Marktverkenning ten behoeve van de ruimtereservering van luchtvaart gebonden ac viteiten op luchthaven Twente
Eindrapportage ADT / M3
25 Februari 2016 Verantwoording
§ Area Development Twente hanteert als defini e voor luchthaven gebonden bedrijvigheid de bedrijvigheid die func oneel aan een luchthaven gerelateerd is en/of producten en/of diensten aanbiedt die in rela e staan met het func oneren van een luchthaven, waaronder: • Bedrijven die gerelateerd zijn aan het ops jgen en landen van luchtvaartuigen en de daarmee verbonden func es, waaronder vliegtuigonderhoud. • Bedrijvigheid die samenhangt met het luch ransport zelf, zoals luchtvaartmaatschappijen, luchtverkeersleiding, militaire luchtvaart, logis eke dienstverleners in de luchtvracht, cateraars en alle andere dienstverleners en overheidsdiensten die zich direct met het Nederlands luchtverkeer bezig houden; • Bedrijvigheid grotendeels ten behoeve van gebruikers van het luch ransport; • Bedrijvigheid door leveranciers van het luch ransport, zoals vliegtuigbouwbedrijven, leveranciers aan de vliegtuigbouw, onderhoudsbedrijven voor vliegtuigen, componenten en systemen, onderhoudsdivisies van luchtvaartmaatschappijen, leveranciers van luchthavensystemen voor bijvoorbeeld bagagea andeling en security en bedrijvigheid rondom het gebruik van drones.
§ M3 Consultancy is door Area Development Twente gevraagd om een doorvertaling te maken van ‘Kansen voor luchthaven gebonden ac viteiten in Twente’ naar de ruimtebehoe e van bedrijven aan de hand van de defini e hierboven. Daarvoor is door ons de defini e doorvertaald naar vier categorieën van ac viteiten die tesamen de defini e afdekken: • Primaire ac viteiten, waarmee bedoeld wordt alle baangebruikers en hun faciliteiten (General Avia on, Business Avia on, End-of-Life vliegtuigontmanteling, onbemand vliegen en MRO) • Secundaire ac viteiten die kenmerkend zijn voor een General Avia on en Business Avia on luchthaven • Afnemers en Toeleveranciers van End-of-life en onbemand (RPAS)1 • Luchtvaart gerelateerde clustervorming op en rond luchthavens
§ De logica van de indeling in deze vier categorieën is behalve het afdekken van de defini e de specifieke benadering van iedere categorie om antwoord te geven op de vraag van Area Development Twente • Primaire ac viteiten: de ruimtebehoe e van primaire ac viteiten was in de marktstudie ‘kansen voor luchthavengebonden ac viteiten Twente’ al grotendeels vastgesteld en is verder verfijnd • Secundaire ac viteiten die kenmerkend zijn voor een General Avia on en Business Avia on luchthaven: via een benchmark van NL luchthavens • Afnemers en Toeleveranciers van End-of-life en RPAS: via specifieke referen evoorbeelden en interviews • Luchtvaart gerelateerde clustervorming op en rond luchthavens: door in te zoomen op dergelijke clusters elders en interviews met Twentse bedrijven
1. Remote Piloted Aircra Systems, ofwel drones 2 De marktverkenning voor de ruimtereservering voor luchthavengebonden en -gerelateerde ac viteiten is benaderd via vier categorieën van ac viteiten
Aanpak
ONDERDEEL BRONNEN / METHODE HOOFDVRAGEN SECTIE
Primaire General Avia on ac viteiten § Wat is de totale grondbehoe e van de ac viteiten benoemd in (baangebruik) Business Avia on § Eindrapportage M3 30/04/2015 het M3-rapport d.d. 15 april 2015? § Wat zijn naast de reeds voorziene hangaars ruimte-behoe en § Onbemand: interviews TSC en End-of-Life (EoL) voor EoL? Wat is de visie van AeroNextLife daarop? 1 Aerialtronics en desk research § Kan de voorziene groei van onbemand vliegen geaccommodeerd Onbemand (RPAS) worden vanuit de op luchthaven Twente beschikbare onbemand loca es elders EU MRO oppervlakte? Secundair voor Luchthavendiensten § Wat zijn te verwachten luchthaven-gebonden secundaire een GA en BA ac viteiten voor een GA en BA luchthaven op Twente schaal? luchthaven op Verhuur/ -koop vliegt. § Benchmark luchthavens NL § Wat is het grondgebruik van deze ac viteiten op basis van 2 Twente schaal1 ervaringen op vergelijkbare luchthavens? Horeca / retail / leisure Afnemers en End-of-Life § Eindrapportage M3 30/04/2015 § Wie zijn de leveranciers/ afnemers van EoL en onbemand? Toeleveranciers § Bestaat er een logica dat deze zich op de luchthaven ves gen van End-of-life en § Desk research onbemand 3 Onbemand (RPAS) § Wat is het verwachte grondgebruik van de bedrijven, waarvoor RPAS1 § Interviews TSC en Aerialtronics geldt dat ze zich op de luchthaven kunnen gaan ves gen? Luchtvaart Vracht § Welke herkenbare clusters bestaan er op andere luchthavens? gerelateerde § Bestaat er een onbediend cluster? Welke bedrijven hiervan zi en § Benchmark luchthavens NL clustervorming MRO in de Twentse regio? § Interviews Twentse bedrijven in Educa e / advies § Is er synergie tussen deze bedrijven die beter benut kan worden door bepaalde ac viteiten gegroepeerd te huisvesten? 4 luchtvaar echnologie § Wordt dit al elders in Twente gefaciliteerd of kan de luchthaven Avia on Technology hierbij een rol spelen?
