Fərhad Cavadi

TARİXİN KÜSÜFLƏRİ 12- ci məqalə Azərbaycan və Türk Dünyası Toponimlərinin kök Araşdırması

111 Toponimin Ad Mənşəyi və Etimologiası

TARĠXĠN KÜSÜFLƏRĠ 12- ci məqalə Azərbaycan və Türk Dünyası Toponimlərinin kök Araşdırması 111 Toponimin Ad MənĢəyi və Etimologiası Əski Tarixdə adları gedən : ġatir-araqa , ġatiru ,ġattera bölgə adları ,ġamĢi Adad dövrü qeyd olunan Satiriyalıya və Mnnuki-Ninuanın məktubunda qeyd olunan Satarnu toponimləri ,qədim tarixdə BuĢtu ölkəsinin ġatir-araqani vilayəti ,ġatiru ölkə adı ,Manna ölkəsində yerləĢmiĢ ġattuaria qala adı Əfqanistan`ın ġadıqala toponimi Quzey Azərbaycanın Cəlilabad r. ġatırlı , Sadatlı / Bərdə r. ġatırlı /Masallı r. ġatıroba / Salyan r. ġatırovka / Ağcabədi r. Sadmanbəyli , ġotlanlı / Ağstafa r. Sadıqlı / AğdaĢ r. Sadavat / Qusar r. Sudur / Quba r. ġuduq / Qobustan r. Sədəflı / Tovuz r. Çataq / Siyəzən r. Sədan / Qax r. ġotavar / Goranboy r. və Beyləqan r. ġadılı kəndləri /Zəngilan r. ġatariz / Naxçıvan M.R.Sədərək r. / ġahbuz r. ġada /Saatlı rayon adı / Gedəbəy r. Çadırdərə çayı (hidronim) / Cəlilabad r. Satıhli dağ (oronim) /15-ci əsrdən Tarixlərdə adı gedən Çuxur Sə`d əyaləti . Çaxırlı (Cəbrayıl r.,ĠmiĢli r., Masallı r.,Göyçay r., Göyçə mahalı) , Çayırlı(Göyçay r.),Çəyirli (Göyçay r.) , Cəyirli (Göyçay r.) Güney Azərbaycanın Saətlu Bivəle(Urmiya) ,Saətlu Dağ(Urmiya),Saətlu Lulfa(Urmiya), Saətlu Mənzil(Urmiya),Saətlu Bəylər(Urmiya) ,Zədəlı(Urmiya),Sətıq(Zəncan),Səadətlu (Mərağə),Sədıl(Çaldıran),Səidabad(Xoy,Nəmin, Bostanabad,Mərağə,Mahabad,PiranĢəhr,Ərdəbil ) ,Sadıqlu(Zəncan,Ərdəbil),Sədəqiyan(Səlmas), Yekan Sədi (Mərənd),Satıllu(AzərĢəhr),Sati (Əhər) ,Sədibeyg(Üskü),ġadabad (Bostanabad) ,Sədaqə(Urmiyə) ,Sədir(Xoy),Sədiq(Urmiyə) ,Sədi (Bostanabad) ,ġedi(Maku),ġot(Maku) ,ġotlu(PoldəĢt), ġadlu (Maku) , ġatır Qonbədi (MeĢkin) ,ġatır(Maku), Çetab Ağakərim (Miyanə),Çetab Hüseynxan (Miyanə),SatılmıĢ Məhəmmədlu(Miyandoab),Setən(xudafərin),Sot ut (Əhər) ,Sotun-rəĢ (Səlmas) ,Suti(Miyanə), Qəreyni(=Siyəh ÇeĢmə) Ġran`ın müxtəlif bölgələrində yerləĢən Sadat ,Sadat məhəllə,Sadiyan,Sədə,Səde həmzəlu,Səde lencan,Sətlu,Sədiç, Sətılsər, Səadətabad, Sətir,Sədabad,Sədi,Səidabad, ġadab,ġadan, ġadeb, ġadkam,ġadqan,ġadmehr ,ġadiyan ,ġadiĢe,ġadigur,ġahtut,ġahdan, ġitur, Sadıqabad,Sədrabad, Sədra ,Sədbar kəndləri , Ermənistan ərazisində yerləĢən ġidli kəndi Türkiyənin Antalya Ģəhərinin Serik ilçesində yerləĢən ġatırlı köyü ,GümüĢhane, Artvin, Rize ,Trabzon ,Kastamonu , Ġsparta ,Ordu , Antalya , Sivas , NevĢehir , KırĢehir , Malatya , Kayseri Ģəhərlərinin ilçelerində , köylərində yerləĢən və yaĢamaqda olan ġatırlı obalarının Ad mənşəyi və Etimologiyası Ġrak`da yaĢayan ġatıri ,Türkiyədə yaĢayan ġadırlı və Türkiyənin Varto bölgəsində ġahdəli eli`nin , Əfqanıstan`da yaĢayan ġadı,ġadı Xıl , Sadatlı tayfaları və Ġranda yaĢayan ġadlı, ġatıranlu,ġidan, Satuli,sad,Sadat, Sathi,Çati,Çetai,Çətir adlı tayfaların ,ad mənĢəyi və kök araĢdırması Yazar : Fərhad Cavadi Yekan Sədi (Abdulla oğlu) / Güney Azərbaycan /

Urmiya / 18 – Dekabr 2014 Şat , Şot , Şad , Şid , Şit , Şut , Sat , Sot , Sut , Sit , Sad , Səd tərkibli oba və toponimlərdən: Azərbaycan,Türkiyə və İran ərazisində yerləşən Şatırlı oba və kəndlərinin ad etimologiyası

Cəlilabad r. , Bərdə r. və Antalya Ģəhərinin ġatırlı kəndləri : Azərbaycanın Cəlilabad və Bərdə rayonlarında yerləĢmiĢ kəndlərindən birisi ġATIRLI kəndidir.Azərbaycan respoblikası vikipediasının yazdığına görə ġatırlı , Azərbaycan Respublikasının Cəlilabad rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd. Şatırlı (Cəlilabad) Vikipediya, açıq ensiklopediya

Cəlilabad rayonu

ŞATIRLI

Xəritə

İnzibati İdarə

Ölkə Azərbaycan

Rayon Cəlilabad rayonu ġatırlı — Azərbaycan Respublikasının Cəlilabad rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd. Coğrafiyası və iqlimi Cəlilabad rayonunun ġatırlı kəndi Ləkin izibati ərazi dayirəsinə daxildir. Cəlilabaddan təxminən bura 1 saatliq yoldur. MeĢənin ətəyində yerləĢən kənd dağların əhatəsidindədir. ġatırlı 2013- cü ildən inzibati ərazi nümayəndəliyidir. Kənd ərazisindən iki çay keçərək Bulqar çayına tökülür. MəĢədə coxlu bulaqlar var (Razbulaq, Çinarbulaq, Damcibulaq, Lehməlibulaq, Doqquzbulaq Canahbulaq və s). Bu bulaqlar kəndin suya olan ehtiyacını tam ödəyir. İqtisadiyyatı Kənd əhalisi əsasən maldarlıqla və əkinçiliklə məsğuldur.Kənddə təbii qaz yoxdur,insanlar yanacag ehtiyatini meĢə vasitəsi ilə odəyirlər . ġatırlı adlı kənd ,birisi də Azərbaycanın Bərdə rayonunda yerləĢibdir.

Location Information

Name: Şatırlı Latitude: N 40° 24' 7" Longitude: E 47° 2' 25" Country: Bǝrdǝ, Azerbaijan (AZ) Population: NA Şatırlı, Bǝrdǝ - Azerbaijan (AZ)

Şatır sözü ya adı ilə tərkibləşən Azərbaycanın digər bir kəndinin adı ,Masallı rayonunda yerləşmiş "Şatıroba" kəndidir. Bu kəndin haqqında Gülnarə Kərimova ,Türkoba adı altında yazdığı məqaləsində (- See more at: http://axar.az/news/17317#ad-image-0) belə məlumat verir : Kəndin adı : Şatıroba Əhalisi : 1802 nəfər Ərazisi : 348 ha Coğrafi mövqeyi : Kənd Türkoba ərazisinin şərqində Lənkaran rayonunun Qunbaşı kəndi ilə sərhəddir. Kəndin əsas məşğuliyyəti : Kənd əhalisi əsasən kənd təsərrüfatı ilə məşğul olur Həmsərhəd olduğu kəndlər : Şatıroba kəndi şərqdən Lənkaran rayonunun Qumbaşı kəndi, qərbdən və cənubdan Türkoba kəndi, şimaldan Qəzvinoba kəndi ilə həmsərhəddir. Yerləşdirilib: 21.12.2012 | Baxılıb: 141 | az.wikipedia.org/wiki/ saytında və yaxud Azərbaycan Vikipediya, açıq ensiklopediya saytında "ġadlı" eli və tayfası haqqında bəzi tarixçilərə və tarixi mənbələrə istinad edərək maraqlı tarixi məlumatlar verilir. Məqalənin "Anadoludakı ġadili elinin tarixçəsi" adlı 3-cü bölümündə belə qeyd olunub: ġadılı kəndləri bugün Anadoluda olanları aĢağı yuxarı bunlardır: Tuncəli-Malazgirtdə Muhundu, Canik, Kırzi, Dırban, Hivədan, Ġsnis kəndləri, Ərzincan-Ilıç’ta Kırzi köyü Tərcan’da KəĢan komu,Sivas-Kangal’da Yəllicə köyü,Varto bölgəsində ġahdəli adıyla tanınan bir elin ġadılı kökənindən olduğu və Ələvi inancında bulunduğu bölgə tarihində anlatılmaktadır. Əlazığ,Tuncəli,Bingöl və Diyarbakır bölgələrində isə Kubathan, Okçiyan, Kimsoran, Cunan, Zimtək oymaqları və doğrudan doğruya ġadılı adını taĢıyan bir oymak vardır. "Avşar Obası" adlı saytda , Avşar köyləri sırasında Türkiyə ərazisində bir xeyli "Şatırlı" adlı oba ,müxtəlif şəhərlərin ilçələrindəki köylərdə yerləşmişlər ki onları belə ad aparmaq olar : ġEHĠR ĠLÇESĠ KÖYÜ OBASI GümüĢhane Merkez Merkez+ Sungurlu,ġatırlı Artvin " " ġatırlı Rize " " Köroğlu, ġatırlı Trabzon Çaykara " ġatırlı Trabzon Sürmene " ġatırlı,Küçükalioğulları GümüĢhane ġiran Tepedam ġadili , ġatırlı Kastamonu Ġnebolu Soğukpınar ġatırlı Ġsparta ġarki Karaağaç Merkez+ ġatırlı Rize Fındıklı Çağlayan ġatırlı Artvin Hopa Güvercinli+ ġatırlı Artvin Merkez Erenler+ ġatırlı Rize Pazar Topluca ġatırlı Rize " YemiĢli ġatırlı Ordu Merkez Öceli ġatırlı Antalya Serik ġatırlı ġatırlı GümüĢhane Merkez Arslanca ġatırlı Sivas Gürün Kayalar ġatırlı NevĢehir Merkez Kaymaklı ġatırlı KırĢehir Mucur Merkez Solaklı,ġatırlı,Bekdil Malatya Hekimhan Aksütlü ġatırlı(Drejanà bağlı) Malatya " KoĢar ġatırlı(Drejanà bağlı) Malatya " Çimenlik ġatırlı(Drejanà bağlı) Malatya " Dikili ġatırlı(Drejanà bağlı) Malatya " Dikenli ġatırlı(Drejanà bağlı) Malatya " Karslılar ġatırlı(Drejanà bağlı) Malatya Yazıhan Akyazı ġatırlı , Demircili Malatya " Boztepe(KaraĢatır) ġatırlı Malatya " KömüĢhan ġatırlı Sivas ġarkıĢla Sivrialan ġatırlı Kayseri Yahyalı Çubuklu ġatırlar,Dadallar, Sofular, Köseler C Users\Azerbaycan\Downloads\Avşar Köyleri Bir Şehir:\ Seçiniz.htm Bu coğrafi məlumatlara baxarkən,"ġatırlı" adlı etnotoponimlərin Türk ərazilərində,o sıradan Azərbaycanda,Ġranda və Türkiyyədə geniĢ səviyyədə yayılmasının Ģahidi oluruq. ġatır etnos adı ilə toponimlər Güney Azərbaycanda və həmçinin Ġran`ın müxtəlif bölgələrində də görünməkdədir və xeyli toponimlər bu etnos ilə ilgili mövcudur.Hətta bəzilərinə görə (aĢağıda verilən sayt ünvanında göründüyü kimi) ġahsevənlərin Quzey Azərbaycan ərazisində yaĢadıqları obalar bölgələr üzrə ad-ad göstərməkdə,ġahsevənlər və onlara birləĢən baĢqa səlcuq tayfa birləĢmələri içində "ġatır" tayfasından və ġatırlı kəndindən də, ad aparılır və qeyd edirlər ki :" Ġndi Azərbaycanda ġahsevənlər və onlara birləĢən baĢqa Səlcuqlar öz tayfa adlarını bir çox kəndlərin adına vermiĢlər.Bu kəndlərin sakinləri arasında Ģübhəsiz ki,onların çoxlu nəsilləri var. Bu kəndlər aĢağıdakı qəzalarda yerləĢmiĢdir: .... Lənkəran qəzasında – Gül Qasımlı, Əli Qasımlı, Məhəmməd Qasımlı, Qara Qasımlı, Poladlı, Xəlfələr, Xəlfəqanlı, Xəlfə Xoca, Xəlfə Yusifli, Milli, Qədirli, Əhmədli, Yeddioymaq, Çaxırlı, Ġnallı, Təklə- ġatırlı, Təklə (2), Təklə-keĢ, Təklə dərəsi (2), Xol-Təklə (2) Sarvan86 05.05.2013, 19:20 Şahsevənlər (http://www.facebook.com/photo.php?fbid=122895674572129&set=a.1198 89441539419.1073741828.119498441578519&type=1&theater)

