienie (58,0–70,0%) zdecydowanie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (26,0–33,0%). Udzia³ ska³ lokalnych jest niewielki (1,0–3,2%), jedynie w sp¹gowej czêœci profilu w Ho³odolinie dochodzi do 7,7% (Iwañczuk, 2002).

13 Stadia³ górny

Gliny zwa³owe stadia³u górnego wyró¿niono jedynie w obrêbie rowu tektonicznego, gdzie spoczywaj¹ bezpoœrednio na glinach starszych i okreœlono je na podstawie wspó³czynników petrograficznych (tab. 2). Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych przekracza 34,0 m, natomiast wysokoœæ ich stropu waha siê od 53,9 w Horodniance (otw. 1) do 23,8 m p.p.m. w Leszczanach (otw. 6). S¹ to gliny piaszczyste lub silnie piaszczyste z licznymi okruchami ¿wirów i g³azikami, w Horodniance spotykane s¹ rzadkie przewarstwienia piasków drobnoziarnistych i mu³ków piaszczystych. Wœród frakcji ¿wirowej (Iwañczuk, 2002) wapienie pó³nocne (36,0%) nieznacznie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (33,0%) przy du¿ym udziale ska³ lokalnych (23,5%). W Horodniance na omówionych glinach le¿y 1,6-metrowa warstwa piasków wodnolodowcowych grubo- lub ró¿noziarnistych z pojedynczymi okruchami ¿wirów. Wœród minera³ów frakcji ciê¿kiej najliczniejsze s¹ granaty (35,1%), epidot (29,7%) i amfibole (18,5%). WskaŸnik obtoczenia R wynosi 0,85, natomiast zawartoœæ CaCO3 — 6,8% (Iwañczuk, 2002).

Zlodowacenie Sanu 1

Obecne wystêpowanie osadów zlodowacenia Sanu 1 ograniczone jest do obni¿enia tektonicznego w pó³nocnej czêœci omawianego obszaru. Wystêpuje tam poziom glacjalny i utwory zastoiskowe stadia³u dolnego oraz utwory interstadialne.

Stadia³ dolny

Jedynym miejscem, gdzie wyró¿niono gliny zwa³owe stadia³u dolnego, jest Horodnian- ka (otw. 1). Mi¹¿szoœæ warstwy piaszczystych glin wynosi tu 35,5 m (52,3–16,8 m n.p.m.). W stropie wystêpuj¹ ró¿noziarniste piaski gliniaste mi¹¿szoœci 1,7 m, natomiast ni¿ej wk³adki piaszczysto-¿wirowe nie przekraczaj¹ 20 cm mi¹¿szoœci. Wœród frakcji ¿wirowej tych glin (Iwañczuk, 2002) dominuj¹ wapienie pó³nocne (54,5%) nad ska³ami krystalicznymi (27,8%), natomiast udzia³ ska³ lokalnych wynosi 10,0%. Sedymentacja mu³ków, piasków i i³ów zastoiskowych odbywa³a siê w rozleg³ym zbiorniku, zajmuj¹cym ca³¹ powierzchniê obni¿enia tektonicznego. Mi¹¿szoœæ serii zastoisko- wej wynosi od 13,0 (otw. 1) do 25,0 m (otw. 6), a wysokoœæ stropu osi¹ga 3,8 m n.p.m. W sp¹gu serii wystêpuj¹ i³y warwowe o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 3,0 m. Nad nimi le¿y warstwa 4–7 m piasków drobnoziarnistych z rzadkimi przewarstwieniami mu³ków, a stropow¹ czêœæ serii tworz¹ i³y warwowe oraz piaszczyste lub ilaste mu³ki. W dolnych i³ach warwowych zawartoœæ CaCO3 wynosi 8,0–13,0%.

Warstwa piaszczysta zawiera 2,6–3,0% CaCO3, a wœród minera³ów przezroczystych frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ amfibole (25,0–31,0%) nad granatami (10,0–22,0%) i epidotem (6,0–24,0%). W górnej

14 warstwie mu³kowo-ilastej iloœæ granatów wzrasta do 31,0%, przy 20,0% amfiboli i 16,0% epidotu. Za- wartoœæ CaCO3 wynosi oko³o 7% (Iwañczuk, 2002).

Interstadia³

Na osadach zastoiskowych stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 le¿¹ interstadialne piaski rzeczne omi¹¿szoœci 14,6 w Leszczanach (otw. 6) i 4,5 m w Horodniance (otw. 1). S¹ to piaski drobnoziarniste, przechodz¹ce ku stropowi w ró¿noziarniste z pojedynczymi okruchami ¿wirów. Badania mineralogiczne (Iwañczuk, 2002) wykaza³y, ¿e w Leszczanach wœród minera³ów przezroczystych frakcji ciê¿kiej dominuj¹ granaty, których zawartoœæ wzrasta ku stropowi od 35,0 do 51,0%. Mniejszy udzia³ maj¹ amfibole (24,0–28,0%) i epidot (19,0–21,0%). WskaŸnik obtoczenia R zmniejsza siê ku stropowi od 1,06 do 0,46, a zawartoœæ CaCO3 mieœci siê w granicach 2,3–4,6%. W Ho³odolinie wœród minera³ów frakcji ciê¿kiej najliczniejsze s¹ amfibole (30,8%), granaty (22,2%) i epidot (16,6%). WskaŸnik R wynosi 0,42. Mu³ki i piaski jeziorne, miejscami z przewarstwieniami torfów osi¹gaj¹ w Horodniance (otw. 1) mi¹¿szoœæ 28,2 m (0,7–28,9 m n.p.m.), a w Leszczanach (otw. 6) — 20,7 m (15,8–36,5 m n.p.m.). W sp¹gu le¿y 0,8-metrowa warstwa silnie skomprymowanych torfów (otw. 1), natomiast wy¿ej wystêpuj¹ mu³ki piaszczyste i piaski drobnoziarniste z warstewkami materii organicznej. Zawartoœæ CaCO3 jest niska (0,6–2,1%), a we frakcji minera³ów ciê¿kich w sp¹gu przewa¿aj¹ amfibole (24,0–33,0 %) nad granatami (18,0–23,0%), natomiast ku stropowi przewagê uzyskuj¹ granaty przy zmniejszaj¹cym siê udziale amfiboli. Badania palinologiczne (Jañczyk-Kopikowa, 2002), wykonane na 11 próbkach z Horodnianki i 7 z Leszczan dokumentuj¹ jedynie fragment sukcesji py³kowej. Brak spektrów py³kowych charakte- rystycznych dla klimatu subarktycznego lub arktycznego nie pozwala wnioskowaæ o zamkniêtym cy- klu rozwoju roœlinnoœci, co uniemo¿liwia jednoznaczne okreœlenie wieku osadów. Wystêpuj¹ce taksony drzew oraz ich zawartoœci procentowe wskazuj¹ na panowanie lasów klimatu borealnego, w któ- rych dominuje sosna (Pinus) i brzoza (Betula) ze znacznym udzia³em œwierka (Picea). Znamienny jest niewielki udzia³ olszy (Alnus). O tendencjach w kierunku klimatu umiarkowanego œwiadczy wystêpowanie Azolla. Diagramy py³kowe osadów z Horodnianki i Leszczan daj¹ siê dobrze korelowaæ z fragmentem profilu otworu Domuraty (Winter, 1999), odwierconego na obszarze s¹siedniego arkusza Sztabin (Kacprzak, Lisicki, 2000), tu¿ przy pó³nocnej granicy obszaru arkusza Suchowola. Autorzy arkusza Sztabin wiek omawianych osadów jeziornych, na podstawie interpretacji stratygraficznej glin, okreœlili na interstadia³ rozdzielaj¹cy stadia³y zlodowacenia Sanu 1. Wspó³czynniki petrograficzne glin zwa³owych z obszaru arkusza Suchowola oraz analiza paleomorfologiczna potwierdzaj¹ tê pozy- cjê stratygraficzn¹ osadów jeziornych.

15 Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na obszarze arkusza Suchowola wystêpuj¹ cztery poziomy glin zwa³owych zlodowaceñ œrod- kowopolskich oraz rozdzielaj¹ce je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe i rzeczne. Utwory te zaliczono kolejno do stadia³u dolnego i górnego zlodowacenia Odry, rozdzielaj¹cego je interstadia³u oraz stadia³u dolnego i œrodkowego (lub górnego) zlodowacenia Warty. £¹czna mi¹¿szoœæ osadów zlodo- waceñ œrodkowopolskich mo¿e przekraczaæ 120,0 m.