1. Deze twee categorieën tellen op tot secundaire (voorwaartse en achterwaartse) ac viteiten van alle primaire ac viteiten op de luchthaven. Omdat de aanpak verschilt zijn ze apart 3 beschreven. MRO (grote luchtvaart) is als primaire ac viteit opgenomen in lijn met de M3 rapportage van 30 april 2015, ondanks dat de kans op verwerving ervan niet groot is. De benodigde ruimtereservering voor percelen van func oneel aan de luchthaven gerelateerde bedrijvigheid die volgt uit deze marktstudie is 32 ha. waarvan 3,3 ha. BVO1
Samenva ng van grondbehoe e (bebouwd oppervlak en bebouwde percelen) per onderdeel
LUCHTZIJDIG GRONDGEBRUIK (ha) LANDZIJDIG GRONDGEBRUIK (ha) ONDERDEEL SECTIE PERCELEN BEBOUWD1 PERCELEN BEBOUWD1 Primaire ac viteiten End-of-Life 1,8 0,9 (baangebruik) MRO grote luchtvaart 1,8 0,9 General Avia on 1,5 0,7 1 Business Avia on 0,4 0,2 Onbemand 25,22 0,1 Secundair voor een Luchthavendiensten 0,3 0,1 GA en BA luchthaven op Verhuur/-koop vliegtuigen 2 Twente schaal1 0,3 0,1 Horeca / retail / leisure 0,3 0,2 Afnemers en End-of-Life 0,6 0,0 Toeleveranciers 3 Onbemand 0,2 0,1 Mogelijke Vracht Aan luchtvaart gerelateerde clusters op en rond andere NL clustervorming MRO luchthavens zijn onderzocht. Succesvolle clusters die we elders zien (Lelystad, Gilze-Rijen en Woensdrecht) komen voort vanuit een Educa e / advies afnemergroep die daar van oudsher aanwezig is. In dat opzicht kan 4 Onbemand Twente End-of-life en Onbemand nog ‘claimen’; beide ac viteiten zijn hierboven reeds benoemd (sec e 1 en 3) Avia on Technology TOTAAL 6,7 2,9 25,7 0,4
32,4 ha 1. Bruto vloeroppervlak (BVO) 4 2. Dit betre grotendeels een 500 x 500 meter zone (25 hectare) ter indica e voor een landzijdige VLOS test- en trainingzone voor onbemand vliegen Marktverkenning voor de ruimtereservering van luchthaven gebonden ac viteiten op luchthaven Twente
Agenda
1. Grondbehoe e primair gebruik • De ruimtebehoe e van primaire ac viteiten was in de marktstudie ‘kansen voor luchthavengebonden ac viteiten Twente’ al grotendeels vastgesteld en is verfijnd
2. Grondbehoe e secundair gebruik voor een GA en BA luchthaven op Twente schaal
3. Grondbehoe e afnemers en toeleveranciers van end-of-life en RPAS
4. Grondbehoe e mogelijk cluster
5 De ruimtebehoe e van primaire ac viteiten was in de marktstudie ‘kansen voor 1. luchthavengebonden ac viteiten Twente’ al grotendeels vastgesteld en is verfijnd
GRONDGEBRUIK1,2 (ha) ONDERDEEL LOGICA LOCATIE PERCELEN BEBOUWD
§ Doorgroei naar WIBO (Wide Body) moet mogelijk zijn. Er worden max. 2 NABO (Narrow End-of-Life Body) of 1 WIBO toestellen tegelijk ontmanteld. Werkvoorraad (te ontmantelen toestel) 1,8 0,9 Luchtzijdig blij buiten. Toestellen zijn gebaseerd op NLR rapportage Twente
MRO grote § Idem als End of Life: capaciteit voor 1 WIBO of 2 NABO hangaarposi es luchtvaart 1,8 0,9 Luchtzijdig
§ Voorkeursalterna ef 18,000 vtb aangehouden. Bo om up opgebouwd met een mix van General Avia on type verkeer en op basis van vtb/toestel per type verkeer het aantal General Avia on 1,5 0,7 Luchtzijdig toestellen
§ Markt van vijf toestellen accommoderen + tegelijk binnen kunnen stallen; Business Avia on 0,4 0,2 Luchtzijdig § Geen ruimtereservering voor verdere evt. groei naar 6, 7 of 8 toestellen;
0,23 0,13 § Gebaseerd op voorbeelden van bestaande geintegreerde onbemand vliegen faciliteiten
Onbemand 3 Landzijdig elders in Europa: UAS Testcenter Denmark (Odense, DK) en ATLAS (Jaén, Spanje) § Gebaseerd op afme ngen van een VLOS gebruikszone en interviews naar testbehoe e4 254
TOTALE GRONDBEHOEFTE PRIMAIRE ACTIVITEITEN 30,7 2,8
1) Voor de conversie bebouwd naar perceel oppervlak is een bebouwingspercentage van 50% aangehouden (gemiddeld percentage gemeente Enschede, tevens kengetal ADT) 2) M3 Analyse: 20160205 m2 primair.xlsx 6 3) Dit betre gebouwen en percelen van gebouwen 4) Dit betre 500 x 500 meter grondoppervlak ter indica e voor een landzijdige VLOS test- en trainingzone voor onbemand vliegen Marktverkenning voor de ruimtereservering van luchthaven gebonden ac viteiten op luchthaven Twente