Güney Azərbaycanda və eyni halda Ġran ərazisində toponimlərlə bağlı və o sıradan "Sad","Sat","ġad","ġat","Satır","ġatır","ġatırlı"adı ilə ilgili əsas problem,Toponim adlarının Fars dili əsasında yazıya alınması və bu adları öz həqiqi don və geyimindən çıxardıb,namərbut və anlamca fərqli bir formalara salınmasıdır.Ġran ərazisindəki toponimlər və o sıradan Güney Azərbaycan toponimlərinin siyasi anti-Türk məqsədlər əsasında ,səsləĢmə baxımından oxĢar fars sözlərinə yansıdıb uydurmuĢlar və əsil Türk mənĢəli toponimlərə uyarsız,yaraĢıqsız və eybəcər,həqiqətdən uzaq adlar və anlamlar bəxĢ ediblər.Güney Azərbaycanda Türk mənĢəli toponim adlarını gözlüyən ən böyük təhlikə ,onları oxĢar- fonetikli Fars –Ərəb sözlərinə çevirmə və həmçinin onları farscaya (düzgün ya səhv olaraq) tərcümə etməsi dir.Bu cəhətdən Güney Azərbaycanda və eyni halda Ġranın digər vilayətlərində mövcud olan bir çox toponim, mikrotoponim,makrotoponim,zoonim,kosmonim, patronim,antromonim antroponim, hidronim, oronim, oykonim, etnotoponim adların zahiri keyfiyyəti və etimologiya durumu çox mürəkkəbdir. Fars Pəhləvi sülaləsinin idari hakimiyyəti və Ģovinizmi, və onun yaratdığı anti-Türk ideya və atmosferi,Ġran və eyni halda Güney Azərbaycan onomastika elminə və onun bir Ģaxəsi olan toponimikaya və coğrafi yer adlarına ciddi zərərlər və sağalmaz yaralar vurubdur və bu coğrafi adlara ,tarixi ,lingvistik və coğrafiya baxımından böyük darbələr endiribdir. Azərbaycan toponimçiləri ,xsüsən Güney Azərbaycan toponimçiləri Ġranın və Güney Azərbaycan ərazisində bütün toponimləri ,o sıradan Türk mənĢəli toponimləri hər hansı bir bölgə və vilayətdə olursa olsun, həqiqi formasını üzə çıxartmalı ,onları qoruyub gələcək nəsillərə ötürməlidir. Fars idari hakim sistemi Ġran və Güney Azərbaycan ərazisində türk mənĢəli toponim adların dəyiĢdirməiyi siyasəti ilə ,bu qədim Türkdilli və Türksoylu xalqlar və tayfaların yurdu və məskəni olan Ġran və Azərbaycanın gərçək qədim tarixinin təhrifə ,unudulmağa və məhv olunmasına səbəb olubdur. Çünki Güney Azərbaycanda çoxlu saysız etnotoponimlər vardır və bu etnotoponimlər Azərbaycan və eyni halda Ġran həqiqi tarixini bizə açıklamaqdadır və bizə deyirlər ki bu ərazilərə hansı Türk etnonimləri yurd salıb və ya Ġrana köçmüĢlər. Misal üçün Güney Azərbaycan ərazisində "Qıpçaq" ,"Gər-Gər", "Quqarçin", "Avar" ,"Kəngərli","Suvar", "Moğul","ġor","Dolqan" ,"Sat", "Sak"// "Saq" və bu kimi yüzlər toponim adları bizə deyir ki həmin yaĢayıĢ məntəqələrin və kəndlərin adları ,qədim Türk etnosları ilə bağlı yaranıbdır.Quzey Azərbaycanın coğrafi adlarına ayid birçox qaynaq, matriyal ,tarixi ədəbiyyat və araĢdırmalar vardır ,amma çox təəsüflər olsun ki Güney Azərbaycanda bu elmi sahə öz həqiqi istiqamətini və yolunu tapmamıĢ və bir-iki nümunədən baĢqa ,əldə bir düzgün və Türk məfkürəsinə və Türk dilçiliyinə,tarixinə dayanan bir qaynaqlar yazılmayıb və əldə yoxdur.Güney Azərbaycan ərazisində mövcud olan bir çox yazıya alınmamıĢ mikrotoponimlər var ki ancaq yerli xalq yaddaĢında yaĢayır.Toponimçilərin öhdəsinədir ki bu mikrotoponimləri ,adları dəyiĢilmədən ,yadlardan çıxmamıĢ ,onları yazıya alsınlar ta aradan getməsin və tarixdən izi silinməsin.Güney Azərbaycan və Ġran ərazisində "ġad"//"ġat"//"Sad" //"Sat" tərkibli oykonimlərin siyahısı bizə görə adların zahiri görünüĢü ilə belədir:"Sadat"(Abadan Ģəhərində kənd) – "Sadat məhəllə"(Sari Ģ.k.) –"Sadiyan"(KaĢan Ģ.k.) ,"Səde"(Kəhnuc Ģ.k. - Cəhromùn yaxınlığında olan Xenc Ģ.k. ,Xorasan vilayətində Xaf Ģ.k. - Yasuc Ģ.k.),"Səde həmzəlu" (Xomeyn Ģ.k.) , "Səde lencan"(Ġsfahanın ZərrinĢəhr Ģ.k.) , "Sətıq"(Zəncanın Famnin Ģ.k.), "Sətlu"(Bəndər Əbbas Ģ.k.) ,"Sədiç" (Bəndər Əbbas Ģ.k.) ,"Sətir"(Sonqur Ģ.k.) ,"Sətılsər" (ƏmleĢ Ģ.k.) , "Səadət abad"(Kirman vilayətinin Sircan Ģ.k. – Bəndər Əbbas tərəfində bir kənd adı – Torbət heydəriyyə tərəfində kənd adı) ,"Səadət Ģəhr" (Kirman vilayətində bir Ģəhər) ,"Səadətlu" (Mərağə - HeĢtəri Ģ.k.) ,"Sədabad"(Gorgan Ģ.k. - Kirman vilayətində RəĢtxar Ģ.k. – Yəzd Ģ.k. –Xorasan vilayətində Dərgəz Ģ.k. – BuĢehr.Borazcan Ģ.k. – Gonbədkavus Ģ.k. ) ,"Sədıl"(Çaldıran Ģ.k.) ,"Sədi" (Kirman Ģ.k. ) ,"Səidabad" (Vəramin Ģ.k. – Golpaygan Ģ.k. – Zahidan Ģ.k. – Bircənd Ģ.k. – Təbriz .Bostanabad arası kənd – Sari Ģ.k. – Xoy Ģ.k – Nəzərabad.Kərəc Ģ.k. – Sistan-Bəluçestan`da ĠranĢəhr Ģ.k. – Bocnurd Ģ.k. – Zəncan`ın Zərrinabad Ģ.k. ), "ġadab" (Bəndərabbas Ģ.k.), "ġadan" (Xorasan vilayətinin Bircənd Ģ.k.) , "ġadeb" (Bəndərabbas vilayətinin Kəhnuc Ģ.k.) , "ġadkam" (Yəzd vilayətinin Bafq Ģ.k.- Fars vilayətinin Oqlid Ģ.k.) ,"ġadqan" (Xuzistan vilayətində bir Ģəhər adı- Çaharmahal Bəxtiyari vilayətində Yasuc Ģ.k.) , "ġadlu" (Maku Ģ.k.) , "ġadmehr" (Xorasan vilayətində Torbət Heydəriyyə Ģəhərinin yaxınlığında bir qəsəbə) ,"ġadmehrək" (NeyĢabur Ģ.k.) ,"ġadiyan" (KaĢan Ģ.k.) ,"ġadiĢe" (MəĢhəd Ģ.k.) ,"ġadigur" (Sistan. Bəluçistan vilayətində Rask Ģ.k.) ,"ġahtut" (Xorasan vilayətində Bocnurd Ģ.k. – Sərəxs Ģ.k.),"ġahdan" (Ġsfahan vilayətində RizvanĢəhr Ģ.k.) , "ġətlu" (PoldəĢt Ģ.k.) ,"ġot" (Maku Ģəhərinin yaxınlığında bir kiçik Ģəhər) ,"ġitur" (Kirman vilayətində Bafq Ģ.k.) , Sadıqabad (Gonbədkavus vilayətində Kəlalə Ģ.k. – Kirman vilayətində Bafq Ģ.k. – Xorasan vilayətində Cacrom Ģ.k. – Yəzd Ģ.k. – Zəncan vilayətində Takıstan Ģ.k. – Ġsfahan vilayətində RizvanĢəhr Ģ.k. – Kirman vilayətində Rəfsəncan Ģ.k. – Fars vilayətində Oqlid Ģ.k. – Fars vilayətində Sərvistan Ģ.k. ) , "Sadıqlu" (Zəncan vilayətində Famnin Ģ.k.- Ərdəbilin Guraim mahalında Ģ.k.) , "Sədrabad" (Savə və Robatkərim arasında kənd- Yəzd , Ġsfahan arasında bir kənd – Qum Ģ.k. – Səbzivar, ġahrud arasında bir kənd – Yəzd Ģ.k. – Yəzd vilayətində Ərdıkan Ģ.k.) , "Sədra" (ġiraz Ģəhərinin yaxınlığında bir qəsəbə), "Sədəqiyan" (Salmas Ģ.k.) ,"Sədbar" (Banə -SərdəĢt Ģəhərləri arasında yerləĢmiĢ kənd) , Yekan Sədi (Mərəndìn Yamcı bölgəsinin Yekanat mahalında bir kənd) ,"Satıllı "(Təbrizìn Üskü Ģ.k.) ,"Saətlu mənzil"- "Saətlu bəylər"- "Saətlu dağ"- "Saətlu lulfa" – "Saətlu bivəle" (Urmiya Ģ.k) ,"Zədəlu"(Urmiyə Ģ.k), "Çetab ağakərim" (Miyanə Ģ.k.) , "Çetab hüseynxan" (Miyanə Ģ.k.) ,"Səttar nayıb kəndi" (Təbrizìn Səriskənd Ģ.k.) ,"SatılmıĢ mohəmmədlu" (Miyandoab Ģ.k.) , "Setən" (Xudafərin Ģ.k.) ,"Sotut" (Əhər Ģ.k.). Iran ərazisində axan hidronimlərdən "ġad"//"ġat" ilə ilgili "ġadkam" və "ġadqan" adlı hidronimlərini ad aparmaq olar. "Fərhəng-i Coğrafiyai-e Ġran- Ostan-e 3-4 Azərbaycan" (=Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası- Azərbaycan vilayəti) adlı əsərdə (1951-ci ilin çapında)"Sad/Sat/ġad/ġat" tərkibli oykonimləri ayırıb ,izahları ilə birlikdə burada göstərmək olar : "SAƏTLU BĠVƏLE " = Urmiyənin Baranduzçay mahalında kənd. Bu kənd Urmiyənin 18 k.m. cənub-Ģərqində Urmiyə - Mahabad marĢrut yolu üstündə ,ovalıqda yerləĢir. Mülayim iqlimə malikdir. Bu kəndin əhalisini ,indiki zamanda xristiyan dinli Assuri-Kəldani soylu xalq təĢkil edir və 1951-ci ilin nifus sayına görə ,312 nəfərdir. Kənd əhalisinin su ehtiyacı Baranduz çayı suyundan tə`min olunur. Kənd əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilik , mal-heyvan saxlamaq və əl-sənayei sayılan corab toxumadır. Kəndin məhsulu taxıl ,tütün , üzüm və binə (pazı)dir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran ,1951,Səhifə 260 "SAƏTLU DAĞ" = Urmiyə`nin Baranduzçay mahalında kənd. Bu kənd Urmiyənin 16/5 k.m. cənubunda dərədə ,Urmiyə-Mahabad marĢrut yolu üstündə yerləĢir. Soyuq və sərt iqlimə malik və 1951-ci ilin nifus sayına görə 60 nəfər sünni məzhəb və Kürdcə danıĢan əhalisi var. Kəndin su ehtiyacı bulaq və çeĢmədən tə`min olunur . Kənd əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilik , sürü saxlama və əl-sənayei sayılan "cacım toxuma"dır. Kənd məhsulları taxıl və tütündür. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran ,1951,Səhifə260 SAƏTLU LULFA = Urmiyə`nin Nazlıçay mahalında kənd. Bu kənd Urmiyənin 19/5 k.m. Ģimal-qərbində ovalıqda ,Urmiyə-Salmas marĢrut yolundan 3 k.m. aralıqda yerləĢir. Mülayim iqlimə malik və 1951-ci ilin nifus sayına görə 175 nəfər xristiyan dinli Assuri və Ģiə məzhəb Türkdilli və Türksoylu nifusu var. Kəndin su ehtiyacı Nazlı çayından tə`min olunur . Kənd əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilik və əl- sənayeindən corab toxuculuqdur. Kənd məhsulatı taxıl ,maĢ qismindən ,binə(pazı) ,tütün və kiĢmiĢdir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran ,1951,Səhifə260 SAƏTLU MƏNZĠL = Urmiyə`nin Nazlıçay mahalında kənd. Bu kənd Urmiyənin 20 k.m. Ģimal-qərbində ovalıqda ,Urmiyə-Salmas marĢrut yolu üstündə yerləĢir. Mülayim iqlimə malik və 1951-ci ilin nifus sayına görə 510 nəfər Ģiə məzhəb Türkdilli cəmiyyəti var. Kəndin su ehtiyacı Nazlı çayından tə`min olunur . Kənd əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilik və əl-sənayeindən corab toxuculuqdur. Kənd məhsulatı taxıl ,maĢ qismindən ,binə(pazı) və kiĢmiĢdir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran ,1951,Səhifə260 SAƏTLU BEYGLƏR = Urmiyə`nin Nazlıçay mahalında kənd. Bu kənd Urmiyənin 19 k.m. Ģimal-qərbində ovalıqda ,Urmiyə-Salmas marĢrut yolundan 2 k.m. məsafədə yerləĢir. Mülayim iqlimə malik və 1951-ci ilin nifus sayına görə 636 nəfər Ģiə məzhəb Türkdilli cəmiyyəti var. Kəndin su ehtiyacı Nazlı çayından tə`min olunur . Kənd əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilik və əl-sənayeindən corab toxuculuqdur. Kənd məhsulatı taxıl ,maĢ qismindən ,binə(pazı) ,tütün və kiĢmiĢdir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran ,1951,Səhifə260 "SATILLU" = Təbrizìn Üskü bölgəsində bir kənd – Üskü`nün 15 k.m. Ģimal qərbində ovalıqda yerləĢmiĢ kəndidir. Ġqlim Ģəraiti mülayimdir. 265 nəfər cəmiyyəti var ,əhalisi Türk və ġi`ədir və danıĢılan dilləri də Azərbaycan Türk dilidir. Su ehtiyacları ,quyu suyundan tə`min olunur,kənd əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilik və mal-heyvan saxlamaqdır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran ,1951,Səhifə 256 SATĠ = Əhər Ģəhərinin kəndlərindən birisi sayılır.Bu kənd Əhərìn 30 k.m. cənub Ģərqində bir dağlıq bölgədə yerləĢir.Ġqlimi mülayimdir. Cəmiyyəti 396 nəfərdir.Əhalisi Türk Ģi`ə məzhəb və Türk dilində danıĢırlar.Əhalinin su ehtiyacatı qənat və bulaq suyundan tə`min olunur .Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır. Əl sənayeindən Gilim toxuma bu kənddə rayicdir.Kənd iki yerə bölünübdür : AĢağı Satı ,Yuxarı Satı. Yuxarı Satı isə 281 nəfər əhalisi var. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası- Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951,Səhifə 260 SƏADƏTLU = Təbrizìn Səriskənd bölgəsində kənd. Ġqlim baxımından dağlıq və mülayimdir. Əhalisi 781 nəfər ,Ģi`ə və Türkdür. Əhalinin su ehtiacı çeĢmə və çay suyundan təmin olunur. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır. Kənd əkinəcəyinin məhsulu taxıl və maĢ qismidir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran ,1951,Səhifə 270 SƏDIL = Maku məntəqəsinin Çaldıran Ģəhərində kənd.Bu kənd Çaldıran`ın Ģimal qərbində yerləĢir.Kənd ovalıqda və Ġqlimi mülayimdir. Əhalisi 530 nəfər ,Ģi`ə məzhəb və Türkdür. Kəndin su ehtiyacı "çuxur kənd"çayından tə`min olunur.Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır. Əl sənayeindən "cacım toxuma" bu kənddə rayicdir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran ,1951,Səhifə 270 SƏDĠ (Yekan Sədi) = Mərənd Ģəhərinin 43/5 k.m. Ģimal-qərbində Yekanat mahalında yerləĢmiĢ kənddir.Kənd dağlıqda yerləĢir və iqlimi soyuqdur.Əhalisi 619 nəfər ,Ģi`ə məzhəb və Türkdür.Əhalinin su ehtiyacı çeĢmə,bulaq və qənat suyundan tə`min olunur.Kənd əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır. Əkinəcək məhsulları taxıl və maĢ qismidir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 270 SƏDĠ = Təbrizìn Bostanabad bölgəsinin kəndlərindən biri sayılan və Bostanabad`ın 33 k.m. cənub Ģərqində ovalıqda yerləĢən və mülayim bir iqlimə malik ,Ģiə məzhəb və Türk dilli kənddir.Əhalisi 230 nəfərdir. Əhalinin su ehtiyacatı çeĢmə və bulaqdan tə`min olunur. Kənd əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik,heyvandarlıqdır.Kəndin məhsulatı taxıl və qovaq(ağac)dır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 270 SƏDĠ BEYG = Təbrizìn Üskü qəsəbəsinin "Sərdəri" mahalında yerləĢən bir kənd. Kənd ovalıqda ,mülayim iqlimə malikdir .Əhalisi 20 nəfər,Ģiə məzhəb və Türkdillidir. Su ehtiyacatı çeĢmə və Acıçay suyundan tə`min olunur.Kənd əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır . Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 270 SƏĠDABAD (SƏDABAD) = Təbrizìn Bostanabad bölgəsinin Mehranrud mahalında yerləĢən bir kənd. Bu kənd Bostanabadın 25 k.m. Ģimal-qərbində ,ovalıqda durur.Ġqlimi sərt və soyuqdur.Əhali sayı 2306 nəfər ,Ģiə məzhəb və Türkdillidir.Əhalinin su ehtiyacı çeĢmə və "Sədabad" çayından tə`min olunur. Məhsulu taxıl ,kartof ,yonca, qovaq(ağac)dır. Kənd əhalisinin məĢquliyyəti isə əkinçilik və heyvandarlıqdır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 270 SƏĠDABAD (SEDAVAR) = Xoy Ģəhərinin Vəldiyan mahalında bir kənd. Xoyùn 5 k.m. Ģərqində ,mülayim iqlimli ovalıqda yerləĢir. Əhali sayı 544 nəfər, Ģiə və Türkdillidir.Su ehtiyacı Qotur çaylndan tə`min olunur.Məhsulu taxıl və maĢgillərdəndir. Əhalinin peĢəsi əkinçilik və əl- sənayei corab toxumadır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Səhifə 271 SƏĠDABAD = Ərdəbilin Nəmin məntəqəsində kənd. Bu kənd ovalıqda mülayim iqlimə malik , Ģiə məzhəb və Türkdilli 534 nəfər əhalisi var. Əhalinin su ehtiyacatı Qərəsu çayından tə`min olunur.Bu kəndin məhsulu taxıl və maĢ qismindəndir.Kənd əhalisinin məĢquliyyəti və peĢəsi əkinçilik ,heyvandarlıq və əl-sənayelərindən , xalça toxumaqdır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 271 SƏĠDABAD = Mərağə`nin ƏcəbĢir Ģəhərinin Dizəjrud mahalının kəndlərindən birisi sayılaraq ,ovalıqda mülayim iqlimə malik Ģiə məzhəbli ,Türkdilli 323 nəfər əhalisi var. Əhalinin su ehtiyacı bulaq,çeĢmə və "Qalaçay" çay suyundan tə`min olunur. Kəndin məhsulatı taxıl ,kiĢmiĢ və badamdır. Kənd əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilikdir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 271 SƏĠDABAD = Mərağə Ģəhərinin səracu mahalında və mərağənin 13 k.m. Ģimal-Ģərqində yerləĢən kənd.Kənd dağlıqda yerləĢərək ,mülayim iqlimə malik Ģiə məzhəb və Türkdilli 307 nəfər əhalisi var.Əhalinin su ehtiyacı bulaq və çeĢmədən tə`min olunur. Məhsulu taxıl ,maĢ qismi ,kərçəkdir. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və əl sənayeindən cacım toxumadır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 271 SƏĠDABAD = Azərbaycanın Mahabad Ģəhərinin il-Teymur mahalında kənd. Bu kənd Mahabadın 22 k.m. dağlıq zonada yerləĢir və mülayim iqlimə malik ,sünni məzhəb kürdcə danıĢan 152 nəfər əhalisi var. Əhalinin su ehtiyacı çeĢmə və bulaqdan tə`min olunur. Kəndin məhsulatı tütün ,maĢ qismidir.Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik ,heyvandarlıq və əl- sənayeindən ,cacım toxumadır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 271 SƏĠDABAD = Mərağə Ģəhərinin gavdul mahalında kənd. Bu kənd Mərağənin 52 k.m. cənubunda yerləĢərək çiə məzhəb ,Türkdilli 120 nəfər əhalisi var. Əhalinin su ehtiyacı "Leylan" çayı və quyu suyundan tə`min olunur. Kəndin məhsulu taxıl,binə ,noxuddur.Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və əl- sənayeindən cacım toxumadır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 271 SƏĠDABAD = Mərağə Ģəhərinin Çardolu mahalında kənd. Kənd Mərağənin 72 k.m. cənub-Ģərqində ,ovalıqda yerləĢərək mülayim iqlimə malik ,Ģiə məzhəb Türkdilli 97 nəfər əhalisi var. Əhalinin su ehtiyacı çeĢmə və bulaq suyundan tə`min olunur.Kəndin məhsulu taxıl ,badam,binə və maĢ qismidir.Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və əl- sənayeindən cacım toxumadır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 271 SƏĠDABAD = Ərdəbilin mərkəzi bölgəsinin "Hir" mahalında kənd. Kənd Ərdəbilin 25 k.m. cənub-Ģərqində yerləĢərək,dağlıq zonada mülayim iqlimə malik Ģiə məzhəb Türkdilli 66 nəfər əhalisi var. Kəndin su ehtiyacı çeĢmə və bulaqdan tə`min olunur. Kəndin məhsulu taxıl ,maĢ qismidir. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 271 SƏĠDABAD = Azərbaycanin Mahabad Ģəhərinin Piran bölgəsində kənd.Kənd Mahabadın 60 k.m. qərbində ovalıqda yerləĢir və mülayim bir iqlimə malik sünni məzhəb kürdcə danıĢan 65 nəfər əhalisi var..Kəndin su ehtiyacı çeĢmə və bulaq suyundan tə`min olunur və məhsulu taxıl ,tütün,maĢ qismidir. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik ,əl- sənayeindən cacım toxumadır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 271 SƏĠDXANLU = Ərdəbilin mərkəzi bölgəsinin kuraim mahalında kənd. Kənd Ərdəbilin cənub-qərbində dağlıq zonada yerləĢərək ,mülayim iqlimə malik ,Ģiə məzhəb Türkdilli 219 nəfər əhalisi var. Əhalinin su ehtiyacı çeĢmə və bulaqdan tə`min olunur.Kəndin məhsulu taxıl ,maĢ qismidir. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 271 ġADABAD (Yuxarı ġadabad)= Təbrizin Bostanabad bölgəsinin Mehranrud mahalında kənd. Kənd Təbrizin 5 k.m. cənubunda ovalıqda yerləĢərək sərt və soyuq yaylaq iqliminə malik ,Ģiə məzhəb Türkdilli 386 nəfər əhalisi var. Kəndin su ehtiyacı çeĢmə və bulaq suyundan tə`min olunur. Kəndin məhsulu taxıl və maĢ qismidir. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti , Tehran,1951,Səhifə 289 ġADABAD MƏġAYEX = Təbrizin Bostanabad bölgəsinin Mehranrud mahalında kənd. Kənd Təbrizin 2 k.m. cənubunda ovalıqda yerləĢərək sərt və soyuq yaylaq iqliminə malik ,Ģiə məzhəb Türkdilli 1228 nəfər əhalisi var. Kəndin su ehtiyacı çeĢmə və bulaq suyundan tə`min olunur. Kəndin su ehtiyacı çeĢmə , bulaq və qənat suyundan tə`min olunur. Kəndin məhsulu taxıl və maĢ qismidir. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 289 ġADLU = Maku Ģəhərinin Avacıq məntəqəsində kənd. Kənd Maku`nun 26 k.m. cənub-qərbində ovalıqda mülayim iqlimə malik ,Ģiə məzhəb ,Türkdilli 442 əhalisi var.Kəndin su ehtiyacı "Qərəsu" çayından tə`min olunur. Məhsulatı taxıldır və əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik , heyvandarlıq və əl-sənayei cacım toxumadır. Bu adda iki kənd var və bir-birindən 3 k.m. fasilədədir : AĢağı ġadlu və Yuxarı ġadlu . Yuxarı ġadlu`nun nifus sayı 156 nəfərdir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 289 ġATIR = Maku (Makı) Ģəhərinin 6 k.m.liyində yerləĢən "Qala dərəsi" adlı məntəqəsində kənd. Kənd dağ ətəyində mülayim iqlimə malik ,sünni məzhəb ,cəlali kürdcəsində danıĢan 26 nəfər əhalisi var.Əhalinin su ehtiyacı "Sarısu" çayından tə`min olunur. Kəndin məhsulatı taxıldır və əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik ,heyvandarlıq və əl-sənayei olan ,cacım toxumadır. Bu kənd "Cəlali " elinin qıĢlağıdır. . Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 289 ġATIR –QONBƏDĠ = MeĢkin Ģəhərinin mərkəzi bölgəsinin "ġərqi MeĢkin" mahalında kənd. Bu kənd Xiyav`ın(MeĢkin Ģəhər) 15 k.m. cənubunda ovalıqda yerləĢərək , mülayim iqlimə malik , Ģiə məzhəb ,Türkdilli 40 nəfər əhalisi var. Kəndin su ehtiyacı Ənar çayından tə`min olunur.Kəndin məhsulu taxıl və maĢ qismidir.Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 289 ġOTLU = Maku Ģəhərinin PoldəĢt bölgəsində, Ərəskənar mahalında kənd. Kənd PoldəĢtìn 27 k.m. Ģimal-qərbində ovalıqda yerləĢərək batlaqlı –isti iqlimə malik ,sünni məzhəb və Türkdilli 181 nəfər əhali sayı var. Kəndin su ehtiyacı "Qərəsu" çayından tə`min olunur məhsulatı taxıl ,pambıqdır. Əhalinin su ehtiyacı "Qərəsu" çaylndan tə`min olunur.Məhsulatı taxıl ,pambıqdır. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıq və əl-sənayei cacım toxumadır. Bu kənd Cəlali elinin qıĢlağı sayılır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 297 ġEDĠ = Maku Ģəhərinin PoldəĢt bölgəsində ,Ərəskənar mahalında kənd. Kənd PoldəĢtìn 24 k.m. Ģimal-qərbində ovalıqda yerləĢərək batlaqlı – isti iqlimə malik ,sünni məzhəb və Cəlali kürdcəsində danıĢan 65 nəfər əhali sayı var. Kəndin su ehtiyacı "Qərəsu" çayından tə`min olunur məhsulatı taxıldır.Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik ,heyvandarlıq və əl- sənayei cacım toxumadır.Bu kənd Cəlali elinin qıĢlağı sayılır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 298 ġETOV = Maku Ģəhərinin SiyəhçeĢmə bölgəsində kənd. Bu kənd SiyəhçeĢmə`nin 43 k.m. cənub-Ģərqində dağ ətəyində yerləĢir və soyuq iqlimə malik ,Ģiə məzhəb ,Türkdilli 50 nəfər əhalisi var.Kəndin su ehtiyacı qənat ,çeĢmə və bulaqdan tə`min olunur. əsas məhsulu taxıldır. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik ,heyvandarlıq və əl-sənayei cacım toxumadır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 299 ġOT = Maku Ģəhərin PoldəĢt bölgəsinin Çaybasar mahalında kənd. Bu kənd PoldəĢtìn 32/5 k.m. cənub-qərbində ,Maku-Xoy yolu üstündə ,ovalıqda yerləĢərək ,mülayim iqlimə malik ,Ģiə məzhəb ,Türkdilli 1010 nəfər əhalisi var. Əhalinin su ehtiyacı çeĢmə və qənat suyundan tə`min olunur.Məhsulatı taxıl ,maĢ qismidir.Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik ,heyvandarlıq və əl-sənayei cacım toxumadır.Bu kəndin ibtidai məktəbi ,zastavası və 30 müxtəlif dükanı var. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 306 SƏDAQƏ = Urmiyə Ģəhərinin BərkiĢlu mahalında kənd. Kənd Urmiyədən 3/5 k.m. Ģərqdə ovalıqda yerləĢərək ,Ģiə məzhəb ,Türkdilli 160 nəfər əhalisi var.Kəndin su ehtiyacı çeĢmə və "ġəhərçayı" suyundan tə`min olunur.Məhsulu taxıl ,tütün,binə ,maĢ qismi və üzümdür. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və əl-sənayeindən çorab toxumadır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 316 SƏDĠR = Xoy Ģəhərinin Ələnd mahalında kənd. Bu kənd Xoyùn 71 k.m. Ģimal-qərbində dərə və dağlıq yerdə yerləĢərək soyuq-sərt iqlimə malik ,sünni məzhəb Kürdcə danıĢan 32 nəfər əhalisi var.Su ehtiyacı Xan dərəsindən tə`min olunur.Məhsulu taxıldır.Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik , heyvandarlıq və əl-sənayeindən ,cacım toxumadır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 316 SƏDƏQĠYAN = Səlmas Ģəhərinin Ləkistan mahalında kənd. Bu kənd Səlmasın 5/5 k.m. Ģimal-Ģərqində ,ovalıqda yerləĢərək ,mülayim iqlimə malik ,Ģiə məzhəb ,Türkdilli 637 nəfər əhalisi var. Kəndin su ehtiyacı qənat və bulaq suyundan tə`min olunur.Məhsulu taxıl və maĢ qismidir. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik ,heyvandarlıq və əl-sənayeindən cacım toxumadır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 316 SƏDĠQ = Urmiyə Ģəhərinin Baranduzçay mahalında kənd. Bu kənd Urmiyənin 15 k.m. cənub-qərbində dağlıq zonada yerləĢərək sərt-soyuq iqlimə malik ,sünni məzhəb ,kürdcə danıĢan 25 nəfər əhalisi var.Kəndin su ehtiyacı çeĢmə və bulaq suyundan tə`min olunur.Məhsulu taxıl və tütündür.Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik ,heyvandarlıq və əl- sənayeindən cacım toxumadır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 316 SADIQLU = Ərdəbilin mərkəzi bölgəsinin Guraim mahalında kənd. Kənd Ərdəbilin 25 k.m. cənub-qərbində dağlıq zonada yerləĢərək, mülayim iqlimə malik ,Ģiə məzhəb ,Türkdilli 275 nəfər əhalisi var. Kəndin su ehtiyacı çeĢmə və bulaq suyundan tə`min olunur.Məhsulatı taxıl və maĢ qismidir.Əhalinin peĢə və məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır.Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 316 ZƏDƏLU = Urmiyə`nin Nazlıçay mahalında kənd. Bu kənd Urmiyənin 17 k.m. ġimal-ġərqində ovalıqda ,Urmiyə-Salmas marĢrut yolundan 3/5 k.m. məsafədə yerləĢir. Mülayim iqlimə malik və 1951-ci ilin nifus sayına görə 100 nəfər Ģiə məzhəb Türkdilli cəmiyyəti var. Kəndin su ehtiyacı Nazlı çayından tə`min olunur . Kənd əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilikdir. Kənd məhsulatı taxıl ,binə(pazı) ,tütün və kiĢmiĢdir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 246 ÇETAB AĞAKƏRĠM = Miyanə Ģəhərinin "Türk" adlı bölgəsinin "Germ" mahalında yerləĢmiĢ kənd. Bu kənd Miyanə`nin 13 k.m. cənub- Ģərqində dağlıqda yerləĢib ,mülayım iqlimə malik və 1951-ci ilin nifus sayına görə 302 nəfər Ģiə məzhəb ,Türkdilli cəmiyyəti var. Kəndin məhsulatı taxıl ,mərcimək ,noxuddur. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və suru saxlamaqdır. Əhalinin su ehtiyacı bulaq və çeĢmə suyundan tə`min olunur. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 156 ÇETAB HÜSEYNXAN = Miyanə Ģəhərinin "Türk" adlı bölgəsinin "Germ" mahalında yerləĢmiĢ kənd. Bu kənd Miyanə`nin 14 k.m. cənub- Ģərqində dağlıqda yerləĢib ,mülayım iqlimə malik və 1951-ci ilin nifus sayına görə 639 nəfər Ģiə məzhəb ,Türkdilli cəmiyyəti var. Əhalinin su ehtiyacı çeĢmə və "Germ" çayının suyundan tə`min olunur.Kəndin məhsulatı taxıl ,mərcimək ,noxuddur. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və suru saxlamaqdır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 156 SATILMIġ MOHƏMMƏDLU = Miyandoab Ģəhərinin Mərhəmətabad mahalında kənd. Bu kənd Miyandoab Ģəhərinin 11 k.m. Ģimal-qərbində ,ovalıqda yerləĢərək ,mülayim iqlimə malik və 1951-ci ilin nifus sayına görə 445 nəfər Ģiə məzhəb və Türkdilli əhalisi var. Kəndin su ehtiyacı Cağatu(Cığatı) çayından tə`min olunur.Kənd əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilik və əl-sənayeindən "Gilim toxuculuq"dur. Kəndin əsas məhsulatı taxıl ,kiĢmiĢ ,badam və ərikdir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 256 SETƏN = Xudafərinìn "Mencuvan" mahalında kənd. Bu kənd Xudafərinìn 24 k.m. cənub-qərbində dağlıq zonada yerləĢir. Ġsti-nəmiĢli iqlimə malik ,1951-ci ilin nifus sayına görə 340 nəfər "Əliəllahi" (Goran, Əhl həqq, F.C) məzhəb, Türkdilli və Türksoylu əhalisi var.Kəndin su ehtiyacı çeĢmə və bulaq suyundan tə`min olunur. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və mal-heyvan və sürü saxlamaqdır. Kəndin əsas məhsulu taxıldır. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 262 SOTUT = Əhər Ģəhərinin mərkəzi mahalında kənd. Bu kənd Əhərìn 34 k.m. Ģərqində dağlıq bölgədə yerləĢərək ,mülayim və istiyə mayil iqlimə malik və 1951-ci ilin nifus sayına görə 315 nəfər Ģiə məzhəb Türkdilli əhalisi var. Kəndin su ehtiyacı çeĢmə və bulaqdan tə`min olunur.Kənd əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilik və mal-heyvan saxlamaq və əl sənayeindən ,xalça toxuma və gilim toxumadır. Kəndin əsas məhsulu taxıl və maĢ qismidir.Bu kənd "Hac Alılı" elin məskənidir. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 262 SOTUN-RƏġ = Səlmas Ģəhərinin ġipiran mahalında kənd. Bu kənd Səlmas`ın 38/5 cənub-qərbində ,dərə`də yerləĢərək ,soyuq iqlimə malik və 1951-ci ilin nifus sayına görə 86 nəfər sünni məzhəb kürddilli əhalisi var. Kəndin su ehtiyacı çeĢmə və bulaq suyundan tə`min olunur. Əhalinin məĢquliyyəti əkinçilik və mal-heyvan saxlama və əl-sənayei "cacim toxuma"dır. Kəndin məhsulatı taxıl və tütündür. Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 262 SUTĠ = Miyanə`nin "Türk" məntəqəsinin Kənduvan mahalında kənd. Bu kənd "Türk" bölgəsinin 27 k.m. Ģimal-Ģərqində dağlıq zonada yerləĢərək ,mülayim iqlimə malik və 1951-ci ilin nifus sayına görə 236 nəfər Ģiə məzhəb Türkdilli əhalisi var. Kəndin su ehtiyacı çeĢmə və bulaq suyundan tə`min olunur. Əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilik və heyvandarlıqdır. Kəndin əsas məhsulu taxıl və maĢ qismidir. 1 Ġran Coğrafiyai Ensiklopediası-Azərbaycan vilayəti ,Tehran ,1951 , Səhifə 280 Quzey Azərbaycanda "ġad"//"Ģat"// "Sad"//"Sat" tərkibli bir sıra oykonim adlar var və çox ehtimal veririk ki "ġat"//"ġatır" etnonimi ilə bağlı olsunlar və onların haqqında araĢdırmalar aparmaq lazimdir ta bəllənsin həqiqətən "ġad"//"ġat" və ya "Sad"//"Sat" sözü ilə ilgilidirlər yaxud deyillər. Biz burada o sıradan olan oykonimlərin adını zikr edirik : "Sadmanbəyli"(Ağcabədi mahalı) , "ġotlanlı" (Ağcabədi mahalı) , "Sadıqlı" (Ağstafa mahalı) ,"Sadavat"(AğdaĢ mahalı), "Sadatlı" (Cəlilabad r.) ,"ġadılı" (Goranboy mahalı), "ġotavar"(Qax r.) ,"Sədəfli" (Qobustan mahalı) ,"ġuduq" (Quba mahalı),"Sudur"(Qusar r.), "Sədan" (Siyəzən mahalı),"Çataq"(Tovuz r.) . Biz "Ġzahlı Coğrafi Adlar Lüğəti " mənbə`də ,bu yuxarıda adları gedən 12 oykonimdən ,yalnız "Sudur" və "Çatax" oykonimlərinin adlarını görürük və əsərdə onların haqqında məlumat verilib. Bu qaynaqda səhifə 216-da "Sudur" adlı oykonim və oronimi və səhifə 244-də "Çatax" adlı oykonim haqqında belə izah verilib : "Sudur" : Qusar rayonunda kənd sovetliyinin mərkəzidir. "Sudur aĢırımı" : Nuxa rayonunda ,baĢ Qafqaz silsiləsində yerləĢir. Hündürlüyü 2822 m.dir. ġin və Samur çaylarının hövzələrinin birləĢdirən yol buradan keçir. izahlı coğrafi adlar lüğəti.səh.216 Çatax : Tovuz rayonunda k.s. mərkəzidir. izahlı coğrafi adlar lüğəti.səh.244 2 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi Adına Dilçilik Ġnstitutu dəstəyi ilə iki cilddə çap olmuĢ "Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklopedik Lüğəti" adlı əsərin 1-ci cildinin 186-cı səhifəsində ,Çatax oykonimi haqqında belə izah verilir : Çatax oyk., sadə. Tovuz r-nunun eyniadlı i.ə.v.-də kənd. Əsrikçayının sahilində, ġahdağ silsiləsinin (Kiçik Qafqaz) ətəyindədir. YaĢayıĢ məntəqəsini Yuxarı QuĢçu kəndindən çıxmıĢ ailələr iki dağın arasında yerləĢən Çatax adlı yerdə salmıĢlar. Çataq Azərb. toponimiyasında "yolayrıcı", "suayrıcı","dağayrıcı" mənalarında iĢlənir. Oykonim kəndin yerləĢdiyi coğrafi mövqeyi təyin edir. 3 Azərbaycan S.S.R Elmlər Akademiyasının coğrafiya cəmiyyəti və coğrafiya institutu təĢəbbüsü ilə yazılıb hazırlanmıĢ "Azərbaycan S.S.R-in izahlı coğrafi adlar lüğəti" adlı kitabda bir qaynaq kimi onda "ġatırlı" və ġatır tərkibli toponimlərini axtararkən ,"Ģ" hərfi ilə baĢlanan toponimlərin siyahısında ,"ġaumiyan" adlı toponimlərin sırasında ,yalnız bir ġatırlı toponimindən ad aparılıb . Bu ensiklopedik coğrafi əsərin 258-ci səhifəsindən "ġaumiyan" və "ġatırlı" adlı toponimlərin izahı ,eynən buraya köçürülür ki oxucular bu qaynağın nə həddə etibarlı mənbə olduğuna Ģahid olsunlar : ġaumiyan : Bakı-Buzovna elektrik xətti üzərində stansiyadır. ġaumiyan : DaĢkəsən rayonunda kənd sovetliyinin mərkəzidir. ġaumiyan : Xanlar rayonunda kənd sovetliyinin mərkəzidir. ġaumiyan : kanal,Saatlı rayonunda Mürsəlli kənd yaxınlığında Arazdan baĢlanır.Muğan düzünün əkin sahələrini suvarır. ġaumiyan : Ağcabədi rayonunda kənd sovetliyinin mərkəzidir. ġaumiyan : kənd.Murovdağ silsiləsinin Ģimal ətəyində ,Goran çayının sol sahilində ,dəniz səviyyəsindən 960 m. Hündürlükdə yerləĢir. Eyni adlı inzibati rayonun mərkəzidir. Əh. 2.2 min (1959). ġaumiyan abad kənd olub,bir çox təsərrüfat və yaĢayıĢ binaları , Maarif və mədəniyyət ocaqları vardır. Kirovabad Ģəhəri ilə Ģose yolu vastəsilə (32km) birləĢir. ġaumiyan : (kənd) Rayonu, Azərbaycan S.S.R-in Q hissəsində ,kiçik Qafqazın Ģimal ətəklərində yerləĢir. Sahəsi 5.7 min.km , əhalisi 16.4 min (1959). Mərkəzi ġaumiyan kəndidir.Ərazisi Ģimaldan cənuba doğru 700 m-dən 3700 m-ə qədər yüksəlir(QamıĢdağ 3722 m.). Rayonun relyefi dağlıqdır , çay dərələri ilə çox parçalanmıĢdır.iqlimi dağ ətəyi zonada mülayim-isti ,dağlıq hissəsidə isə soyuqdur.Yanvarın orta t.0-dən 10 dərəcəyə , iyulun orta t. 24 –dən 5 dərəcəyə qədərdir. Yağmurun illik miqdarı dağ ətəklərində 400 mm. Dağlıq hissədə 700 mm.dir. Rayonun ərazisindən Goran çayının yuxarı hissəsi və kürək çayına tökülən bir çox xırda dağ çayları axır,rayonun aĢağı zonasında isə meĢə-dağ və dağ- çəmən torpaqları yayılmıĢdır.Bitgi örtüyü də müxtəlifdir.Dağ yamacları palıd,fıstıq,vələs ağaclarından ibarərdir. Maldarlıq xüsüsən qoyunçuluq mühüm yer tutur.Üzümçülük (Ģərabçılıq) inkiĢaf etmiĢdir.Sənət artelləri, yağ-pendir zavodu,mexaniki e`malatxana,Ģərab zavodları vardır. Rayonun mərkəzi ġaumiyan kəndi kirovabad Ģəhəri ilə Ģose yolu vasitəsi lə birləĢir. 20 ümumtəhsil məktəbi ,2 müalicəxana və körpələr evi vardır. ġaumiyan : (Ģəhər) Rayonun ,Bakı Ģəhər sovetliyinin inzibati rayonlarından biridir.Bakı körfəzinin sahilində yerləĢir.KeçmiĢdə bu rayonun küçələri,binaları zavodların his-pasından qaralmıĢ olardı ki buna görə də "QaraĢəhər" adlanardı.Hazırda Bakı Ģəhərinin abad və ən böyük sənaye rayonlarından biridir.Neftayıran zavodlar,ĢüĢə və turĢu zavodları,toxuculuq kombinatı, istilik-elektrik stansiyası, ümumtəhsil məktəbləri ,poliklinika,xəstəxana,kino-teatr ,mədəniyyət sarayı vardır. Əhmədli qəsəbəsi də rayonun tərkibinə daxildir. ġATIRLI : Bərdə rayonunda K.S-nin mərkəzidir. 4 Görünür ki bu ensiklopedik əsərin yazarlar qrupu ,ġaumiyan adının vurğunudular və bir böylə bu adda olan toponimlərə və hətta bu adda su kanalına qədər,ad aparıb siyahiyə alıblar,Halbuki "ġatır" tərkibli önəmli toponimləri görməzdən gəlib bilmərrə unudublar.Sanki Azərbaycanda "ġatır "adlı kəndlər və toponimlər olmamıĢdı və yaxud yoxdur. O yazarlar qruppası ,"ġatır" tərkibli toponimlərdən yalnız Bərdə rayonundakı "ġatırlı" kəndini tanıyırmıĢlar və ola bilsin ki bu əsər yazılan zamanı (1960) ,Cəlilabad rayonundakı "ġatırlı" kəndi və Masallı rayonundakı "ġatıroba" adlı kənd yaranmamıĢdılar və 1960-dan beləyə qurulub –tikiliblər. Bu yazarlar qruppası ġaumiyan adlı səkkiz toponimi bu coğrafi kitabına salıblar və çox mükəmməl bir izahat onlara ayid yazıblar və ġaumiyan toponimlərinə ayid duz`dan buzà qədər hər bir xüsüsiyyət və özəlliklərini belə yazıblar,amma nədənsə "ġatırlı" kimi adlı-sanlı və köklü –Tarixli bir toponimləri unudublar ?! Və yalnız "xala xətrin qalmasın"deyə,təkcə Bərdə rayonunun "ġatırlı" kəndini qeyd ediblər.Belə bir ensiklopedik coğrafiya əsərində ġaumiyan adlı toponimlərin izahları ilə müqayisədə ,kitabın ən qıssa izahlı toponim adı da ,məhz həmin "ġatırlı" toponimidir çünki cəminə dörd(4) kəlmədən ibarətdir : "Bərdə rayonunda K.S-nin mərkəzidir." Ən çox maraqlı cəhət budur ki,Bu ensiklopedik əsərdə,lüğəti coğrafiya elmləri doktoru Professor Q.K.Gül,coğrafiya elmləri doktoru S.H.Rüstəmov,coğrafiya elmləri doktoru V.Q.Zavriyev,coğrafiya elmləri namizədi Ə.M. ġıxlinski , coğrafiya elmləri namizədi ġ.C.Əliyev və coğrafiya elmləri namizədi Dosent O.U.Osmanov tərtib etmiĢlər. Bu əsərdə lüğətin çapa hazırlanmasında institutun fiziki coğrafiya Ģö`bəsinin əməkdaĢları : coğrafiya elmləri namizədi B.A.Budaqov və kiçik elmi iĢçiləri R.M. YüzbaĢov və X.Ġ.Ömərova iĢtirak etmiĢlər.Bu əsərin redaktoru da Professor Q.K.Gül`dür. Bunları yazmaqda hədəf budur oxucu bilsin ki bu əsər elə-belə adi və sadə həvəskar insanlar və ya sadə universet tələbələr tərəfindən yazılmayıbdır və bu iĢə qol qoyanlar və onun yazılıĢında və buraxılıĢında rolları olanlar ,professional coğrafiya və toponimist alimlərdilər ki belə bir önəmli konuda iĢtirak ediblər və bu qrup və ekipin ən kiçik rütbəliləri o zaman , B.Budaqov və YüzbaĢov və Ömərova kimi elmi iĢçilər olubdur. Amma çox təəsüf ki bu əsər böyük nüqsanlar ilə dolu bir əsər görünür.Bizim burada əsil söz-söhbətimiz Türkistan və yaxud Turanın müxtəlif ərazilərində ,o sıradan Azərbaycan ,Türkiyə ,Ġran ,Türkmənistan və digər bölgələrində dağılıb-yayılmıĢ "ġatır","Satır","Sadır","ġatırlı" adlı oykonimlərin haqqında gedir. az.wikipedia.org/wiki saytında və yaxud Azərbaycan Vikipediya, açıq ensiklopediya saytında "ġadlı" eli və tayfası haqqında bəzi tarixçilərə və tarixi mənbələrə istinad edərək maraqlı tarixi məlumatlar verilir. Məqalənin ilk sətirlərində iĢarə edir ki Azərbaycan xalqının tarixində önəmli rol oynamıĢ qurumlardan biridir. Soy-kökü haqqında müxtəlif mülahizələr var.Bəzi tarixçilər bu eli türk, bəziləri isə kürd əsilli sayırlar. Bizcə "ġatır","Satır","Sadır","ġatırlı" adlı oykonimlərin və ya Etnonim - lərin tarixi kökünü və mənĢəyini araĢdırmaq və onun gərçək üzünü , anlamını,etimologiasını üzə çıxartmaq,həddindən artıq dərəcədə önəm daĢıyır.Çünki bir sıra etnograf yazarlar,o cümlədən Ġran etnografları bu adları daĢıyan etnosların,Kürd tayfası və Kürd soyundan olduğunu yazırlar. Biz onların yazdıqlarının hamısını inkar etmirik,və ola bilər ki indiki dövrdə bir sıra Kürd tayfaları "ġatır" ,"Satır" ,"Sadır" , "ġatırlı" kimi adları daĢımaqda olmuĢ olsun ki əlbətdə bunun çoxlu tarixi–siyasi səbəbləri var ki biz qeyr-i Türk tayfalarda belə bir olayın Ģahidi oluruq. Gərəkdir ki bizim toponimĢünas tarixçilərimiz və tədqiqatçılar bunu araĢdırıb,səbəbini açıklasınlar.Biz bu məqalədə gücümüz yetənə qədər çalıĢmıĢıq ki öz öhdəmizə düĢən borcumuzu ödəmiĢ olaq və baĢardığım- ız qədər qeyr-i Türk tayfaların, bu qədim Türk etnos adını daĢımaları səbəblərini açıklayaq.Bunun üçün bu "ġatır","Satır", "Sadır" ,"ġatırlı" kimi toponim ya etnotoponim adlarının tarixi və etimologiyası- nı açıklamaq və yetərincə izahlandırmaq ,həddindən artıq önəm daĢıyır. Bu önəm daĢımağı isbatlamaq üçün burada Mənuçehr Studə adlı bir Ġran Fars etnograf yazarının yazdığı əsərə müraciət etmək yersiz olmaz.

