Marktverkenning ten behoeve van de ruimtereservering van luchtvaart gebonden acviteiten op luchthaven Twente

Eindrapportage ADT / M3

25 Februari 2016 Verantwoording

§ Area Development Twente hanteert als definie voor luchthaven gebonden bedrijvigheid de bedrijvigheid die funconeel aan een luchthaven gerelateerd is en/of producten en/of diensten aanbiedt die in relae staan met het funconeren van een luchthaven, waaronder: • Bedrijven die gerelateerd zijn aan het opsjgen en landen van luchtvaartuigen en de daarmee verbonden funces, waaronder vliegtuigonderhoud. • Bedrijvigheid die samenhangt met het luchransport zelf, zoals luchtvaartmaatschappijen, luchtverkeersleiding, militaire luchtvaart, logiseke dienstverleners in de luchtvracht, cateraars en alle andere dienstverleners en overheidsdiensten die zich direct met het Nederlands luchtverkeer bezig houden; • Bedrijvigheid grotendeels ten behoeve van gebruikers van het luchransport; • Bedrijvigheid door leveranciers van het luchransport, zoals vliegtuigbouwbedrijven, leveranciers aan de vliegtuigbouw, onderhoudsbedrijven voor vliegtuigen, componenten en systemen, onderhoudsdivisies van luchtvaartmaatschappijen, leveranciers van luchthavensystemen voor bijvoorbeeld bagageaandeling en security en bedrijvigheid rondom het gebruik van drones.

§ M3 Consultancy is door Area Development Twente gevraagd om een doorvertaling te maken van ‘Kansen voor luchthaven gebonden acviteiten in Twente’ naar de ruimtebehoee van bedrijven aan de hand van de definie hierboven. Daarvoor is door ons de definie doorvertaald naar vier categorieën van acviteiten die tesamen de definie afdekken: • Primaire acviteiten, waarmee bedoeld wordt alle baangebruikers en hun faciliteiten (General Aviaon, Business Aviaon, End-of-Life vliegtuigontmanteling, onbemand vliegen en MRO) • Secundaire acviteiten die kenmerkend zijn voor een General Aviaon en Business Aviaon luchthaven • Afnemers en Toeleveranciers van End-of-life en onbemand (RPAS)1 • Luchtvaart gerelateerde clustervorming op en rond luchthavens

§ De logica van de indeling in deze vier categorieën is behalve het afdekken van de definie de specifieke benadering van iedere categorie om antwoord te geven op de vraag van Area Development Twente • Primaire acviteiten: de ruimtebehoee van primaire acviteiten was in de marktstudie ‘kansen voor luchthavengebonden acviteiten Twente’ al grotendeels vastgesteld en is verder verfijnd • Secundaire acviteiten die kenmerkend zijn voor een General Aviaon en Business Aviaon luchthaven: via een benchmark van NL luchthavens • Afnemers en Toeleveranciers van End-of-life en RPAS: via specifieke referenevoorbeelden en interviews • Luchtvaart gerelateerde clustervorming op en rond luchthavens: door in te zoomen op dergelijke clusters elders en interviews met Twentse bedrijven

1. Remote Piloted Aircra Systems, ofwel drones 2 De marktverkenning voor de ruimtereservering voor luchthavengebonden en -gerelateerde acviteiten is benaderd via vier categorieën van acviteiten

Aanpak

ONDERDEEL BRONNEN / METHODE HOOFDVRAGEN SECTIE

Primaire General Aviaon acviteiten § Wat is de totale grondbehoee van de acviteiten benoemd in (baangebruik) Business Aviaon § Eindrapportage M3 30/04/2015 het M3-rapport d.d. 15 april 2015? § Wat zijn naast de reeds voorziene hangaars ruimte-behoeen § Onbemand: interviews TSC en End-of-Life (EoL) voor EoL? Wat is de visie van AeroNextLife daarop? 1 Aerialtronics en desk research § Kan de voorziene groei van onbemand vliegen geaccommodeerd Onbemand (RPAS) worden vanuit de op luchthaven Twente beschikbare onbemand locaes elders EU MRO oppervlakte? Secundair voor Luchthavendiensten § Wat zijn te verwachten luchthaven-gebonden secundaire een GA en BA acviteiten voor een GA en BA luchthaven op Twente schaal? luchthaven op Verhuur/ -koop vliegt. § Benchmark luchthavens NL § Wat is het grondgebruik van deze acviteiten op basis van 2 Twente schaal1 ervaringen op vergelijkbare luchthavens? Horeca / retail / leisure Afnemers en End-of-Life § Eindrapportage M3 30/04/2015 § Wie zijn de leveranciers/ afnemers van EoL en onbemand? Toeleveranciers § Bestaat er een logica dat deze zich op de luchthaven vesgen van End-of-life en § Desk research onbemand 3 Onbemand (RPAS) § Wat is het verwachte grondgebruik van de bedrijven, waarvoor RPAS1 § Interviews TSC en Aerialtronics geldt dat ze zich op de luchthaven kunnen gaan vesgen? Luchtvaart Vracht § Welke herkenbare clusters bestaan er op andere luchthavens? gerelateerde § Bestaat er een onbediend cluster? Welke bedrijven hiervan zien § Benchmark luchthavens NL clustervorming MRO in de Twentse regio? § Interviews Twentse bedrijven in Educae / advies § Is er synergie tussen deze bedrijven die beter benut kan worden door bepaalde acviteiten gegroepeerd te huisvesten? 4 luchtvaarechnologie § Wordt dit al elders in Twente gefaciliteerd of kan de luchthaven Aviaon Technology hierbij een rol spelen?