Agenda
1. Grondbehoe e primair gebruik
2. Grondbehoe e secundair gebruik voor een GA en BA luchthaven op Twente schaal • In de benchmark van luchthavens zijn na onale, regionale en militaire luchthaven meegenomen met uitzondering van Schiphol • Bedrijven met luchthaven- en luchtvaart-gebonden ac viteiten zijn op een gestructureerde manier in kaart gebracht en opgenomen in de benchmark • Luchthavens met onvoldoende kri sche massa of pax focus zijn niet meegenomen in de benchmark van het aantal bedrijven per vliegbeweging • Luchthavens met onvoldoende kri sche massa of pax focus zijn niet meegenomen in de benchmark van grondgebruik per bedrijf. GRQ en DHR lijken uitbijters • Grondgebruik voor de categorieën ‘luchthavendiensten’, ‘verhuur/verkoop’ en ‘horeca/retail’ is o.b.v. extrapola e van de benchmarkgegevens 1,3 hectare
3. Grondbehoe e afnemers en toeleveranciers van end-of-life en RPAS
4. Grondbehoe e mogelijk cluster
7 In de benchmark van Nederlandse luchthavens zijn na onale, regionale en 2. militaire luchthaven meegenomen met uitzondering van Schiphol
LUCHTHAVENS VAN NATIONAAL BELANG 1 Luchthaven Schiphol (AMS) Haarlemmermeer 2 Eindhoven Airport (EIN) Eindhoven 3 Ro erdam Airport (RTM) Ro erdam 4 Maastricht Aachen Airport (MST) Beek 5 Groningen Airport Eelde (GRQ) Eelde 6 Vliegveld de Kooy (DHR) Den Helder LUCHTHAVENS VAN REGIONAAL BELANG 7 Lelystad Airport (LEY) Lelystad 8 Teuge Interna onal Airport (TE) Teuge 9 Vliegveld Hilversum (HV) Hilversum 10 Kempen Airport (BD) Budel 11 Seppe Airport (SE) Bosschenhoofd 12 Texel Interna onal Airport (TX) De Cocksdorp 13 Vliegveld Midden-Zeeland (MZ) Arnemuiden 14 Vliegveld Hoogeveen (HO) Hoogeveen 15 Ameland Airport Ballum (AL) Ballum 16 Vliegveld Drachten (DR) Drachten 17 Vliegveld Oostwold (OW) Oostwold 18 Enschede Airport Twente (ENS) Enschede MILITAIRE LUCHTHAVENS1 19 Vliegbasis Gilze-Rijen (GLZ) Gilze 20 Vliegbasis Woensdrecht (WOE) Woensdrecht
1) op de militaire luchthavens vinden geen secundaire ac viteiten, deze luchthavens zijn voor dit gedeelte van de benchmark dan ook niet gebruikt 8 Bedrijven met luchthaven- en luchtvaart-gebonden ac viteiten zijn op een 2. gestructureerde manier in kaart gebracht en opgenomen in de benchmark
Eindproduct: een geclassificeerde lijst van alle luchthaven- en -vaartgebonden ac viteiten per luchthaven en elders in NL
INDELING VAN ACTIVITEITEN Baangebruikers Verhuur/ Verkoop Luchthaven-gebonden Lesvluchten Vliegtuigverhuur § Lijst met bedrijven: opgesteld o.b.v. overzichten Zakenvluchten Vliegtuigverkoop gepubliceerd op websites van luchthavens en Commercieel Travel bedrijventerreinen aangevuld met bedrijven om en rond de Recrea ef Luchtvaartmaatschappij luchthaven (postcodes) uit het KvK register; Luchthavendiensten Reisbemiddeling § Indeling naar categorieën: (zie rechts) o.b.v. van dezelfde A andeling Horeca / Retail bronnen aangevuld met informa e van bedrijven-websites; Douane Autoverhuur § Bebouwd gebied: is bepaald o.b.v. bestemmingsplannen van Luchthaven Evenementen gemeenten, CBS en kaartme ngen via Google Maps; Luchtverkeersleiding Hotel Marechaussee Musea Luchtvaart-gerelateerd Security Restaurant MRO/ Stalling Winkel § Lijst met bedrijven: opgesteld o.b.v. ledenlijsten Dutch Stalling Educa e / Advies Avia on Group (DAG), Netherlands Aerospace Group (NAG) Vliegtuigonderdelen Advies en Dutch Associa on for Remotely Piloted Aircra Systems Vliegtuigonderhoud Onderwijs (DARPA) aangevuld met bedrijven in Twente (PC2 70 t/m 76) Vracht Simulator uit het KvK register met luchtvaart gerelateerde SBI-codes1; Logis ek High Tech § Indeling naar categorieën: (zie rechts) o.b.v. van dezelfde Luchtvracht High Tech bronnen aangevuld met informa e van bedrijven-websites; Overig Vliegtuigproduc e § Bebouwd gebied: te bepalen in interviews; Op basis van benchmark voor Twente geraamd In primair (sec e 1) Als cluster (sec e 4)