Ġran Fars etnograf yazarı "Mənuçehr Studə"öz əsərində "ġat"//"ġad" tərkibli tayfa adları siyahısında ,müxtəlif daxili Ġran mənbələrinə istinad edib sitat gətirərək, "ġad","ġat" tərkibli kürd tayfa adlarını belə qeyd edir : ġATIRĠ = Ġrak`ın "Caf " adlı (kürd) tayfasının tirələrindən (Kürd və Kürdistan tarixi , 1-ci cild ,səh.85) ġADANCAN = Kürd tayfalarından biri. Məsudi "Mürəvvıc-ul zəhəb`də bu tayfadan yad edib və onların məskənini "Cibal" qeyd edibdir yəni "Cibal-ul Əkrad" (Kürd və Kürdistan Tarixi,1-ci cild,səh.97) ġADIRLI = Kürd tayfası,3000-ə yaxın ailədən ibarətdir .Bu tayfa ƏlıĢgərd və Azərbaycanda məskundular.KürəĢli əĢirəsindəndilər və hamısı da Ģiə məzhəbdir(Kürd və Kürdistan Tarixi,1-ci cild,səh.97). ġADIRLI = Bitlis və MuĢ arası ,məskun Cəbraili tayfasının tirələrindən(Kürd və Kürdistan Tarixi,1-ci cild,səh.86). ġADLI = ÇeĢmgəzək Kürdlərindən ibarət bir tayfa.Bu tayfanın yurtu aĢağı Çinarandan ta Səməlqana qədərdir(Mətlə-ul Ģəms ,1-ci cild,səh.161). ġADLI = Qəraçəlu və ġadlu . Bunların Quçan bölgəsində məskunlaĢma tarixi 430 il bundan əvvələ yəni 1585-ci ilə çatır.Bu məskunlaĢma Kürdün cınubdan Azərbaycana və oradan da "Xar" və "Vəramin"ə və oradan da Xorasanaà etdiyi tarixi hərəkətində ,köçüblər. ġADLI = Xorasan bölgəsinə köçürülmüĢ Kürd tirələrindən birisi (Ġran kürd əĢirə tayfaları və elləri ,səh.50) ġADLI = 1585 –ci ildə ġah Abbasın "Rey" və "Vəramin"ə köçürtdüyü Kürd tayfası(Ġran kürd əĢirə tayfaları və elləri ,səh.28) . ġADLI = Kürd tayfalarından biri ki Dəmavəndìn "Sərxorde" və "Sərbəndan"ında məskundular(Ġran kürd əĢirə tayfaları və elləri ,səh.44). ġADLI = "Çərəm"in 100-ə yaxın ailəsi ġadlı kürdlərindən ibarətdir(Ġran kürd əĢirə tayfaları və elləri ,səh.85). ġADLI = Xorasan vilayətinin "Bocnurd"unda məskun olmuĢ Kürd eli(Ġran kürd əĢirə tayfaları və elləri ,səh.71). ġADLI = Kürd elatlarından biri ki Qafqazın çənubdan Azərbaycana və oradan da "Xar" və "Vəramin"ə və oradan da Xorasan vilayətinə köçürülübdür(Ġran kürd əĢirə tayfaları və elləri ,səh.71). ġADLI = Xorasan vilayətinin "ġirvan" bölgəsində məskunlaĢmıĢ Kürd tayfalarından(Mətlə-ul ġəms,1-ci cild,səh.148) aĢağı Çinaran`dan Səməlqanà qədər ,ġadlı`nın yurtu oldu(Mətlə-ul ġəms,1-ci cild,səh.161)və "ġadlı"nı MəĢhəd səmtinə saldılar. ġADLI = QıĢlaq kəndində məskun xanədanlardan biri(Mətlə-ul ġəms,1- ci cild,səh.140) Həmut kəndində məskun xanədanlardan biri(Mətlə-ul ġəms,1-ci cild,səh.140). ġADLI = "Bocnurd"un ətrafında məskunlaĢmıĢ 18000 ailədən ibarət bir Kürd tayfası.Bunlardan 16000-i sabit,oturaq və 2000-i köçəri və çadırda yaĢayandır(Kürd və Kürdistan Tarixi,1-ci cild, səh.97). ġADLI = Dəmavəndìn "Qərəqaç" dağının ətəyində yerləĢmiĢ "Sərxorde"kəndinin Kürd sakinləri(Nasirəddin ġah`ın 2-ci səfərnaməsi,səh.15). Dəmavəndìn "Caban" kəndinin Kürd sakinlərindən(Nasirəddin ġah`ın 2-ci səfərnaməsi,səh.14). ġadlu , YaddaĢthaye Qəzvini,4-cü cild,səh.16) ġATIRANLI = Azərbaycanın Xalxal bölgəsində məskun olmuĢ bir Kürd tayfası (ƏĢirələr icmasının kültürəl,sosioloji və ekonomi durumuna bir baxıĢ,səh.36). ġĠDAN = Kürd tayfalarından sayılan "Artusi" tayfasının tirələrindən birisi(Kürd və Kürdistan Tarixi,1-ci cild, səh.76). Çox maraqlı və qəribədir ki bir Kürd tayfası ,ġatır ,ġatırlı və ġadlı kimi nəhəng bir Türk etnos və tayfa adını daĢımaqda olsun.Maraqlı və qəribədir bunun üçün ki belə bir qədim və neçə minillik tarixə malik olan bir Türk etnonim adı,sonradan gələn və bölgədə çox az staja malik olan qeyr-i Türk bir xalqın ağzının yemi olsun.Bunun üçündür ki burada bu mövzuya Ģüphə və çox diqqət və köklü araĢdırmaq ilə yanaĢmaq lazimdir. Mənuçehr Studə həmin" Ġran tayfalar siyahısı" əsərində ,onun Anti-Türk və Anti-Azərbaycan hissiyyat və duyğularına rəğmən yuxarıdakı Türkcə "ġadlı" adı daĢıyan Kürd tayfalar və tirələrdən baĢqa ,eyni halda "ġad" tərkibli digər qeyr-i kürd tayfalardan da ad sayır : ġAD MƏHƏMMƏD = Əfqanistanın "Pərvan" vilayətində sakin "Həzarecat Day Klan" qəbiləsindən bir tayfa. ġADI = Əfqanistan`ın Ərzqan vilayətində məskun olmuĢ Həzarecat Dayçoban qəbiləsindən bir tayfa ġADI = Əfqanistan`ın Qəndhar vilayətində bir kənd adı və bu kənd əhalisindən olana deyilir. ġADI QALA = Əfqanistanda ġadı adında və bu ada mənsub qala1(Qamus-i Coğrafiyai-e Əfqanistan,3-cü cild,səh.3) ġADI XIL = Əfqan qəbilələrindən biri (Qamus-i Coğrafiyai-e Əfqanistan ) ġATIRANLI = Ərdəbil məntəqəsində məskun bir tayfa (köçgün əĢirələrlərə aid sosial-ekonomi nifus sayısı , 1999 ,səh.40) SATULĠ = ġahsevən elinin Savə və Zərənd bölgələrində yaĢayan tayfalarından birisi SAD = Bəxtiyari elinin "Səhuni" tayfalarından birisi (Ġran`ın müfəssəl çoğrafiyası,2-ci cild,səh.76). SADAT = Bu adda el ,Ġran Azərbaycanının qərbində məskundur 611 ailədən ibarət ,5561 nəfər nifus sayısı var./// Iranin qərbində "Ġlam" bölgəsində məskun bir tayfa /// Əfqanistanın BədəxĢan vilayətinin Rəstaq bölgəsinin "Ləngər","Pəncah","KiĢan","Kəmangər" kəndlərində sakin bir tayfa /// Əfqanistan`ın Qutğen bölgəsinin "Tale"və "Bərfək" kəndlərinin DərəturĢùnda məskun tayfa /// Naqadeh elatlarından ki Ġranın Türkiyə və Ġrak sərhəddində məskundular(Ġran kürd əĢirə tayfaları və elləri ,səh.127) /// Ġran Qərbi Azərbaycanının elatlarından biri /// Ġran Azərbaycanının Piran elinin tayfalarından birisi /// Ġranın Kohkiluye bölgəsində məskun tayfalardan biri (Ġran mərkəzi əĢirələri ,səh.193) /// Ġran Azərbaycanının elatlarından biri ki 3 tayfadan ibarətdir /// Ġranın cənubunda yerləĢmiĢ Fars əyalətinin "DəĢtistan" bölgəsinin tayfalarındandır ki Borazcan ,Qaid ,Məhəmmədabad və Dorudgah kəndlərində məskundular /// Kohkiluye bölgəsində məskun olmuĢ Təyyebi adlı elin tayfalarından biri ki 4 yerə bölünürlər /// QəĢqayi elinin DaraĢorlu tayfasının tirələrindən /// Fars vilayətinin Ərsəncan tayfalarından birisi /// Əfqanistanın Qəndhar vilayətində bir kənd /// Xəzərin cənubunda yerləĢmiĢ Mazəndəran adlı vilayətin xanədanlarından /// XəbuĢan ya indiki Qoçan Ģəhərinin Səkə (Saka) kəndində sakin olmuĢ tayfa /// Fars əyalətində məskun olmuĢ Boyerəhməd elinin tayfalarından birisi /// 400 ailədən ibarət bir el ki Türkiyə və Ġrak sərhəddində (Dizəc Mərgivər) yaĢayırlar . SATHĠ = Kohkiluye və Buyerəhməd bölgəsində məskun olmuĢ Ġlyasi tayfasının bir qolu. SƏDLI = Azərbaycanın Xalxal Ģəhərinin Kağəzkunan bölgəsində məskun olmuĢ bir tayfa. SƏDLI = Bu adda el ,üç tayfaya bölünüb : 1- ġatıranlı 2- kəlkukcanlı 3- Əlikanlu. ÇATĠ = Bəxtiyari elin "Səid" tayfasının bir tirəsi. ÇETAĠ = Bəxtiyari elin Əbdolvənd Hihavənd tayfalarından birisi. ÇƏTIR = Türkmənlərin "Qai Guklan" qəbiləsinin xanədanlarından. 5 Mənuçehr Studənin həmin əsərində,tayfalar siyahısına diqqət edərkən , görünür ki bir xeyli tayfa adlarını, bu son əsirdə yazılmıĢ Kürd mənbə- lərinə əsasən istinad edib və bu mənbələrdə,Kürd yazarları,nə ki könlüləri istəyibdir uydurub yazıblarsa,bu müəllif də onlardan sitat gətiribdir.Yeri gəlmiĢkən bunu da qeyd etməliyik ki Kürd yazarların yazdıqları tarixi mövzular və konuların əksəriyyəti,yazarların istədiyi kimi yazılıb və həqiqətdən uzaq olub və çox böyük səhvlərə yol veriblər və hətta çox hallarda onların yazdıqları,komik və gülünc sözlərlə dolu olur və tarix yazmaqdan və tarix həqiqətlərini açmaqdan çox,Tarix düzəltmə və uydurma iĢinə baxırlar.Misal üçün Kürd yazarı "Sıddıq Borəkəyi" əhl həqq və goranlar məktəbi və inancına ayid yazdığı "Sərəncam" adlı əsərində,bütün Türksoylu və Türkdilli təriqət baĢçılarının hamısını Kürd elan edir və onların soy mənsubiyyətini Kürd göstərir.Bu kürd yazarı həmin Sərəncam kitabında rəsmiyyətlə yazır ki qədim Ġran Saka Türkü əfsanəvi pəhləvanı "Rüstəm",bir Kürd əsilli Pəhləvan idi.O hətta ġah Ġsmail kimi Türk Ģahını və digər Səfəvi Ģahlarını da Kürd elan edir və Ərdəbil Ģəhərini də bir Kürd Ģəhəri sayır. Digər Kürd yazarların əksəriyyəti də bu sayaq əməl edir və yazırlar və tarixi yazmaqdan çox ,saxtalaĢdırma və kürdləĢdirmə istəyirlər. Kürd yazarları Azərbaycan və Türk tarixinə əl aparma və yiyələnmə niyyətilə çox gülünc bir nəticələr çıxardırlar və eləcə də Kürd xalqına inandırmaq və düĢündürmək istəyirlər.Onlar Azərbaycanın bir çox tarixi Ģəxsiyyət- lərinin soy mənsubiyyətini kürd kimi göstərməyə can atırlar və bununla da özləri üçün tarix və tarixi Ģəxsiyyətlər qazanmaq istəyirlər və yeri gələndə Koroğlu,Səttarxan,Baqırxan,Qaçaq Nəbi,Babək xürrəmdin ,Yarsan(Əhl-i həqq) təriqətinin qurucusu "Sultan Ġshaq" və s. Türk qəhrəmanları və Ģəxsiyyətlərini,kürd tanıtdırırlar.Bunun üçün Mənuçehr Studənin bu etnik-coğrafi əsərində istinad etdiyi kürd mənbələri də çox etibarlı ola bilməz və bəllidir ki bir çox Türk əsilli tayfaları kürd nəslinə ayid və mənsub elan edəcəklər."Kürd və Kürdistanın tarixi" adlı əsərdə bəllidir ki etibarı nə dərəcədə ola bilər və Mənuçehr Studə öz əsərində bir xeyli tayfa adlarını bu kitabdan sitat gətiribdir.Bir mənbə ki ,Güney Azərbaycanın Naqadeh məntəqəsinin digər bir Türk əsilli adını ,yəni "Sulduz" adını daĢıyan tayfanı ,bir kürd tayfası e`lan edir və tanıtdırır, bəllidir ki nə dərəcədə etibarlı ola bilər."Kürd və Kürdistan Tarixi" adlı əsərin 1-ci cildinin 95-ci səhifəsində əsil Türk sözü və adı olan"Sulduz"a ayid yazır :"2000 ailədən ibarət bir kürd tayfası ki Azərbaycan mahalında ,ZazumamıĢ və Mokri`də məskundular".Kürdlərin tarixçiləri tarixĢunaslıq elminin heç bir normalarını nəzərdə almayıb,və heç bir tarix elminin normalarına uymayaraq,könlüləri nə istəyirsə,onu da yazırlar.Onlar hətta Türk soylu,Türkdilli və neçə minillik staja malik olan "Mad"(=Maday//Midia) kimi bir hökümət və xalqa da yiyələnmək istəyir və bu Türk dövlət və hökümətini də bir kürd əsilli dövlət və hökümət kimi göstərməyə can atırlar və bütün Mad//Midia çarlarını bir Kürd çarı kimi tanıtdırmaq istəyirlər.Biz keçmiĢ məqalələrimizin birisində bu xalqın adı və onun etmologiası və necə yaranması haqqında geniĢ və hər tərəfli söhbət etmiĢik və yenə də bir daha vurqulamaliyiq ki "Kürd" adında müstəqil və bir soya mənsub etnos,millət,xalq,tayfa qəbilə və qəbilə birləĢməsi olmayıbdır.Qədim Ġranda,Azərbaycanda yerli türklər (Turlar),dağda məskən salmıĢ adamlara ya insan gruplarına soyundan asılı olmayaraq KUR.UD// KUR.UT // KURD // KURT// KÜRT//KÜRD adını verib belə də çağırmıĢlar.Qədim türklər bu adı iĢlədərkən,indiki kürd adlandırdığımız xalqlardan heç bir iz-toz və xəbər yox idi.Kürd,qədim yerli türk xalqının dağda yaĢayanlar üçün iĢlətdiyi bir insan-coğrafiyası terminidir .Qədim türklər dağda məskən salmıĢ və yaĢayan hər bir türk adamına və tayfasına da bu termini iĢlədirmiĢ. Azərbaycanın dağlarında və eyni halda Ġranın batısında yerləĢən Zagros sıra dağlarında,qədim zamanlar çoxlu türk tayfa və dəstələri yaĢayırdı ki baĢqa düzənliklərdə yaĢayan türklər,həmən bu dağda olan soydaĢlarına "kürd" xitab edib çağırırdı və onlara kürd adı verirmiĢ.Bu coğrafi adı, yerli türk xalqı eyni halda Anadolu,Azərbaycan (güney-quzey),Qərbi Azərbaycanda (indiki Ermənistan),Suriyanın dağlıq ərazisi ,və həmçinin Ġranın qərbində dağlıq ərazidə və zaqros dağlarında məskən salmıĢ insan gruplarına da iĢlədib və onlara "KUR.UT // KUR.UD " deyirmiĢ. Deməli belə çıxır ki baĢqa xalqlar bu Ġran və Azərbaycana gəlməmiĢdən öncəyə qədər (2800 il bundan öncəyə qədər) bu türkcə söz olan "Kürd" sözü və adı,dağda yaĢayan adamlara xitab, iĢlənirmiĢ.Yəni nə qədər kürd deyilən adam və insan grupları eradan öncə 8-ci yüzilliyə qədər vari`ymiĢ,hamısı türk soylular və türk soylu tayfalar iymiĢ.Ancaq e.ö 8-ci yüzillikdən baĢlayaraq ,yerli türklər bu adı fars soylu tayfalar və insan gruplarına ki dağlara üz gətirib dağda yaĢamayı tərcih etmiĢdilər,onlarada bu adı verib iĢlətdilər.Eyni halda Ərəblər Ġranı fəth edərkən bir sıra ərəb adamları və dəstələri (tayfalar) ki gəlib iranın qərbindəki zaqros dağlarında məskən salıb yaĢayırdılar,yerli türk xalqı bunlara da qayda olaraq həmən adı verib Kürd deyib kürd çağırırmıĢ.Deməli indiki Kürd adlı qarıĢıq soylu etnos ,bizim xalq ona verdiyi addan yaranıb və əslində kürd dediyin əsil mənada,həqiqi vicudu və varlığı yoxdur.Buna görədir ki müxtəlif xalqlardan və soylardan yaranmıĢ kürd dediyimiz soy və etnos,indinin indisi də bir-birinin dilini baĢa düĢmür və anlamır.Misal üçün iranın qərbində KirmanĢah dediyimiz dağlıq ərazilərdə yaĢayan kürdlər ,"Oraman" ya "Oramanat" kürdlərinin və eyni halda "Kürdüstan" vilayətində yaĢayan kürdlərin dilini baĢa düĢmürlər.Azərbaycanın Urmiyə Ģəhərindən Ģimala tərəf dağlarda yaĢayan kürdlər (Ģikaklar) , Urmiyə Ģəhərindən cənuba sarı Ģəhərlərdəki kürdlərin(suranilərin) dilini bilməyir və heç baĢa düĢmürlər.Baxırsan görürsən ki iki kürd kəndi bir- birindən 10 kilometir arası yoxdur,amma bir-birinin dilini baĢa düĢmürlər.Bir vahid adla adlanan etnosda bu bir-birinin dilini baĢa düĢməməzliyin səbəbi nə ola bilərmi? Onun səbəbi budur ki həqiqi mənada bəĢər və etnoslar və etnogenezi tarixində "Kürd" adlı bir soy, xalq və tayfa olmayıb və bu da çox təbii bir məsələdir çünki bu kürd sözü türklərin hər bir dağda yaĢayan xalqa və insan gruplarına, soylarından asılı olmayaraq,verilən bir addır. Ġndi bu insan grupu ya tayfa istər ərəb,istər fars,istər sə də türk ya rus ya yunanlı ya da almanlı olsun,türklər onlara kürd deyib kürd çağıracaq.Bizim kürd adlandır - dığımız xalq,vahid,müstəqil bir gen daĢımır və hər bölgə və mahalın kürdü bir soydandır.Ümumiyyətlə iranda yaĢayan kürdlərin bir bölümü Anadolu kürdlərilə bir soydandır və soy baxımından araĢdırmaq gərək ta bilinsin bunlar hansı xalqın qalıqlarıdır və hardan bu bölgəyə gəlmədilər. Bu grup kürdlərə Urmiyyədən tutmuĢ ta Xoy Ģəhərinə qədər uzanan dağlarda məskən salmıĢ xalq və Türkiyyənin kürdləri daxildir ki umumiyyətdə ġĠKAK kürdləri deyilir. Bir grup kürdlər isə Azərbaycan vilayətinin ġimal-qərbində yaĢayırlar ki bunlara Cəlali kürdü deyilir.Bir grup kürdlər Azərbaycanın UġNU Ģəhərindən tutmuĢ ta Sənəndəc Ģəhərinə qədər dağlıq ərazidə və Ģəhərlərdə yaĢayırlar ki bunlar da bir baĢqa soydandılar və dilləri yüzə altmıĢ faiz fars dilidir və irak kürdləilə və suriya kürdlərilə bir soydan və bir dildəndir və çox ehtimal bunlar "Suriyanilər"kökünün və soyunun bir filyalı olmuĢ olsunlar və bunlara "Surani" deyilir.Bir grup kürdlər də kirmanĢah vilayətində yaĢayırlar ki bunlarda fars kökənlidilər və qədim farsların bir filyalıdır və Ģi`ə məzhəbdilər və bunlara kirmanĢah kürdləri deyirlər.Bir grup kürdlər kirmanĢah bölgəsində yaĢayırlar ki bunlara da ORAMAN//URAMAN ya ORAMANAT//URAMANAT kürdü deyilir ki əslində bunların danıĢığı və dili də özlərinə xassdır və səsləri çoxraq ərəb boğazlıdır yəni ərəbboğazlı ifa edirlər və çox ehtimal ki bunlar da ərəblərin irana gələn zamanı,ərəblərin tərkibində gəlmiĢ tayfa və etnosdur.Amma çox ehtimal ki bu kürdlər ARAMEY-lərdən olmuĢ olalar.Görünür biz xalis və bəlli bir etnosla tərəf hesab deyiliz,hərəsinin özünə xass dili,soyu –nəsli var və bunların təkcə ortaq nuqtələri,türklərin verdiyi coğrafi termini olan "kürd" adını daĢımaqdır və bir-birindən fərqli,ayrı-ayrı etnoslar və soylardır,baxmayaraq ki dünya siyasəti çalıĢır bu ortaq adı daĢıyan çeĢitli soylardan olan kürtləri zorla bir-birinə qovuĢdurub calaq vursun və bir vahid soy və etnik kimi dünyaya tanıtdırsın.Ġran kürdüstanı adlanan bölgədəki kürdlərinin soy kökündə çoxlu türkəman türk tayfaları da dayanır.Bu türkəman tayfaları son 200 ilin içində kürdlərin içində əriyib getdilər və kürdləĢdilər və bu son 100 ilin içində tam əriyib tükənib məhv oldular.Söz burasındadır ki qədim yerli türk xalqı nəyə görə dağda yaĢayanlara kürd deyib kürd adlandırırmıĢ.Kürd sözü qədim türkcə bir termindir vəəslində qədim türkcə sözü "KUR" və qədim bir sıra türk etnoslarının tərkibində iĢlənən (skut,tukyut,yakut,teleut kimi etnonimlərdə olduğu kimi),və sonluğunu təĢkil edən "UD" Ģəkilçisinin tərkibləĢməsidir.Qədim türk dilində və o sıradan türk soylu və iltisaqi dilli ġumerlərin dilində KUR sözünün anlamı "Dağ ,təpə, diklik və hündür dağlıq ərazi"deməkdir. KUR sözü türk dilində "kurqan"(= hasar, uca və böyük duvar,qəbirin üstündə daĢ-torpaq töküb qalayıb,dairəvi formada yaranan təpə və təll)geniĢ formada iĢlənirmiĢ və sünì təpə və dağ anlamındadır.Kürd sözünün əsl formasını"KUR.UD"və "KUR.OY" kimi bərpa etmək lazimdir."D" və " Y " səslərinin bir-birinə çevirilməsi müxtəlif türk xalqlarının dillərində,aydın bir məsələdir.Deməli "KUR.UD" və"KUR.UY"//"KUR.OY" sözləri eyni sözdür və "UY"// "OY" sözünün ev,məskən,yaĢayıĢ yeri olmağı bizə tam aydındlr.Demək bu izahların və açıklamaların əsasında KUR(=dağ ,təpə,hündür yer,uca yer)+UY//OY(= ev, məskən,yaĢayıĢ yeri) == "KURUY" yəni dağda yaĢayan ,evi dağda ,dağda məskən qurmuĢ . KURUY ----> KURUD ----> KURD ---->"KÜRD" // "KORD" Biz bu məlumatdan nəticə ala bilərik ki indiki Kürddilli "Sat"//"Sad" //"ġad"//"ġat" tərkibli Kürd tayfaları,əslində yoğunluq və çoxluq təĢkil edən qeyr-i Türk kürdlərin içində ərimiĢ və asimilə olmuĢ Türk tayfaları və oymaqlarıdır və ya digər bir tərəfdən,Türk əhalisi və sakinləri köçmüĢ və boĢaltılmıĢ kəndlərə,qeyr-i Türk Kürdlər gəlib yerləĢmiĢ və həmən Türk etnotoponim adı ilə tanınmıĢ və məĢhurlanmıĢ baĢqa bir soydan olan tayfa yaranıb peyda olunubdur.Bizə görə bu iki versiyanın hər ikisi də,biri-birindən güclü və inandırıcı görünür və gərəkdir bu konuda düzgün və dərin bir tədqiq və araĢdırma aparmaq lazimdir ta bəlli olunsun ki nə Ģərait və əhvalat səbəb olubdur ki bir qədim Türk etnos adını bir qeyr-iTürkdilli xalq ya tayfa daĢımaqda olsun.Çünki Türk soyundan baĢqa bir xalqın nə dili ,nə tarixi ,nə bu bölgəyə gəlmə stajı və tarixi yaĢı və nə mifologia tarixi stajı,mahiyyəti, gücü və mənəvi varlığı o icazə və izni verə bilər ki bu qədim Türk soyadını daĢıya bilsin.Bu xalqların və o sıradan Kürd xalqının tarixi binövrəsi,himi və təməlində o qudrət və güc yoxdur ki belə bir ağırlıqda olan yükü qaldıra bilsin və özü ilə daĢısın.Bu xalqın gücü yetməz ki "Sad","Sat","ġat","ġad" kimi mifik adların qatını açıb və yaxud onlardan və mahiyyətindən baĢ çıxartsın və ya özünə onları bir etnik və soyad kimi seçə bilsin.Bu xalqın nə duxu var ki belə bir ağır mifik və ilkin protürk mifologiasının əsas ilk Tanrısının adını seçmiĢ olsun?! Bu dəlillərə görə əminliklə demək olar ki burada bir yanlıĢlıq var və onun köklərini gərəkdir yuxarıda iĢarə etdiyimiz iki güclü versiyada axtarmaq.Çünki bir qeyr-i Türk xalq ,baĢqa bir dildən və soydan olan xalq və bu əraziyə gəlmə tarixi yaĢı az olan Hay(indiki Erməni) və Kürd xalqı,necə ola bilər ki "Çaparyan", "Çapanlu","Çaxımlı","Çardoli","Çalayi","Çobanqərə" ,"Çolakian", "Çatı", "Sakan","Sakur","Sulduz","ġatıri","ġadırlı","ġadlı", "ġatıranlu","kimi əsil Türk sözü və adını özü ilə daĢımıĢ olsun ?!