1. Deze twee categorieën tellen op tot secundaire (voorwaartse en achterwaartse) acviteiten van alle primaire acviteiten op de luchthaven. Omdat de aanpak verschilt zijn ze apart 3 beschreven. MRO (grote luchtvaart) is als primaire acviteit opgenomen in lijn met de M3 rapportage van 30 april 2015, ondanks dat de kans op verwerving ervan niet groot is. De benodigde ruimtereservering voor percelen van funconeel aan de luchthaven gerelateerde bedrijvigheid die volgt uit deze marktstudie is 32 ha. waarvan 3,3 ha. BVO1

Samenvang van grondbehoee (bebouwd oppervlak en bebouwde percelen) per onderdeel

LUCHTZIJDIG GRONDGEBRUIK (ha) LANDZIJDIG GRONDGEBRUIK (ha) ONDERDEEL SECTIE PERCELEN BEBOUWD1 PERCELEN BEBOUWD1 Primaire acviteiten End-of-Life 1,8 0,9 (baangebruik) MRO grote luchtvaart 1,8 0,9 General Aviaon 1,5 0,7 1 Business Aviaon 0,4 0,2 Onbemand 25,22 0,1 Secundair voor een Luchthavendiensten 0,3 0,1 GA en BA luchthaven op Verhuur/-koop vliegtuigen 2 Twente schaal1 0,3 0,1 Horeca / retail / leisure 0,3 0,2 Afnemers en End-of-Life 0,6 0,0 Toeleveranciers 3 Onbemand 0,2 0,1 Mogelijke Vracht Aan luchtvaart gerelateerde clusters op en rond andere NL clustervorming MRO luchthavens zijn onderzocht. Succesvolle clusters die we elders zien (, Gilze-Rijen en Woensdrecht) komen voort vanuit een Educae / advies afnemergroep die daar van oudsher aanwezig is. In dat opzicht kan 4 Onbemand Twente End-of-life en Onbemand nog ‘claimen’; beide acviteiten zijn hierboven reeds benoemd (sece 1 en 3) Aviaon Technology TOTAAL 6,7 2,9 25,7 0,4

32,4 ha 1. Bruto vloeroppervlak (BVO) 4 2. Dit betre grotendeels een 500 x 500 meter zone (25 hectare) ter indicae voor een landzijdige VLOS test- en trainingzone voor onbemand vliegen Marktverkenning voor de ruimtereservering van luchthaven gebonden acviteiten op luchthaven Twente

Agenda

1. Grondbehoee primair gebruik • De ruimtebehoee van primaire acviteiten was in de marktstudie ‘kansen voor luchthavengebonden acviteiten Twente’ al grotendeels vastgesteld en is verfijnd

2. Grondbehoee secundair gebruik voor een GA en BA luchthaven op Twente schaal

3. Grondbehoee afnemers en toeleveranciers van end-of-life en RPAS

4. Grondbehoee mogelijk cluster

5 De ruimtebehoee van primaire acviteiten was in de marktstudie ‘kansen voor 1. luchthavengebonden acviteiten Twente’ al grotendeels vastgesteld en is verfijnd

GRONDGEBRUIK1,2 (ha) ONDERDEEL LOGICA LOCATIE PERCELEN BEBOUWD

§ Doorgroei naar WIBO (Wide Body) moet mogelijk zijn. Er worden max. 2 NABO (Narrow End-of-Life Body) of 1 WIBO toestellen tegelijk ontmanteld. Werkvoorraad (te ontmantelen toestel) 1,8 0,9 Luchtzijdig blij buiten. Toestellen zijn gebaseerd op NLR rapportage Twente

MRO grote § Idem als End of Life: capaciteit voor 1 WIBO of 2 NABO hangaarposies luchtvaart 1,8 0,9 Luchtzijdig

§ Voorkeursalternaef 18,000 vtb aangehouden. Boom up opgebouwd met een mix van General Aviaon type verkeer en op basis van vtb/toestel per type verkeer het aantal General Aviaon 1,5 0,7 Luchtzijdig toestellen

§ Markt van vijf toestellen accommoderen + tegelijk binnen kunnen stallen; Business Aviaon 0,4 0,2 Luchtzijdig § Geen ruimtereservering voor verdere evt. groei naar 6, 7 of 8 toestellen;

0,23 0,13 § Gebaseerd op voorbeelden van bestaande geintegreerde onbemand vliegen faciliteiten

Onbemand 3 Landzijdig elders in Europa: UAS Testcenter Denmark (Odense, DK) en ATLAS (Jaén, Spanje) § Gebaseerd op afmengen van een VLOS gebruikszone en interviews naar testbehoee4 254

TOTALE GRONDBEHOEFTE PRIMAIRE ACTIVITEITEN 30,7 2,8

1) Voor de conversie bebouwd naar perceel oppervlak is een bebouwingspercentage van 50% aangehouden (gemiddeld percentage gemeente , tevens kengetal ADT) 2) M3 Analyse: 20160205 m2 primair.xlsx 6 3) Dit betre gebouwen en percelen van gebouwen 4) Dit betre 500 x 500 meter grondoppervlak ter indicae voor een landzijdige VLOS test- en trainingzone voor onbemand vliegen Marktverkenning voor de ruimtereservering van luchthaven gebonden acviteiten op luchthaven Twente