Zlodowacenie Odry

Stadia³ dolny

Piaski zastoiskowe wyró¿niono jedynie w Leszczanach (otw. 6). S¹ to drobnoziarniste i py³owate piaski z przewarstwieniami mu³ków piaszczystych o mi¹¿szoœci 2,3 m. Wysokoœæ ich stropu wynosi 38,8 m n.p.m. Osady zawieraj¹ 8,3% CaCO3, natomiast wœród minera³ów przezroczystych frakcji ciê¿kiej najwiêcej jest amfiboli (30,2%), biotytu (22,4%), epidotu (19,8%) i granatów (13,0%). Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami mu³ków i piasków zastoiskowych stadia³u dolnego zlodowacenia Odry rozpoznane zosta³y w profilach otworów w Horodniance (otw. 1), Leszczanach (otw. 6), Ho³odolinie (otw. 18) i Chodorówce (otw. 15, 16). Wystêpuj¹ prawdopodobnie na ca³ym obszarze arkusza Suchowola, osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 24,4 m (otw. 6), a ich strop znajduje siê na wysokoœci od 38,2 (otw. 1) do 79,8 m n.p.m. (otw. 18). Silnie piaszczyste i piaszczyste gliny z licznymi okruchami ¿wirów i g³azikami posiadaj¹ czêsto przewarstwienia mu³ków i piasków drobnoziarnistych, co szczególnie widoczne jest w Horodniance. Wystêpuje tam seria osa- dów o mi¹¿szoœci 9,3 m, w której trzy cienkie warstwy glin zwa³owych o mi¹¿szoœci 0,5–1,4 m roz- dzielone s¹ piaskami drobnoziarnistymi i mu³kami piaszczystymi. W Ho³odolinie, w stropowej czêœci warstwy glin mi¹¿szoœci 23,4 m le¿y przewarstwienie piasków py³owatych o mi¹¿szoœci 4,3 m. We frakcji ¿wirowej omawianych glin (tab. 2) wœród ska³ pó³nocnych dominuj¹ wapienie (54,0–65,0%) nad ska³ami krystalicznymi (27,0–28,0%) przy zmiennej zawartoœci dolomitów (0–11,0%). Udzia³ ska³ lokalnych zawiera siê w granicach 1,5–10,0% (Iwañczuk, 2002). Odmienny charakter petrograficzny maj¹ gliny w sp¹gowej czêœci warstwy w Leszczanach, gdzie ska³y krystaliczne i lokalne maj¹ podobny udzia³ (33,0%), natomiast zawartoœæ wapieni pó³nocnych wynosi 27,5%. Jest to prawdopodobnie kra osadów stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1. Obecnoœæ tej kry oraz porwaków osadów zastoiskowych œwiadczy o du¿ej dynamice l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Odry, który w czasie transgresji deformowa³ i odrywa³ ska³y pod³o¿a. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe sedymentowane w czasie recesji l¹dolodu omawianego stadia³u ci¹g³¹ warstw¹ pokrywaj¹ gliny zwa³owe. Wysokoœæ ich stropu waha siê od 50,2

16 w Horodniance (otw. 1) do 94,5 m n.p.m. w Ho³odolinie (otw. 18). Tam te¿ maj¹ najwiêksz¹ stwier- dzon¹ mi¹¿szoœæ — 14,7 m. S¹dz¹c z przekroju geofizycznego (Okrasa, 2001), na po³udnie od Ho³odoliny mi¹¿szoœæ omawianych osadów mo¿e przekraczaæ 30,0 m. Seria wodnolodowcowa przewa¿nie sk³ada siê z le¿¹cej w sp¹gu warstwy ¿wirów (otw. 1, 14) lub piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami (otw. 6), na których le¿¹ piaski drobnoziarniste z domieszk¹ frakcji grubszych, a w stropie pojawiaj¹ siê warstewki mu³ków. W Ho³odolinie ca³oœæ warstwy stanowi¹ piaski drobnoziarniste, niekiedy z domieszk¹ ziarn grubszych oraz cienkimi przewarstwieniami mu³ków piaszczystych. Wœród minera³ów frakcji ciê¿kiej (Iwañczuk, 2002) zbadanych w Horodniance i Ho³odolinie przewa¿aj¹ amfibole (31,0–43,0%) nad granatami (18,0–26,0%) i epidotem (15,0%). WskaŸnik obtoczenia R wynosi

1,14, natomiast zawartoœæ CaCO3 waha siê w przedziale 4,3–9,3%.

Interstadia³

W Leszczanach (otw. 6) wy¿ej opisane osady wodnolodowcowe zast¹pione s¹ przez piaski rzeczne omi¹¿szoœci 8,2 m (wysokoœæ stropu 71,4 m n.p.m.). S¹ to piaski w sp¹gu ró¿noziarniste, z pojedynczymi okruchami ¿wirów, wy¿ej przechodz¹ce w piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami piasków py³owatych. W piaskach nie wykryto CaCO3, a wskaŸnik obtoczenia R wynosi 0,15. We frakcji minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty (43,1%), liczny jest epidot (20,9%) i amfibole (18,8%).

Stadia³ górny

Gliny zwa³owe, miejscami piaski i ¿wiry lodowcowe stadia³u górnego wystêpuj¹ na ca³ym obszarze omawianego arkusza. W rejonie pó³nocnym mi¹¿szoœæ osadów omawianego poziomu wynosi oko³o 18 m (otw. 1, 6), a wysokoœæ stropu nie przekracza 89,4 m n.p.m. (otw. 6). Na po³udniu gliny osi¹gaj¹ 54,0 m mi¹¿szoœci przy wysokoœci stropu dochodz¹cej do 136,0 m n.p.m. (otw. 11). S¹ to przewa¿nie silnie piaszczyste gliny lub piaski gliniaste z licznymi okruchami ¿wirów i g³azikami, tworz¹cymi niekiedy przewarstwienia gliniastych ¿wirów. Spotykane s¹ równie¿ warstwy piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami i g³azikami o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 9,6 m (otw. 6). Wœród okruchów frakcji ¿wirowej (Iwañczuk, 2002) dominuj¹ wapienie pó³nocne (45,0–65,0%) nad ska³ami krystalicznymi (29,0%), ska³y lokalne s¹ nieliczne (2,0–8,0%). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe powsta³e w czasie recesji l¹dolodu stadia³u gór- nego tworz¹ ci¹g³y poziom na pó³nocy obszaru arkusza Suchowola (otw. 1–3, 5), natomiast na po³udniu wystêpuj¹ miejscami. S¹ to piaski g³ównie drobnoziarniste, rzadko z domieszk¹ ¿wirów, jedynie w Horodniance (otw. 1) sp¹gow¹ czêœæ warstwy tworz¹ ¿wiry z g³azikami. Mi¹¿szoœæ omawianego poziomu przewa¿nie utrzymuje siê w granicach 10,0–15,0 m, wyj¹tkowo w Leœnikach (otw. 5) osi¹ga 29,0 m. Wysokoœæ stropu waha siê od 84,0 (otw. 2) do 100,2 m n.p.m. (otw. 21).

17 Zlodowacenie Warty

Kompleks osadów zlodowacenia Warty wystêpuje powszechnie w obrêbie obszaru arkusza Su- chowola. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ osi¹ga on w zachodniej czêœci, w rejonie moren czo³owych. Osady zlodowacenia Warty zaliczono do stadia³ów dolnego oraz œrodkowego i górnego nierozdzielonych. Osady stadia³u œrodkowego (lub górnego) tworz¹ wiêksz¹ czêœæ powierzchni omawianego obszaru, jedynie w jego pó³nocno-zachodniej czêœci przykryte s¹ przez utwory zlodowacenia Wis³y i holocenu. Gliny zwa³owe stadia³u dolnego ods³aniaj¹ siê jedynie w krawêdziach doliny Brzozówki. Czêsto poziomy glacjalne zlodowacenia Warty le¿¹ bezpoœrednio na sobie i trudno je rozdzieliæ.