1) 'Personenvervoer door de lucht', 'Dienstverlening voor de luchtvaart', 'Repara e en onderhoud van vliegtuigen', 'Verhuur en lease van vliegtuigen', 'Verv. vliegtuigen 9 en onderdelen daarvoor' Luchthavens met onvoldoende kri sche massa of pax focus zijn niet meegenomen 2. in de benchmark van het aantal bedrijven per vliegbeweging
VTB per type Geves gde bedrijven Bedrijven / 1000 VTB (x 1000, 2013) (per secundaire categorie & totaal) (per Benchmark-categorie)
Eindhoven 29 EIN 35 (423) EIN 1,2 Luchthavens met sterke pax focus: (181) Ro erdam 50 RTM 33 RTM 0,7 niet representa ef Maastricht 15 MST 10 (173) MST 0,7 voor Twente
Na onaal Eelde 39 GRQ 11 (28) GRQ 0,3 Den Helder 24 DHR 6 (22) DHR 0,2 Lelystad 99 LEY 22 (84) LEY 0,2 Teuge 57 TE 17 (48) TE 0,3 (20) Hilversum 45 HV 6 HV 0,1 Meegenomen in Budel 44 BD 4 (95) BD 0,1 benchmark Regionaal Breda 39 SE 10 (19) SE 0,3 Texel 27 TX 4 (10) TX 0,1 (21) Arnemuiden 20 MZ 7 MZ 0,3 (9) Hoogeveen 14 HO 4 HO 0,3 (2) Ameland 5 AL 0 AL 0,0 Luchthavens met (40) onvoldoende kri sche Drachten 4 DR 1 DR 0,2 (1) massa voor secun- OW 0 OW 0,0 Oostwold 4 daire ac viteiten
Zakelijk Privé Gemengd Luchthavendiensten Verhuur/ verkoop Horeca / Retail Les Recrea ef Lijn/Charter
10 Luchthavens met onvoldoende kri sche massa of pax focus zijn niet meegenomen 2. in de benchmark van grondgebruik per bedrijf. GRQ en DHR lijken uitbijters
Bedrijvigheid en gebruikers-gebonden grondgebruik (gebouwen, infrastructuur en tussenliggend groen) in cijfers
Totale grond bedrijventerreinen Geves gde bedrijven Grond/ bedrijf (hectare op en nabij luchthaven) (op en nabij luchthaven) (hectare)
Eindhoven 233 EIN 423 EIN 0,6 Luchthavens met sterke pax Ro erdam 80 RTM 181 RTM 0,4 focus: niet representa ef Maastricht 97 MST 173 MST 0,6 voor Twente
Na onaal Eelde 20 GRQ 28 GRQ 0,7 Uitbijters (zeer ruim Den Helder 17 DHR 22 DHR 0,8 opgezet): niet meegenomen Lelystad 25 LEY 84 LEY 0,3 Teuge 8 TE 48 TE 0,2 Hilversum 3 HV 20 HV 0,2 Budel 29 BD 95 BD 0,3 Meegenomen in Regionaal Seppe 3 SE 19 SE 0,2 benchmark Texel 2 TX 10 TX 0,2 Arnemuiden 4 MZ 21 MZ 0,2 Hoogeveen 3 HO 9 HO 0,3 Ameland 0 AL 2 AL 0,1 Luchthavens met onvoldoende kri sche Drachten 11 DR 40 DR 0,3 massa voor BM- Oostwold 0 OW 1 OW 0,2 categorieën
Luchthaven (bebouwd) Aangrenzend Bedrijventerrein
Bronnen: websites luchthavens, websites bedrijventerreinen, websites bedrijven, KvK-gegevens van postcodegebieden op en rond de luchthavens 11 Perceeloppervlakte voor de categorieën ‘luchthavendiensten’, ‘verhuur/verkoop’ 2. en ‘horeca/retail’ is o.b.v. extrapola e van de benchmarkgegevens 0,8 hectare
Samenva ng van grondbehoe e voor secundaire ac viteiten
GRONDGEBRUIK1,2 (ha) ONDERDEEL LOGICA PERCELEN BEBOUWD
§ Luchthavendiensten: 0,075 per 1,000 VTB Luchthavendiensten § Gemiddeld aantal ha. grondgebruik2 is 0,24 ha. per bedrijf 0,28 0,14 § Aantal vliegtuigbewegingen in voorkeursalterna ef (VKA): 20.240
§ Verhuur/ verkoop: 0,070 per 1,000 VTB Verhuur/ -koop vliegt. § Gemiddeld aantal ha. grondgebruik2 is 0,24 ha. per bedrijf 0,27 0,13 § Aantal vliegtuigbewegingen in voorkeursalterna ef (VKA): 20.240
§ Horeca / Retail: 0,085 per 1,000 VTB Horeca/ retail/ leisure § Gemiddeld aantal ha. grondgebruik2 is 0,24 ha. per bedrijf 0,33 0,16 § Aantal vliegtuigbewegingen in voorkeursalterna ef (VKA): 20.240
TOTALE GRONDBEHOEFTE SECUNDAIRE ACTIVITEITEN 0,9 0,4
1) Voor de conversie bebouwd naar perceel oppervlak is een bebouwingspercentage van 50% aangehouden (gemiddeld percentage gemeente Enschede, tevens kengetal ADT) 12 2) Voor infrastructuur en omliggend groen is in de benchmark gecorrigeerd met 20% om tot perceeloppervlakte te komen Marktverkenning voor de ruimtereservering van luchthaven gebonden ac viteiten op luchthaven Twente
Agenda
1. Grondbehoe e primair gebruik
2. Grondbehoe e secundair gebruik voor een GA en BA luchthaven op Twente schaal