Agenda

1. Grondbehoee primair gebruik

2. Grondbehoee secundair gebruik voor een GA en BA luchthaven op Twente schaal • In de benchmark van luchthavens zijn naonale, regionale en militaire luchthaven meegenomen met uitzondering van Schiphol • Bedrijven met luchthaven- en luchtvaart-gebonden acviteiten zijn op een gestructureerde manier in kaart gebracht en opgenomen in de benchmark • Luchthavens met onvoldoende krische massa of pax focus zijn niet meegenomen in de benchmark van het aantal bedrijven per vliegbeweging • Luchthavens met onvoldoende krische massa of pax focus zijn niet meegenomen in de benchmark van grondgebruik per bedrijf. GRQ en DHR lijken uitbijters • Grondgebruik voor de categorieën ‘luchthavendiensten’, ‘verhuur/verkoop’ en ‘horeca/retail’ is o.b.v. extrapolae van de benchmarkgegevens 1,3 hectare

3. Grondbehoee afnemers en toeleveranciers van end-of-life en RPAS

4. Grondbehoee mogelijk cluster

7 In de benchmark van Nederlandse luchthavens zijn naonale, regionale en 2. militaire luchthaven meegenomen met uitzondering van Schiphol

LUCHTHAVENS VAN NATIONAAL BELANG 1 Luchthaven Schiphol (AMS) Haarlemmermeer 2 Eindhoven (EIN) Eindhoven 3 Roerdam Airport (RTM) Roerdam 4 Maastricht Aachen Airport (MST) Beek 5 Airport Eelde (GRQ) Eelde 6 Vliegveld de Kooy (DHR) Den Helder LUCHTHAVENS VAN REGIONAAL BELANG 7 (LEY) Lelystad 8 Teuge Internaonal Airport (TE) Teuge 9 Vliegveld Hilversum (HV) Hilversum 10 (BD) Budel 11 Seppe Airport (SE) Bosschenhoofd 12 Texel Internaonal Airport (TX) De Cocksdorp 13 Vliegveld Midden-Zeeland (MZ) Arnemuiden 14 Vliegveld Hoogeveen (HO) Hoogeveen 15 Ameland Airport Ballum (AL) Ballum 16 Vliegveld Drachten (DR) Drachten 17 Vliegveld Oostwold (OW) Oostwold 18 (ENS) Enschede MILITAIRE LUCHTHAVENS1 19 Vliegbasis Gilze-Rijen (GLZ) Gilze 20 Vliegbasis Woensdrecht (WOE) Woensdrecht

1) op de militaire luchthavens vinden geen secundaire acviteiten, deze luchthavens zijn voor dit gedeelte van de benchmark dan ook niet gebruikt 8 Bedrijven met luchthaven- en luchtvaart-gebonden acviteiten zijn op een 2. gestructureerde manier in kaart gebracht en opgenomen in de benchmark

Eindproduct: een geclassificeerde lijst van alle luchthaven- en -vaartgebonden acviteiten per luchthaven en elders in NL

INDELING VAN ACTIVITEITEN Baangebruikers Verhuur/ Verkoop Luchthaven-gebonden Lesvluchten Vliegtuigverhuur § Lijst met bedrijven: opgesteld o.b.v. overzichten Zakenvluchten Vliegtuigverkoop gepubliceerd op websites van luchthavens en Commercieel Travel bedrijventerreinen aangevuld met bedrijven om en rond de Recreaef Luchtvaartmaatschappij luchthaven (postcodes) uit het KvK register; Luchthavendiensten Reisbemiddeling § Indeling naar categorieën: (zie rechts) o.b.v. van dezelfde Aandeling Horeca / Retail bronnen aangevuld met informae van bedrijven-websites; Douane Autoverhuur § Bebouwd gebied: is bepaald o.b.v. bestemmingsplannen van Luchthaven Evenementen gemeenten, CBS en kaartmengen via Google Maps; Luchtverkeersleiding Hotel Marechaussee Musea Luchtvaart-gerelateerd Security Restaurant MRO/ Stalling Winkel § Lijst met bedrijven: opgesteld o.b.v. ledenlijsten Dutch Stalling Educae / Advies Aviaon Group (DAG), Aerospace Group (NAG) Vliegtuigonderdelen Advies en Dutch Associaon for Remotely Piloted Aircra Systems Vliegtuigonderhoud Onderwijs (DARPA) aangevuld met bedrijven in Twente (PC2 70 t/m 76) Vracht Simulator uit het KvK register met luchtvaart gerelateerde SBI-codes1; Logisek High Tech § Indeling naar categorieën: (zie rechts) o.b.v. van dezelfde Luchtvracht High Tech bronnen aangevuld met informae van bedrijven-websites; Overig Vliegtuigproduce § Bebouwd gebied: te bepalen in interviews; Op basis van benchmark voor Twente geraamd In primair (sece 1) Als cluster (sece 4)