Stadia³ dolny

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe wype³niaj¹ niewielkie, izolowane zbiorniki roz- rzucone po ca³ej powierzchni obszaru. W Leszczanach (otw. 6), gdzie omawiane osady osi¹gaj¹ naj- wiêksz¹ mi¹¿szoœæ — 28,1 m (85,4–117,5 m n.p.m.), w sp¹gu serii le¿y warstwa mu³ków silnie piaszczystych o mi¹¿szoœci 1,2 m, wy¿ej wystêpuj¹ drobno laminowane, drobnoziarniste i py³owate piaski z przewarstwieniami mu³ków, natomiast w stropie wœród piasków drobnoziarnistych pojawiaj¹ siê pojedyncze ziarna œrednie i grube. Wœród minera³ów frakcji ciê¿kiej przewa¿aj¹ amfibole (32,0–38,0%) przy zbli¿onej wartoœci epidotu i granatów (14,0–19,0%). Zawartoœæ CaCO3 maleje ku stropowi od 12,4 do 8,3%. WskaŸnik obtoczenia R osadów stropu warstwy wynosi 1,06. W Chodorówce poziom zastoiskowy tworzy 25,5 m (74,1–99,6 m n.p.m.) mu³ków, natomiast w Zwierzyñcu (otw. 2, 3) — 3,0 m i³ów i i³ów warwowych. Gliny zwa³owe, miejscami piaski i ¿wiry lodowcowe s¹ najstarszymi utworami ods³aniaj¹cymi siê na powierzchni omawianego obszaru. Ukazuj¹ siê one w strefie kra- wêdziowej doliny Brzozówki na wysokoœci 117,0–125,0 m n.p.m. w okolicach Karpowicz, Jatwiezi i Chodorówki. W otworach wiertniczych mi¹¿szoœæ omawianych glin wynosi od 6,2 (otw. 1) do 38,0 m (otw. 5). Opisywane s¹ jako gliny piaszczyste z przewarstwieniami glin silnie piaszczystych, przechodz¹cych w piaski gliniaste z licznymi okruchami ¿wirów i g³azami o œrednicy dochodz¹cej do 0,5 m. W Czerwonce (otw. 11) poziom glacjalny sk³ada siê z warstwy g³azików ze ¿wirami mi¹¿szoœci 6,0 m, na których le¿¹ gliny zwa³owe mi¹¿szoœci 4,0 m oraz ¿wiry z otoczakami mi¹¿szoœci 8,0 m. W innych otworach mi¹¿szoœæ przewarstwieñ ¿wirowo-piaszczystych nie przekracza 2,0 m. We frakcji ¿wirowej w Horodniance (otw. 1) i Leszczanach (otw. 6) przewa¿aj¹ wapienie pó³nocne (51,8%) nad ska- ³ami krystalicznymi (32,0–38,5%) przy zawartoœci ska³ lokalnych 3,3–8,7% (tab. 2). Nieco inny sk³ad frakcji ¿wirowej zaobserwowano w Ho³odolinie (otw. 18), gdzie w stropie warstwy wartoœci s¹ podobne do podanych wy¿ej, natomiast w sp¹gu wapienie pó³nocne (64,0%) wy- raŸniej dominuj¹ nad ska³ami krystalicznymi (30,0%), a ska³y lokalne s¹ nieliczne (1,6%).

18 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe sedymentowane w czasie recesji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Warty nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu, lecz wystêpuj¹ lokalnie, ró¿ni¹c siê budow¹ i wysokoœci¹ po³o¿enia. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ — 19,0 m, osi¹gaj¹ piaski drobnoziarniste w Mikitinie (otw. 19). W Chodorówce (otw. 16) wystêpuje 11-metrowa warstwa piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami, a w Suchowoli (otw. 9) — 5-metrowa piasków drobno- i œrednioziarnistych. Wyso- koœæ stropu omawianych osadów waha siê od 119,3 (otw. 16) do oko³o 150 m n.p.m. w okolicach Ho³odoliny, gdzie osady wodnolodowcowe zinterpretowano na podstawie przekroju geofizycznego (Okrasa, 2001).

Stadia³ œrodkowy + górny

Mu³ki i piaski zastoiskowe stwierdzono w otworach wiertniczych (otw. 2, 8, 10) oraz na powierzchni w strefie krawêdziowej doliny Brzozówki. W Zwierzyñcu (otw. 2) wystêpuj¹ i³y warwowe z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych, mi¹¿szoœci 14,0 m. W Suchowoli, w otworze 8 stwierdzono równie¿ i³y warwowe (19,0 m), natomiast w otworze 10 — mu³ki piaszczyste z przewarstwieniami piasków o mi¹¿szoœci 8,0 m. Na powierzchni, w okolicach Trzyrzecza i Brzozowej wystêpuj¹ przewa¿nie piaski drobnoziarniste i py³owate. W rejonie Chodorówki w krawêdzi ods³aniaj¹ siê piaski drobnoziarniste poziomo warstwowane, natomiast w okolicach Suchowoli i Jatwiezi górn¹ warstwê o mi¹¿szoœci 2–3 m tworz¹ z regu³y piaski drobnoziarniste, a ni¿ej wystêpuj¹ mu³ki piaszczyste lub ilaste z przewarstwieniami i³ów. Gliny zwa³owe tworz¹ wiêksz¹ czêœæ powierzchni obszaru arkusza Suchowola, szczegól- nie na zachodzie i po³udniu. Na obszarach wysoczyznowych mi¹¿szoœæ omawianych glin utrzymuje siê w granicach 10–20 m, lecz czêsto jest trudna do ustalenia, gdy¿ w wielu otworach tworz¹ one jeden kompleks z osadami glacjalnymi stadia³u dolnego. W pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, w pobli¿u pradoliny Biebrzy, mi¹¿szoœæ glin wzrasta prawdopodobnie do oko³o 30 m. Omawiany poziom reprezentuj¹ gliny przewa¿nie silnie piaszczyste, br¹zowe lub szarobr¹zowe, przechodz¹ce w piaski gliniaste ze znaczn¹ iloœci¹ ¿wirów, g³azikami i g³azami o œrednicy dochodz¹cej do 1,8 m. Wœród frakcji ¿wirowej (tab. 2) dominuj¹ wapienie pó³nocne (63,0–65,0%) nad ska³ami krystalicznymi (27,5–29,5%), a ska³y lokalne s¹ nieliczne (2,5–3,0%). Proporcje takie s¹ charakterystyczne dla glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y, co mo¿e ewentualnie sugerowaæ dalszy zasiêg tego zlodowacenia w omawianym rejonie. Gliny zwa³owe miejscami zast¹pione s¹ przez piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe. W Horodniance (otw. 1) poziom glacjalny omawianego zlodowacenia tworzy seria o mi¹¿szoœci 28,5 m, sk³adaj¹ca siê ze ¿wirów z piaskami ró¿noziarnistymi, z przewarstwieniami g³azów i g³azików ze ¿wirami. W wielu miejscach omawiane utwory wystêpuj¹ na powierzchni terenu, niekiedy tworz¹c niewielkie wyniesienia zbudowane z piasków i ¿wirów czêsto zaglinionych lub z wk³adkami glin zwa³owych.