3. Grondbehoe e afnemers en toeleveranciers van end-of-life en RPAS • End-of-Life zal behoe e hebben aan ruimte om materialen en onderdelen te scheiden en laden. Het biedt ook poten e als MBO Techniek leerbedrijf • Bedrijfsgebouwen voor onbemand vliegen kunnen in de ruimste zin geaccommodeerd worden en ook een landzijdige VLOS testzone is mogelijk
4. Grondbehoe e mogelijk cluster
13 End-of-Life zal behoe e hebben aan ruimte om materialen en onderdelen te 3. scheiden en laden. Het biedt ook poten e als MBO Techniek leerbedrijf
Toeleveranciers en afnemers end-of-life vliegtuigontmanteling en hun on site ruimtebehoe e
ON SITE GRONDGEBRUIK (ha1) ONDERDEEL LOGICA AFNEMERS EN TOELEVERANCIERS 0 = zeker niet 4 = zeker wel PERCELEN BEBOUWD
§ Eventueel Prak jkonderwijs (BBL/BOL) gebeurt op loca e End-of-Life bedrijf (geen 3 extra ruimte) of in de ROC gebouwen (off site) § Personeelsbemiddeling, vanuit kantoor bemiddelaar (niet on site) 1 § Laden op loca e, truckposi es 4 0,1 0 End-of-Life § Scheiding ontmantelde stromen op loca e (in containers) 4 0,5 0 § Recycling (e-waste, metals, etc) gebeurt op loca e recycling firma’s 0 § Applied research, 1 – 2 onderzoeksec es van 5 – 10 FTE 1 0,03 0,02 (m2 per persoon op basis van Kennispark Twente)
TOTALE GRONDBEHOEFTE AFNEMERS EN TOELEVERANCIERS1 0,6
1. In de tabel is gerekend met alle ac viteiten die mogelijk (2), waarschijnlijk (3) of zeker wel (4) on site plaatsvinden 2. De ruimtereservering voor een volwaardige onderzoek-, ontwikkel-, test- en trainingloca e is niet meegenomen in de optelling, omdat de voor Twente Safety 14 Campus gereserveerde ruimte een dergelijke faciliteit eenvoudig kan herbergen Bedrijfsgebouwen voor onbemand vliegen kunnen in de ruimste zin 3. geaccommodeerd worden en ook een landzijdige VLOS testzone is mogelijk
Toeleveranciers en afnemers onbemand vliegen en hun on site ruimtebehoe e
ON SITE GRONDGEBRUIK (ha1) ONDERDEEL LOGICA AFNEMERS EN TOELEVERANCIERS 0 = zeker niet 4 = zeker wel PERCELEN BEBOUWD
§ OEM: referen evoorbeeld AerialTronics: 600 m2 in Den Haag en 400 m2 nabij 2 0,2 0,1 Alicante (komt overeen met aantal arbeidsplaatsen OEMs in M3 studie 30.04.15) Onbemand § Volwaardige onderzoek-, ontwikkel-, test- en trainingloca e: UAS Testcenter 4 0,22 0,12 Denmark (Odense, UK) en ATLAS (Jaén, Spanje) § 500m x 500m grondoppervlak voor landzijdige VLOS testzone 4 252
TOTALE GRONDBEHOEFTE AFNEMERS EN TOELEVERANCIERS
ATLAS, Jaén, Spanje: Air Traffic Op luchthaven Twente is ten Laboratoty for Advanced Systems noorden van de baan 84 ha. ruimte totaal (landside + • 680 m lange baan airside) bestemd voor bedrijvigheid in vier clusters: • 0,1 ha. bebouwd oppervlak 84 Ha (hangar en kantoren) luchthavengebonden, safety & security, onbemand en advanced materials. Er is
UAS Testcenter Denmark, Odense daar dus meer dan (op HCA Airport). Combineert voldoende ruimte om een testen, trainen, cer ficeren en RPAS volwaardig onderzoek-, business park ontwikkel-, test- en trainings • 2,2 ha. Testgrondopp. (B-VLOS!) centrum voor onbemand • 0,1 ha. bebouwd oppervlak vliegen te accommoderen
1. In de tabel is gerekend met alle ac viteiten die mogelijk (2), waarschijnlijk (3) of zeker wel (4) on site plaatsvinden 2. De ruimtereservering voor een volwaardige onderzoek-, ontwikkel-, test- en trainingloca e is niet meegenomen in de optelling, omdat deze al volledig is 15 opgenomen onder primaire ac viteiten (uitgaande van een volwaardige loca e voor onbemand vliegen naar voorbeeld van UAS Testcenter Denmark) Marktverkenning voor de ruimtereservering van luchthaven gebonden ac viteiten op luchthaven Twente
Agenda
1. Grondbehoe e primair gebruik
2. Grondbehoe e secundair gebruik voor een GA en BA luchthaven op Twente schaal
3. Grondbehoe e afnemers en toeleveranciers van end-of-life en RPAS