1) 'Personenvervoer door de lucht', 'Dienstverlening voor de luchtvaart', 'Reparae en onderhoud van vliegtuigen', 'Verhuur en lease van vliegtuigen', 'Verv. vliegtuigen 9 en onderdelen daarvoor' Luchthavens met onvoldoende krische massa of pax focus zijn niet meegenomen 2. in de benchmark van het aantal bedrijven per vliegbeweging

VTB per type Gevesgde bedrijven Bedrijven / 1000 VTB (x 1000, 2013) (per secundaire categorie & totaal) (per Benchmark-categorie)

Eindhoven 29 EIN 35 (423) EIN 1,2 Luchthavens met sterke pax focus: (181) Roerdam 50 RTM 33 RTM 0,7 niet representaef Maastricht 15 MST 10 (173) MST 0,7 voor Twente

Naonaal Eelde 39 GRQ 11 (28) GRQ 0,3 Den Helder 24 DHR 6 (22) DHR 0,2 Lelystad 99 LEY 22 (84) LEY 0,2 Teuge 57 TE 17 (48) TE 0,3 (20) Hilversum 45 HV 6 HV 0,1 Meegenomen in Budel 44 BD 4 (95) BD 0,1 benchmark Regionaal Breda 39 SE 10 (19) SE 0,3 Texel 27 TX 4 (10) TX 0,1 (21) Arnemuiden 20 MZ 7 MZ 0,3 (9) Hoogeveen 14 HO 4 HO 0,3 (2) Ameland 5 AL 0 AL 0,0 Luchthavens met (40) onvoldoende krische Drachten 4 DR 1 DR 0,2 (1) massa voor secun- OW 0 OW 0,0 Oostwold 4 daire acviteiten

Zakelijk Privé Gemengd Luchthavendiensten Verhuur/ verkoop Horeca / Retail Les Recreaef Lijn/Charter

10 Luchthavens met onvoldoende krische massa of pax focus zijn niet meegenomen 2. in de benchmark van grondgebruik per bedrijf. GRQ en DHR lijken uitbijters

Bedrijvigheid en gebruikers-gebonden grondgebruik (gebouwen, infrastructuur en tussenliggend groen) in cijfers

Totale grond bedrijventerreinen Gevesgde bedrijven Grond/ bedrijf (hectare op en nabij luchthaven) (op en nabij luchthaven) (hectare)

Eindhoven 233 EIN 423 EIN 0,6 Luchthavens met sterke pax Roerdam 80 RTM 181 RTM 0,4 focus: niet representaef Maastricht 97 MST 173 MST 0,6 voor Twente

Naonaal Eelde 20 GRQ 28 GRQ 0,7 Uitbijters (zeer ruim Den Helder 17 DHR 22 DHR 0,8 opgezet): niet meegenomen Lelystad 25 LEY 84 LEY 0,3 Teuge 8 TE 48 TE 0,2 Hilversum 3 HV 20 HV 0,2 Budel 29 BD 95 BD 0,3 Meegenomen in Regionaal Seppe 3 SE 19 SE 0,2 benchmark Texel 2 TX 10 TX 0,2 Arnemuiden 4 MZ 21 MZ 0,2 Hoogeveen 3 HO 9 HO 0,3 Ameland 0 AL 2 AL 0,1 Luchthavens met onvoldoende krische Drachten 11 DR 40 DR 0,3 massa voor BM- Oostwold 0 OW 1 OW 0,2 categorieën

Luchthaven (bebouwd) Aangrenzend Bedrijventerrein

Bronnen: websites luchthavens, websites bedrijventerreinen, websites bedrijven, KvK-gegevens van postcodegebieden op en rond de luchthavens 11 Perceeloppervlakte voor de categorieën ‘luchthavendiensten’, ‘verhuur/verkoop’ 2. en ‘horeca/retail’ is o.b.v. extrapolae van de benchmarkgegevens 0,8 hectare

Samenvang van grondbehoee voor secundaire acviteiten

GRONDGEBRUIK1,2 (ha) ONDERDEEL LOGICA PERCELEN BEBOUWD

§ Luchthavendiensten: 0,075 per 1,000 VTB Luchthavendiensten § Gemiddeld aantal ha. grondgebruik2 is 0,24 ha. per bedrijf 0,28 0,14 § Aantal vliegtuigbewegingen in voorkeursalternaef (VKA): 20.240

§ Verhuur/ verkoop: 0,070 per 1,000 VTB Verhuur/ -koop vliegt. § Gemiddeld aantal ha. grondgebruik2 is 0,24 ha. per bedrijf 0,27 0,13 § Aantal vliegtuigbewegingen in voorkeursalternaef (VKA): 20.240

§ Horeca / Retail: 0,085 per 1,000 VTB Horeca/ retail/ leisure § Gemiddeld aantal ha. grondgebruik2 is 0,24 ha. per bedrijf 0,33 0,16 § Aantal vliegtuigbewegingen in voorkeursalternaef (VKA): 20.240

TOTALE GRONDBEHOEFTE SECUNDAIRE ACTIVITEITEN 0,9 0,4

1) Voor de conversie bebouwd naar perceel oppervlak is een bebouwingspercentage van 50% aangehouden (gemiddeld percentage gemeente Enschede, tevens kengetal ADT) 12 2) Voor infrastructuur en omliggend groen is in de benchmark gecorrigeerd met 20% om tot perceeloppervlakte te komen Marktverkenning voor de ruimtereservering van luchthaven gebonden acviteiten op luchthaven Twente