19 ¯wiry, piaski, g³azy i gliny zwa³owe moren czo³owych tworz¹ szereg wzgórz we wschodniej czêœci omawianego obszaru, znacz¹c poszczególne etapy recesji l¹dolodu stadia³u œrodkowego (lub górnego) zlodowacenia Warty. Szczególnie wysokie i rozleg³e wzgórza wystê- puj¹ w okolicach Olszanki i Czerwonki. Ich budowê wewnêtrzn¹ poznano w licznych ods³oniêciach oraz sondach i otworach surowcowych. Obok partii sk³adaj¹cych siê z dobrze przemytych i warstwowanych piasków ró¿no- i drobnoziarnistych, piasków ze ¿wirami i ¿wirów, znajduj¹ siê pakiety nie- wysortowanego grubego materia³u z g³azami oraz znacznej mi¹¿szoœci gliny zwa³owe (otw. 7). Zaburzenia glacitektoniczne zaobserwowano w ods³oniêciu w miejscowoœci Morgi, gdzie piaszczysto-¿wirowe warstwy nachylone s¹ pod k¹tem dochodz¹cym do 80° w kierunku pó³nocnym. Mi¹¿szoœæ osadów czo³owomorenowych w tym rejonie przekracza 25 m. Inn¹ budowê maj¹ wzgórza w po³o¿o- nym bardziej na pó³noc rejonie Grodzisk–Lewki–Pokoœno. W partiach stropowych (2–3 m) przewa- ¿aj¹ ¿wiry z g³azami i g³azikami, natomiast ni¿ej (do 15 m) wystêpuj¹ g³ównie piaski ró¿no- i drobnoziarniste z niewielkimi przewarstwieniami ¿wirów, warstwowane poziomo lub skoœnie. Piaski i mu³ki kemów tworz¹ przewa¿nie niewielkie formy w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza Suchowola. Najczêœciej warstwê stropow¹ form o mi¹¿szoœci 1,5–2,5 m tworz¹ piaski ró¿noziarniste lub ¿wiry z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych, ni¿ej wystêpuj¹ warstwowane poziomo piaski drobnoziarniste, przechodz¹ce ku sp¹gowi w piaski py³owate i mu³ki. Niekiedy mi¹¿szoœæ stropowej warstwy piaszczysto-¿wirowej mo¿e dochodziæ do 4–5 m i pojawiaj¹ siê w niej cienkie przewarstwienia glin zwa³owych. W dolnej warstwie mu³kowo-piaszczystej mog¹ wystê- powaæ wk³adki piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami o mi¹¿szoœci 0,2–0,3 m. Ca³kowita mi¹¿szoœæ osa- dów w najwy¿szych formach mo¿e dochodziæ do 12,0 m. Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren martwego lodu wystêpuj¹ w okolicach Drygi oraz Kiersnówki, tworz¹c zespo³y drobnych form. Stwierdzona mi¹¿szoœæ omawianych osadów przekracza 8,0 m, a s¹dz¹c z wysokoœci wzglêdnej pagórków, mo¿e dochodziæ do 14,0 m. S¹ to piaski ró¿nych frakcji z przewag¹ drobnoziarnistych, licznymi ziarnami ¿wirów i g³azami o wielko- œci do 1,4 m. Czêste s¹ wk³adki i przewarstwienia glin zwa³owych. Miejscami widoczne jest warstwo- wanie o bardzo zró¿nicowanym k¹cie i kierunku nachylenia. Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej wystêpuj¹ najczêœciej w postaci wyd³u¿onych wzgórz po³o¿onych w pobli¿u form negatywnych, bêd¹cych œladem dawnych rynien i dolin wód roztopowych. Najbardziej okaza³e formy wyró¿niono w œrodkowej czêœci omawianego obszaru w okolicach Okopów i Grymiaczek, drobniejsze pagórki wystêpuj¹ na po³udniu w rejonie Brzo- zowej. Mi¹¿szoœæ osadów mo¿e przekraczaæ 15 m. W Okopach po wschodniej stronie rynny subglacjalnej w stropie formy widoczne s¹ piaski ró¿no- i drobnoziarniste o mi¹¿szoœci 1,0–4,0 m. Pod nimi wystêpuj¹ gliny zwa³owe w postaci wk³adek i kieszeni o mi¹¿szoœci 1,0–4,0 m, zaœ zasadni-

20 czo osadami tworz¹cymi formê s¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, przewarstwiane pakietami grubo- okruchowych ¿wirów. Odmienn¹ budowê ma wzgórze po³o¿one po zachodniej stronie rynny, gdzie pod 1–2-metrow¹ warstw¹ piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami i wk³adkami glin zwa³owych wystê- puj¹ piaski drobnoziarniste. W innych formach, w budowie ni¿szej czêœci serii szczelinowej przewa¿aj¹ piaski drobnoziarniste, rzadziej spotykane s¹ piaski ró¿noziarniste i warstwy ¿wirów. Wy¿sz¹ czêœæ serii stanowi kompleks ¿wirowo-piaszczysty z nieregularnymi przewarstwieniami glin zwa³owych w sp³ywach. Piaski i mu³ki zastoiskowe wype³niaj¹ obni¿enia wysoczyzny w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza Suchowola. Mi¹¿szoœæ osadów wynosi 2–8, wyj¹tkowo przekracza 10 m. Przewa¿nie w sp¹gowej czêœci profilu wystêpuj¹ mu³ki i mu³ki piaszczyste szare lub ciemnoszare, natomiast w stropowej — piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami mu³ków. Miejscami maj¹ one charakter osadów wytopiskowych, a w partiach stropowych pojawiaj¹ siê cienkie przewarstwienia glin zwa³owych w sp³ywach. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe nietworz¹ wyraŸnych powierzchni sandrowych, lecz wystêpuj¹ w postaci izolowanych pól, ró¿ni¹c siê znacznie zarówno wysokoœci¹ wystêpowania, jak równie¿ sk³adem i mi¹¿szoœci¹ osadów. Czêsto s¹ œladem przep³ywów w czasie deglacjacji arealnej i wystêpuj¹ w otoczeniu moren martwego lodu i form szczelinowych oraz wzd³u¿ rynien subglacjal- nych. Spotykane s¹ równie¿ na przedpolu moren czo³owych. S¹ to piaski drobnoziarniste z rzadkimi przewarstwieniami piasków ró¿noziarnistych i ¿wirów. Mi¹¿szoœæ osadów przewa¿nie nie przekracza 3,0, wyj¹tkowo dochodzi do 10,0 m. W wielu miejscach, gdzie mi¹¿szoœæ warstwy osadów wodnolodowcowych nie przekracza 2,0 m, wyró¿niono piaski i ¿wiry wodnolodowcowe na glinach zwa³owych.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Osady lodowcowe zlodowacenia Wis³y wyró¿nione zosta³y jedynie na pó³nocnych krañcach omawianego terenu, w okolicach doliny Biebrzy. Okreœlaj¹ one prawdopodobnie maksymalny zasiêg zlodowacenia Wis³y, zaznaczony niewielkimi formami czo³owomorenowymi. Wiêksze rozprzestrzenienie maj¹ osady wodnolodowcowe i rzeczne, po³o¿one wzd³u¿ szlaków przep³ywu wód w poszczególnych etapach recesji l¹dolodu zlodowacenia Wis³y.

Stadia³ œrodkowy

Mu³ki zastoiskowe ods³aniaj¹ siê na powierzchni terenu w okolicach Horodnianki. S¹ to szare mu³ki piaszczyste lub silnie piaszczyste, z drobnymi przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych. Stwierdzona mi¹¿szoœæ omawianych osadów przekracza 8 m.

21 Gliny zwa³owe pozostawione przez l¹dolód stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y tworz¹ niewielkie powierzchnie wysoczyznowe oraz ods³aniaj¹ siê spod osadów wodnolodowcowych tego stadia³u w pó³nocnej czêœci omawianego obszaru. S¹ to gliny najczêœciej silnie piaszczyste, z licznymi g³azikami i przewarstwieniami piasków gliniastych. Maksymalna mi¹¿szoœæ glin wynosi 9,8 m (otw. 1), natomiast w wielu sondach mechanicznych utrzymuje siê w granicach 2,0–4,0 m. Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych tworz¹ formy w okolicach Zwierzyñca i Domurat oraz zaznaczaj¹ siê na powierzchni erozyjnej w Podostrówku. Zbudowane s¹ zazwyczaj z warstwowanych ¿wirów ró¿nej granulacji z przewarstwieniami piasków ró¿noziarnistych oraz licznymi g³azami w sp¹gowej czêœci warstwy, natomiast w œrodkowej i stropowej dominuj¹ piaski ró¿noziarniste z przewarstwieniami ¿wirów oraz g³azikami i g³azami. W niektórych formach ¿wiry z wk³adkami glin zwa³owych tworz¹ jedynie warstwy stropowe (do 2 m), ni¿ej zaœ przewa¿aj¹ piaski ró¿no- i drobnoziarniste. Stwierdzona w ods³oniêciach mi¹¿szoœæ omawianych osadów przekracza 6 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y wystê- puj¹ p³atami w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza Suchowola, na przedpolu moren czo³owych tego stadia³u oraz tworz¹ wy¿szy poziom sandrowy wzd³u¿ dolin Biebrzy i Brzozówki. W pobli¿u moren czo³owych s¹ to piaski ró¿nej granulacji, czêsto gruboziarniste ze ¿wirami w partii stropowej. W mia- rê oddalania siê od czo³a l¹dolodu granulacja osadów wyraŸnie maleje i przewagê uzyskuj¹ piaski drobnoziarniste i py³owate. W ods³oniêciach w okolicy Jatwiezi Ma³ej ods³aniaj¹ siê piaski drobnoziarniste z pojedynczymi ziarnami œrednio- i gruboziarnistych. Mi¹¿szoœæ osadów stwierdzona sonda- mi mechanicznymi przekracza 10 m.