4. Grondbehoe e mogelijk cluster a) Clustering op andere Nederlandse luchthavens • Er is op 6 Nederlandse luchthavens gekeken naar aanwezigheid van luchtvaart-gerelateerde clustering • Voor MST, LEY, GLZ en WOE zijn luchthaven-gerelateerde clusters te herkennen • Luchthavens met een succesvol cluster kennen een sterke luchthaven-gebonden basis in de vorm van een afnemer(-groep) die van oudsher aanwezig is • Aeroparc Gilze-Rijen is onderdeel groter bedrijventerrein De Haansberg. Luchtvaartcluster hee zich ontwikkeld vanuit helikoptertraining als de ‘legacy’ • Bedrijven op Aviolanda Woensdrecht uitsluitend gericht op luchtvaartac viteiten. Drijvers zijn afnemers van oudsher: Fokker en Logis ek Centrum Woensdrecht b) Toegevoegde waarde van clustering bestaande Twentse avia on tech op luchthaven Twente • De in Twente bestaande luchthaven en luchtvaart gerelateerde ac viteiten zijn grotendeels ‘pop & mom’ bedrijven • Zes bedrijven met luchtvaart-gerelateerde ac viteiten in Twente zijn benaderd om de toegevoegde waarde van clustering te toetsen • Besluit ves gingsloca e overwegend tradi oneel van aard; de toegevoegde waarde van clustering wordt gezien rich ng de arbeidsmarkt en indien nabij OEM c) Er is onvoldoende onderbouwing om voor clustering van luchtvaart-gerelateerde ac viteiten grondbehoe e op te nemen 16 1 Er is op 6 Nederlandse luchthavens gekeken naar aanwezigheid van luchtvaart- 4a. gerelateerde clustering
LUCHTHAVENS VAN NATIONAAL BELANG 1 Luchthaven Schiphol (AMS) Haarlemmermeer 2 Eindhoven Airport (EIN) Eindhoven 3 Ro erdam Airport (RTM) Ro erdam 4 Maastricht Aachen Airport (MST) Beek 5 Groningen Airport Eelde (GRQ) Eelde 6 Vliegveld de Kooy (DHR) Den Helder LUCHTHAVENS VAN REGIONAAL BELANG 7 Lelystad Airport (LEY) Lelystad 8 Teuge Interna onal Airport (TE) Teuge 9 Vliegveld Hilversum (HV) Hilversum 10 Kempen Airport (BD) Budel 11 Seppe Airport (SE) Bosschenhoofd 12 Texel Interna onal Airport (TX) De Cocksdorp 13 Vliegveld Midden-Zeeland (MZ) Arnemuiden 14 Vliegveld Hoogeveen (HO) Hoogeveen 15 Ameland Airport Ballum (AL) Ballum 16 Vliegveld Drachten (DR) Drachten 17 Vliegveld Oostwold (OW) Oostwold 18 Enschede Airport Twente (ENS) Enschede MILITAIRE LUCHTHAVENS 19 Vliegbasis Gilze-Rijen (GLZ) Gilze 20 Vliegbasis Woensdrecht (WOE) Woensdrecht
1) de zes luchthavens zijn in overleg met ADT geselecteerd en o.b.v. waar clustering vermoed werd 17 Voor MST, LEY, GLZ en WOE zijn luchthaven-gerelateerde clusters te herkennen 4a.
Bedrijven op geselecteerde luchthavens #, % Eindhoven Maastricht Groningen Lelystad Gilze-Rijen Woensdrecht (100% = 423 bedr.) 0 100(100% = 173 bedr.) 0 20 80 (100% = 28 bedr.) 0 20 40 60 (100% = 84 bedr.) 0 20 40 60 (100% = 23 bedr.) 0 20 40 60 (100% = 17 bedr.) 0 20 40 60
Baan- 1,2% 2,3% 25,0% 44,0% gebruikers Luchthaven- 1,9% 1,8% 21,4% 4,8% diensten Verhuur/ 0,9% 0,0% 3,6% 8,3% verkoop Horeca/ 5,4% 2,3% 14,3% 13,1% 8,3% Retail Luchthaven gebonden Travel 0,9% 0,6% 7,1% 0,0%
MRO/ 0,5% 3,5% 10,7% 25,0% 8,3% 35,3% Stalling
Vracht 4,9% 12,9% 3,6% 1,2%
High Tech 4,5% 1,2% 0,0% 1,2% 16,7% 41,2%
Educa e/ 0,9% 1,2% 7,1% 9,5% 41,7% 23,5% mogelijke luchtvaart- gerelateerde clusters advies Niet luchtvaart- 80,8% 75,4% 17,9% 21,4% 25,0% gerelateerd
18 Luchthavens met een succesvol cluster kennen een sterke luchthaven-gebonden 4a. basis in de vorm van een afnemer(-groep) die van oudsher aanwezig is
ONDERDEEL CLUSTER-TYPE LOGICA SUCCES
§ Rond Eindhoven airport is een groot bedrijven terrein gefaciliteerd (Bedrijvenpark Eindhoven Avia on Technology Eindhoven Airport, Flight Forum en Park Forum). Hoewel deze loca e ini eel is aangelegd met oormerk n.v.t. (zeer beperkt) ‘luchtvaart-gerelateerd’ is het merendeel van geves gde bedrijven (80%) dat niet.
§ Maastricht Aachen Airport hee focus gelegd op (lucht)vracht en MRO (Maintenance Boulevard). Maastricht (Lucht)vracht Om het cluster te huisvesten zijn terreinen Avia on Valley en Technoport aangelegd. Leegstand, Laag groot aandeel ‘overige ac viteiten’ en recente afschrijving en doorstart duidt op beperkt succes.