Faruq Sumer ,"Safevi Dövletinin kuruluĢu ve GeliĢmesinde Anadolu Türklerinin Rolü" adlı əsərinin səhifə 6-da "Çakırlu" qəbiləsinə iĢarə edir və yazır ki Qaraqoyunlular zamanı, Ərdəbil ta Muğan arası ərazi,Çakırlu qəbiləsinin yurdu və məskəni imiĢ və "Ġbn-i ƏrəbĢah"ın yazısına istinadən,bu qəbilə Kürd mənĢəli bir qəbilə imiĢ.Faruq Sümer öz yazdığı "Karakoyunlular" adlı əsərinin 1-ci cildinin səhifə 29-da qeyd edir ki 15-ci əsrdə "Çakırlı" qəbiləsi bütünlüklə Türk olmuĢdur. "Faruq Sumer","Safevi Dövletinin kuruluĢu ve GeliĢmesinde Anadolu Türklerinin Rolü" adlı əsərində öz tarixi tədqiqat və araĢdırmalarını bu konuda apararkən,böyük səhvlərə də yol veribdir və Ġranlı Anti-Türk və Anti-Azərbaycan ruha malik olan yazarı,Əhməd Kəsrəvi kimilərinə istinad edib və onun "ġeyx Səfi və TəbarəĢ"(=ġeyx Səfi və onun soy- kökü) adlı əsərindən sitat gətirərək və bu həssas məsələni iç eləmədən, onun soy-kökü və mənĢəyi baxımından müxtəlif tarixi detaylarını nəzərə almadan və inciləmədən,Səfəvi xanədanının soy-kökünü və mənĢəyini "Kürd" bilib və bu əsərinin müqəddəməsində yazır:"Həqiqət də,bu xanədanın (Səfəvilərin)seyidlərlə heç bir bağlılığı yoxdur və bu xanədanı Sincar əhalisindən olan"Firuz Ģah"adlı bir Kürdə mənsub olduğunu ,Ģüphəsiz gərəkdir qəbul edək". 6 Faruq Sumer`in yazdığına görə Firuz Ģah,Səfiyəddin Ġshaq`ın (Ģeyx Səfiyəddin) cəddi sayılırdı. Halbuki bu məqalədə qeyd etdiyimiz kimi "Kürd" adı və sözünün etimologiyası,bizə Kürdun nə olduğunu tam açıq Ģəkildə açıklayır və birçox kürd adlandırdığımız tayfaların Türk əsilli və Türk mənĢəli olduğunu isbat edir və onların Türklüğündə heç bir Ģüphə yeri qoymayır. Əyər Səfəvi kimi bir xanədan Kürd olubsa,necə olur ki öz soydaĢları (kürdlər) əleyhinə çıxıĢ edir və öz soydaĢlarını qırır və darmadağın edir?! Səfəvilərin kürd mənĢəli olduqlarına dair belə bir iddiaların əsassız və puç olduğunu isbatlamaq üçün Alman tarixçisi "Walther Hintz"dən sitat gətirmək çox yerli görünür.Alman tarixçisi "Walther

Hintz","Ġran`da Milli Dövlətin TəĢəkkülü" adlı əsərində qeyd edir ki 15-ci əsrin ortalarında ,Kürd qəbilələrin çoxu ,Qaraqoyunlulara tabe idilər...... Aqqoyunluların Qaraqoyunlulara qələbə çalması ilə ,Aqqoyunlular üçün Kürdləri müti və itaətə gətirən yollar da hamarlandı. Uzun həsən hökümətə ilk çatdığı günlərdən bəri,bu iĢə fikir vermiĢdir. Kürdlərin tam itaətə gətirmək prosesinin dosiası 1470-ci ildə bitib- bağlandı.Aqqoyunluların Kürdüstana istilası 15-ci əsrin sərasər illərində davam etdi.Aqqoyunlular münqəriz olandan sonra ,Kürdlər müvəqqəti olaraq istiqlal tapdılar və bu özərklilik çox uzun sürmədi və sonda "ġah Ġsmail"in əlilə bu istiqlal darmadağın olub aradan getdi. ġah Ġsmailin bu iĢi ,əlbətdə ki Aqqoyunlu və Qaraqoyunlu Türkəmanlarının köməkliyi və yardımı ilə olundu. 7 Faruq Sumer yaxĢı bilir ki Türk tayfaların bir çoxu ,səfəvi sülaləsindən beləyə, müxtəlif bölgələrdə ,o sıradan Ġranda, irakda, Suriyada, Anadoluda və Avropanın müxtəlif bölgələrində ,qeyr-i Türk xalqlar içində əriməyə baĢlayıb ,və sonda asimilə olubdur. Almaniyalı tarixçi "Walther Hintz" ,"Ġran`da Milli Dövlətin TəĢəkkülü" adlı əsərində qeyd edir ki "Mənbələrin əsasında,bu xanədanın (Səfəvilər) Ģəxslərindən biri,"Firuz ġah Zərrin kolah",1174-cü ildə ,Ərəbistanın cənubundan Azərbaycana mühacirət etmiĢdir". 8 Bu sitatdan elə görünür ki bu mənbələrin əsasında ,FiruzĢah bu dəfə də Kürd yox ,bəlkəm də Ərəb kökənli və Ərəb soylu olan birisi kimi göstərilir. Almaniyalı tarixçi Walther Hinz yazır ki "Ġndiki Ġran`da, belə bir əqidə yayılıb və tərəfdarları var ki güya Səfəvi hökümətin qurucusunun Ələvi olmasında Ģüphə var və hətta ayaqlarını öz gilimlərindən çox uzadaraq, deyirlər ki Səfəvi xanədanının adamları hətta öz əsl-nəsəblərinin düzlüyünə və doğru olduğuna inanmırdılar. Bu sözlər və mövzular Ģüphəsiz ki ğolovv ,ĢiĢirtilmiĢ və abartılmıĢ sözlərdir." 9 Burada görünür ki Alman tarixçisi də Səfəvi xanədanının soy mənsubiyyəti haqda deyilən və yazılan belə bir yanaĢmalara dəyər vermir və o sözləri yalan və əsassız sayır. Bizim bir çox Türk ya Türkəman tayfalarımız Ġranın qərb bölgələrində ,və Ġrakın quzeyi və güneyində ,qeyr-i Türk Ərəb və kürd adlandırdığımız xalqların içində əriməyə baĢlayıb ,asimile olunubdur. Bizim bu dediklərimizi isbatlamaq üçün Sadun Köprülü adlı bir

Ġrak –Kərkuk Türkəman yazarın tarixi-tədqiqi məqaləsinə müraciət etmək yetərli və çox yerli görünür.Bu mövzu ilə ilgili məqalənin bəzi parçalarını seçdik. bilgi güçtür adlı saytenin bir səhifəsində 2 Mayıs 2015 Cumartesi ,TÜRK OLAN KÜRTLER baĢlığı altında yazılmıĢ listədə bir çox Türk əĢirətləri və tayfalarının adını görürük ki artıq kürdləĢmiĢ olublar və yeri gəlmiĢkən onları burada göstərmək yersiz olmaz.

TÜRK OLAN KÜRTLER : * Karakeçili aĢireti * AvĢarlar * Begdili aĢireti* Hınıslu aĢireti * Küresinliler* Lekler* Batıkan aĢireti* Herkiler* Kılıçlı aĢireti* Kürdili aĢireti* Mukriler* Türkan aĢireti* ġadıllı aĢireti* Çapanoğlu aĢireti* ErtuĢiler* RiĢvan aĢireti* Brukan aĢireti* Babat aĢireti* Dersimli aĢireti* Karaçoban aĢireti* Tanas aĢireti* Izzeddinliler aĢireti* Hörmekli aĢireti* Karaballı aĢireti* Pınarlı aĢireti* Kubatlı aĢireti* Deli budak oymağı* Kara güne aĢireti* ġeyhbizin aĢireti* Aygut oymağı* ÇemiĢgezeklü aĢireti* KureyĢan aĢireti* Beskan aĢireti* Badıllı aĢireti* Milli aĢireti* Modanlı aĢireti* Burukan aĢireti* ġavak aĢireti* Abbasan aĢireti* Ağuçan aĢireti* Kırgan aĢireti* Zerikan aĢireti Dr.Otto Blau'dan KürtleĢmiĢ Türk aĢiretleri haqda daha artıqraq örnekleri burada gətirmək olar:* Hagilü* Menemenlü* Qajalü* Nadirlü* AfĢar*Caqallü* Celikanlü* Sinamenlü* Qiliglü* Atmalü* Millü* Kawillü* Bariklü* Badlü* Baljan* Aljatlü-Riswani* Qoçköprü* Geiranlü* Heideranlü* Zilanlü* Zibar* Sürigi* Ketkanlü* Seichanlü* Oqgi-Izziddinlü* Delikanlü 10 Bu KürdləĢmiĢ Türk əĢirətlərin və tayfaların adlarına diqqət edərkən, onların Türk kökənli və Türk mənĢəli olduqları tam açıq-aĢkara görünür və heç bir Ģüphə yeri qoymayır. bilgi güçtür saytesində Türkmeneli (Kerkük) Türklerinden olan Yazar, Ozan ve Tarix AraĢtırıcısı Sadun KÖPRÜLÜ`nün - 03 Mayıs 2012 tarixli TÜRK OLAN KÜRTLER adlı dərc olunmuĢ tarixi məqaləsində

