PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY IWO KOZ£OWSKI G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski pó³nocno-wschodniej i wschodniej — S. LISICKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Suchowola (224) (z 3 tab. i 3 tabl.) Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej WARSZAWA 2005 Autor: Iwo KOZ£OWSKI Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA ul. Berezyñska 39, 03–908 Warszawa Redakcja merytoryczna: El¿bieta GRUSZCZYÑSKA Pañstwowy Instytut Geologiczny ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS ISBN 83-7372-780-9 © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2005 Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K 2 SPIS TREŒCI I. Wstêp ..........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ..........................................7 III. Budowa geologiczna ..................................................9 A. Stratygrafia .....................................................9 1. Kreda .......................................................9 a. Kreda górna..................................................9 Kampan ...................................................9 2. Paleogen ....................................................10 a. Paleocen ...................................................10 Paleocen dolny...............................................10 b. Eocen–oligocen ...............................................10 3. Czwartorzêd ..................................................10 a. Plejstocen ..................................................11 Zlodowacenia najstarsze ..........................................11 Zlodowacenie Narwi ..........................................11 Stadia³ dolny ............................................11 Stadia³ górny ............................................13 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................13 Zlodowacenie Nidy ..........................................13 Stadia³ dolny ............................................13 Stadia³ górny ............................................14 Zlodowacenie Sanu 1 .........................................14 Stadia³ dolny ............................................14 Interstadia³ .............................................15 3 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................16 Zlodowacenie Odry ..........................................16 Stadia³ dolny ............................................16 Interstadia³ .............................................17 Stadia³ górny ............................................17 Zlodowacenie Warty ..........................................18 Stadia³ dolny ............................................18 Stadia³ œrodkowy + górny .....................................19 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................21 Zlodowacenie Wis³y ..........................................21 Stadia³ œrodkowy ..........................................21 Stadia³ górny ............................................22 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................23 c. Holocen ...................................................23 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu .....................................24 C. Rozwój budowy geologicznej ...........................................24 IV. Podsumowanie ....................................................28 Literatura ......................................................29 SPIS TABLIC Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) Tablica III — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 4 I. WSTÊP Obszar arkusza Suchowola, o powierzchni 307 km2, okreœlaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geogra- ficzne: 23°00’–23°15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°30’–53°40’szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Obszar arkusza wchodzi w sk³ad makroregionu Nizina Pó³nocnopodlaska. Pó³nocno-zachod- nia czêœæ omawianego obszaru jest fragmentem Kotliny Biebrzañskiej, œrodkowa nale¿y do Wysoczyzny Bia³ostockiej, natomiast wschodnia — do Wzgórz Sokólskich (Kondracki, 2002). Zgodnie z aktualnym podzia³em administracyjnym obszar arkusza znajduje siê w województwie podlaskim, g³ównie w powie- cie sokólskim (gminy: Suchowola, Korycin, Janów i D¹browa Bia³ostocka). Pó³nocno-zachodni fragment nale¿y do powiatu augustowskiego (gmina Sztabin), natomiast po³udniowo-zachodni — do powiatu monieckiego (gmina Jaæwi³y). W granicach obszaru dominuj¹ u¿ytki zielone oraz grunty orne tworz¹ce mozaikê z niewielkimi kompleksami leœnymi. Z wystêpuj¹cych w strefie powierzchniowej surowców mineralnych na potrzeby lokalne eksploatowane s¹ ¿wiry, pospó³ki i piaski, wykorzystywane w budownictwie i do naprawy dróg. Niniejszy arkusz Szczegó³owej mapy geologicznej Polski wykonany zosta³ na podstawie pro- jektu badañ geologicznych, zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Natural- nych i Leœnictwa decyzj¹ numer KOK/13/98. W trakcie prac kartograficznych opisano 955 sond rêcznych o g³êbokoœci 2,0–4,0 m, 187 sond mechanicznych o g³êbokoœci 4,0–12,0 m oraz 165 ods³oniêæ naturalnych. Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych przedstawia tabela 1. Do opracowania mapy powierzchniowej wykorzystano dane z 90 p³ytkich otworów wiertni- czych i sond z archiwalnych dokumentacji surowcowych oraz 20 otworów hydrogeologicznych (stu- dziennych). W celu lepszego rozpoznania budowy geologicznej obszaru arkusza wykonano trzy otwory kartograficzne (otw. 1 — Horodnianka, otw. 6 — Leszczany i otw. 18 — Ho³odolina) o ³¹cznej g³êbokoœci 696,0 m. Osi¹gniêto w nich utwory kredy i eocenu. £¹czna iloœæ punktów dokumentacyj- nych wynosi 1420, œrednio 4,6 punktu na km2. 5 Osady z otworów kartograficznych (174 próbki) poddano szczegó³owym badaniom litologicz- no-petrograficznym (Iwañczuk, 2002). Zakres badañ obejmowa³ analizy: uziarnienia, petrograficzn¹ ¿wirów frakcji 5–10 mm, mineralogiczn¹ frakcji ciê¿kiej, obtoczenia ziarn kwarcu frakcji 0,5–1,0 mm oraz zawartoœci CaCO3. Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych zakoñczonych w utworach czwartorzêdowych Numer Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Rodzaj (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie wed³ug geologicznej notatnika terenowego 1 145 sm Podhorodnianka 116,0 10,0 2 160 sm Podhorodnianka 127,5 8,0 3 146 sm Podhorodnianka 118,0 10,0 4 144 sm Podhorodnianka 135,0 10,0 5 161 sm Rutkowszczyzna 130,0 10,0 6 143 sm Rutkowszczyzna 126,0 10,0 7 142 sm Ostrówek 133,0 10,0 8 156 sm Grymiaczki 145,0 10,0 9 141 od Grymiaczki 156,0 10,0 10 11 sm Leœniki 155,0 4,0 11 164 sm Leœniki 153,0 5,0 12 140 od Laudañszczyzna 155,0 10,0 13 578 od Leszczany 160,0 4,0 14 139 sm Pokoœno 156,0 10,0 15 138 sm Pokoœno 168,0 10,0 16 137 sm Czerwonka 177,0 10,0 17 169 sm Czerwonka 170,0 10,0 18 170 sm Czerwonka 170,0 10,0 19 105 sm Morgi 166,0 10,0 20 104 sm Morgi 170,0 10,0 21 677 od Olszanka 172,0 5,0 22 106 sm Ho³odolina 171,0 10,0 23 109 sm Kisielowszczyzna 164,0 4,0 24 100 sm Tablewo 167,0 4,0 sm — sonda mechaniczna, od — ods³oniêcie Z otworów kartograficznych pobrano cztery próbki osadów pod³o¿a kredowego oraz cztery próbki z utworów paleogenu. Przeprowadzone przez Gawor-Biedow¹ (2002) oraz S³odkowsk¹ (2002) analizy mikropaleontologiczne pozwoli³y na uœciœlenie wieku badanych osadów. Jañczyk-Kopikowa (2002) wykona³a analizê palinologiczn¹ 17 próbek mu³ków i torfów czwartorzêdowych, co pozwoli³o na prawdopodobne okreœlenie wieku tych osadów i ich korelacjê z podobnymi utworami z obszaru s¹siedniego arkusza (Winter, 1999). 6 Wykonanie otworów kartograficznych poprzedzone by³o pracami geofizycznymi, przeprowa- dzonymi metod¹ pionowych geoelektrycznych sondowañ elektrooporowych w uk³adzie Schlumber- gera (Okrasa, 2001). Wykonano 110 sondowañ wzd³u¿ jednego ci¹gu, zgodnego z lini¹ przekroju geologicznego. Wyniki badañ pozwoli³y na dok³adniejsze rozpoznanie rzeŸby pod³o¿a czwartorzêdu oraz przeœledzenie poziomów przewodnich w obrêbie osadów czwartorzêdu. Przy interpretacji budowy geologicznej obszaru arkusza wykorzystano równie¿ mapê elemen- tów strukturalnych Polski, wykonan¹ na podstawie kompleksowej analizy zdjêæ geofizycznych i tele- detekcyjnych (Graniczny i in., 1995). W latach powojennych wykonano Przegl¹dow¹ mapê geologiczn¹ Polski 1:300 000, arkusz Bia³ystok (Pietkiewicz, 1950). Nastêpnie ukaza³ siê arkusz Sokó³ka (Ber, 1972a; b; c) Mapy geolo- gicznej Polski 1:200 000, stanowi¹cy g³ówne Ÿród³o wiedzy o stratygrafii i budowie geologicznej osa- dów czwartorzêdowych oraz ich pod³o¿a na omawianym obszarze. Z s¹siaduj¹cych obszarów arkuszy Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000 opracowano arkusz Sztabin (Kacprzak, Lisicki, 2000). Budow¹ geologiczn¹ i stratygrafi¹ osadów czwartorzêdu Pojezierza Suwalsko-Augustowskiego zajmowa³ siê Ber (1974, 1981), pó³nocno-wschodnie Podlasie by³o przedmiotem opracowania No- wickiego (1969), natomiast Lisicki (1996, 1998) przedstawi³ stratygrafiê Pojezierza Mazurskiego, zwracaj¹c szczególn¹ uwagê na litotypy glin zwa³owych. Geomorfologiê pradoliny Biebrzy oraz genezê jej zatorfienia opisa³ ¯urek (1975, 1983, 1990, 1991), natomiast budow¹ torfowisk pradolinnych zajmowa³ siê Oœwit (1991). Ostatnio Ber (2000) przedstawi³ syntezê badañ osadów plejstocenu Pojezierza Suwalskiego i Równiny Augustowskiej, zwracaj¹c szczególn¹ uwagê na wp³yw tektoniki starszego pod³o¿a na zasiêgi