§ Groningen hee geen specifieke focus als doelstelling. De KLM Flight Academy (grootste drijver) Groningen Geen n.v.t kent na enkele jaren krimp weer groei, maar biedt geen clusteringseffect.
§ Het grote aantal GA-vliegbewegingen hee organische groei in MRO (GA) mogelijk gemaakt. Dit Hoog Lelystad MRO is onderstreept in het Aldersadvies Lelystad (2012). (GA-vluchten)
§ Vliegbasis Gilze-Rijen is de helikopterbasis van de luchtmacht. Dit is de drijver voor ves ging van Gilze-Rijen Hoog Educa e/ Advies o.a. RWTC, Helios en (meer recent) bedrijven op het gebied van simula e. (helikopterbasis) § Addi onele clustering wordt verwacht door oprichten ‘Smart Industry Fieldlab’ gericht op MRO.
MRO, Avia on Tech. en § Het Logis ek Centrum Woensdrecht (LCW) vormt samen met Fokker (Services en Elmo) de Woensdrecht Hoog Educa e/ Advies kri eke massa voor clustering. Nagenoeg alle bedrijven zijn toeleveranciers van voorgenoemde. (LCW en Fokker)
19 Aeroparc Gilze-Rijen is onderdeel groter bedrijventerrein De Haansberg. 4a. Luchtvaartcluster hee zich ontwikkeld vanuit helikoptertraining als de ‘legacy’
Ligging Aeroparc en geves gde bedrijven
Bedrijf Exper se Categorie Bedrijventerrein De Crown Business Center gatherings, business mee ngs Horeca / Retail Haansberg: 81 ha. AIS Interna onal aircra interiors MRO (excl. Aeroparc) The Factory Sport & Fun Mul sports centre Horeca / Retail Gate 2 pla orm for innova on Overig Ericsson Telecommunica ons communica ons technology Overig GGz Breburg Mental healthcare ins tu on Overig ATARIS Interna onal logis ek advies Educa e / advies Midpoint Brabant coopera ve programme Overig EAMC medische keuringen Educa e / advies Aeroparc: 13 ha. Everest Coa ngs ceramic 3D coa ngs High Tech AEROPARC Ontwikkelingsinstan e Overig De Carbonspecialist carbonrepara e (fietsen) Overig BlueTea virtual reality training Educa e / advies MATinspired materiaalkundig laboratorium High Tech Composite Exper se Center composieten High Tech Merlin Avia on Produc e vliegtuigsimulatoren High Tech IMS Interna onal Cer fica e orgaan Educa e / advies Bedrijven geves gd op Aeroparc Lijmacademie Opleiding lijmtoepassingen High Tech (Totaal = 23) InSight Simula etrainingen Educa e / advies Daedalus Avia on Group on-site support teams MRO/ Stalling 39% NLR kennisonderneming High Tech Rotary Wing Training Center Trains mechanics Educa e / advies 26% ROC Tilburg opleiding onderhoudstechn. Educa e / advies 17% VROOM Training virtual reality training Educa e / advies KEC consultancy, project Educa e / advies 9% 9% Helios helicopter training Educa e / advies Aerocat airline catering process Educa e / advies Horeca / Retail MRO High Tech Educa e Overig / advies Bronnen: Aeropark, Gate 2, websites bedrijven 20 Bedrijven op Aviolanda Woensdrecht uitsluitend gericht op luchtvaartac viteiten. 4a. Drijvers zijn afnemers van oudsher: Fokker en Logis ek Centrum Woensdrecht
Ligging Aeroparc en geves gde bedrijven
Bedrijf Exper se Categorie Fokker Services MRO MRO Fokker Elmo electrical wiring interconnec on High Tech Bedrijventerrein 4Repair repairs and modifica ons MRO Aviolanda: 28 ha. Aircra End-of-Life Solu ons disassembly and dismantling MRO TiaT Europe non-destruc ve tes ng High Tech Geo Infra Modelleren terrein (Geo-Airflight) High Tech Airline Technical Support MRO MRO Terma Aerostructures A/S supplier of aerostructures High Tech Boeing MRO advies Educa e / advies Elbit Systems of America avionics repair and overhaul High Tech Airborne Services composites maintenance and repair MRO StandardAero MRO of military aircra engines MRO ACRATS Training Services training for composites MRO Educa e / advies Aeroment bv Advies in avia on Educa e / advies AMTS (was Fokker) MRO Training Educa e / advies NLR kennisonderneming High Tech Thales exper se avionics & other equipmt. High Tech Bedrijven geves gd op Aviolanda (Totaal = 17) 41% 35%
24%
MRO High Tech Educa e / advies
Bronnen: Aviolanda, websites bedrijven 21 De in Twente bestaande luchthaven en luchtvaart gerelateerde ac viteiten zijn 4b. grotendeels ‘pop & mom’ bedrijven
Defini e Catchment ...gemapped op Luchtvaart gerelateerde area Twente... DAG en NAG leden... bedrijven in regio Twente (Postcode 2: 70 -76) (Totaal = 49)
Recrea ef 18
Commercieel 3
Hoofdzakelijk Les 1 kleinbedrijf: niet ...en aangevuld met relevante bedrijven1 uit KvK meegenomen voor (Postcode 2: 70 -76) interviews
MRO 4
Gerelateerd 6
Benaderd voor Produc e 7 interviews
1) SBI-codes voor 'Personenvervoer door de lucht', 'Dienstverlening voor de luchtvaart', 'Repara e en onderhoud van vliegtuigen', 'Verhuur en lease van vliegtuigen', 22 'Verv. vliegtuigen en onderdelen daarvoor' 1 Zes bedrijven met luchtvaart-gerelateerde ac viteiten in Twente zijn benaderd om 4b. de gepercipieerde toegevoegde waarde van clustering binnen Twente te toetsen
BEDRIJF PORTFOLIO ARBEIDSPLAATSEN
NAAM LOCATIE NL CONTACT ACTIVITEIT SEGMENTEN LUCHTVAART TOTAAL TWENTE
Geert Luchtvaart, Pontus Enschede Wubben Warmtebehandelingen van metalen energie, 1 12 12 (MD) semiconductors
Ontwikkelt, ontwerpt, produceert, assembleert en Pim Lüth Luchtvaart en PM Aerotec Hengelo integreert complexe metalen structuren (Aeroframes, 200 200 (Directeur) Defensie 3 Mechatronica, Metalen onderdelen, etc.)