qeyd edir : "Irak'ta tarihi belgelere dayanarak,Türkiye’nin, Azerbaycan, Ġran Türklerinin,Irak Türklerinin birçok Ģehirlerinde bucaklarında, köylerinde yaĢayan Türk boy ve oymakları,aileleri Osmanlı döneminde yazılan ve günümüze kadar ulaĢabilen Osmanlı arĢivinde bulunarak Alevi,BektaĢi- ler dâhil hepsi kendilerinin unutup kayıp ederseler bile Türkmen oymaklarından,soylarından,boylarındandır...Dünyanın birçok bölgesinde yaĢayan oymak soylar,boylar,aile adları karĢımıza Türkmence olduğu çıkmaktadır bunlardan yer,toprak akarsu,tepe,dağ,köy,ilçe,dere adlarından belli olarak,bu topraklarda eskiden yaĢamıĢ olduğu Türk kökenli milletlerin izlerini görebiliyoruz.Irak’ta yerleĢen tarih boyunca Türklerin TaĢıdıkları boy ve oymak adlarının birçok bölümünün Oğuz boylarına bağlı oldukları anlaĢılmaktadır.Bunun yanında Türk kökenli Olan Arap,Kürt və Farslar ana dillerini unutarak,kendilerini baĢka milletten olduklarını saymaktadırlar.Günümüzde Oğuzlara bağlı birçok küçük topluluklar TrablusĢam,ġam,Colan,Cezayir,Mısır,Lübnan,Suriye, Urdun,Libya,Musul ve Kerkük Nasırıya,Divaniye,Basra,Vasit gibi bölgelerde Ģehirlerde büyük yoğunluk olan Türkmenler Karagul,Karakol ,ġehler,Haydarı,Salihı, Züheyri, Bayat,CibayiĢ gibi, AraplaĢmıĢlardır. Günümüze kadar yüzlerce Türkmen oymakları,boyları birçok nedenlerden dolayı baskı, korku, göçe zorlama,uzaklaĢtırma sinsi, asimilasyon politikasıyla bu dönemde olduğu gibi,Saddam döneminde idam,göç ettirme,hapishane nedenleriyle Erbil,Süleymaniye,Dahuk, Zaho ve Basra ,Nasırıya,Hilla,Babil,Musul,Divaniye,Vasit, Kerbala, Necef, Selahattin Tikrit,Bağdat ve Irak`ın birçok yerlerinde bulunan Türkmenler Arap, Kürt politikası baskı asimilasyon, iĢkenceler sunucu çok Türkler kendilerini Kürt, Arap yazmıĢlardır.Ayrıca Türkiye’de Türkmen oymaklarından olan birçok insanlarımız, soydaĢlarımız Diyarbakır, Gaziantep,ġanlıurfa,Çorum,Yozgat,Adana,Mersin,Van, Mardin,Hatay, Malatya,Eleziğ ve dünyanın her yerinde Türkmen oymakları olduklarını unutarak,baĢka bir milletten olduklarını söylemektedirler. Ve Türk kimliklerini ne yazık ki unutmaktadırlar. AraplaĢtırma, KurtlaĢtırma politikasıyla birçok Türk oymakları olanlar kendilerini unutarak, soylarını,ırklarını bile unutmuĢlardır,özelikle Bayatlılar, Aleviler, BektaĢiler,Karakol,Salihler,ġahlar,Kakailer, ġebekler,AfĢarlar, Lekler, Karakeçiler,Efendiler,Reyhanılar,Türkanlar gibi bunlar hepsi Oğuz hanın oymaklarından, boylarından olduklarını bile düĢünmüyorlar. Ayrıca Ġngilizleri ve Avrupa devletlerinin sinsidici oyunlarıyla,Türk’ü Türkmenlerden ayırmaya uzun yıllar uğraĢıp, çalıĢmıĢlardır.Türkleri azınlık göstermek amacıyla,AraplaĢan, KürtleĢen eski çağlardan yüzlerce aileler,oymaklar, boylar günümüze kadar yok olarak kayıp olmaktadırlar.....Eski tarihlerden günümüze de ve Saddam rejiminin baskısıyla dilimi unutan Bayat boyundan Arap bölgelerine göçüp yerleĢen aileler çoğunluk olarak AraplaĢmıĢlardır,Dillerini unutmasına rağmen taĢmıĢ olduğu Bayat soyadından dolayı Türk kökenli olduğunu bilmektedir.Ama ne yazık ki birçok Türkmenler kendilerini Arap olarak kabul eden ailelere de bulunmaktadır.Bayat oymağının büyük Dedelerin- den "Günhan" Türklerin atası Oğuzun büyük oğludur ayrıca Oğuzun oğulları Yıldız,Ay,Gök, Dağ,Denizdir en büyük Türkmen Bayat oymağı dünyanın birçok yerlerinde bulunmaktadırlar, Türkmenlerin çoğunluğu Bayat oymağındandır buna rağmen ne yazık ki birçok Bayatlılar kendilerini bilmeden Arap sanmaktadırlar.....Salihı,Salihıler oymağı : Cemil oğulları oymağına bağlı bir oymaktır 16. yüzyılda varlığı görünmüĢtür bir Türkmen oymağıdır. III. Murat döneminde Musul'da, ve Kerkük'te yerleĢmiĢlerdir. Salihiler, Kerkük'te yaĢayan 3 büyük aileden oluĢmaktadır.Ayrıca Diyale Ģehrine bağlı Kifri ilçesine Salihıye söylenirdir Ve Altunköprü ilçesinde Salihı bölgesi bulunmaktadır, ayrıca Türkiye’nin bir çok yerlerinde Salihılar bulunmaktadır,ve bir kasaba adıdır,bugün Salayı diye adlanan bir çok ve KürtleĢen bu oymak yüzde yüz Türkmen oymağıdır..... Diyarbakır bölgesinde yaĢayan birçok Salihı oymağı on yedi çağın baĢlangıcıyla Osmanlı Sultanların buyruğu üzerine ataları Salih PaĢa ile birlikte,oğulları Emir,Zeynel,Ali,Kadir,Süleyman ve akrabalarıyla Irak’a giriĢleri ile Kerkük, Leylan, Kifri, Altunköprü, Kızlarbat,Hanekın,Mandalı ve Türkiye’nin birçok yerlerinde yaĢamaktadırlar,bir bölüm Salihı oymağı kendilerini Kürt, Arap sayarsalar bile onlar yüzde yüz Türkmen’dirler.... Zankana Oymağı: Türkmen oymaklarından olan Zankana oymağı bugün bir türlü baskılarla KürtleĢmiĢlerdir,Azerbaycan’ın güneyi olan Zanknaya bölgesinden ayrılarak,Kifri,Erbil,Kerkük,Hanekın Türkmenelinde ve Türkiye, Azerbaycan topraklarında yaĢamaktadırlar. Ve Muzeffer gökborunun oymağıdır öz be öz Zankana, Zengiler, Zenkiler Türkmen oymağıdır...... Baban oymağı:Büyük Azeri Türkmen oymaklarından olarak büyük babaları kendi toprağı yeri olan Azerbaycan ülkesini bırakarak, on altı çağlarda Irak’a yerleĢerek, Baba, Bab, Baban yeni senin baban diye tanınmıĢtır, büyük babadan sonra bu deyim günümüzde Baban diye adlandırılmıĢtır, bugün Baban diye söylenen Baba oymağı KürtleĢerek Süleymaniye, Kifri köylerinde, Kerkük, Azerbaycan,Türkiye’de yaĢamaktadırlar ...... Cermondi oymağı:Türkmen oymağı olarak, Moğol boyundan Kara Ulus oymağındandır, günümüzde kaynaĢma ilgilenme nedeniyle bir bölümü KürtleĢmiĢlerdir,Cermondi oymağı bu gün Hanekın, Kızlarbat, Mendili, Ġran’a yerleĢmiĢlerdir.... Melik Ģah oymağı: Melik ġahı bir Türkmen oymağından olarak bölgede kalarak Selçuklu Sultan Melik ġah Alp Arslan oğlu Toğrul bek oğlu olarak,Hanekın, Mandalı, Kızrabat, Kazaniya yaĢayarak, Türkçe konuĢmaktadırlar bir bölümleri baskılar nedeniyle KürtleĢmiĢse de Türk kimliklerini savunmaktadırlar...... Dergezin, Dere gezenler, Dergezli, Dergeziye Türkmen oymağı: Irak’ın birçok yerinde bulunarak,bir bölümü KürtleĢeme,AraplaĢtırma politikasına uğrayarak, birçoğu Bağdat, Süleymaniye Ģehrinde yaĢamaktadırlar, ayrıca Kerkük Ģehrine bağlı Tazehurmatu ilçesinde yoğun olarak dere gezenler, Dergeziler yaĢamaktadırlar. Önceleri Süleymaniye Ģehrine bağlı Dergezin bölgesinde yaĢamaktaydılar, geçmiĢ çağlarda Süleymaniye’ye bağlı 6 Türkmen köyümde yaĢayarak,Tasloca’ya eskiden yerleĢerek, bu bölgede KürtleĢmiĢlerdir...... Kakai oymağı: BektaĢi boyundan olarak Dede diye tanınarak BektaĢi Dedeye bağlı olarak, Dede büyük kardeĢ demektir, bir bölüm Kakailer Ġran’a bağlı ġirin Saray ve Irak’ın Türkmen Hanekın ilçesinde yaĢamaktadırlar,birçok baskılardan dolayı bu Türkmen oymağı KürtleĢmektedir...... Kızıl Hakan oymağı: Bu Türkmen oymağı on beĢinci çağın Karakoyunlu devletinden kalan bir Türkmen oymağıdır, uzun süre Kürtlerle yaĢayarak, KürtleĢmiĢtir, günümüzde bu oymak Hanekın, Karahan arasında yaĢıyorlar...... Türkmen Göran oymağı: Zengene, Kakai, Davuda, Lek gibi Türkmen oymakları ile birleĢerek, bir bölüm baskılarla birçoğu KürtleĢmiĢlerdir, bu oymaklar günümüzde Kerkük, Türkiye, Ġran, Azerbaycan, Musul, Tazehurmatu, Tavuk/ Dakuk, Erbil, Süleymaniye, Kifri, Altunköprü Türkmen topraklarında yaĢamaktadırlar...... Türkmen Müftü oymağı: Irak’ın birçok büyük Ģehirleri Bağdat, Kerkük, Erbil, Musul Ģehirlerinde yaĢayan tanınan bir Türkmen oymağındır, ayrıca Türkiye, Azerbaycan, Ġran dünya Türklerini yaĢadığı topraklarda bu oymak yaĢamaktadır. Erbil Türkmen Ģehrinde yaĢayan Müftü oymağının birçoğu kendilerini Türkmen Sayarak,öteki kardeĢlerde bir bölüm kendi çıkarlarından dolayı kendilerinin Kürt saymaktadırlar,dünyanın neresinde olursa olsun Müftü ailesi Bağdat,Musul, Erbil,Türkiye,Azerbaycan, Mısır,Suriye, Ürdün’de bulunarak tanınmıĢ Türkmen oymağıdır....Türkmen oymağı Lek : Türkmen Lek oymağı Türkiye Van Ģehrinden bölgede çıkan savaĢ sonucu askeri olaylardan dolayı,yerlerini bırakarak Ġrana yerleĢmiĢlerdir ,günümüzde Van Adana,Kozan,ve Türkiye’nin birçok yerlerinde,Irak’ta Erbil,Köy sancak,Taktak,Altunköprü,Kaya baĢı gibi bölgelerde bir bölümü KürtleĢerek yaĢamaktadırlar... Karakol oymağı:Büyük Türkmen oymağı olan Karakol Bayındırdan bir kol olarak, Uzun Hasan Bayındır döneminde ataları Karakoyunlu devletin kurmuĢlardır, oymakta kendi adınadır Karakol oymağı on beĢinci yüz yılda Anadul bölgesinden Irakın ortasında Bağdat çevresi Osmanlı velisinin karargâhına yakın,Kutta, Vasit Ģehrine yerleĢerek,birçok nedenlerden baskılardan dolayı,bu Türkmen oymağı AraplaĢmıĢtır,ve birçoğu ise Türkmen milletine bağlık göstermektedirler bu Türkmen oymağı tüm Arap oymakları yanında baĢ ,lider sayılmaktadır...Çadırcı oymağı:Tanınan Türkmen oymağı Çadırcı on sekizinci çağında Türkiye Gaziantep,Irak’ta yerleĢerek,Çadır yapma alanında geliĢerek,1917 yılında Ġngiliz Iraka girmesiyle,bu Türkmen oymağı AraplaĢmıĢtır,tanınan siyasi Ģahsiyatlarından Kamil,Nesir, Refet Çadırcı,bu oymak en çok Bağdat,Musul Gaziantep,Ġstanbul bulunmakta- dır ...Kaymakçı ailesi:Soylu Türkmen ailesi olarak Bağdat valisi Hasan PaĢa daveti üzerine Türkiye’nin Cezire bölgesinde yaĢayan bu aile ve Kaymak, süt yapmada tanındıktan dolayı, 1917 tarihinde Ġngiliz’in Irak’a giriĢiyle bu Türkmen aile AraplaĢmıĢtır, Kaymakçı ailesi bugün Musul, Kerkük, Erbil, Bağdat’ta Suriye, Türkiye’de yaĢamaktadırlar...... Mümeyyiz ailesi: Bu Türkmen Aile Davut PaĢa döneminde Bağdat’ta yaĢayarak, Osmanlı döneminde Mümeyyiz diye tanınarak, bir yazıyı gözden geçirene söylenir, tanınan Ģahsiyatlarından Ahmet Mümeyyiz’dir bu aile AraplaĢarak Bağdat’ta yaĢamaktadırlar...Her türlü baskı engellere karĢı duran büyük Türk milletimiz dünyanın neresinde olursa olsun, tarihlerini okuyarak,anlayarak birçok ırkların,boyların,oymaklarının Türk olduklarını bildikten sonra,tüm göçleri ile doğruyu her kese yansıtarak milletlerine gönülden bağlı olmakla yüce tarihlerine dönmelidiler, sahip çıkmalıdırlar, birçok Türkmen oymakları bugün Kürt oymakları diye kendilerini iyice belgelerle araĢtırmadan yok olup silinmektedirler.Türkiye, Irak’ta ve dünyanın birçok yerinde olduğu gibi Türkmen aĢiret,oymakları Aile,boyları kendilerini Kürt, Arap saymaktadırlar,Diyarbakır, ġanlıurfa,Van,Tunceli,ġirnak, Adana, KahramanmaraĢ,Gaziantep,Suriye,Filistin,Urdun,Mısır,Irak,Ġran devletlerinde olduğu gibi, bu bakımdan Kürt kimliğini tanıyanlar doğruyu iyice bilmelidirler.Kürtlerinin çoğunlukları Türkmen oymakları, boyları, ailelerindendirler, Kürtlerde Türkmenlerinin aynı kökünden gelmektedir. Osmanlılar döneminde, Ģehir dıĢında yaĢayanlara göçebe olan oymaklara, boylara ailelerle Türk, Türkmen söylemiĢlerdir ve düzlük, ovalık yerlerde yaĢayanlara Yürük Türkmenler, dağda yaĢayanlara da Kürt söylenmiĢlerdir...... Azeriler ile Türkmenler ayni sayılmaktadır.Birçok oymaklar Türkmen soylu olarak kendilerini unutarak Kürtçe, Arapça konuĢmaktadırlar. Ve dilerinde olan sözlerin çoğunluğu eski Türkçedir...... Muratlı oymağı: Muratlı oymağından Alevi-BektaĢi kimliğini sürdüren aileler bulunmaktadır.Telafer'in önde gelen saz sanatçısı BektaĢi Mehdi Bakır bu oymaktandır, Muratlı eskiden adı Su mahallesi olan, fakat Saddam’ın AraplaĢtırma politikası çerçevesinde El Cezire, Harda, Talia mahallelerine böldüğü bölgede yerleĢmiĢlerdir, baĢkanları..... Artık bir an önce AraplaĢa, KürtleĢen Türkmen AĢiret, oymakları, boyları, kolları, soyları, aileleri kendi milletlerine dönerek, büyük devletler, atabeyler, uygarlıklar koran, dünya yüzünde ilk millet Türkmen olduklarını bilmelidirler ve kutsal bayraklarına, topraklarına sarılarak varlıklarını göstererek, mücadele sırasına geçerek bu büyük Türk milletinin bir yiğit, kahraman erleri olduklarını bilerek, dilerline, görenek, geleneklerine bağlı kalmalıdırlar...... Bu gün çok üzülerek baktığımız zaman birçok Arap ve Kürt AĢiretleri, oymakları boyları, kolları aileleri aslında tarih boyunca, Irak Türklerinden olmalarına rağmen, bugün kendilerini, kimliklerini unutarak, AraplaĢarak, KürtleĢerek yüce tarihlerini unutmuĢ durumda görünmektedirler.Günümüzde birçok Türkmenler AraplaĢarak, kimliklerini bile ne yazık bilmiyorlar tanılan bu Türk AĢiret, oymaklarından, aile uyruklarından, Bayat, Çadırcı, Deveci, Karakol, Karağol (Karagül), Defterdar, Paçacı, Haydari, ġahlı, Nakip, Duvuda, Kakai, ġebekler, Çelebi, Kabıcı, Salihı, Zühayri,Ġnzi (Karakeçili) ve en çok Bağdat’ta yaĢayan Aile, AĢiretler, oymaklar, boylar Türk’tür, soyları belgelerle bellidir. Bunun yanında bugün kendilerini zorla Kürt sayan, Bacalan,Davudi,Deregezli,Reyhani,Türkan,AfĢar,bir bölümü,Zengene, Caf,Doski,Baranı,ġebek,Pervari,Dizeyi,Herki,Gamgin,Soranı,Kakai (dedeler),Lekler,Baban,Karakeçiler,ayrıca Köy Sancak,oymaklarının bölgeyle birlikte Türk olduğu öne sürülmektedir.Irak’ın kuzeyi, Türkiye’nin ġanlıurfa,Diyarbakır,Kilis,Van,KahramanmaraĢ, Mardin,Yozgat,Çorum, Konya,Kırıkkale, KırĢehir,Aleviler, BektaĢilerle Türkiye’de bulunan birçok aile, oymaklar eskiden Türk oldukları gibi kendilerini tarih, kimliklerini kaybederseler bile Osmanlı devletinin arĢivlerinde buluna binlerce belgelerle Türkmen aĢiret oymaklarından oldukları gün ıĢığı gibi göz önündedir bellidir.Eskiden Arapların baskısıyla AraplaĢan birçok Türk topraklarımız ve Arap yazan oymak, AĢiretler,Bugünde Kürtler Dünya gücüyle,Saddam rejiminin politikasını yöneterek, Avrupa, batı müttefik güçlerden, karĢılık güç alarak,Türk toprak,bölgeleri Kerkük, Erbil, Musul, Diyala,Vasit,Celevla,Telafer, Altunköprü,Tuzhurmat ve tüm Türk köylerinin,Kasaba,yerlerini KürtleĢtirmeye kalkarak, yerlerin bölgelerin adlarını Kürtçeye çevirmektedir.Öte yanda Ġran,Suriye,Mısır,Libya,Filistin,Colan,Cenin, Lübnan,Türkiye’nin birçok Ģehirlerinde binlerce Türkmen oymak aĢiretleri,oymakları, boyları AraplaĢarak, KürtleĢerek kimliklerini ne yazık ki unutmuĢlardır.Irak Türkleri,önceden Tasloca,Bazyan, Dergizin, Süleymaniye’nin üçte biri Türk idi.ġimdiye kadar çok sayıda Türkler, Köy sancak,Taktak, Ağcalar,Çimen, ġehrezor, Kara Ġncir,Çamçamal gibi bölgelerde yaĢamaktadır.Irak Türkleri,bu topraklarda,büyük devletler kurmuĢlardır,birçok tarih yazarları Irak Türklerinin,Bayat soyu oymaklarından,Boz oka bağlılığını söylemektedir.Ġster Amavi devleti, ister Abbasi 750 yılında,Irak Türkleri büyük önde olarak, Kut, Vasit Ģehirleri en büyük Türkmen Ģehirleri yerleĢim merkezi olarak, birçok Türkmen oymakları bu bölgede AraplaĢmıĢlardır. 1055 yılında Selçuk döneminde, Irak’a giren Tuğrul bey bu ülkenin Türk olduğunu görerek, tek görevi bu ülkeyi kurtarmıĢtır. Böylece Türkmen Selçuklu, Türkmen devleti 1194- 1118 kurulmuĢtur 95 yıl hüküm sürmüĢtür, sonradan kuzey Irak’ta, Atabeyler kuruluĢuyla, çok önem taĢmaya baĢlamıĢtır. Osmanlı Devleti ise bir Türkmen aĢiretinden kurulan devlet olmakla, 1118- 1508 yıllarında kuzey Irak’ta, kurmuĢ oldukları devletler, Atabeyler Ģunlardır. 1-Irak Selçuklu devleti. 2-Atabey devleti, Musul Atabeyi 3-Erbil Atabeyi.4-Kerkük Türkmen Kıpçak Atabeyi. 5-Ġlhanlı devleti. 6-Celayiri devleti. 7-Kara koyunlu devleti.8-Ak koyunlu devleti.9-Safavi devleti 10-Osmanlı devleti. Bu devletler Türkmen aĢiret oymaklarından kurulmuĢtur ve uzun yıllar hüküm sürmüĢlerdir.Bunların yanında, sayıları çok olarak yerleĢim alanları geniĢ büyük olan Bayat oymağı önde görünmektedir, Irak’ın her bir yerinde, Bayat oymakları dağılmıĢtır. Irak baĢına gelen diktatörler, yönetimler Türkmen olan oymakları, kendi dillerinden, kökenlerinden vazgeçmelerini, Arap oymakları olduklarını, zorla yazdırmıĢlardır. Zorla Arap oymaklarına yazılan Türkmenler, bir bölümü kendi Türk kimliklerine dönerek, diktatörlük dönemini yok ederek, kendi oymaklarına bağlı olarak, yerlerini, topraklarını benliklerini kurumalıdırlar.Irak Türkleri, Oğuz boylarından olarak Türkmen Bayat oymaklarından, öne gelmektedirler, Bayat oymakları Selçuklular döneminden, Irak’a yerleĢmiĢlerdir. Bayat oymakları, Anadolu, Azerbaycan, Irak Suriye, Ġran Filetsin de birçok Türk dünyasında izleri bulunmaktadır. Bayat oymaklarına bağlı olan, Irak Bayat makamı, birde Azerbaycan Türk Cumhuriyetinde cinaslı olan Kerkük hoyratlarına, Bayatılar söylenmektedir.Bayat oymakları, Oğuz Türkmen boyları, 24 bölüme ayrılmakla, bir boyu bayat oymaklarıdır. Buda Oğuz hanın oğullarının, Gün han adlı oğlunun oğlu Bayat (Boz Ok) boylarındandır. Irak’ta olan Bayatlılar on üç oymağı olarak, her oymakta gruplara, bölümlere ayrılmıĢtır... Bayatılar Osmanlı ordusu yanında olarak, Ġngiliz gücüne karĢı durarak, direniĢ hareketine katılmıĢlardır.Irak tarihçisi Abbas El Azavi kitabında, Bayatılar en eski Türkmen oymaklarından olarak, önce Vasit Ģehrinde yaĢayarak, sonradan çok sayıda Bayatılar Türkmen Ģehri Kerkük’e yerleĢmiĢlerdir. BaĢka bölgelere de yerleĢen Bayat oymaklarının ortalarına Arap oymakları karıĢmıĢtır.Bayatılar Moğol’dan çağlar önceleri Irak’a yerleĢmiĢlerdir. Günümüzde Bir bölüm Türkiye, Irak, Ġran, Suriye ve Arap devletlerinde yaĢamakta olan ve Öz be öz yüzde yüz Türkmen olan Oymak və AĢiretlerden listesini sunarız. AĢiretlerdən : AktaĢ AĢireti,AvĢar aĢireti,Saçıkara AĢireti,Çakmak AĢireti,KarataĢ-lı AĢireti,Mahan AĢireti,Karakeçili AĢireti,Akkeçili AĢireti,ÇavuĢ AĢireti, Karalar AĢireti,Kara AĢiret,Karaağaç AĢireti,Pehlivanlı AĢireti,Okçu- Okciyanlı AĢireti,Ġzzettinli AĢireti,Solak AĢireti,Kozan AĢireti,ġarkıyan AĢireti,Kazak AĢireti,Karagöz AĢireti,Ağcalı (Akçalı) AĢireti ,Akçakoyunlu AĢireti,Karaca kurt AĢireti,Yağmur AĢireti,Terkan (Tarkan AĢireti Türkan TerkiĢan) aĢireti,Erayhan Oymağı,Türkan, Türkan-lı AĢireti,Lek AĢireti Çorum,Hacılar AĢireti,Kıran AĢireti , Çomaklı AĢireti,RiĢvan AĢireti,Babai AĢireti,Bali-Ballı AĢireti, Hasan Bali AĢireti,Korkmaz AĢireti,ġeyhler AĢireti,IĢıklar AĢireti, Bostan-cı AĢireti,Kahyalı AĢireti,KöĢker AĢireti,Gündüz-lü AĢireti, Halaç-lar-oğlu AĢireti, Reyhanlı AĢireti,Karacalı Deliler AĢireti, Bulgurlu AĢireti, Cevheri AĢireti,Kırgan AĢireti,Solak AĢireti,Tacirli AĢireti,Dalkılıç AĢireti,Bardakçı AĢireti,Ġmanlı AĢireti,Habili AĢireti ,Cingöz AĢireti, Kırklı-Kırklar AĢireti,Bedil AĢireti,Karahıdır AĢireti, Evci AĢireti, DerviĢ AĢireti,Salihli AĢireti,Haydar AĢireti,Baran AĢireti,Ceritoğlu AĢireti,Ciritçi-Oğlu Oymağı,Ak-sungur AĢireti,Aygar AĢireti,Yorgalar AĢireti,Piroğlu AĢireti,Karahacı AĢireti,Akkoyunlu AĢireti, Kızılkoyunlu AĢireti,Yabanlı AĢireti,Herikli AĢireti,Karakoyunlu AĢireti,Mamalı AĢireti,Çapan Oymağı,Kavak AĢireti,Kabasakal AĢireti,UlaĢ AĢireti, Milli AĢireti,Melikanlı AĢireti,Çoban-oğlu AĢireti,Çavdar AĢireti,Abdal AĢireti,Beyazıt AĢireti,Elmalı AĢireti,Kırık AĢireti, Abdi AĢireti,BektaĢ- oğlu AĢireti,Alemli AĢireti,Ömerli AĢireti,Kamberli AĢireti,SarıkamıĢ AĢireti,Kalender aĢireti,Yakuplu AĢireti,Bayraktar AĢireti,Alaca AĢireti, Karamuk AĢireti,Kaymaz AĢireti,Ocaklı Oymağı, KamıĢlı AĢireti,Keller AĢireti,Teke AĢireti,Kınalı AĢireti,ġah Kulu AĢireti,Karaballı-Karabenli AĢireti,ÖdemiĢ (OtamıĢ,TohtamıĢ, HotamıĢ) AĢireti,Karaman AĢireti , Keskin AĢireti,Kızıl AĢireti,Bağdatlı AĢireti, Turgut-lu AĢireti,Atabeyler AĢireti,Ata’lar AĢireti,Ġvaz AĢireti,Perçem AĢireti,Botan AĢireti, Zilan AĢireti, KarabaĢlı AĢireti,Ġğde AĢireti,Terzili-oğlu AĢireti,Karçığay AĢireti,Bozdoğan AĢireti,Köse-li AĢireti,Karaköse AĢireti,Tartar AĢireti, Alagöz AĢireti,Kurbağa-lı AĢireti,Karakeçili AĢireti,Kürtdöğer AĢireti, Laçin AĢireti,ġambayadı AĢireti,Esen AĢireti,Abdal-lı AĢireti,Karagül AĢireti,ġavlu AĢireti,Kuman AĢireti,Ayaz AĢireti,KuĢçu AĢireti,Alanlı AĢireti,Abdalanlı AĢireti,Balaban AĢireti,Hormekli AĢireti,Karsanlı AĢireti,Kabanlı AĢireti,Butanlı AĢireti,Silanlı-Zilanlı AĢireti,Yusufhanlı AĢireti,Saka AĢiretleri,Yakut AĢireti,Uygur AĢireti,Tolunoğulları AĢireti,Özbek Oymakları,Karakalpak AĢireti,Kırgız AĢireti,Altay AĢireti,AkgümüĢ Oymağı,Arıcı AĢireti,Tekir-ler AĢireti, Armud-lu AĢireti,Ayaz Oymakları,Akçiçek AĢireti,Baytar AĢireti,Çallı-oğlu AĢireti,Çapar AĢireti,Çimeli AĢireti,DağdaĢ AĢireti,Delice AĢireti, Demirbüken,Karaçay AĢireti,Karaduman AĢireti,Karafakılı AĢireti, Karakuyu AĢireti,KaragaĢ AĢireti,Kara Murad AĢireti,Kapaklı AĢireti ,Kozak AĢireti,Lezgi AĢireti,MemiĢ AĢireti,Polat AĢireti,Salavatlı AĢireti,Sarıkaya AĢireti,Selamlı AĢireti,ġirvan AĢireti,Halıdı AĢiret,Vindavi AĢireti,Dağistanı AĢireti,Askeri AĢireti,Bacavan AĢireti,Baban AĢireti. Not: Bu yazımı 1994 yılında Siyasi Abu Garip Hapishanesinde Arapça olarak tüm yaĢlı aydın insanlardan yararlanarak bir bölüm kendi bilgilerime dayanarak ve her türlü belgelere baĢ vurarak yazmıĢtım birçok yerde yayınlanmıĢtır.ġimdide bir bölüm kaynaklara dayanarak Türkçe olarak tüm Türk dünyasına sevgilerimle armağan ediyorum. Sadun KÖPRÜLÜ - 12 Nisan 2012 11