Agenda

1. Grondbehoee primair gebruik

2. Grondbehoee secundair gebruik voor een GA en BA luchthaven op Twente schaal

3. Grondbehoee afnemers en toeleveranciers van end-of-life en RPAS • End-of-Life zal behoee hebben aan ruimte om materialen en onderdelen te scheiden en laden. Het biedt ook potene als MBO Techniek leerbedrijf • Bedrijfsgebouwen voor onbemand vliegen kunnen in de ruimste zin geaccommodeerd worden en ook een landzijdige VLOS testzone is mogelijk

4. Grondbehoee mogelijk cluster

13 End-of-Life zal behoee hebben aan ruimte om materialen en onderdelen te 3. scheiden en laden. Het biedt ook potene als MBO Techniek leerbedrijf

Toeleveranciers en afnemers end-of-life vliegtuigontmanteling en hun on site ruimtebehoee

ON SITE GRONDGEBRUIK (ha1) ONDERDEEL LOGICA AFNEMERS EN TOELEVERANCIERS 0 = zeker niet 4 = zeker wel PERCELEN BEBOUWD

§ Eventueel Prakjkonderwijs (BBL/BOL) gebeurt op locae End-of-Life bedrijf (geen 3 extra ruimte) of in de ROC gebouwen (off site) § Personeelsbemiddeling, vanuit kantoor bemiddelaar (niet on site) 1 § Laden op locae, truckposies 4 0,1 0 End-of-Life § Scheiding ontmantelde stromen op locae (in containers) 4 0,5 0 § Recycling (e-waste, metals, etc) gebeurt op locae recycling firma’s 0 § Applied research, 1 – 2 onderzoekseces van 5 – 10 FTE 1 0,03 0,02 (m2 per persoon op basis van Kennispark Twente)

TOTALE GRONDBEHOEFTE AFNEMERS EN TOELEVERANCIERS1 0,6

1. In de tabel is gerekend met alle acviteiten die mogelijk (2), waarschijnlijk (3) of zeker wel (4) on site plaatsvinden 2. De ruimtereservering voor een volwaardige onderzoek-, ontwikkel-, test- en traininglocae is niet meegenomen in de optelling, omdat de voor Twente Safety 14 Campus gereserveerde ruimte een dergelijke faciliteit eenvoudig kan herbergen Bedrijfsgebouwen voor onbemand vliegen kunnen in de ruimste zin 3. geaccommodeerd worden en ook een landzijdige VLOS testzone is mogelijk

Toeleveranciers en afnemers onbemand vliegen en hun on site ruimtebehoee

ON SITE GRONDGEBRUIK (ha1) ONDERDEEL LOGICA AFNEMERS EN TOELEVERANCIERS 0 = zeker niet 4 = zeker wel PERCELEN BEBOUWD

§ OEM: referenevoorbeeld AerialTronics: 600 m2 in Den Haag en 400 m2 nabij 2 0,2 0,1 Alicante (komt overeen met aantal arbeidsplaatsen OEMs in M3 studie 30.04.15) Onbemand § Volwaardige onderzoek-, ontwikkel-, test- en traininglocae: UAS Testcenter 4 0,22 0,12 Denmark (Odense, UK) en ATLAS (Jaén, Spanje) § 500m x 500m grondoppervlak voor landzijdige VLOS testzone 4 252

TOTALE GRONDBEHOEFTE AFNEMERS EN TOELEVERANCIERS

ATLAS, Jaén, Spanje: Air Traffic Op luchthaven Twente is ten Laboratoty for Advanced Systems noorden van de baan 84 ha. ruimte totaal (landside + • 680 m lange baan airside) bestemd voor bedrijvigheid in vier clusters: • 0,1 ha. bebouwd oppervlak 84 Ha (hangar en kantoren) luchthavengebonden, safety & security, onbemand en advanced materials. Er is

UAS Testcenter Denmark, Odense daar dus meer dan (op HCA Airport). Combineert voldoende ruimte om een testen, trainen, cerficeren en RPAS volwaardig onderzoek-, business park ontwikkel-, test- en trainings • 2,2 ha. Testgrondopp. (B-VLOS!) centrum voor onbemand • 0,1 ha. bebouwd oppervlak vliegen te accommoderen

1. In de tabel is gerekend met alle acviteiten die mogelijk (2), waarschijnlijk (3) of zeker wel (4) on site plaatsvinden 2. De ruimtereservering voor een volwaardige onderzoek-, ontwikkel-, test- en traininglocae is niet meegenomen in de optelling, omdat deze al volledig is 15 opgenomen onder primaire acviteiten (uitgaande van een volwaardige locae voor onbemand vliegen naar voorbeeld van UAS Testcenter Denmark) Marktverkenning voor de ruimtereservering van luchthaven gebonden acviteiten op luchthaven Twente