Mar n Interna onaal ingenieursbureau gespecialiseerd in Viro Hengelo Dibbets Divers 600 170 Engineering en Projectmanagement. 1 (Directeur)
Herman Benchmark R&D en Assemblage voor system Integra on, box build, Almelo Bartelink Divers 11,500 350 Electronics complex electro-mechanical en PCB assemblage 1 (GM)
Steffen de Ontwikkelt, bouwt, test en onderhoudt ‘met hoge Aeronamic Almelo Vries Luchtvaart 155 130 snelheid roterende systemen’ 4 (CEO)
Luchtvaart, Guus Engelen Hoge precisie, hoge snelheid CNC bewerkingen op Dutch-Shape Borne Automo ve en 50 50 (MD) werktuigbouwkundige produc emiddelen en mallen 3 mari em
1) Ten Cate Advanced Composites is in overleg met ADT niet benaderd 23 Besluit ves gingsloca e overwegend tradi oneel van aard; de toegevoegde 4b. waarde van clustering wordt gezien rich ng de arbeidsmarkt en indien nabij OEM
Besluit ves gingsloca e overwegend Waarde van clustering wordt gezien bij tradi oneel van aard nabijheid OEM en rich ng de arbeidsmarkt 100% (belang van overwegingen: o.b.v. 4 interviews) (Benoemde punten in alle interviews)
Kosten grond Personeelskosten “Wanneer er OEM’s [of 1st tier suppliers] zitten zou het praktisch kunnen zijn, maar dat zijn er helaas maar enkele.” Kosten Transportkosten Afnemers “Een clustering zou wel interessant zijn voor het werven op de personeel-markt. Welke bedrijven hierbij aansluiten [ketenpositie, Leveranciers specifieke kunde] is minder relevant.” Concurrenten
Clustering “Een zekere mate van clustering gebeurt nu ook op het Kennisinstellingen Kennispark [Universiteit Twente] en High Tech Systems Park [Thales]. Een nadeel is dat dit relatief dure grond is.” Arbeidsmarkt Uitbreidingsmog. “Het opzetten van een gezamenlijke propositie met Faciliteiten branchegenoten lijkt me niet haalbaar vanwege veel overlap in
Anders Twentse [luchtvaart-gerelateerde] bedrijven: zie het beperkte Bereikbaarheid succes van het Twents luchtvaartcluster ADGEN1.” Imago
Hoog Gemiddeld Laag Niet Top 3
1) ADGEN (Aerospace and Defence Group East Netherlands) is in 2009 geïni eerd door VMO (Verenigde Maakindustrie Oost) 24 Er is onvoldoende onderbouwing om voor clustering van luchtvaart-gerelateerde 4c. ac viteiten grondbehoe e op te nemen
Samenva ng van grondbehoe e voor mogelijke clusters
GRONDGEBRUIK (m2) ONDERDEEL LOGICA PERCELEN BEBOUWD
§ Luchtvracht-verkeer is geen punt van focus voor Twente. Vormen van logis ek knooppunt Vracht zonder rela e tot luchtvaart niet gewenst vanuit oogpunt van concurren e in de regio.
§ MRO voor GA is reeds voorzien op Lelystad, voor militaire luchtvaart op Woensdrecht en MRO voor helikopters op Gilze-Rijen. Onvoldoende onderbouwing voor clustervorming van MRO op Twente (zie ook rapport 30april 2015).
§ Ruimtegebruik alleen significant bij luchtvaar rainingen. Andere ac viteiten binnen Educa e / advies educa e (bv. ROC) wordt doorgaans ondergebracht buiten luchthaven en binnen bedrijven geves gd rond de luchthaven (stagiairs, etc.).
§ Sterk a ankelijk van ves ging OEMs en/of ‘1st er suppliers’ (bv. Fokker). Dit is het geval Avia on Technology op Woensdrecht en Gilze-Rijen en wordt op basis van de gesprekken met Twentse 2nd / 3rd er suppliers niet verwacht op Twente.
TOTALE GRONDBEHOEFTE CLUSTER
25 Marktverkenning ten behoeve van de ruimtereservering van luchtvaart gebonden ac viteiten op luchthaven Twente
DIT IS DE LAATSTE DIA
18 Februari 2016