Stadia³ górny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y znacz¹ szlaki odp³ywu wzd³u¿ dolin Biebrzy i Brzozówki. Wystêpuj¹ na powierzchni terenu w brze¿nych partiach dolin, natomiast w centralnych przykryte s¹ przez torfy i piaski rzeczno-peryglacjalne. S¹ to g³ównie piaski drobno- z udzia³em œrednioziarnistych, miejscami py³owate. W pobli¿u wysoczyzny spotykane s¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, miejscami wystêpuj¹ piaski zaglinione. Mi¹¿szoœæ piasków wodnolodowcowych dochodzi do 15 m. Na zachodnim krañcu obszaru arkusza Suchowola, na „wyspie” po³o¿onej miêdzy dolinami Biebrzy i Brzozówki, znajduje siê p³at osadów wodnolodowcowych, gdzie w ods³oniê- ciach widoczna jest 3-metrowa warstwa ¿wirów z piaskami ró¿noziarnistymi i g³azikami. Mo¿liwe, ¿e „wyspa” stanowi powierzchniê erozyjn¹ i zbudowana jest z osadów zlodowacenia Warty. W miarê oddalania siê czo³a l¹dolodu omawianego stadia³u obecnymi dolinami Biebrzy i Brzo- zówki sp³ywa³y wody roztopowe, osadzaj¹c piaski rzeczno-peryglacjalne. S¹todobrze wysortowane piaski drobnoziarniste o mi¹¿szoœci dochodz¹cej do 10 m.

22 b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski zwietrzelinowe (eluwialne) wystêpuj¹ w postaci niewielkich p³atów przykry- waj¹cych gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego (lub górnego) zlodowacenia Warty warstw¹ mi¹¿szoœci 0,7–2,0 m. S¹ to bezstrukturalne piaski ró¿nej granulacji , ze znaczn¹ domieszk¹ frakcji py³owej ze ¿wirami i g³azikami. Czêsto maj¹ przewarstwienia piasków gliniastych lub glin silnie piaszczystych. Piaski i gliny deluwialne fragmentarycznie pokrywaj¹ ³agodne zbocza wysoczyzny morenowej lub wype³niaj¹ lokalne obni¿enia ró¿nej genezy. Mi¹¿szoœæ osadów deluwialnych utrzymuje siê w granicach 2–3 m. Przewa¿nie s¹ to silnie piaszczyste gliny z licznymi ¿wirami i otoczakami, zaglinione lub ze znaczn¹ domieszk¹ py³ów piaski, z przewarstwieniami ¿wirów gliniastych. Osady te powstawa³y od póŸnego glacja³u do dziœ. Piaski eoliczne i piaski eoliczne w wydmach tworzy³y siê w póŸnym plej- stocenie (najstarszy, starszy i m³odszy dryas) oraz w holocenie przed atlantyckim optimum klimatycz- nym. Wydmami pokryte zosta³y obszary sandrów zlodowacenia Wis³y po obu stronach doliny Biebrzy oraz fragmentarycznie pokrywy piasków wodnolodowcowych zlodowacenia Warty w œrod- kowej czêœci omawianego obszaru. Wydmy tworz¹ formy wa³owe i paraboliczne, otoczone przez pola piasków przewianych. Zbudowane s¹ g³ównie z piasków drobno- z domieszk¹ œrednioziarnistych, z przewarstwieniami piasków œrednioziarnistych z pojedynczymi ziarnami grubymi. Mi¹¿szoœæ tych utworów jest uzale¿niona od wysokoœci wzglêdnej wydmy i dochodzi do 20 m.

c. Holocen

Namu³y piaszczyste wype³niaj¹ niewielkie obni¿enia na wysoczyŸnie oraz wystêpuj¹ w pobli¿u niewielkich cieków. S¹ to piaski g³ównie drobnoziarniste ze znaczn¹ domieszk¹ frakcji py³owej, oraz z niewielk¹ domieszk¹ substancji organicznej i wk³adkami mu³ków. Wiêksze rozprzestrzenienie maj¹ namu³y torfiaste, wystêpuj¹ce w dolinach ma³ych cie- ków oraz w brze¿nych strefach dolin Biebrzy i Brzozówki. Namu³y torfiaste to silnie piaszczyste torfy z przewarstwieniami mu³ków i piasków drobnoziarnistych. Mi¹¿szoœæ obu rodzajów namu³ów utrzymuje siê w granicach 0,5–2,5 m. Na obszarach wystêpowania namu³ów piaszczystych i torfiastych, mimo ¿e ich mi¹¿szoœæ przewa¿nie nie przekracza 2,0 m, nie wyró¿niono utworów podœcielaj¹cych. Spowodowane to jest trudno- œci¹ precyzyjnego okreœlenia mi¹¿szoœci namu³ów oraz rodzaju utworów pod³o¿a w warunkach wysokiego poziomu wód gruntowych. Torfy zajmuj¹ rozleg³e obszary w dolinie Biebrzy oraz ³¹cz¹cej siê z ni¹ dolinie Brzozówki. Mi¹¿szoœæ torfów w dolinie Brzozówki utrzymuje siê z regu³y w granicach 0,5–1,5 m, natomiast w dolinie Biebrzy miejscami przekracza 4,0 m. Dominuj¹ torfy turzycowe, a tylko w pobli¿u koryt rzecz-

23 nych spotykane s¹ torfy trzcinowe (Oœwit, 1991). Pod torfami lub gniazdowo wœród torfów spotykane s¹ gytie detrytusowe lub glonowe i ilaste (¯urek, 1975). Mi¹¿szoœæ gytii nie przekracza 1,2 m. Pocz¹tek akumulacji torfów w izolowanych zbiornikach nast¹pi³ w póŸnym glacjale, natomiast zasadniczy etap rozwoju torfowisk rozpocz¹³ siê na prze³omie okresu atlantyckiego i subborealnego (¯urek, 1991).

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Analizuj¹c rzeŸbê powierzchni stropowej utworów podczwartorzêdowych na obszarze arkusza Suchowola, mo¿na wyró¿niæ dwa obszary o wyraŸnie odmiennym charakterze. W rejonie pó³nocnym omawian¹ powierzchniê tworz¹ ska³y kredowe, po³o¿one na wysokoœci oko³o 108–110 m p.p.m., natomiast na po³udniu pod utworami czwartorzêdu le¿¹ osady paleogenu, których wysokoœæ stropu waha siê od 10,8 m p.p.m do ponad 30,0 m n.p.m (tabl. III). Granicê omawianych obszarów stanowi uskok przypuszczalny o przebiegu SWW–NNE, zinter- pretowany na podstawie opracowania Granicznego i innych (1995). Uskok ten jest po³udniow¹ kra- wêdzi¹ rowu tektonicznego, którego brzeg pó³nocny znajduje siê na obszarze s¹siedniego arkusza Sztabin (Kacprzak, Lisicki, 2000). Zgodnie z interpretacj¹ utworów czwartorzêdowych (przekrój geologiczny A–B), tektonicznie obni¿one zosta³y równie¿ osady zlodowaceñ najstarszych i po³udniowopolskich, a zrzut dochodzi do 80 m. Rów tektoniczny powsta³ zapewne w kilku etapach, zwi¹zanych z ma³opolsk¹ i kujawsk¹ faz¹ tektoniczn¹, a ostateczne uformowanie nast¹pi³o w fazie mazowieckiej (Baraniecka, 1981). W rejonie po³udniowym rzeŸba stropu osadów paleogenu jest wynikiem egzaracyjnej i glacitek- tonicznej dzia³alnoœci l¹dolodu, a jej obraz przedstawiony na szkicu jest znacznie uproszczony ze wzglêdu na ma³¹ liczbê g³êbokich otworów i przekrojów geofizycznych. Kolejne nasuniêcia l¹dolodu deformowa³y i niszczy³y osady starsze, o czym œwiadczy obecnoœæ kier w poszczególnych poziomach lodowcowych. W osadach zlodowacenia Warty, wystêpuj¹cych na powierzchni terenu, widoczne s¹ zaburzenia glacitektoniczne w morenach czo³owych, które miejscami maj¹ charakter spiêtrzony (ods³oniêcia na po³udnie od miejscowoœci Czerwonka).