Agenda

1. Grondbehoee primair gebruik

2. Grondbehoee secundair gebruik voor een GA en BA luchthaven op Twente schaal

3. Grondbehoee afnemers en toeleveranciers van end-of-life en RPAS

4. Grondbehoee mogelijk cluster a) Clustering op andere Nederlandse luchthavens • Er is op 6 Nederlandse luchthavens gekeken naar aanwezigheid van luchtvaart-gerelateerde clustering • Voor MST, LEY, GLZ en WOE zijn luchthaven-gerelateerde clusters te herkennen • Luchthavens met een succesvol cluster kennen een sterke luchthaven-gebonden basis in de vorm van een afnemer(-groep) die van oudsher aanwezig is • Aeroparc Gilze-Rijen is onderdeel groter bedrijventerrein De Haansberg. Luchtvaartcluster hee zich ontwikkeld vanuit helikoptertraining als de ‘legacy’ • Bedrijven op Aviolanda Woensdrecht uitsluitend gericht op luchtvaartacviteiten. Drijvers zijn afnemers van oudsher: Fokker en Logisek Centrum Woensdrecht b) Toegevoegde waarde van clustering bestaande Twentse aviaon tech op luchthaven Twente • De in Twente bestaande luchthaven en luchtvaart gerelateerde acviteiten zijn grotendeels ‘pop & mom’ bedrijven • Zes bedrijven met luchtvaart-gerelateerde acviteiten in Twente zijn benaderd om de toegevoegde waarde van clustering te toetsen • Besluit vesgingslocae overwegend tradioneel van aard; de toegevoegde waarde van clustering wordt gezien richng de arbeidsmarkt en indien nabij OEM c) Er is onvoldoende onderbouwing om voor clustering van luchtvaart-gerelateerde acviteiten grondbehoee op te nemen 16 1 Er is op 6 Nederlandse luchthavens gekeken naar aanwezigheid van luchtvaart- 4a. gerelateerde clustering

LUCHTHAVENS VAN NATIONAAL BELANG 1 Luchthaven Schiphol (AMS) Haarlemmermeer 2 (EIN) Eindhoven 3 Roerdam Airport (RTM) Roerdam 4 Maastricht Aachen Airport (MST) Beek 5 (GRQ) Eelde 6 Vliegveld de Kooy (DHR) Den Helder LUCHTHAVENS VAN REGIONAAL BELANG 7 Lelystad Airport (LEY) Lelystad 8 Teuge Internaonal Airport (TE) Teuge 9 Vliegveld Hilversum (HV) Hilversum 10 Kempen Airport (BD) Budel 11 Seppe Airport (SE) Bosschenhoofd 12 Texel Internaonal Airport (TX) De Cocksdorp 13 Vliegveld Midden-Zeeland (MZ) Arnemuiden 14 Vliegveld Hoogeveen (HO) Hoogeveen 15 Ameland Airport Ballum (AL) Ballum 16 Vliegveld Drachten (DR) Drachten 17 Vliegveld Oostwold (OW) Oostwold 18 Enschede Airport Twente (ENS) Enschede MILITAIRE LUCHTHAVENS 19 Vliegbasis Gilze-Rijen (GLZ) Gilze 20 Vliegbasis Woensdrecht (WOE) Woensdrecht

1) de zes luchthavens zijn in overleg met ADT geselecteerd en o.b.v. waar clustering vermoed werd 17 Voor MST, LEY, GLZ en WOE zijn luchthaven-gerelateerde clusters te herkennen 4a.

Bedrijven op geselecteerde luchthavens #, % Eindhoven Maastricht Groningen Lelystad Gilze-Rijen Woensdrecht (100% = 423 bedr.) 0 100(100% = 173 bedr.) 0 20 80 (100% = 28 bedr.) 0 20 40 60 (100% = 84 bedr.) 0 20 40 60 (100% = 23 bedr.) 0 20 40 60 (100% = 17 bedr.) 0 20 40 60

Baan- 1,2% 2,3% 25,0% 44,0% gebruikers Luchthaven- 1,9% 1,8% 21,4% 4,8% diensten Verhuur/ 0,9% 0,0% 3,6% 8,3% verkoop Horeca/ 5,4% 2,3% 14,3% 13,1% 8,3% Retail Luchthaven gebonden Travel 0,9% 0,6% 7,1% 0,0%

MRO/ 0,5% 3,5% 10,7% 25,0% 8,3% 35,3% Stalling

Vracht 4,9% 12,9% 3,6% 1,2%

High Tech 4,5% 1,2% 0,0% 1,2% 16,7% 41,2%

Educae/ 0,9% 1,2% 7,1% 9,5% 41,7% 23,5% mogelijke luchtvaart- gerelateerde clusters advies Niet luchtvaart- 80,8% 75,4% 17,9% 21,4% 25,0% gerelateerd

18 Luchthavens met een succesvol cluster kennen een sterke luchthaven-gebonden 4a. basis in de vorm van een afnemer(-groep) die van oudsher aanwezig is

ONDERDEEL CLUSTER-TYPE LOGICA SUCCES

§ Rond Eindhoven airport is een groot bedrijven terrein gefaciliteerd (Bedrijvenpark Eindhoven Aviaon Technology Eindhoven Airport, Flight Forum en Park Forum). Hoewel deze locae inieel is aangelegd met oormerk n.v.t. (zeer beperkt) ‘luchtvaart-gerelateerd’ is het merendeel van gevesgde bedrijven (80%) dat niet.

§ Maastricht Aachen Airport hee focus gelegd op (lucht)vracht en MRO (Maintenance Boulevard). Maastricht (Lucht)vracht Om het cluster te huisvesten zijn terreinen Aviaon Valley en Technoport aangelegd. Leegstand, Laag groot aandeel ‘overige acviteiten’ en recente afschrijving en doorstart duidt op beperkt succes.