Biz burada bu "ġat"/"ġad"/"Sad"/"Sat" tərkibli qədim Türk adını daĢıyan saysız etnotoponim və oykonimlərdən örnək üçün yalnız birini ki Q.Az. da ,G.Az.da,Türkiyədə ,Ġrakda,Türkmənistanda və Ġranın müxtəlif bölgələrində bir ortaq toponim ya etnotoponim və yaxud etnos olaraq görünməkdədir,onu seçirik.Biz bu hədəfimiz üçün,Q. Azərbaycanın Cəlilabad rayonunda yerləĢmiĢ "ġatırlı" oykonimini örnək üçün seçib ,onu araĢdırıb açıklamaq istəyirik.Bu seçimin də əsas səbəbi budur ki,bu kəndin adı və tarixi haqqında,yerli alimlər və bilginləri tərəfindən tədqiqat və araĢdırmalar aparılıb və çox qiymətli məlumatlar,tarixi əsərlər,əĢyalar və eksponotlar əldə edilibdir və bununla da "Satır", "Sadır" ,"ġadır", "Çadır","ġatır","ġatırlı" etnosu,etnotoponimi və oykonimi haqqında zehinlərdə geniĢ səviyyədə zəmin yaradılıbdır. Azərbaycanın hər bir bölgəsinin və kəndinin qədim tarixə malik olduğu kimi ,Cəlilabad ərazisi və eynihalda onun ġatırlı kəndinin də çox qədim bir tarixi vardır.Bunu bizə ġatırlı kəndinin ərazisindən kəĢf olunmuĢ və tapılmıĢ çox qədimi qəbristanlıqlar,qəbir daĢları,Ənov qəbirləri və sənduqələri,tarixi gil və saxsıdan qayırılmıĢ əĢyalar ,qabqacaqlar və saysız müxtəlif eksponotlar deyir.Quzey Azərbaycanın Yardımlı - Cəlilabad Bölgəsinin ünlü və tanınmıĢ Ģair və yazarı Bilal Alarlı

"DaĢ Kitabələr Sorağında", yaxud "ġatırlıya bayram səfəri" adlı məqaləsində iĢarə edir ki :"Cəlilabadda arxeoloji baxımdan əvəzsiz maddi mədəniyyət abidələri olan kurqanlar (təpələr) mövcuddur. Uzuntəpə,Göytəpə, HəməĢərətəpə, Əliköməktəpə və bu tipli arxeoloji maraq doğuran kurqanlar qeyri-adi bir nizamla Cəlilabad torpağının köksü üzərində qabarmaqdadır. Cəlilabad qədim yaĢayıĢ məntəqələri ilə seçilir ". 12 Cəlilabad və onun ġatırlı ərazisində ,əslən ġatırlı kəndindən olan Arkeologist tədqiqatçı və araĢdırıcı ElĢad Amanovun araĢdırma və tədqiqatları,Cəlilabad və ġatırlı tarixinin dərinliklərinə iĢıq salmasında və indiki cavan nəsilə aydınlıq gətirməsində çox böyük ,önəmli,əvəzsiz və danılmaz rolu olubdur."ElĢad Amanov`un öz doğma kəndi olan ġatırlı haqqında apardığı müxtəlif saysız araĢdırmalar ,arkeologia qazıntıları nəticəsində tapılmıĢ arkaik nadir əsərlərin əsasında ,Cəlilabad və ġatırlı ərazisinin tarixi sirrlərinin açılmasına, yol açılıbdır. Azərbaycan yer üzünün ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biridir. Onun ərazisinin əski sakinləri ,minilliklər boyu yaratdıqları zəngin mədəni mirası, bəĢəriyyət üçün irs qoyub getmiĢlər. Bu irs müxtəlif tarixi qaynaqlar – maddi və yazılı abidələr əsasında öyrənilir.Maddi abidələrin öyrənilməsi ilə arxeologiya məĢğul olur. Torpaq özündə bu abidələrin tükənməz"arxivi"ni -əmək alətləri, məiĢət və bəzək əĢyaları, silah,məskən qalıqları, qəbirlər, qədim mədən və metaləritmə yerləri, həmçinin baĢqa Ģeylər saxlayır. Ona görə də ayrı-ayrı elmlərin qovuĢuğunda dayanan arxeologiyanın əhəmiyyəti son dərəcə böyükdür. Cəlilabad və ġatırlı toponimlərinin tarixi yaĢını və metirkasını bəlləndirən xeyli matriallara ,abidələrə ,qazıntılardan tapılmıĢ eksponotlara (saxsı və gildən qayırılmıĢ qablara və metal sikkə pullara)

ElĢad Amanov öz möhürünü vurmuĢ və onları Azərbaycan və Türk xalqının möhtəĢəm tarixi arxivinə sunmuĢdur. AxtarıĢ zamanı aĢkara çıxarılan arxeoloji abidələr qədim dövrlərdən baĢlamıĢ son orta əsrlərədək Azərbaycan tarixini daha əsaslı Ģəkildə və daha dərindən iĢıqlandırmaq imkanı verir.ġübhə yoxdur ki,Azərbaycan - Ģünaslığın bir çox mühüm problemlərinin həlli birbaĢa arxeoloji axtarıĢlarla bağlıdır. Arxeologiya bizim nəsil Ģəcərəmizin minilliklərin dərinliklərinə gedən köklərini izləməyə imkan vermiĢdir. Arxeoloji materiallar, Ģübhəsiz ki, etnoqrafik Ģərh tələb edir, əks halda bölgənin ibtidai icma cəmiyyəti tarixinin dolğun mənzərəsini bərpa etmək çətindir. Cəlilabad rayonunda yerləĢən ġatırlı kəndinin tarixi haqqında ən çox və gözəgəlim çalıĢmalar və araĢdırmalar da həmin Tarix müəllimi yəni ElĢad Amanov tərəfindən olunubdur.ElĢad Amanov`un arkeologiya qazıntı kəĢfiyyatı və bu kəĢfiyyatdan əldə olunan antik və yeraltı tapıntılarından ,ġatırlı`nın hansı tarixi dövrləri baĢından aĢırdığını tam aydın görmək olar.Bilal Alarlı,arkeolojist tədqiqatçı ElĢad Amanov`un arkeolojik nailiyyətləri haqqında deyir :

Elşad Amanov arkelogia araşdırmaları apararkən "ġatırlı kənd orta məktəbinin tarix müəllimi ElĢad Amanov, mərhum RəĢid Əsgərovun baĢladığı iĢi ürək yanğısı ilə davam etdirir. Elshad Amanov 500-ə qədər eksponatı təmannasız olaraq Cəlilabad tarix- diyarĢünaslıq muzeyinə verib, yeni tapdığı daha 200 eksponatı hələlik ev Ģəraitində saxlayır." 13 Cəlilabadın ġatırlı kəndindən tapılmıĢ müxtəlif tarixi eksponotlar haqqında ,Tarixçi ElĢad Amanov öz rəhbərliyi altında yeraltı qazıntılardan tapılmıĢ tarixi kəĢfiyyatının ardıcıllığına dair belə izah verir ki : " Bu ərazidən küp qəbir, təsərrüfat küpü , rəngli saxsı qab nümunələri və indi isə təndir yeri aĢkarladıq." (Elshad Amanov ) 14 Uzaq keçmiĢ və ilkin orta əsrlərin yerli yazılı qaynaqlarının demək olar ki, olmaması üzündən bu son əsrlər dövründə Azərbaycanın qədim tarixi sahəsində bütün axtarıĢlar sırf arxeoloji istiqamət daĢıyırdı. Artıq ilk böyük arxeoloji kəĢfiyyatlar Dağlıq Qarabağ və Naxçıvan zonalarında, Gəncə zolağında,Mil düzündə,Lənkəranda,Yaloylutəpə`də,Nuxa qəzası, Qəbələ və b. rayonlarda xeyli gözlənilməz və maraqlı əĢyalar aĢkara çıxarmıĢ və bunların ardında və davamında,ElĢad amanov`un da apardığı arxeoloji kəĢfiyyatları,ġatırlı və Cəlilabad rayonun müxtəlif ərazi bölgələrində çox maraqlı əĢyalar və eksponotlar aĢkara çıxartmıĢ və eynihalda elm qarĢısında hələlik tam həll olunmamıĢ bir sıra yeni və önəmli məsələlər çıxartmıĢ olubdur.Cəlilabad rayonun müxtəlif zonalarında və o sıradan ġatırlı oykonimi ərazisində E.Amanov tərəfindən aĢkara çıxarılmıĢ və artıq elmi dövriyyəyə və arxivinə daxil edilmiĢ materiallar da tariximizin öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Onlar bölgənin iqtisadi inkiĢafı, siyasi tarixinin bəzi hadisələri, müəyyən dərəcədə həm də mədəni səviyyəsi haqqında rəy və nəzər yürütməyə imkan verir. Azərbaycanın Gedəbəy rayonunda mövcud olan bir hidronimin də adı "Çadırdərə" kimi gedir və "Azərbaycan Toponimlərinin Ensiklopedik Lüğəti" adlı əsərdə bu hidronimi səhifə 180-da belə izahlandırır : Çadırdərə hidr., mür. Gədəbəy r-nunda çay.Hidronim çadır (relyefi müvafiq əĢyaya oxĢatmaq yolu ilə) və dərə sözlərindən düzəlib, "üstü örtülü çay" mənasındadır . 15 Bizə görə "Çadırdərə" toponimin tərkibində olan "Çadır" sözü ,əslində "ġadır" ya "ġatır" sözünün fonetik dəyiĢiliyinə uğramıĢ formantıdır. ġadır ----> Çadır . ġatırlı kənd adının etimologiası haqqında bəzi yazarlar tərəfindən müxtəlif tədqiqatlar aparılıb və onların tədqiqatı əsasında da yorumlar və açıklamalar olunubdur. Bir çox toponimistlər və tədqiqatçılar bu toponimin adını açıklamaqda ,onun "ġatır" adlı Türkdilli və Türksoylu tayfa ilə ilgili olduğunda həmrəy və yekdildilər.Gənc yazar-araĢdırmaçı Ġbrahim Sel`in ilk elektron nəĢri olan kulturoloji-publisitik araĢtırma əsasında

qələmə aldığı "Türk tarixi" adlı yazdığı əsərində, ġatır adlı tayfa (etnos) haqqında belə yazır :"ġatır- bu adla bağlı da Azərbaycanda,eləcə də Türkiyədə çoxlu yer və tayfa adları mövcuddur. Qazax rayonunun, eləcə də Gəncəbasarın ərazisində yaĢayan Ģatar və ya Ģatırlı tayfasının əsas məĢğuliyyəti maldarlıq, qoyunçuluq və ilxıçılıq olmuĢdur. Onlar yaĢadıqları dəyələri və bir yerdən baĢqa yerə köçərkən istifadə etdikləri iri arabaları Ģatır adlandırmıĢlar (Rusların Ģatyor adlandırdıqları ticarət çadırı da həmin sözdəndir)". www.kitabxana.net Milli Virtual Kitabxananın təqdimatında ―Gənc yazarın e-kitabı‖İbrahim Sel Türk tarixi Kulturoloji-publisitik araĢdırma Prof.Dr.SoltanĢa Ataniyazov , "TÜRKMEN BOYLARININ GEÇMĠġĠ,YAYILIġI, BUGÜNKÜ DURUMU VE GELECEĞĠ" adlı Tarixsəl Etnografik məqaləsində ,Türkmen boylarının bölümlərə ,uruğlara və tirələrə dağılımında ,Sarık-YalkamıĢ boy və tayfasının bölümləri içində "AlıĢa" bölümünün uruğları siyahısını qeyd edibdir. Bu siyahıda "Sarık" boy`unun "AlıĢa" bölümünün "Xorasanlı" uruğunun tirələrinin içində , "ġatır" adlı tirədən də ad aparır: : " - HORASANLI (TÎRELERĠ: Momatay(Bağlı tîreleri: Yalbır (Yalbırdan üreyenler:Yalır, Gutlıbeg, Hıdırek), Gurt (Bu tîreden üreyenler:Gurt, Deli, Bay), Çılgay (Bu tîreden üreyenler: Çılgay, Kelteler, Pelvanlar, Keller),Socañ (Bu tîreden üreyenler: Socañ, YüzbaĢı),Goyuncı (Bağlı tîreleri: Bagaca (Bu tîreden üreyenler:Bagaca, MollaataĢ, Annageldi, Guzucı),Söyüngara(Bu tîreden üreyenler: Söyüngara,Döv, Kövli, ġatır), Goçak(Bu tîreden üreyenler:Goçak, Hanak, Sancar, Ussalar), Gadır(Bu tîreden üreyenler: Gadır, Gızılguzı, Begler),Sahet(Bu tîreden üreyenler: Sahet, Tat, Temarlı,Çarımergen)" 16

Ataniyazov bu məqalənin 24-cü səhifəsində "Salır" boyunun "Yalavaç" bölümündəki "Kərimağa" uruğunun tirələrindən birisinin adını "ġatarık" qeyd edibdir: " -- YALAVAÇ Bölümünün Uruğları: 1-ORDUGOCA (TÎRELERĠ: Gökbörük,Gultak, Yegenseyit, Kır) 2-YUSUP (TÎRELERĠ: Deli, Yusup) 3-BEGSAKAR (TÎRELERĠ: Beg, Sakar,Yegenhacı) 4-KESE (TÎRELERĠ: Kese, Ismayıl) 5-KURT (TÎRELERĠ: Kurt, Hebip) 6-KERĠMAGA ( TÎRELERĠ : ġatarık , Kerimaga) 17 Tədqiqatçı ElĢad Amanov da ,"ġatırlı" toponiminin ad kökündə "ġatır" adlı etnonimin olduğunu bəyan edir və onun dediyinə görə "ġatırlı" kənd adı ,ġatır tayfasının adı ilə bağlıdır . E.Amanov bu ideyasının əsasında fikrini qədim tarix açısından və bu tayfanın adı hansı mənbələrdə mövcud və iĢarə olunduğu haqda, belə söyləyir : "ġatırların tarixi ġumer ,Assur ,Akkad,Urartu daĢ kitabələrində Orxun-Yenisey yazılarında Hun tarixində mövcuddur . ġah Ġsmayılın 1 saylı cangüdəni دسامبر 01 ، ساعت ġatır Əhməd olub." Elshad Amanov Dekabr`ın 18/ 2014 /saat 11:39 00:11 E.Amanov bu toponimin tərkibindəki "ġatır" sözünü ,"ġatır "adlı tayfa bilib və bu toponimin etimologiyası haqqında öz fikirlərini belə ifa edirlər : "ġATIR sözünü əsasən iki istiqamətdə izah etsək , 1-ci : Tayfa adıdır. 2-ci : Xüsusi hərbi hazırlığı olan əlbəyaxa döyüĢlərində yenilməsi mümkün olmayan hərtərəfli fiziki imkanlara malik olan seçilmiĢ Ģəxslər olub. ġATIRLI sözünün mənası ġatırların yaĢadığı yer ,məkan دسامبر 01 ، ساعت deməkdir..." Elshad Amanov 18 Dekabr 2014 04:11 . B.Ə.Budaqov , N.G.Məmmədov "Azərbaycanın Lənkəran regionu toponimlərinin izahlı lüğəti" adlı ensiklopedik əsərin 76-cı səhifəsində ġatıroba oykonimi və ġatırlı hidronim və oykonimin izahında belə qeyd

edirlər : B.Budaqov Nadir Məmmədov  ŞATIRLIÇAY ÇAYI. Cəlilabad r. Hidronim Şatırlı kənd adı ilə çay sözlərindəndir. Bax: Şatırlı kəndi.  ġATIRLI KƏNDI. Cəlilabad r. Oykonim qədim türkdilli Şatır tayfasının indiki ərazidə məskunlaşması nəticəsində əmələ gəlmişdir.  ŞATIROBA KƏNDI. Masallı r. Oykonim Şatır tayfa adı və oba «müvəqqəti məskən yeri» komponentlərinin birləşməsindəndir.Bax:ġatırlı kəndi. 18

Burada gətirilən faktlardan aydın olur ki toponimçilər və tədqiqatçılar "ġatırlı" adında ,"ġatır" komponentini ,ġatır adlı tayfa ilə ilgili bilirlər. ElĢad amanov bu məqamda bir sual ortaya qoyur və o sual budur : " ġatır adam,yoxsa ġatır tayfa ?! Tarixçilər nə üçün bir fikir söyləyə bilmirlər?!" Elshad Amanov .Və sonra E.Amanov belə bir qənaətə gəlib deyir : " Ġndi aydın olur ki, Ģatır sözü müxtəlif mənalar ifadə edirmiĢ ; çörək biĢirən, çevik, tayfa, Ģən adam və s." . E.Amanov ġatırlı kənd adının haqqında adını unutmuĢ bir Ģəxsdən və müəllifdən də ,söz açır və bildirir ki " Bir dəfə bir məlumat oxumuĢam. 5-6 il bundan əvvəl. Müəllifin adı yadımdan çıxıb. Kitab sahibi rəhmətə gedib. Cəmi bir-neçə saatlıq alıb oxudum ,elə bilirdi sonra istifadə etmək üçün ala biləcəyəm... Həmin müəllif ġATIRLI sözünü idmançı,hərb iĢini bilən kimi qeyd etmiĢdi. O sözünün davamında artırır ki:"Atı məharətlə idarə edən,ata qaçaraq çatıb minən,at üstündə ox və digər silahlardan bacarıqla istifadə edən ,ġatır yarıĢlarının qalibləri,72 KM.məsafəni birnəfəsə qaçan,ġah və vəzirlərin cangüdəni,cilovdarı və s.Həmin kitabdan ġatır adamın Ģəklini götürdüm.Oxuduğum kitabda16-cı əsrə aid edilən ġatır adamın Ģəkili

budur : ġATIR ADAM. 16-cı əsr.

Dekabr saat 21 4/ 2014 دسامبر 1 ، ساعت  Elshad Amanov 41:04

ġatır ilə ilgili Masallı rayunun "ġatıroba" kəndinin ad etimologiyası haqqında "onlar Masallıdandır" adlı saytda belə məlumat verilir :" Kəndin adının mənası: Şatıroba toponiminin mənasını müxtəlif şəkildə izah etmək olar. Türklər çörək bişirən adama şatır deyirlər. Bərdə və Cəlilabad rayonlarında Şatırlı adında kəndlərin olması bu fikri təsdiq edə bilər.Şatıroba yaşayış yeri kimi təxminən 200-250 il bundan əvvəl yaranmışdır.Kənd əhalisinin fikrincə isə Şatıroba sözü bu yaşayış yerinin talış dilindəki adı olan Şatıroba sözündən yaranmışdır. Şatıroba - əyri oba deməkdir.Bu ad kəndin coğrafi şəraitinə də tam uyğundur. Ümumi obalardan - Qəzvinoba və Türkobadan yanda olduğuna görə belə adlandırılmışdır. Yerləşdirilib: 21.12.2012 | 2015 All right reserved www.masallilar.az Quzey Azərbaycanın və onun cənub bölgəsinin tanınmıĢ ədib və yazarı Bilal Alarlı"ġatırlıya bayram səfəri" adlı məqaləsində ,ElĢad Amanov`un "ġatırlı" kənd adının etimologiyası və tarixçəsi haqqında verdiyi izahatı ,ElĢad.Amanov`un dilindən belə qələmə alıbdır : " ...ElĢad müəllim Elçinə ġatır toponimi ilə bağlı rəvayətləri söyləyirdi. Azərbaycanda ġatır termini ilə bağlı bir neçə toponim mövcuddur. Zəngilanda olan ġatariz oykoniminin Ģat (köç, düĢərgə, çadır) və riz (yol) komponentlərindən əmələ gəldiyi bildirilir. ġatariz – köç yolu kimi mənalandırılır. Masallıdakı ġatıroba kəndi isə ―çörəkçilər obası‖ kimi izah olunur. Bərdəlilər də ġatır sözünü ―çörəkbiĢirən, çörəkçi‖ kimi yozurlar. Cəlilabadda ġatırçay, ġatırdağ və ġatırlı adlı yer yurd adları vardır ki, yerli əhali bu adların qədim türkdilli Ģatar/Ģatır tayfası ilə bağlı olduğunu güman edir. ġatır sözü çevik, zirək, cəld mənasını da verir. Qoz ağacından çadıra da Ģatır deyiblər. O, ġatır sözünün bir sirrinin də el söyləməsində qorunub saxlandığını söylədi: . ġam ağacı Ģatır keçi Qoz ağacı qotur keçi. Əsmər tikən Əmir qulu, Vur nağara, çıx qırağa. Bu folklor nümunəsinin uĢaq oyunları zamanı söyləndiyini deyən ElĢad müəllim yaddan çıxmıĢ söz sərvətimizə də diqqət çəkdi. " Bilal Alarl , "DAġ KĠTABƏLƏR SORAĞINDA"yaxud"ġatırlıya bayram səfəri" adlı məqaləsindən" 19 "

Sağdan:Bilal Alarlı ,Elşad Amanov , Elçin Abbasov Burada yeri gəlmiĢkən qeyd etməliyik ki bizim "ġatır" adda qədim xalq oyunlarımızdan ,oyunumuz vardır ki güya Novruz bayramı zamanı keçirilən müxtəlif xalq oyunlarından birisi kimi oynanılırmıĢ. Bu qədim Türk xalq oyununa Quzey Azərbaycanlı folklorist yazarı ġükürova Gülxani Vaqif qızı("Gülxani Pənah") öz "Anar və Folklor" adlı əsərində isə ,iĢarə edibdir. .

O əsərin səhifə 88-də belə yazır :"Novruz bayramı zamanı müxtəlif xalq oyunları keçirilir. «Çovkan oyunu», «Qodu-qodu», «Kilimarası», «Keçəl», «Kosa-kosa»... kimi oyunlar Novruz bayramı ərəfəsində daha da fəallaĢır. Bu xalq oyunlarının çox qədim tarixi vardır. Xalq öz qədim milli adət-ənənələri ilə yanaĢı, xalq oyunlarını da qoruyub saxlamıĢdır. Tədqiqatçılar xalq oyunlarının qədim tarixi haqqında, orta əsrlərdə geniĢ yayılmıĢ oyunlar (çovkan, zorxana, Ģatır,Ģahmat, nərd və əlquĢu ilə ov, Qəpiq oyunu, Qurd oyunu,zubinatma və s) haqqında məlumat verir (132-142).Bu xalq oyunlarının əksəriyyətində insanların təbiətə, ətrafında baĢ verən təbii hadisələrə, cəmiyyətə münasibəti əsas götürülür. Qədim əcdadlarımız öz xalq oyun və rəqslərinin izlərini qoyub gediblər. 20

Tarix üzrə elmlər dokturu professor Quliyeva Nərgiz , tarix elmləri doktoru Arif Məmmədov`un elmi redaktorluğu altında yazdığı"Etnoqrafiya" adlı əsərinin Etnoqrafiya Və Etnologiya bölümündə ,Azərbaycan xalq arası oynanılan oyunlarını açıqlayarkən ,"Şatır" adlı oyundan da ad aparır və belə yazır : "Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində bu günə qədər də bəzi yerlərdə qorunub saxlanılmıĢ xalq oyunları qədim tariximizin bir hissəsi olmaqla insanların mənəvi aləminin formalaĢmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Odur ki,onların bütöv Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələri üzrə tədqiqi həm də mənəvi irsin qorunub saxlanılması baxımından qiymətlidir….. Azərbaycanda, əsasən də Gəncə-Qarabağ bölgəsində yayılmıĢ qədim xalq oyunları içərisində canbaz (akrobat), Ģatır (qaçıĢla məĢğul olan adam), ipatdı, sədağ (ox), qolça, kaman,dozu mərə, beĢ daĢ, duvaqtapma, mil oynatmaq, daĢ qaldırmaq və s. geniĢ yayılmıĢdır. 21

ƏslənYardımlı-Cəlilabad bölgəsindən olan yazar Bilal Alarlı ,"ġatırlı Etnotoponimi" adlı məqaləsinin baĢlığında belə bir sual ortaya qoyub və sorur : " ÇörəkbiĢirən, yoxsa məzhəkəçi?" və bu soru ilə məqaləsinə davam və istiqamət verir.Müəllif Azərbaycanda ġatır termini ilə bağlı bir neçə toponimi ad aparır və xalq arasında o adlar necə yorumlanır və mənalandırılır,onlara izah verir :" Zəngilanda olan ġatariz oykoniminin Ģat (köç, düĢərgə, çadır) və riz (yol) komponentlərindən əmələ gəldiyi bildirilir. ġatariz – köç yolu kimi mənalandırılır. Masallıdakı ġatıroba kəndi isə ―çörəkçilər obası‖ kimi izah olunur. Bərdəlilər də ġatır sözünü ―çörəkbiĢirən, çörəkçi‖ kimi yozurlar". Bilal Alarlı sonra Cəlilabad rayonunda yerləĢmiĢ "ġatırlı" kəndinə və "ġatır" tərkibli hidronim və oronimlərə də iĢarə edib yazır :" Cəlilabadda ġatırçay, ġatırdağ və ġatırlı adlı-yer yurd adları vardır ki, yerli əhali bu adların qədim türkdilli Ģatar/Ģatır tayfası ilə bağlı olduğunu güman edir. ġatır çevik, zirək, cəld mənasını da verir".22 Bizim qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisində ,"ġad","ġat", "ġatır" ilə ilgili etnotoponimlərimiz də var ki onlara nəzər salmaq çox lazim və vacib sayılır.Çünki o ərazi də, tarixən "Böyük Azərbaycan" ərazisinin tərkib hissəsinə daxil olub və həqiqi Azərbaycanın bir parçası sayılır. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Könül Ibrahim qızı Səmədova