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Schemat rozwoju budowy geologicznej zosta³ przedstawiony w tabeli 3. Najstarszymi utworami poznanymi na obszarze arkusza Suchowola s¹ akumulowane w morzu kreda pisz¹ca i margle kredy górnej (kampanu).

24 Tabela 3 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Pododdzia³ Piêtro Podpiêtro Torfy — Q th Akumulacja bagienna Gytie — Q gy h Namu³y torfiaste — Q nht Akumulacja organiczna i mineralno-organiczna w zag³êbieniach po martwym lodzieiwdo- Holocen Namu³y piaszczyste — Q linach rzecznych nhp Piaski eoliczne — e pQ Przewiewanie piasków

Piaski eoliczne w wydmach — e Q w p Przewiewanie piasków, formowanie wydm Piaski i gliny deluwialne — dQ Zmywanie osadów i gromadzenie ich u pod- pg nó¿y zboczy Piaski zwietrzelinowe (eluwialne) — z pQ Denudacja na wysoczyŸnie Piaski rzeczno-peryglacjalne —f-pgQ B3 Erozja i akumulacja rzeczna w klimacie p p4 peryglacjalnym fg B3 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa

Stadia³ górny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q p¿ p4 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B2 Erozja i akumulacja wodnolodowcowa p¿ p4 Postój l¹dolodu w strefie maksymalnego zasiêgu Piaski, ¿wiry i g³azy moren czo³owych — gc Q B2 Akumulacja u czo³a l¹dolodu Wis³y p¿g³ p4 Zlodowacenia Zlodowacenie pó³nocnopolskie Gliny zwa³owe — gQ B2 Akumulacja lodowcowa gzw p4

Stadia³ œrodkowy Mu³ki zastoiskowe — b Q B2 Akumulacja w transgresywnym zbiorniku m p4 zastoiskowym Interglacja³ Denudacja eemski Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W2+3 Akumulacja wodnolodowcowa wœród i na p¿ p3 bry³ach martwego lodu Piaski i mu³ki zastoiskowe — b Q W2+3 Akumulacja w recesyjnych zbiornikach zasto- pm p3 iskowych Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — gs Q W2+3 Akumulacja w szczelinach lodowcowych p¿ p3 Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren martwego lodu Akumulacja miêdzy bry³ami martwego lodu — gm Q W2+3 p¿ p3 Piaski i mu³ki kemów — k Q W2+3 Akumulacja w przetainach pm p3 Rozpad l¹dolodu na p³aty l¹dolodu stagnuj¹cego ¯wiry, piaski, g³azy i gliny zwa³owe moren czo³owych Akumulacja u czo³a l¹dolodu w czasie recesyj- — gc Q W2+3 nych postojów ¿p p3 Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe — g Q W2+3 Akumulacja lodowcowa p¿ p3 g W2+3

Stadia³ œrodkowyGliny + górny zwa³owe — Q gzw p3 Egzaracja Mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q W2+3 Akumulacja zastoiskowa mp p3 fg W1 Zlodowacenie Warty Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em p¿ p3 topniej¹cego l¹dolodu Erozja przez wody lodowcowe

C zwartorzêd Gliny zwa³owe, miejscami piaski i ¿wiry lodowcowe Akumulacja lodowcowa g W1 — Q 3 P lejstocen gzw p Egzaracja Stadia³ dolny Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — b Q W1 Akumulacja w transgresywnych zbiornikach pmi p3 zastoiskowych fg O3 Zlodowacenia œrodkowopolskie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em p¿ p3 topniej¹cego l¹dolodu Erozja wodnolodowcowa

Odry Gliny zwa³owe, miejscami piaski i ¿wiry lodowcowe Akumulacja lodowcowa g O3 — Q 3 Stadia³ górny Zlodowacenie gzw p Egzaracja

25 cd. tabeli 3

Inter- f O1– 3 Piaski rzeczne — Q 3 Erozja i akumulacja rzeczna stadia³ p p Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q O1 Akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em p¿ p3 topniej¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe, miejscami z przewarstwieniami Akumulacja lodowcowa Odry mu³ków i piasków zastoiskowych — gQ O1 gzw p3

Zlodowacenie Egzaracja Zlodowacenia œrodkowopolskie Stadia³ dolny Piaski zastoiskowe — b Q O1 p p3 Akumulacja zastoiskowa

Sanu 2 Denudacja Zlodowacenie Stadia³ górny

Mu³ki i piaski jeziorne, miejscami z przewarstwieniami torfów — li Q S1– 3 Akumulacja jeziorna, miejscami bagienna mp p2 f S1– 3 Erozja i akumulacja rzeczna Interstadia³ Piaski rzeczne — Q p p2 Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe — b Q S1 Akumulacja zastoiskowa Zlodowacenie Sanu 1 mpi p2 g S3 Akumulacja lodowcowa

Stadia³ dolny Gliny zwa³owe — Q gzw p2 Egzaracja Piaski wodnolodowcowe — fg Q N3 Akumulacja wodnolodowcowa p p2 Erozja przez wody lodowcowe Gliny zwa³owe — g Q N3 Akumulacja lodowcowa Stadia³ górny gzw p2 Egzaracja Plejstocen Zlodowacenia po³udniowopolskie Nidy Gliny zwa³owe — g Q N1 Akumulacja lodowcowa gzw p2

Zlodowacenie Egzaracja N1 Stadia³ dolny Piaski i mu³ki zastoiskowe — bQ pm p2 Akumulacja zastoiskowa Cz w ar torzêd

Gliny zwa³owe — g Q A3 Akumulacja lodowcowa gzw p1

Stadia³ górny Egzaracja

Narwi Gliny zwa³owe — g A1 Akumulacja lodowcowa

najstarsze Q gzw p1 Zlodowacenie Zlodowacenia

Stadia³ dolny Egzaracja

Mu³ki, i³y i piaski — m E–Ol Eocen – – oligocen

Akumulacja morska Paleocen dolny Margle, piaskowce i opoki — me Pc1 Paleogen Paleocen

Kampan Kreda pisz¹ca i margle — kpCrcp Kreda górna Kreda

Na prze³omie kredy i paleogenu morze uleg³o sp³yceniu, co w paleocenie odzwierciedli³o siê przewag¹ terygenicznej akumulacji morskiej (margle, piaskowce i opoki). W eocenie, w g³êbszej, oddalonej od brzegu strefie zbiornika szelfowego powstawa³y piaski i mu³ki. W oligocenie, w warunkach sp³ycaj¹cego siê zbiornika morskiego, akumulowane by³y mu³ki, i³y i piaski glaukonitowe. Prawdopodobnie na prze³omie neogenu i czwartorzêdu mia³y miejsce pionowe ruchy skorupy ziemskiej, zwi¹zane z ma³opolsk¹ faz¹ tektoniczn¹. By³ to pierwszy etap tworzenia siê rowu tektonicznego Kotliny Biebrzañskiej.