§ Groningen hee geen specifieke focus als doelstelling. De KLM Flight Academy (grootste drijver) Groningen Geen n.v.t kent na enkele jaren krimp weer groei, maar biedt geen clusteringseffect.

§ Het grote aantal GA-vliegbewegingen hee organische groei in MRO (GA) mogelijk gemaakt. Dit Hoog Lelystad MRO is onderstreept in het Aldersadvies Lelystad (2012). (GA-vluchten)

§ Vliegbasis Gilze-Rijen is de helikopterbasis van de luchtmacht. Dit is de drijver voor vesging van Gilze-Rijen Hoog Educae/ Advies o.a. RWTC, Helios en (meer recent) bedrijven op het gebied van simulae. (helikopterbasis) § Addionele clustering wordt verwacht door oprichten ‘Smart Industry Fieldlab’ gericht op MRO.

MRO, Aviaon Tech. en § Het Logisek Centrum Woensdrecht (LCW) vormt samen met Fokker (Services en Elmo) de Woensdrecht Hoog Educae/ Advies krieke massa voor clustering. Nagenoeg alle bedrijven zijn toeleveranciers van voorgenoemde. (LCW en Fokker)

19 Aeroparc Gilze-Rijen is onderdeel groter bedrijventerrein De Haansberg. 4a. Luchtvaartcluster hee zich ontwikkeld vanuit helikoptertraining als de ‘legacy’

Ligging Aeroparc en gevesgde bedrijven

Bedrijf Experse Categorie Bedrijventerrein De Crown Business Center gatherings, business meengs Horeca / Retail Haansberg: 81 ha. AIS Internaonal aircra interiors MRO (excl. Aeroparc) The Factory Sport & Fun Mulsports centre Horeca / Retail Gate 2 plaorm for innovaon Overig Ericsson Telecommunicaons communicaons technology Overig GGz Breburg Mental healthcare instuon Overig ATARIS Internaonal logisek advies Educae / advies Midpoint Brabant cooperave programme Overig EAMC medische keuringen Educae / advies Aeroparc: 13 ha. Everest Coangs ceramic 3D coangs High Tech AEROPARC Ontwikkelingsinstane Overig De Carbonspecialist carbonreparae (fietsen) Overig BlueTea virtual reality training Educae / advies MATinspired materiaalkundig laboratorium High Tech Composite Experse Center composieten High Tech Merlin Aviaon Produce vliegtuigsimulatoren High Tech IMS Internaonal Cerficae orgaan Educae / advies Bedrijven gevesgd op Aeroparc Lijmacademie Opleiding lijmtoepassingen High Tech (Totaal = 23) InSight Simulaetrainingen Educae / advies Daedalus Aviaon Group on-site support teams MRO/ Stalling 39% NLR kennisonderneming High Tech Rotary Wing Training Center Trains mechanics Educae / advies 26% ROC Tilburg opleiding onderhoudstechn. Educae / advies 17% VROOM Training virtual reality training Educae / advies KEC consultancy, project Educae / advies 9% 9% Helios helicopter training Educae / advies Aerocat airline catering process Educae / advies Horeca / Retail MRO High Tech Educae Overig / advies Bronnen: Aeropark, Gate 2, websites bedrijven 20 Bedrijven op Aviolanda Woensdrecht uitsluitend gericht op luchtvaartacviteiten. 4a. Drijvers zijn afnemers van oudsher: Fokker en Logisek Centrum Woensdrecht

Ligging Aeroparc en gevesgde bedrijven

Bedrijf Experse Categorie Fokker Services MRO MRO Fokker Elmo electrical wiring interconnecon High Tech Bedrijventerrein 4Repair repairs and modificaons MRO Aviolanda: 28 ha. Aircra End-of-Life Soluons disassembly and dismantling MRO TiaT Europe non-destrucve tesng High Tech Geo Infra Modelleren terrein (Geo-Airflight) High Tech Airline Technical Support MRO MRO Terma Aerostructures A/S supplier of aerostructures High Tech Boeing MRO advies Educae / advies Elbit Systems of America avionics repair and overhaul High Tech Airborne Services composites maintenance and repair MRO StandardAero MRO of military aircra engines MRO ACRATS Training Services training for composites MRO Educae / advies Aeroment bv Advies in aviaon Educae / advies AMTS (was Fokker) MRO Training Educae / advies NLR kennisonderneming High Tech Thales experse avionics & other equipmt. High Tech Bedrijven gevesgd op Aviolanda (Totaal = 17) 41% 35%

24%

MRO High Tech Educae / advies

Bronnen: Aviolanda, websites bedrijven 21 De in Twente bestaande luchthaven en luchtvaart gerelateerde acviteiten zijn 4b. grotendeels ‘pop & mom’ bedrijven

Definie Catchment ...gemapped op Luchtvaart gerelateerde area Twente... DAG en NAG leden... bedrijven in regio Twente (Postcode 2: 70 -76) (Totaal = 49)

Recreaef 18

Commercieel 3

Hoofdzakelijk Les 1 kleinbedrijf: niet ...en aangevuld met relevante bedrijven1 uit KvK meegenomen voor (Postcode 2: 70 -76) interviews