"Qərbi Azərbaycan-indiki Ermənistan etnotoponimlərinin arealları" adlı əsərinin 126 və 127-ci səhifələrində qədim zamanlarda "ġad" və "ġada" adlı tayfaların olduğuna hökm verib və bu haqda qeyd edir ki : " Azərbaycanda, habelə qərbi Azərbaycanda yaĢamıĢ qədim türk tayfalarından biri də Ģadı//Ģada tayfası olmuĢdur. Həmin tayfanın adından yaranmıĢ onomastik vahidlərdən biri də ġadııvəngdir. H.Mirzəyev qeyd edir ki, ġadııvəng qədim alban abidəsi olub Dərələyəzdə Həsənkənd və Alxanpəyəsi kəndlərinin qabağındakı Təkədonduran dağının qərb tərəfində ,dağın baĢında yerləĢir(57, 210). Azərbaycanda ġada (ġahbuz rnu),ġadılı (Beyləqan r-nu) ġotavar (Qax r- nu) toponimləri vardır. Tədqiqatçılar bu toponimlərdə qədim Ģadı tayfasının adının əksini tapmasını göstərirlər. L.N.Qumilyovun fikrinə görə bu tayfa orta asiya hunlarının tərkibinə girmiĢlər. Q.Qeybullayev etnotoponimlərin əsasında Ģato etnoniminin durduğunu qeyd edir (88, 38).«ġadi» coğrafi adı ilə əlaqədar olaraq Fəxrəddin Əsədoğlunun «ġidli toponiminin etimologiyası» yazısı da maraqlıdır.Qərbi Azərbaycanın Ağrı bölgəsində oğuz ellərinin izini yaĢadan yüzlərlə yer- yurd adlarından biri də ġidli toponimidir.ġidli kəndi Ağrı dağının yaxınlığında Vedi rayonunda, Araz çayından çəkilmiĢ Kaxonov kanalının sahilində yerləĢir. Kənd 1988-ci ilə qədər türk sakinləri ilə bərabər öz adını da qoruyub saxlamıĢdır. Azərbaycanlıların (türklərin) Ermənistandan tam qovulmasına qədər kənddə yalnız azərbaycanlılar yaĢayırdı.Tarixin dərin qatlarından bugünümüzə boylanan və qədim Ģato tayfasının adını yaĢadan ġidli oykonimi (kənd adı) ulu keçmiĢimizdən soraq verən coğrafi adlardandır. T.Əhmədov, L.N.Qumilyova və V.V.Bartolda istinad edərək yazır ki, VI-VII əsrlərdə Qərbi Türk xanlığına daxil olan tayfalardan biri də Ģato olmuĢdur. Tayfa öz adını yerləĢdiyi səhranın adından götürmüĢdür. Q.Qeybullayev yazır ki, XIX yüzillikdə Azərbaycanda Ģadılı tayfası yaĢamıĢdır.«ġadılı» Ģato tayfasına mənsub olan deməkdir. «ġadılı» və «Ģato» sözlərinin kökü eynidir.F.Əsədoğlu «ġato-Ģadılı- Ģadlı» tayfasının adı ilə bağlı toponimlərin paralellərinə ġada-kənd (ġahbuz), ġadılı-kənd (Goranboy), ġatıhlı dağı (Cəlilabad), ġatırlı –kənd (Bərdə,Cəlilabad), ġatır oba-kənd (Masallı), ġatırovka-kənd (Salyan) ,ġidli-kənd (Vedi) kimi coğrafi adlarda rast gəldiyini qeyd edir.O, Ģidli sözünün Ģidi və li komponentlərindən ibarət olmasını göstərir. Buradakı «i» səsinin düĢməsini tələffüz ağırlığı ilə əlaqələndirir. Deməli, ġidli kəndinin adı Ģato//Ģadılı etnoniminin adının azacıq fonetik dəyiĢikliyə uğramıĢ variantıdır. –li Ģəkilçisi isə aidlik, mənsubluq, sahiblik məzmunu verən topoformantıdır. ġadı tayfası haqqında daha geniĢ məlumat vermək olar.Bu məlumatın verilməsində əsas məqsəd vəng topoformantının türk dillərinə məxsus söz olmasını bir daha təsdiq etməkdir.Aydındır ki, tarixi abidənin tərkibində tayfanın adı vardırsa,onda bu abidənin hər hansı baĢqa bir millətə,etnosa mənsubluğundan danıĢmaq olmaz. Eyni zamanda ġadııvəng onomastik vahidinin tərkibindəki vəng komponentinin erməni dilinə mənsubluğu tamamilə özünü doğrultmur.Vəng formantını erməni dilinə aid etdiyinə görə T.Əhmədovu tənqid edən prof. H.Mirzəyev haqlı olaraq yazır : «Ermənilər «vəng» sözünü vank formasında yazır və belə də tələffüz edirlər. Bunun baĢlıca səbəbi erməni dilində «ə» saitinin olmaması, «ə» saitinin əvəzinə «a» saitinin iĢlənməsidir(57, 208).Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, vəng sözü Ermənistan ərazisindəki bir çox toponimlərin tərkibində iĢlənir. Bu söz Azərbaycan toponimik layında da geniĢ areala malikdir. Bütün bunlar vəng formantı haqqında H.Mirzəyevin fikirlərini bir daha təsdiq edir.Ermənistan ərazisindəki türk mənĢəli toponimlərdəki əsərində , topoformantlar və onların iĢlənmə dairəsi haqqında fikirləri daha da geniĢləndirmək.mümkündür."23 Yeri gəlmiĢkən Könül Səmədovanın yazısında iĢarə etdiyi "Vəng" topoformantına ayid Ģərh və izahına görə ,burada dırnaq arası bunu da qeyd etməliyik ki indiki Ermənistan ərazisindəki "Vəng" və Azərbaycan ərazisindəki (özəlliklədə Quzey Azərbaycanın cənub bölgə və rayonlarındakı)"Vəngə" topoformantı ,eyni sözdülər və eyni anlamı daĢımaqdadılar. "Vəng"//"Vəngə" (ġadııvəng və ġiləvəngə adlarında göründüyü kimi) sözü , əslində qədim Türkcə sözü olan "Van" sözünün fonetik variantıdır."Vənq" ---->"q"səsi saqit olarkən ----> "Vən"//"Van" bütün tarixçilər,toponimçi alimlər və lüğətĢünasların qeyr-i türk termin sandıqlarına rəğmən ,qədim Türk sözüdür və anlamı "xəzinə" ,"bir Ģeyin yığıntı yeri","toparlanma və toplanma yeri","mə`dən","Xəzanə" deməkdir.Bizə görə"Vəng"ın sonundakı "ng" səsi,əslində nun-i ğunnə ya nun-i səğirdir və sözün sonunda gələn nun-i ğunnə ya səğirin "g"//"q" səsi,bəzi Türk xalqların dilində düĢərək,ifa olunur. Deməli "Vəng"//"Vənq" sözü həmən "Vən"//"Van" sözüdür və Türk toponimlərində məcazi olaraq , Ģəhər və yurd-vətən anlamındadır. Qədim Türk sözü "Van" ,Türklər vasitəsilə baĢqa xalqların dilinə , o sıradan "Hay" Ermənilərin və "Vanq" forması da ,Avropa dillərinə keçərək ,iĢlənməkdədir. Bu Türk kökənli və Türk mənĢəli qədim "Vanq" sözü , "V" səsinin "B"ya , və "q" səsinin "K"ya çevirilməsilə , "BANK" formasında ,bütün dünya xalqlarının dilində ,bir beynalxalq termin kimi genəĢ səviyyədə iĢlənməkdədir. "Vənq"---->"Bənq"---->"Bənk"//"Bank". "Bank" Türk sözü,indiki ümumi anlamı "pulun-paranın bir yerə yığılma yeri","pulun toplanma və bir yerdə saxlanılma yeri" deməkdir. Bu qədim Türk sözünü ,biz Azərbaycan Türkləri baĢqa bir diyalektdə və anlamda da iĢlədirik və o da "Banka" sözüdür ki qab anlamındadır. Misal üçün "Yağ bankası" , "TurĢu bankası" ,"Neft bankası" və s. . Yağ bankası , o qabdır ki metal vərəqdən dördbucaq ya dairəvi Ģəkildə düzəlmiĢ yağ qabıdır və biz Azərbaycan Türkləri ona "Banka" deyirik . "Vəngə"---->"Vənqə"---->"Bənqə"---->"Bənkə" ---->"Banka" Bu məlumat və açıklamadan belə nəticə çıxarılır ki"Vəng"/"Vəngə"/ "Van"/"Vanna"/"Bank"/"Banka", hamısı qədim Türkcə söz və eyni anlamda olan sözlərdilər ,və qədim Azərbaycan ərazisindəki toponimlərin ad tərkibində iĢlənən hissədirlər. "Ban"("Van" isə onun baĢqa fonetik variantı) bir neçə məna çaları da var : "uca","Yüksək","Yüksəklik","Təpə","Təpəcik". Bu anlam və məna çalarları , "Van"/"Vəng"/"Vəngə"/"Bank"/"Banka" sözlərinin "Toparlanma"//"Toplanma"//"Bir yerə cəmələnmə və yığılma"// "təpələnmə" anlamlarından irəli gəlir. Bizə görə latin və Avropalıların dilində bəzi terminlərin tərkibində gələn "Pan" sözü (=çoxluq, Ģiddət, aĢırı dərəcədə və bu kimi anlamlarda) , əslində həmən qədim Türkcəsi olan "Van" sözünün fonetik dəyiĢiliyinə uğramıĢ formasıdır. "Pan" sözünün iĢlənməsinə bir neçə misal göstərmək olar : "pan Ġranist", "pan Farsism","pan Turkism" ,"pan ərəbism" və s. "Van"----> "Fan" -----> "Pan" Bizə görə "Fanus" adlı əl-çırağı və dəniz kənarında uca iĢıq verən kulə ,bürcdəki fənar və çırağın ad tərkibində gələn ilk hissə, "Fan" yəni "çox" , "yoğun" ,"ġiddətli" ,"aĢırı dərəcədə" ,"Artıq və çoxlu" və "us" hissəsi isə "nur","iĢıq","ġua" anlamı verir.Bu "Fan.us" sözündəki "Fan"(Pan`ın baĢqa fonetik variantı) ,əslində həmən türkcə olan "Van"sözüdür. "Van"-----> "Fan". "Van" türk sözünün baĢqa bir məna çaları da hidronimlər sahəsinə ayiddir və "Göl","Dəniz"anlamındadır. Misal üçün Türkiyənin Ģərqində yerləĢmiĢ gölün adı "Van"dır. Burada "Van" türk sözü "Suyun bir yerə birikilməsi və yığılması" ,"Su xəznəsi","Su anbarı","Suyu özündə saxlayan" kimi anlam daĢımaqdadır.Rusların və Avropalıların iĢlətdiyi "Vanna" sözü də ,elə həmən bu Türk sözü "Van"dan tutulubdur. Onların hətta "Baniyu" sözü də ,"Van"ın baĢqa fonetik variantı olan "Ban" sözündən alınaraq yaranılıbdır. Van <----->Ban . Azərbaycanlı ünlü Tarixçi "Firudin Ağası oğlu Cəlilov" , qədim Çin qaynaqlarına və Orxon-Yenisey daĢ kitabələrinə əsaslanaraq , "Azər Xalqı" adlı əsərində Türksoylu və Türkdilli "ġadılı" elinin tarixi və keçmiĢi haqda açıklama verib belə yazır : "Qədim türk boylarından olan Ģadılı tayfalarından bəhs edən tarixi qaynaqlar həm məkan, həm də zaman baxımından olduqca geniĢdir. Belə ki, ilk dəfə Ģumer mətnində Ģad sözü, Asur və Urartu qaynağında gördüyümüz Ģad, Ģadılı sözləri məkan baxımından Urmu gölü hövzəsi və Ġrəvan mahalına aiddirsə, sonrakı tarixi mənbələrdə Ģad sözünə Orxon abidələrində və Çin qaynaqlarında rast gəlmək olur. Monqol baĢ komandanının 1221 -də Yantszı (müasir Pekin) qərargahına gələn Çjao Xun adlı çin elçisinin "Monqol-tatarların bütöv təsviri" (Men-da Bey-lu) adlı əsəri bu cümlələrlə baĢlanır: Tatarlar ilk dəfə kidan torpaqlarının quzey-batısında yerləĢən ərazilərdə yüksoldilar. Tatarlar Ģato budun konfederasiyasından qopan ayrıca boylardır. Bu səbəbdən bir neçə nəsil ərzində ( onlar barədə) məlumat yox idi. Onlar üç qoldur: qara, ağ və qaba tatarlar" (60, 45) . Çin mənbələrində Dəmirçi (Temuçin) ləqəbi ilə tanıdılan Cingiz Xanın da qara¬tatar soyundan olduğu göstərilir. Ağ tatarlar isə Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi, Ġrəvan mahalında da Ģad, ağ hun və baĢqa boylarla ilgili iz qoymuĢlar . Miladdan sonra VII əsrdə Fərqanədə əski Usunların ərazisində yaĢayan ġato tayfaları bir əsr sonra artıq Yanmin əyalətini tutaraq Barkul gölü ətrafında yerləĢmiĢ, daha sonralar ġensi, Qansu və ġansi əyalətlərinə köçmüĢ, sonrakı əsrlərdə isə Quzey Çini zəbt etmiĢlər (60, 49). Vaxtilə qədim Azərbaycan torpaqlarından Türküstana köç edən Ģad (Ģato) tayfalarının artıq X əsrdə Çinin quzeyində müstəqil bəyliyi olmuĢdur . Orta əsrlərdə Quzey və Güney Qafqazda Ģadılı və Ģatırlı tayfalarının varlığı və Osmanlı dönəmində Ģatırlı əĢirətinin Karaman və Aydın sancağında da yaĢadığı məlumdur. Vedibasar bölgəsində Ģadılı boyunun tarixi çox qədim çağlara aiddir. Urmu hövzəsində isə Ģatırlı tayfalarının tarixi miladdan öncə VIII əsrə aiddir. Belə ki, ġatir-araqa (ġatiraraya da oxunur) və ġatiru adlı bölgələr barədə 777-ci və 780¬ci illərə aid urartu dilində yazılmıĢ tarixi qaynaqlar vardır. Həmin ərazilərdə ġattera adlı bölgəni isə eyni əsrə aid asur qaynağı da təsdiq edir (13,240-241(. ġadılı, ġatırlı tayfalarının adı qədim Ģadlı boyu ilə bağlıdır, Ģadlı sözü isə qədim türk dilində titul bildirən Ģad sözündən yaranmıĢdır. Bu titulu qədim çağlarda türk dövlətində bölgə, qoĢun baĢçısı və caniĢin olan, hökmdar oğlu daĢıyırdı. Elə ki, prins bölgə və qoĢun baĢçısı təyin olundu, onun adına Ģad titulu qoĢulurdu. Orxon abidələrində belə cümlələr var : )4 Ġki oğluma yabğu (və) Ģad adı verdim . )0 Yeddi yüz kiĢini (döyüĢə) aparanın böyüyü ġad idi . )1 Arxasınca Ģadapit bəylər (DTS, 519 .) Tarixdə belə adverməni Ġrəvan mahalında görürük. Miladdan öncə VIII - VII əsrlərdə bütöv Ġrəvan mahalını da sınırları içinə alan Quzey və güney Azərbaycan torpaqlarında at oynadan və Ġrəvanın yaxınlığındakı Qəmərlidə izi qalan qədim saqa-qamər tayfalarının hücumundan qorxan Asur çarı AĢĢurbanapalın VII əsrin ortalarında Marduk tanrıya həsr etdiyi mətndə deyilir : Mən (Tuqdammenin) gücünü dağıdacağam, öz belindən gələn və ona varis təyin edilən oğlu SandakĢatrunu yenəcəyəm (35, .N~a8 .) Göründüyü kimi, qamər elbəyi Tuğdamlı varisi olan oğlunu Ģad titulu ilə görəvləndirmiĢ, asur mirzəsi də onu Sandak-ġat (ru) kimi qələmə almıĢdır. Sandak sözü isə bizə sə1cuq sultanı Alp Arslanın türkmən atlı qüvvələrinə 1068-də komandan olan Sandak bəyin adından tanıĢdır. Bu asur olayından min il sonra Xəzər xaqanlarının Erməniyə üzərinə göndərdiyi qoĢunların baĢında biz yenə də ġad titullu xaqan oğullarını görürük .Miladdan öncə XIII əsrdə Dədə yaxasında UrraxinaĢ (UrratinaĢ) ölkəsi çarının oğlu da (ġadi-TeĢub) adı daĢıyırdı (35,jl0). Qədim türklərlə bağlı Ģad titulu Ģumer mətnində də vardır. ġumerli elçinin sarayda Aratta elbəyinin ġat-ammu ilə gənəĢdiyi barədə verdiyi məlumat III minilin son rübünə aid olduğu üçün Ģad sözünün ən qədim pasportu hesab oluna bilər. Asur-urartu mətnləri isə I minildə qeydə aldıqları Ģad titulu və Ģad, Ģadlı tayfalarından bəhs edir. Bu qaynaqlarda adı keçən PiriĢati m.ö. 820-də qızıl tayfalarının yaĢadığı Qızılbund bölgəsinin bəyidir. "Mucmil at - tavarix" əsərində onun adaĢı PirĢad isə Feridunun vəziridir. Bəndəniz Firidun da qızılanlı boyunun Ģadılı soyundandır. Saqa-qamər boylarının m.ö. VI-I əsrlərdə Azaq yaxasında qurduqları Saqat Elində, xüsusilə Bosfor çarlığında (bəyliyində) çarlardan 5-i Perisad adını daĢımıĢdır .Tərkibində Ģad sözü olan Ģəxs adları Orta əsr qaynaqlarında, o cümlədən Sasani dövrünə aid möhürdə BaqaĢat, həmin dövrdə farslar və iberlər arasında iĢlənən ġadman, sonrakı dövrlərdə özünü göstərən BərguĢad, ElĢad adları və 576-da Bizans elçisi Valentinosu qarĢılayan Göy-Türk dövlətinin prinsi Türk- ġad, 704-də türkeĢlərlə vuruĢan Börü-ġad, Alp Arslanın yanında gənc elçi ġadi, Altun Orda hökmdarı ġadi-beq (1401-1407), nəhayət Ġrəvan mahalının milli qəhrəmanı Abasqulu bəy ġadlinski kimi tarixi Ģəxsiyətlər və ġadılı, ġatırlı, ġato etnonimləri onu göstərir ki, türk onomastikasında Ģad sözü və Ģad sözünə dayanan etnonimlər geniĢ yayılmıĢdır. Ulu Azər xalqının kiçik bir qolu olan Ģadılı boyu Ġrəvan mahalında son 1500 ildə Aslan Sultan ġadılı və Abasqulu bəyə qədər bir sıra tarixi simalar yetirmiĢdir." 24 Ünlü Tarixçi Faruk Sümer,"Safevi Dövletinin kuruluĢu ve GeliĢmesinde Anadolu Türklerinin Rolü" adlı əsərinin səhifə 218-də Səfəvi dövlətinin yaranıĢında iĢtirak edən böyük Türkəman qəbilələrin sırasında yerləĢən "Zulqədr" qəbiləsindən ad apararkən,bu qəbilənin böyük,möhümm və əhəmiyyətli obalarını sayır və bu obaların içində "ġadı bəglu" obasından da ad aparır və yazır :"Bu obadan tanıdığımız birinci əmir və hökmran "Məhəmməd xan aqa" ġiraz`ın valisidir.Ġkinci ġah Ġsmail,bu hökmranı öz məqamından əzl və azad etdi və onun yerinə "Vəlixan Qəlqançı oğlu"nu qərar verdi.1587-ci ildə Fars əyalətinin Bəylər bəyisi vəzifəsi "Əli xan ġadı bəyli"yə verildi. "ġad" sözünün qədim mədəniyyətlərin abidələrində , daĢ və gil lövhələrində mıx (çivi) yazı mətnlərində və salnamələrdə özünü əks etdirməyinə ,daha bir fakt və sənəd gətirməyi burada lazim görürük. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının A.A.Bakıxanov adına Tarix Ġnstitutunun dəstəyi və təĢəbbüsü ilə yazılıb yayınlanmıĢ "Qədim Azərbaycan Tarixi Mixi Yazılı Mənbələrdə" adlı əsərin 21- ci səhifəsində bu iddiaya sübut olaraq ,ilgili parçanı eynən gətiririk : V ġamĢi-Adad (e.ə. 823 - 810) 24. Kalxuda (Nimrud) tapüan daşüstü yazıdan: Həmin vaxt, mənim yardımçılarım olan AĢĢur, ĢamaĢ, Adad ilahilərinin buyruğu ilə mən Babarurlu SiraĢme, HarmeĢandayalı1 Amaxara, Parsaniyalı ZariĢu, Hundurayalı ZariĢu, Kipabarutakayalı SanaĢu, UĢtaĢĢaylı Ardara, Kinukaylı ġuma, Qinqibirayalı Tatai, Arimayalı Bisirain, KibaruĢayalı ParuĢta, Uilayalı AĢpaĢtatauk, KinqiĢtilenzahalı AmamaĢ, MasirauĢayalı Tarsixu, Luksayalı MamaniĢ, Dimamayalı Zanzar, Simquriyalı SiraĢu, Abdanayalı QiĢta, Asatiyalı Adadanu, Qinxuxtayalı Ursi, Qinzinayah Baara, KindutauĢaylı Aruaya, Kib/Daqruyalı KirnakuĢa, Zuzarurayalı Zabanuya, Qinqirdayalı trtisatiyə, Taurlayalı Barzutaya, Nanitumayalı ġuaya, Satiriyalıya (və) Artasirariniyə, Nairi ölkəsinin bütün çarlarına qoĢqu atlarından ibarət daimi vergi kəsdim. BaĢları üstə Adad kimi guruldayaraq, nəhəng Silar dağından Günbatan dənizinə kimi dəhĢətli parıltımı onların üstünə tökdüm.25 Həmin əsərin səhifə 34-də bir mətni də burada gətirməyi çox uyğun görürük və mətn belə bir baĢlıqla baĢlanır : 53. Mannukı-Ninuanın məktubu: ...... Onlar [....] mənim qarĢımda [....]. Müqa[vilə bağ]ladılar [.... bi]zimlə, belə biz [....]„ Onlar da deyir: ―Siz isə gəlin öz [....] və müqavilə bağlayın bizimlə Satarnu Ģəhərinin yuxarı sərhədində. Biz sakitlik yaradarıq‖. Hələlik mən xoĢ danıĢıram onlarla, çar, mənim hökmdarım gələcək sərəncamları göndərənə kimi.. 26 Həmin əsərin səhifə 83-də Coğrafi adlar göstəricisi bölümündə "ġat" və "ġatır" ad və sözü ilə ilgili ölkə və qala(Ģəhər) adına da rast gəlirik ki bu faktlar və sənədlər "ġat" //"ġad"//"ġatır" etnosunun eradan əvvəl zamanlarda qədim AĢĢur,Orartu və digər mədəniyyətlərin daĢ kitabələri- ndə adlarının qeyd olunması,bizim üçün çox sevindirici bir haldır və dünya tarixĢunaslıq elmində ,bu sənədlər inkar edilməz və danılmaz bir sənədlərdilər və Tarixçilər üçün heç bir Ģüphə yeri qoymayır və bu tarixi daĢ kitabələr bizə bu imkanı yaradır ki tam əminliklə deyə bilək ,bu adda etnos və etnotoponimlər Türk mənĢəli və Türk kökənli bir etnos və etnotoponimdilər və heç bir sonradan bu bölgə və ərazilərə gəlmə Hind- Avropa dilli Hind,Fars, Erməni adlandırdığımız Sırb-Xorvat əsilli Haylara,Gürcü adlandırdığımız xalqa, Kürd adlandırdığımız müxtəlif soylu Fars –Ərəb-Suriyə kökənli dağda yaĢayan elatlara və tayfalara,və yaxud Semit soylu xalqlara(indiki Ərəbistan səhraları və çöllərində bədəvi halda yaĢayanlara) ayid deyil və onun izlərini qədim Türksoylu və Türkdilli xalqların mədəniyyətində və ərazilərində axtarmaq gərək, baxmayaraq ki son zamanlarda bir sıra Kürd adlandırdığımız xalqların tayfa və tirə adlarında da özünü əks etdirir,ki bunun özü də neçə-neçə illətləri və tarixi nədənləri vardır və necə olubdur ki bəzi Kürd adlandır – dığımız xalqın tayfa və tirələri ,bu Türk mənĢəli və Türk kökənli adı daĢımaqda olubdur.Ġndi isə ,öncədən qeyd etdiyimiz kimi "Satır"// "ġatır"ın Etnonim olduğunu bu məqalədə bütün alimlər və Tarixçilər tərəfindən vurğulanmağını bir daha xatırlatmaq istəyirik. Bütün alimlər və tarixçilər "ġatır"// "Satır"ın qədim Türk etnos və tayfa adı olduğuna yekdil və həmrəydirlər.Bizdə bu etnos və tayfanın əsil Türk tayfası olduğuna tam əminiz baxmayaraq ki bəzi mənbələrdə Ġran ərazisində bu adı daĢıyan tayfaları "Kürd" soyuna mənsub tayfa kimi sayırlar və elə də tanıtdırırlar.Bizə görə "ġatır" adlı etnosu,Kürd tayfası sanmanın səbəbini ,Türk dilli və Türk soylu etnotoponimlərin əhalisinin ġatır adlı oykonimlərdən müxtəlif tarixi,siyasi,ekonomi və məiĢəti səbəblərə görə köç və tərk edilməsi ,boĢalması və yerinə Kürd dilli və kürd etnikinə mənsub əhalinin yerləĢməsi və eyni halda yerli türk xalqının Kürd cəmiyyətinin çoğunluğunda əriyyib kürdləĢməsində axtarmaq və görmək olar. Kürdün düĢüncəsindən ,mədəniyyətindən asılı olaraq, mədəniyyətli Türk xalqına görə saysız-hesabsız törəməsi və çox evladlik düĢüncəsinə görə,Türkün günü-gündən nəsilinin və cəmiyyət sayının azalmasına və Kürdün də günü-gündən a-normal artmasına və hesab-kitabsız çoxalmağına,digər tərəfdən öncədən siyasi planlaĢmıĢ köç və mühacirətlərə görə ,yəni digər vilayətlərin kürdlərinin sür`ətlə Azərbaycana axını və miqrasiyası ,Türk Azərbaycan ərazisinin kürd tərəfindən yiyələnməsinə və kürdləĢməsinə səbəb olubdur ki yüz əlbət də bu da Güney Azərbaycanının öz layiqi durumunda olmadığından ,Kürdlərin siyasi təĢkilatlanmasından və siyası düĢüncəsi sayəsində kütləvi olaraq istiqlal peĢində və müstəqil bir dövlət qurmaq həvəsində olmasından və həmçinin baĢqa xalqların ərazisini nifus və cəmiyyət artımı və sayı baxımından ələ geçirtmək və qonĢu Türk xalqların hesabına Kürd ərazisini geniĢləndirmək hədəf və amacından irəli gəlir,

və bunun nəticəsi bu ki,Güney Azərbaycan ərazisinin bir xeyli hissəsini yerli və baĢqa vilayətlərdən köç etmiĢ kürdlər təĢkil edir.Biz buna oxĢar prosesi bu son əsirdə Güney Azərbaycandan baĢqa,Quzey Azərbaycanın qərbi ərazisi (indiki Ermənistan ərazisi) və Qarabağında ,Ġrakın Ģimalındakı Türkmanların Ərbil,Süleymaniyyə,Kərkuk və Muselində ,Türkiyənin Ģərqi bölgələrində ,Qərbi Türkistan ərazisində (Ruslar tərəfindən),ġərqi Türkistanda(Çin tərəfindən asimilə etmə və çinlilərin bu əraziyə köçürtməsi) görmüĢük.Çoxlu türk etnotoponimlər və oykonimlərimiz Güney Azərbaycanın qərb bölgələrində belə bir Ģəraitə və vəziyyətə məruz qalır və xeyli Türk etnotoponimlərin Türk soylu əhalisi öz kəndini,ərazisini kürdlərə satıb buraxıb gedir və sonda çox çəkmədən ,30-40 ilin içində o kənd tam Ģəkildə xalis kürd əhalisi olan bir kənd kimi tanınır.Bizim həqiqi Azərbaycanın bəzi Ģəhərləri də (indiki Mahabad,SərdəĢt,Bukan, piranĢəhr, ÜĢnəviyyə, Saqqız, Banə, Bicar, Qorvə və s.),belə bir prosesi geçirdib və indi də bəzi Ģəhərləri (Urmiyə,Salmas,Nəqədeh ,Çaldıran, Maku,ġot,PoldəĢt) də geçirtməkdədir.Bu əsasda "ġatır" etnosunu və etnotoponimlərini ,bir kürd etnosu və etnotoponimi kimi göstərmək və tanıtdırmaq ,çox böyük bir səhvdir.O sıra mənbələrdən ki "ġatır" etnosunu ,bir kürd etnosu kimi tanıtdırır, Ġran Fars yazarı ,Mənuçehr Studə`nin qələmi ilə yazılmıĢ "Namname-i ilat və əĢayer və təvayef-i Ġran"(Ġran elat və