26 W czasie zlodowaceñ najstarszych l¹dolód dwukrotnie wkracza³ na omawiany obszar, pozosta- wiaj¹c gliny zwa³owe ró¿ni¹ce siê sk³adem petrograficznym frakcji ¿wirowej. W okresie zlodowaceñ po³udniowopolskich w obrêbie rowu tektonicznego w dalszym ci¹gu za- znacza³y siê ruchy obni¿aj¹ce, o czym œwiadczy ni¿sze po³o¿enie poziomów glin zwa³owych oraz akumulacja osadów jeziornych i zastoiskowych w tym rejonie. Nasuniêcie l¹dolodu zlodowacenia Nidy poprzedzone by³o akumulacj¹ osadów zastoiskowych, na których spoczywa mi¹¿szy poziom glin zwa³owych, reprezentuj¹cy prawdopodobnie dwa stadia³y tego zlodowacenia. Recesji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Nidy towarzyszy³a akumulacja osadów wodnolodowcowych. Osady zlodowacenia Sanu 1 zachowa³y siê jedynie w obrêbie rowu tektonicznego. Reprezento- wany jest tam poziom glacjalny starszego stadia³u tego zlodowacenia, osady zastoiskowe utworzone w czasie jego recesji oraz rzeczne i jeziorne utwory interstadialne. W interstadialnym zbiorniku jezior- nym trwa³a akumulacja mineralno-organiczna. Okolice jeziora porasta³y lasy g³ównie klimatu borealnego, rzadziej umiarkowanego. Na obszarze arkusza Suchowola brak utworów stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1 i zlodowacenia Sanu 2. Prawdopodobnie zosta³y one zniszczone w wyniku procesów erozyjnych i egzaracyjnych w czasie transgresji stadia³u dolnego zlodowacenia Odry. L¹dolód tego stadia³u charakteryzowa³ siê du¿¹ dynamik¹, niszczy³ pod³o¿e i wyorywa³ kry osadów starszych, które obecnie spotykane s¹ w postaci porwaków wœród osadów lodowcowych tego stadia³u. W czasie jego recesji powsta³ ci¹g³y poziom piasków i ¿wirów wodnolodowcowych o malej¹cej œrednicy ziarn w miarê oddalania siê czo³a l¹dolodu. Mi¹¿szy i pokrywaj¹cy ca³y obszar arkusza poziom glin zwa³owych œwiadczy o obecnoœci l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Odry. W czasie jego recesji akumulowa³y osady wodnolodowcowe, g³ównie w rejonie pó³nocnym omawianego obszaru. W okresie zlodowacenia Warty l¹dolód pozostawi³ na obszarze arkusza Suchowola osady lodowcowe, zastoiskowe i wodnolodowcowe. Ostatnie nasuniêcie l¹dolodu, który pokry³ ca³y omawiany obszar, mia³o miejsce w czasie stadia³u œrodkowego (lub górnego) zlodowacenia Warty. Pozosta³ po nim poziom glacjalny, zbudowany g³ównie z glin zwa³owych. Deglacjacja obszaru w tym okresie mia³a charakter z³o¿ony. Ci¹gi moren czo³owych znacz¹ recesyjne postoje l¹dolodu, natomiast szereg form martwego lodu œwiadczy o czêœciowo arealnym charakterze deglacjacji. Osady wodnolodowcowe pocz¹tkowo powstawa³y lokalnie w okolicach moren czo³owych, nastêpnie znaczy³y szlaki odp³ywu w czasie deglacjacji arealnej. Osadów interglacja³u eemskiego nie stwierdzono. By³ to okres dzia³ania procesów denudacji. L¹dolód stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y prawdopodobnie dotar³ tylko do pó³nocnych rejonów omawianego obszaru, nieznacznie przekraczaj¹c dolinê Biebrzy. Pozostawi³ po sobie cienki poziom glacjalny, niewielkie moreny czo³owe oraz osady wodnolodowcowe i zastoiskowe.

27 Maksymalny zasiêg l¹dolodu stadia³u górnego przebiega na pó³noc od omawianego obszaru arkusza (Kacprzak, Lisicki, 2000). Wyp³ywaj¹ce z l¹dolodu wody roztopowe p³ynê³y g³ównie na po³udniowy zachód, tworz¹c pradolinê póŸniejszej Biebrzy, czêœciowo p³ynê³y równie¿ na po³udnie obecn¹ dolin¹ Brzozówki. W okresie, gdy czo³o ¿ywego l¹dolodu znajdowa³o siê znacznie dalej na pó³nocy, sp³ywaj¹ce wody roztopowe by³y zbierane przez pradolinê Biebrzy oraz dolinê Brzozówki i tworzy³y siê osady rzeczno-peryglacjalne ze szcz¹tkami roœlin. Powstanie kotlinowatego obni¿enia Biebrzy œrodkowej w rejonie po³¹czenia dolin Biebrzy i Brzo- zówki nale¿y prawdopodobnie wi¹zaæ z boczn¹ erozj¹ termiczn¹, spowodowan¹ istnieniem naledzi w warunkach klimatu peryglacjalnego. Zasadnicz¹ przyczyn¹ rozpoczêcia procesu zatorfienia by³o zmniejszenie przep³ywu wód powierzchniowych na skutek pog³êbienia doliny Niemna, który skiero- wa³ siê do Morza Ba³tyckiego krótsz¹ drog¹ (¯urek, 1991). Pocz¹tek akumulacji torfów w pradolinie Biebrzy zwi¹zany by³ z cieplejszymi okresami póŸ- nego glacja³u (bflling, allerfd). Na etapie wstêpnym, trwaj¹cym od schy³ku plejstocenu do koñca okresu atlantyckiego, procesy torfotwórcze zachodzi³y w ograniczonym zakresie w izolowanych zag³êbieniach. Znaczna zmiana warunków klimatycznych na prze³omie okresu atlantyckiego i subborealnego spowodowa³a przyspieszenie tego procesu (Oœwit, 1991). Prze³om plejstocenu i holocenu by³ okresem wzmo¿onych procesów wietrzeniowych na wysoczyŸnie i niszcz¹cej dzia³alnoœci wód powierzchniowych. Miejscami w pobli¿u stoków by³y gromadzone osady deluwialne. W tym czasie rozpocz¹³ siê proces tworzenia wydm i równin piasków przewianych, zwi¹zany z osuszaniem klimatu i ubo¿eniem szaty roœlinnej. W holocenie dolinki i zag³êbienia bezodp³ywowe by³y wype³niane przez namu³y. Trwa³y w dalszym ci¹gu procesy wydmotwórcze, w pradolinie tworzy³y siê torfy i kszta³towa³o siê meandruj¹ce koryto Biebrzy.

IV. PODSUMOWANIE

Szczegó³owe badania kartograficzne w powi¹zaniu z wykonanymi otworami badawczymi, badaniami geofizycznymi oraz wielokierunkowymi badaniami laboratoryjnymi, pozwoli³y na przedsta- wienie budowy geologicznej i stratygrafii osadów czwartorzêdu oraz ich bezpoœredniego pod³o¿a w sposób znacznie modyfikuj¹cy wczeœniejsze pogl¹dy w tym zakresie. Na podstawie otworów kartograficznych, analizy paleogeograficznej oraz analizy zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych, z du¿ym prawdopodobieñstwem wyznaczono strefê uskokow¹ w osadach starszego plejstocenu i w ska³ach je podœcielaj¹cych. Biegnie ona na po³udnie od pradoliny Biebrzy i wyznacza po³udniow¹ kopaln¹ krawêdŸ rowu tektonicznego.

28 Budowa geologiczna i rzeŸba powierzchni utworów podczwartorzêdowych na po³udnie od uskoku przedstawiona zosta³a w sposób orientacyjny i mo¿e ulec zmianie w miarê uzyskiwania nowych materia³ów wiertniczych. Wyniki badañ petrograficznych glin zwa³owych i ekspertyzy palinologicznej pozwoli³y na wy- ró¿nienie utworów szeœciu zlodowaceñ i reprezentuj¹cych je 11 poziomów glacjalnych przedzielo- nych osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi oraz rzecznymi i jeziornymi. Na podstawie badañ palinologicznych osady jeziorne zaliczono do interstadia³u w obrêbie zlodowacenia Sanu 1, aczkolwiek dalsze badania tego poziomu mog¹ zmieniæ jego pozycjê stratygraficzn¹. Analiza materia³ów terenowych pozwoli³a na okreœlenie genezy i budowy geologicznej szeregu form zwi¹zanych z frontaln¹ i arealn¹ deglacjacj¹ stadia³u œrodkowego (lub górnego) zlodowacenia Warty. Wyznaczono równie¿ prawdopodobny maksymalny zasiêg stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y, lecz w œwietle badañ petrograficznych glin zwa³owych kwestia ta budzi w¹tpliwoœci i wymaga dalszych badañ.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Przedsiêbiorstwie Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego POLGEOL SA w Warszawie w Warszawie

Warszawa, 2003

LITERATURA

Baraniecka M. D., 1981 — The Ma³opolska, Kujawska and Mazowiecka phases treated as tectonic phases in Quaternary of Poland. W: Wspó³czesne i neotektoniczne ruchy skorupy ziemskiej w Polsce: 183–193. Ossolineum, Wroc³aw. B e r A . , 1972a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Sokó³ka, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. B e r A . , 1972b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Sokó³ka, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. B e r A . , 1972c — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Sejny i Sokó³ka. Inst. Geol., Warszawa. B e r A . , 1974 — Czwartorzêd Pojezierza Suwalskiego. Z badañ czwartorzêdu w Polsce. 15. Biul. Inst. Geol., 269. B e r A . , 1981 — Z zagadnieñ geologii czwartorzêdu Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego. Z badañ czwartorzêdu w Polsce. 23. Biul. Inst. Geol., 321. B e r A . , 2000 — Plejstocen Polski pó³nocno-wschodniej w nawi¹zaniu do g³êbszego pod³o¿a i obszarów s¹siednich. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 170, 89. Banaszuk H., 1990 — Geomorfologia po³udniowej czêœci Kotliny Biebrzañskiej. Pr. i Stud. Geogr. UW,2. Banaszuk H., 1998 — Zasiêgi i przebieg zlodowaceñ Wis³y i Warty w pó³nocno-wschodniej Polsce w œwietle now- szych danych. Mat. 6. Zjazdu Geomorf. Pol.: G³ówne kierunki badañ geomorfologicznych w Polsce — stan aktualny i perspektywy. 1. UMCS, Lublin.