MRO 4

Gerelateerd 6

Benaderd voor Produce 7 interviews

1) SBI-codes voor 'Personenvervoer door de lucht', 'Dienstverlening voor de luchtvaart', 'Reparae en onderhoud van vliegtuigen', 'Verhuur en lease van vliegtuigen', 22 'Verv. vliegtuigen en onderdelen daarvoor' 1 Zes bedrijven met luchtvaart-gerelateerde acviteiten in Twente zijn benaderd om 4b. de gepercipieerde toegevoegde waarde van clustering binnen Twente te toetsen

BEDRIJF PORTFOLIO ARBEIDSPLAATSEN

NAAM LOCATIE NL CONTACT ACTIVITEIT SEGMENTEN LUCHTVAART TOTAAL TWENTE

Geert Luchtvaart, Pontus Enschede Wubben Warmtebehandelingen van metalen energie, 1 12 12 (MD) semiconductors

Ontwikkelt, ontwerpt, produceert, assembleert en Pim Lüth Luchtvaart en PM Aerotec integreert complexe metalen structuren (Aeroframes, 200 200 (Directeur) Defensie 3 Mechatronica, Metalen onderdelen, etc.)

Marn Internaonaal ingenieursbureau gespecialiseerd in Viro Hengelo Dibbets Divers 600 170 Engineering en Projectmanagement. 1 (Directeur)

Herman Benchmark R&D en Assemblage voor system Integraon, box build, Almelo Bartelink Divers 11,500 350 Electronics complex electro-mechanical en PCB assemblage 1 (GM)

Steffen de Ontwikkelt, bouwt, test en onderhoudt ‘met hoge Aeronamic Almelo Vries Luchtvaart 155 130 snelheid roterende systemen’ 4 (CEO)

Luchtvaart, Guus Engelen Hoge precisie, hoge snelheid CNC bewerkingen op Dutch-Shape Borne Automove en 50 50 (MD) werktuigbouwkundige producemiddelen en mallen 3 mariem

1) Ten Cate Advanced Composites is in overleg met ADT niet benaderd 23 Besluit vesgingslocae overwegend tradioneel van aard; de toegevoegde 4b. waarde van clustering wordt gezien richng de arbeidsmarkt en indien nabij OEM

Besluit vesgingslocae overwegend Waarde van clustering wordt gezien bij tradioneel van aard nabijheid OEM en richng de arbeidsmarkt 100% (belang van overwegingen: o.b.v. 4 interviews) (Benoemde punten in alle interviews)

Kosten grond Personeelskosten “Wanneer er OEM’s [of 1st tier suppliers] zitten zou het praktisch kunnen zijn, maar dat zijn er helaas maar enkele.” Kosten Transportkosten Afnemers “Een clustering zou wel interessant zijn voor het werven op de personeel-markt. Welke bedrijven hierbij aansluiten [ketenpositie, Leveranciers specifieke kunde] is minder relevant.” Concurrenten

Clustering “Een zekere mate van clustering gebeurt nu ook op het Kennisinstellingen Kennispark [Universiteit Twente] en High Tech Systems Park [Thales]. Een nadeel is dat dit relatief dure grond is.” Arbeidsmarkt Uitbreidingsmog. “Het opzetten van een gezamenlijke propositie met Faciliteiten branchegenoten lijkt me niet haalbaar vanwege veel overlap in

Anders Twentse [luchtvaart-gerelateerde] bedrijven: zie het beperkte Bereikbaarheid succes van het Twents luchtvaartcluster ADGEN1.” Imago

Hoog Gemiddeld Laag Niet Top 3

1) ADGEN (Aerospace and Defence Group East Netherlands) is in 2009 geïnieerd door VMO (Verenigde Maakindustrie Oost) 24 Er is onvoldoende onderbouwing om voor clustering van luchtvaart-gerelateerde 4c. acviteiten grondbehoee op te nemen

Samenvang van grondbehoee voor mogelijke clusters

GRONDGEBRUIK (m2) ONDERDEEL LOGICA PERCELEN BEBOUWD

§ Luchtvracht-verkeer is geen punt van focus voor Twente. Vormen van logisek knooppunt Vracht zonder relae tot luchtvaart niet gewenst vanuit oogpunt van concurrene in de regio.

§ MRO voor GA is reeds voorzien op Lelystad, voor militaire luchtvaart op Woensdrecht en MRO voor helikopters op Gilze-Rijen. Onvoldoende onderbouwing voor clustervorming van MRO op Twente (zie ook rapport 30april 2015).

§ Ruimtegebruik alleen significant bij luchtvaarrainingen. Andere acviteiten binnen Educae / advies educae (bv. ROC) wordt doorgaans ondergebracht buiten luchthaven en binnen bedrijven gevesgd rond de luchthaven (stagiairs, etc.).

§ Sterk aankelijk van vesging OEMs en/of ‘1st er suppliers’ (bv. Fokker). Dit is het geval Aviaon Technology op Woensdrecht en Gilze-Rijen en wordt op basis van de gesprekken met Twentse 2nd / 3rd er suppliers niet verwacht op Twente.

TOTALE GRONDBEHOEFTE CLUSTER

25 Marktverkenning ten behoeve van de ruimtereservering van luchtvaart gebonden acviteiten op luchthaven Twente

DIT IS DE LAATSTE DIA

18 Februari 2016