29 Banaszuk H., Stañska-Prószyñska W., Prószyñski M., 1994 — O paleogeografii zlodowacenia Wis³y na obszarze Polski pó³nocno-wschodniej i odp³ywie wód roztopowych pradolin¹ Biebrzy w œwietle badañ ter- moluminescencyjnych. Prz. Geogr., 66, 1–2. Fedorowicz S., Laskowski K., Lindner L., 1995 — O mo¿liwoœci dalszego zasiêgu zlodowacenia Wis³y w œwietle datowañ TL osadów lodowcowych w pó³nocnej czêœci Wysoczyzny Bia³ostockiej. Prz. Geol., 43, 11. Gawor-Biedowa E., 2002 — Wykonanie badañ mikropaleontologicznych 4 próbek z arkusza Suchowola z otwo- rów Leszczany i Horodnianka. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Graniczny M., Doktór S., Kucharski R., 1995 — Sprawozdanie z opracowania mapy elementów strukturalnych Polski w skalach 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Halicki B., 1935 — O zasiêgu zlodowacenia w Polsce pó³nocno-wschodniej. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 41. Halicki B., 1950 — Z zagadnieñ stratygrafii plejstocenu na Ni¿u Europejskim. Acta Geol. Pol., 1,2. Iwañczuk J., 2002 — Badania petrograficzno-litologiczne osadów czwartorzêdowych dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Suchowola. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jañczyk-Kopikowa Z., 2002 — Wyniki analizy py³kowej (palinologicznej) z profili wiertniczych Horodnianka i Leszczany dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Suchowola. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kacprzak L., Lisicki S., 2000 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sztabin (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Krzywicki T., 1999 — Maksymalny zasiêg l¹dolodu zlodowacenia Wis³y w pó³nocno-wschodniej Polsce i obszarach przyleg³ych (praca doktorska). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S., 1996 — Plejstocen Pojezierza Mr¹gowskiego (praca doktorska). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kwart. Geol., 41,3. Lisicki S., 1998 — Nowa interpretacja stratygrafii plejstocenu w wybranych profilach Polski pó³nocno-wschodniej. Mat. 5. Konf.: Stratygrafia plejstocenu Polski. Nowe jednostki stratygraficzne Pojezierza Mazurskiego. Iznota. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Nowicki A. J., 1969 — Osady kenozoiczne pó³nocno-wschodniego Podlasia. Z badañ czwartorzêdu w Polsce. 12. Biul. Inst. Geol., 220. Okrasa T., 2001 — Dokumentacja badañ elektrooporowych dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Suchowola. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Oœwit J., 1991 — Budowa, geneza i rozwój torfowisk pradolinnych Biebrzy. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 372. Pietkiewicz S., 1950 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bia³ystok, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. S³odkowska B., 2002 — Wyniki badañ palinologicznych próbek osadów trzeciorzêdowych z otworu wiertniczego Ho³odolina dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Suchowola. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Winter H., 1999 — Opracowanie dotycz¹ce wyników analizy palinologicznej próbek z wiercenia Czarnucha, Domu- raty i Cisów dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Sztabin. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. ¯urek S., 1975 — Geneza zabagnienia Pradoliny Biebrzy. Dok. Geogr., 6. Pr. Geogr., 16.

30 ¯urek S., 1983 — Charakterystyka geomorfologiczna basenu Œrodkowej Biebrzy. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 255. ¯urek S., 1990 — Zwi¹zek procesu zatorfienia z elementami œrodowiska przyrodniczego wschodniej Polski. Rocz. Nauk Roln. PAN, ser. D, 220. ¯urek S., 1991 — Geomorfologia Pradoliny Biebrzy. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 372.

31 Tablica I Grodziska Zag³êbienia deflacyjne Piaskownie-¿wirownie Strefa agradacji Wydmy Równiny piasków przewianych Dna dolin rzecznych M³ode rozciêcia erozyjne Opracowa³: I. KOZ£OWSKI D³ugie stoki Równiny torfowe Formy denudacyjne Formy utworzone przez roœlinnoœæ Formy antropogeniczne Formy eoliczne Formy rzeczne P¯ Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 o o Skala 1:100 000 Ark. Suchowola (224) SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 akumulacyjne spiêtrzone (moreny wyciœniêcia) ni¿sze wy¿sze Wysoczyzna morenowa falista (wysokoœci wzglêdne 2–5 m, nachylenie oko³o 5 ) Szlaki sandrowe: Wysoczyzna morenowa p³aska (wysokoœci wzglêdne do 2 m, nachylenie do 2 ) Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie Rynny wykorzystane przez rzeki i czêœciowo przez nie przekszta³cone Równiny erozyjne wód roztopowych Kemy Równiny wodnolodowcowe Równiny zastoiskowe Formy akumulacji szczelinowej Moreny czo³owe: Moreny martwego lodu Formy utworzone w strefie martwego lodu Formy lodowcowe Formy wodnolodowcowe o o 53 30’ 53 40’ o o 23 15’ 23 15’ P¯ Kizielany P¯ Leszczany P¯ Domuraty P¯ SUCHOWOLA

012345km Biebrza Czarniewo

Brzozowa

k w

ó z o o

z o r B 23 00’ 23 00’ o o 53 40’ 53 30’ Tablica II Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Suchowola (224)

ZESTAWIENIE OTWORÓW BADAWCZYCH DLA SMGP (KARTOGRAFICZNYCH)

Otwór 18 m n.p.m. Otwór 6 Ho³odolina Leszczany 166,0 m n.p.m. 170 162,0 m n.p.m.

160

150

Otwór 1 140 Horodnianka 125,0 m n.p.m. 130

120

110

100

-10

-20

ZNAKI PETROGRAFICZNE -30

Gliny zwa³owe -40

¯wiry -50

Piaski -60

Piaski ze ¿wirami -70

I³y -80

Mu³ki -90

Kreda pisz¹ca -100 Margle -110

-120 Uwaga:pozosta³e znaki konwencjonalne jak na mapie geologicznej

Opracowa³: I. KOZ£OWSKI Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 23o 15’ 23o 15’ Tablica III o o 53 53 Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 40’ A Domuraty 40’ Pc1 Ark. Suchowola (224)

1 Czarniewo SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY Crcp -109,8

Skala 1:100 000

EOCEN- Mu³ki, i³y i piaski Biebrza OLIGOCEN E-Ol Cr PALEOGEN cp Margle, piaskowce i opoki PALEOCEN PALEOCEN Pc1 DOLNY

KREDA Cr Kreda pisz¹ca i margle KAMPAN KREDA GÓRNA cp 5

Q<63,0 Granice geologiczne Leszczany 6 Uskoki przypuszczalne Crcp -108,3 Brzozówka -20 Izohipsy stropu utworów podczwartorzêdowych w m n.p.m.

6 Wybrane otwory wiertnicze z numeracj¹ wed³ug mapy geologicznej (symbol oznacza wiek: Crcp — kampan, E — eocen, Crcp -108,3 E-Ol — eocen-oligocen; liczba — wysokoœæ stropu utworów starszych od czwartorzêdu lub rzêdn¹ zakoñczenia otworu w osadach SUCHOWOLA 11 czwartorzêdowych, w m n.p.m.) Q<71,0 B A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej

18 Opracowa³: I. KOZ£OWSKI

E -10,8

15 16

E-Ol 16,0 E-Ol 15,3

E-Ol

19 E-Ol 13,0 Kizielany Brzozowa

53o 23 53o 30’ B Q<160,0 30’ 23o 15’ 23o 15’

012345km Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005