əĢirələr və tayfalarının ad siyahısı)dır." ġad","ġat" tərkibli və "ġatırlı" adlı Kürd tayfalarının əsas yaranma səbəbi ,məhz həmin adı daĢıyan etnotoponimlərdəki ərazisini ,köyünü ,yaĢayıĢ məntəqəsini tərk etmiĢ Türklər və Türk tayfalarıdır. Onlar öz ərazisini tərk edib boĢaltmıĢ ikən , kürdlər bu əraziyə girib həmin etnotoponimlərdə o Türk adını daĢıyarkən ,öz həyatını sürmüĢ davam etdirib.Güney Azərbaycanda və Ġranın digər müxtəlif əyalətlər və bölgələrində və eyni halda indiki Kürdistan bölgəsində,Ġrak,Türkiyə və Suriya`nın Ģimal ərazisində Kürd bölgələrində,bir xeyli kürd etnoslar və tayfalar,həmən məskunlaĢdığı Türk etnotoponimlərin adını daĢıyır,yəni həmən etnotoponimin adı ilə,bir etnos kimi adlanıb tanılır,baxmayaraq ki bu indiki tayfalar və onların ulu əcdadı,Türkdilli və Türksoylu "ġatır" tayfalarından neçə min il sonra,bu əraziyə gəlib və bu Türk mənĢəli etnotoponimlərdə yerləĢiblər və zaman keçdikcə törəyib-çoxalıb və həmən ilkin Türk toponim və etnotoponim adları ilə tanınıb məĢhurlaĢıblar.Bu vəziyyət və durum bizim kürd əĢirələr və tayfa adlarında da sidq edir. "QƏDĠM AZƏRBAYCAN TARĠXĠ MĠXĠ YAZILI MƏNBƏLƏRDƏ" adlı Əsərin səhifə 83-də Coğrafi adlar göstəricisi bölümündə "ġat" və "ġatır" ad və sözü ilə ilgili ölkə və qala(Ģəhər) adına belə iĢarə olunubdur : Coğrafi adlar göstəricisi : ġatiraraqani - BuĢtu (bax) ölkəsinin vilayəti. ġatiru - BuĢtu ölkəsi yaxınlığında ölkə. ġattuaria - Manna ölkəsində qala. 27 Prof. Dr. SoltanĢa Ataniyazov, Türkmenistan Bilim ve Teknik Yüksek Kurulunun çıxartdığı bilig-10/Yaz’99-da "Türkmen Boylarının GeçmiĢi,YayılıĢı, Bugünkü Durumu Və Geleceği" adlı məqaləsində "ġatır","ġatar" və "ġatırlı" toponim və etnotoponim adları haqqında yazır : ġatır- bu adla bağlı da Azərbaycanda, eləcə də Türkiyədə çoxlu yer və tayfa adları mövcuddur.Qazax rayonunun, eləcə də Gəncəbasarın ərazisində yaĢayan Ģatar və ya ġatırlı tayfasının əsas məĢğuliyyəti maldarlıq, qoyunçuluq və ilxıçılıq olmuĢdur. Onlar yaĢadıqları dəyələri və bir yerdən baĢqa yerə köçərkən istifadə etdikləri iri arabaları Ģatır adlandırmıĢlar (Rusların Ģatyor adlandırdıqları ticarət çadırı da həmin sözdəndir). 28 www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana Burada diqqət edərkən ,görünür SoltanĢa Ataniyazov`un yuxarıda dediyi söz ilə Ġbrahim Selcan`ın dediyi söz ,eyni sözdür və hər ikisinin sözləri,bir-birinin kopyasıdır.Ġndi hankinin sözü və nəzəri originaldır,bizə bəlli deyil. Ġqrar Əliyev`in redaktorluğu altında çap olunmuĢ "Azərbaycan Tarixi" adlı əsərin 1-ci cildinin 343-cü səhifəsində, Eramızın 2-ci,3-cü əsrlərində Azərbaycanın Alban dövləti zamanında zərgərlik və bəzək əĢyalarının inkiĢafından söz açan bu kitab , bu sənətin nə dərəcədə inkiĢaf tapmasına sübut olaraq , ġatırlı oykoniminə iĢarə edir və ġatırlı antik məskəni yaxınlığında olan qəbiristanda qazıntı zamanı tapılmıĢ müxtəlif zərgərlik məmulatından ad aparır və yazır : " … Qeyd etmək maraqlıdır ki, ġatırlı antik məskəni yaxınlığında olan qəbiristanda qazıntı zamanı müxtəlif zərgərlik məmulatı ilə birlikdə tökmə üsulu ilə sırğalar və digər bəzək Ģeyləri hazırlamaq üçün iĢlədilən daĢ qəliblər tapılmıĢdır. 29 Qədim Çin tarixindən söz gedərkən "ġa.To" adlı Türk mənĢəli və Türk dilli xanədandan da söz açılır və onlardan da ad aparılır. Aydın Mədətoğlu Qasımlı ,"Türklər" adlı əsərinin

154-cü səhifəsində yazır : " Öz varlıqlarını tamamilə itirən Türk boylarından olan Çu, Çi, Tabqaç (bəzi mənbələrdə Topa- Bax: Groussеt, Еbеrhard, Topaların еtnik ilgilеri hakkında araĢtırmalar, Ankara Ünivеrsitеsi, DTCFD, I, 1943; Prof. Dr. Laszlo Rosanyi, Tarihtе Türklük, Ankara, 1971, səh. 75-77), ġato və Hsi-Hsia Türkləridir. 30 Türklərin bütün dünya xalqlarından fərqli bir tarixi yaĢamları olubdur.Bütün bunlar Türklərin ictimai,siyasi,hərbi,dini,mədəni və iqtisadi yöndən,hətta bir-birlərindən də fərqli tarix yaĢadıqlarının göstəriciləridir.Bеlə ki ,Türklərin bir qismi Köçəri "Bozkır Mədəniyyəti"ni yaradarkən baĢqa bir qismi də oturaq həyat kеçirərək"Oturaq Mədəniyyət" yaratmıĢ, bir qismi siyasi nüfuz və iqtidarını itirərkən,digər bir qismi hakimiyyətlə- rinin zirvəsinə yüksələrək Ġmpеratorluqlar yaratmıĢlar.Bütün bunlarla yanaĢı dövlət və Ġmpеratorluqların da"Türk" adı ilə dеyil,ayrı-ayrı Ģəxs və boyların adı ilə adlandırılması da Türk tarixinin еlmi cəhətdən araĢdırılıb incələnməsini xеyli çətinləĢdirir.Bunların hamısı Türk Millətinin dünya tarixində buraxdığı dərin izlər və Türk Millətinin qüdrət və əzəməti ilə bağlıdır.Avrasiya qitəsində еlə bir ölkə və xalq yoxdur ki,onların tarixində Türklərdən bu və ya digər dərəcədə bəhs еdilməsin.Bütün bunlar Ümumtürk dünyası üçün qürurvеrici bir amil olsa da,Türk Millətinin tarixi bütövlüyünü pozmuĢ,hətta bir çox Türk boylarının öz varlıqlarını qеyb еtməsi ilə nəticələnmiĢ,Qərbdə Hun, Balkanlarda Bulqar,Quzеy Hindistanda bəzi Türküstan Türklərinin əriyib yox olmasına gətirib çıxarmıĢdır. Çindəki türk хаnədаnlıqlаrı türklüklərini və burаdа yаrаtdıqlаrı yüksək mədəniyyəti qоruyub sахlаyа bilməmiĢ, əksinə, tаmаmilə çinliləĢmiĢ və оnlаrın yаrаtdıqlаrı bütün mаddi və mənəvi mədəniyyətləri çinlilərin аdınа yаzılmıĢdı. Aydın Mədətoğlu sonra,Çin tarixində ġato Türklərinin rolu haqqında səhifə 158-də belə qeyd edir : Tabqaç Türklərindən sonra Çinlilərin «ġа-То» adlandırdıqları «Çöllər Хanədanı» eramızın 923-950-ci illər- ində üç imperator ilə 27 il Çin`də səltənət sürmüĢ dördüncü Türk imperatorluğudur.Çin`in Hеulеаnq xanıdanını məğlub edərək yerinə keçən ġаtо Türkləri, Çin`in ХХII imperatorluq Xanədanı sayılırlar. ġato Türk xanədanlığını quran Göy Türk Ģahzadələri olmuĢlar. 883- cü ildə ġan-Si valisi olan Göy Türk Ģahzadəsi Çin mənbələrində «Li Ко-yanq» kimi tanınan Ģəxs 908-ci ildə 55 yaĢında vəfat etmiĢdir. ġatolardan Çin`də ilk Türk imperatoru olan və ġаnsi valisi Li Ко- Yаnq`ın mənəvi oğlu sayılan,tarixdə adı hələlik bəlli olmayan və 11 il (925-936) hakimiyyətdə olan Ģəxs olmuĢdur.Li Ko-Yanq`ın öz oğlu olan Li Тs-un–lui isə 908-ci ildən 923-cü ilə qədər 15 il Qansu kralı kimi hakimiyyətdə olduqdan sonra 925-ci ildə ölmüĢdür.Li Ко- yanq`ın mənəvi oğlunun ölümündən sonra onun damadı Çin mənbə- lərində«ġi-Çinq-Тanq» adlandırılan Göy Türk Ģahzadəsi onun yerinə keçərək 936-946-cı illərdə 10 il müddətində Çin imperatorluğunu idarə etmiĢdir.Üçüncü və sonuncu ġato imperatoru da bir Göy Türk Ģahzadəsi olmuĢdur.Onun öz adı hələlik bəlli olmasa da Çin mənbə- lərində onun atası «Liu-ġih-yü-аn» Ģəklində qeyd edilmiĢdir.Bu Ģahzadə də, ġato Türk imperatorluğunu 4 il (946-950) idarə etmiĢ, onun öldürülməsindən sonra 27 illik ġato Türk imperatorluğuna son qoyulmuĢdur.Bu ġato Türk imperatorluğunun ilk paytaxtları 923- 936-cı illərdə Таi-yuan və Lо-yanq, 936-950-ci illərdə isə Каntonq- pie Ģəhərləri olmuĢdur.Çin mənbələrinə əsаslаnаn tədqiqаtçılаr göstərirlər ki,Çingiz хаnın mənsub оlduğu «Kyаt» аiləsi məhz Göy Türklərdən оlаn bu ġаtо türklərinin nəslindəndir.Lаkin ХII əsrdə indiki Mоnqоlustаndа mоğоllаr türklərə nisbətən çохluq təĢkil еtdikləri üçün bu аilə mоğоllаĢmıĢdır. (Bах: Yılmаz Öztunа,BöyükTürkiyəTаriхi, I cild,Istаnbul,1983,səh.175) 31 Dünya Ģöhrətli tarixçi , etnoqraf və Torkoloq alim L.N.Qumiliyov "Qədim Türklər"adlı əsərinin səhifə 179-da

"ġatolar" haqqında belə məlumat verir : "….Seçmələr sırasına karluqlar, yağmalar, qıpçaqlar, basmalılar, habelə hunların varisləri — çyuyelər, çumilər və Ģatolar(Çin mənbələrində: Kyuy-yus-Ģad ) düĢmədilər. Bu sonuncular özlərini xüsusən incik sayırdılar, çünki onlara qohumluğu çatan çumuqun və çuban tayfaları imtiyazlılar sırasına daxil edilmiĢdilər. 633-cü ildə IĢbara Tolis-Ģad-xan onların rəhbərlərinin əlindən hakimiyyəti almaq fikrinə düĢəndə bu tayfalar ġərqə köçüb Bargul gölü yaxınlığındakı ġato çölündə düĢərgə saldılar və Çin imperatoru Taytszundan onları öz təbəələri sırasına keçirməyə xahiĢ etdilər. Lakin bu dövrdə Ģərqi Tyap-ġanda yaranmıĢ mürəkkəb siyasi Ģərait həmin tayfaları və onların baĢçısını tamamilə baĢqa səmtə çəkib apardı. Səhifə179 …Cənubi Cunqariyanın Ģərq hissəsində basimilər (basmalılar) və elə oradaca Ģatolar — orta Asiya hunlarının* qalıqları yaĢayırdılar.səhifə 221 (* Yuxarıda göstərildiyi kimi Orta Asiya hunları Yeddi Suda Yueban malikanəsini yaratmıĢlar. A. N. BernĢtam onu çuban tayfa adı ilə müqayisə etmiĢlər. Çuban çuyue, çumi, çumuqun adları ilə oxĢarlıq təĢkil edir, deməli, onların hamısı hunların varisləridir ki, türkyutlar ilə qarıĢaraq Cənubi Cunqariyada, Barkul gölündən qərbə tərəf məskunlaĢan Ģito tayfasını yaratmıĢdılar.) ətək yazı sahif'e 221 …Əvvəlcə 704-cü ildə Ģatolar, sonra isə 705-ci ildə qərb türkyutları və karluklar Ġmperiyanın tərəfinə keçdilər. 706-cı il üçün əvvəlki vəziyyət bərpa olundu. Qumiliyov Səhifə 243 ….711-ci ilin axırında tibetlilər hərbi əməliyyatı Qərb diyarına keçirdilər. ġato tayfası onlardan xilas olmaq üçün Barkul gölündən Beytində yerləĢən imperiya qarnizonunun müdafiəsi altına köçüb gəldi. Qumiliyov Sahifa 248 ….Orta Asiya hunlarının varisləri olan türk Ģatolarla məskunlaĢmıĢ Cənubi Cunqariya714-cü ildə Ġmperiyanın hakimiyyəti altına keçdiyi kimi,elə onun da hakimiyyəti altında qalmıĢdır. Qumiliyov Sahifa 265 ….. Qərb türkləri daim on oxlu xalq adlanırlar. Bu etnonim deyil, qərbi türkyut xanı IĢbara Tolis-Ģad-xanın 635-ci ildə inzibatçılıq fəaliyyətinin nəticəsidir. Altı çub, yaxud altı çublar Orta Asiya hunlarının varisləri olan çuy tayfaları kimi Ģərh edilir: çuyue, çumi, çumuqun, çuban; onlardan çuban VII əsrin ortalarında iki hissəyə bölünürdü, çuyuedən isə Ģato ayrılır. Qumiliyov Sahifa 282 …. Türk ordasında hakimiyyət uğrunda və rəqibdən qisas almaq imkanına görə bir-birilə mübarizə aparan saray əyanları var idi. Bilgə xan və onun oğlu Yollıq əyanların iradəsini qırmıĢdı, lakin Tenqri xanın vaxtında hakimiyyəti Tonyukukun qızı, xanın arvadı olan Po- bəy əlinə almıĢdı. Orda adi türk prinsipinə əsasən qurulmuĢdu: xan mərkəzi rəhbərlik edir, Ģərq və qərb cinahlarına isə Ģadlar baĢçılıq edirlər. ġadlar qanları eyni olan Ģahzadələr olub seçmə qoĢunlara baĢçılıq edirdilər. Xanın arvadı idarəetməni öz məĢuqu olan sadə tərxana etibar etmiĢdi, bu da yuxarı qoĢun baĢçıları arasında narazılığa səbəb olmuĢdu. Narazılığı aradan qaldırmaq məqsədilə xanın arvadı qərb Ģadını qətlə yetirmək üçün oğlunu inandırmıĢdı. ġərq Ģadı ġangül öz qoĢunu ilə qərargaha hücum eləyib xanı öldürdü və onun oğlunu taxt-taca oturtdu. Qumiliyov Sahifa 297 …. ġad Moyançurun qanuni varisi, Ģahzadənin Uyğur taxtına oturmasını xalq nədənsə müqavimətlə qarĢıladı. Qumiliyov Səhifa 303 …. Çinin daxilində müharibə etmək isə zəngin qənimət əldə etməyi vəd edirdi. Li Sı-ye özünün nizami qoĢunundan baĢqa 5 min nəfər xotanlı Ģato türklərini və qara köynəkli daĢiləri, yəni abbası ərəblərini gətirmiĢdi. Qumiliyov Sahifa 319 ……onlar cəsur adamlar idilər, 757-ci il yanvarın 30-da müĢavir Yan Çjuan və xacə Li Çju-er sərkərdənin çadırına daxil olub onu öldürdülər. Qatillər bu ölümü qısa müddət ərzində gizlədə bildilər, xotanlar ġato türkləri və birmanlılar imperiyalı zəif olan oğlunu isə onun varisi elan etdilər, sonra imperatorun ölümünü bildirdilər və oğlunu taxt-taca oturtdular. Yan Çjuan hər Ģeyin sahibi oldu. Bu vaxt hökumət qoĢun toplaya bildi: uyğurlar, ərəblər, xotanlar ġato türkləri və birmanlılar imperiyanın nizami qoĢunlarına qarĢı Çinin müdafiəsinə qalxdılar .//// Xuay-en uyğurlara baĢçılıq edərək üsyançıların ordusunun arxasına keçdi. O, bu zaman pusquda duranlarla qarĢılaĢdı, onları axırıncı süvariyə qədər qırdı və sonra isə arxadan zərbə endirdi. Eyni zamanda xotanlılara, ərəblərə və Ģatolara baĢçılıq edən Li Sıye üsyançılara üzbəüz hücum elədi.Qumiliyov sahifa 320 .....789-cu ilin axırlarında tibet qoĢunları BiĢbalığa (Beytin) tərəf getdi. «Qyeqyanqyas» titulunu daĢıyan uyğur qoĢun baĢçısı Ģəhərin köməyinə gəldi və tam məğlubiyyətə uğradı, bu vuruĢmada Ģatosluların xəyanətlarlığı həlledici rol oynadı.Qumiliyov Sahifa 334 ….uyğurlar tibetlilərin qərbi hücumlarını nəinki dayandıra bilmiĢdilər, həm də tibetliləri Cunqariyadan sıxıĢdırıb çıxarmıĢdılar. Tibetlilər gedən vaxtı öz müttəfiqləri olan Ģatoları özləri ilə apardılar və onları Tançjou vilayətindəki NanĢan dağının ətəklərində yerləĢdirdilər. Bu, Ģatoluları qırılmaqdan xilas elədi, çünki uyğurlar Beytin Ģəhərinin süquta uğramasını ədalətli olaraq onların xəyanətkarlığının bəhrəsi hesab edirdilər.Qumiliyov sahifa 338 .....806-cı ilə yaxın uyğurlar hücumu davam etdirərək Lyançjou qalasını ələ keçirdilər və bununla tibetlilərin əl-qolunu bağladılar. Tibetlilər dayaq hesab etdikləri Ģatolulardan Ģübhələndilər ki, bu tayfa onlara sadiq deyildir, odur ki, həmin tayfanı Tsaydım adlı dağlıq yerə köçürmək istədilər. ġatolular özlərinin Çindəki xidmətlərini xatırladılar, onlar burada Ģərafətlə əhatə olunmuĢdular və qəsbkarlara qarĢı ayağa qalxmıĢdılar. Qumiliyov Sahifa 338 …..ġatoluların müdafiəsindən məhrum olan tibetlilər öz təcavüzkarlıqlarını dayandırdılar. Uyğurlar bu müddətdə Çin ilə mübahisə etdi. Müharibə ruhu öz- özünə söndü. Qumiliyov Sahifa 338 ……. Uyğur xanlığının məhvi. IX əsrin ortalarına yaxın Uyğuristanın qüvvəsi artıq tükənmiĢdi. Zadəganlar arasında pozğunluğun olması öz bəhrəsini verdi. Əyanlar bir-birilə rəqabət aparırdılar, tabe edilmiĢ tayfalar isə sıradan çıxırdı. Yuxarıda 794-cü ildə ġatonun ayrılması qeyd olunmuĢdu. Qumiliyov Sahifa 348 ….Eyni zamanda cənubda davakar Ģatolular öz qüvvələrini bərpa etdilər və həmçinin uyğurları hədələdilər. Qumiliyov sah/ 348-349 ……. Buradan da uyğurların hətta bilavasitə təhlükə qarĢısında belə qüvvələri birləĢdirmək sahəsində tam qabiliyyətsizliyi özünü biruzə verir. ġimalda və cənubda düĢməni dəf etmək əvəzinə uyğur əyanları arasında qırğızlara və Ģatolara qarĢı rəğbət hissi yaranmıĢdı. Qumiliyov Sahifa 349 …..839-cu ildə Gülyuqun əyanları (çin dilində Qyuylofu deməkdir) onun köməyinə gəlmiĢ Ģatolulara arxayın olaraq Qaraqoruma basqın etdi. Xan özünə qəsd etdi, üsyanın baĢlanacağını hiss edən əyanlar xanın kiçik yaĢlı oğlu Kesitəkini taxta çıxardılar."* Qumiliyov sahifa 349 32 / Yaxın ġərq Orta Asiya Uzaq ġərq Ġl 4 3 2 1 Termezin xəlifənin AĢina Xyan imperiy 704 qoĢunu tərəfindən Yeddisuyu tabe tutulması və etmiĢdir. ġatolar Abdullah ibn Xazimin döyüĢsüz təslim məhvi. Qüteyb ibn — olmuĢlar. Qərbi türklər Müslimin tabe olmuĢlar və karluklar, xuvu və Qüteybə Çaç üzərinə Kidanlar və tatablar Tan BĢuudniĢdiləzrm təs qliamrĢ ıe diqalnmiĢun.l ər hücum imperiyasına verilmiĢdir. Ta üürçkülnə r BiĢbalıq 714 etmiĢdir Moçur oğlunu Çinə xidmət yaxınlığında darmadağın etmək üçün göndərmiĢdir. edilmiĢlər. ġato Tan Xaqanlığın bütün tayfaları imperiyasına tabe üsyan etmiĢlər. edilmiĢdir. Tibetlilərin. ġato Tibetə tabe edilmiĢdir. 790 Tibetliləri Beytin və Kuçunu (Ansi) almıĢlar.

. Kyulyuk Bilgə xan ġatolar tibetlilərə qarĢı olmuĢdur. üsyan etmiĢ və Çinə 808 Bao-i-xan. gedib çıxmıĢlar.

ġato qoĢunları tərəfindən Yunantszi üsyanının 814 yatırılması

AfĢin Heydərin prosesi; Üsyan: Külük-bəy Ģatolulara Ralpaçan boğulmuĢdur, orta arxalanaraq xanı Lantdarma taxta çıxmıĢdır 839 Asiya zərdüĢtliyinin sonu. öldürmüĢdür. Ağsaqqal Ġsfica bın Nuh Samanid Qyuylu Moxe qırğızların tərəfindən zəbt edilməsi. köməyilə Qara — qorumu almıĢ və Külyük bəyi öldürmüĢdür. Pan dele 15 aymakla Qərbə çıxıb getdi, bəziləri Tibetə qaçdı, yerdə qalanları Uke xanın yanına gəldilər ki, öz qaçqınlarını yedizdirmək üçün Çin . sərhədlərini talasın.

...... K.Gürün"Türkler ve Türk Devletleri Tarihi"adlı əsərin yazarı ,ünlü Türk Tarixçi Kamüran Gürün 202-ci səhifəsində "ġato Türkləri" bölümündə,Fransalı görkəmli yazar R.Grousset`in

"L'Empire des Steppes"(=Səhralarda yaĢayanların impratorluğu) adlı əsərinə istinad edərək,yazır: "Tarihte kendilerine oldukça büyük isim yapmıĢ olan ve genellikle ġato Türkleri diye tanınan topluluğun, gerek ismi, gerek topluluğu oluĢturan boylar hakkında, türkologlar ve sinologlar arasında görüĢ ayrılıkları bulunmaktadır.Gürün sonra "ġato" ad və sözünün etimologiyası haqda Rus tarixçisi Barthold`a

istinad edir və yazır : "Barthold'un,«Cha-t'o» (=ġato) kelimesinin Çince «kum çölü Insanları» manasına geldiğini,bu kelimenin Çince transkripsiyonunun "Tch'ou-yue" olduğunu ve bunun türkçe karĢılığının da "Tchöl" yani «Çöl» olacağını ileri sürdügünü anlıyoruz". Bildiğimiz gibi, Tch'ou-yue = Çuyue boyu Barkul gölünün batısında yerleĢmiĢ bir Türk grubu idi.Barthold, ġato Türklerini bu kavimle birleĢtirmiĢ ol- maktadır. Ġsmin anlamını da çöl insanı Ģeklinde vermektedir. Kamüran Gürün adın etimologiyasının peĢində gedərək ,Alman müəllifi W.Eberhardın nəzəri və yorumuna dair,onun"ġato Türklerinin Kültür Tarihine Dair Notlar" adlı əsərindən sitat gətirir.O Eberhardın etmoloji yorumunu burada gətirir və yazır:

"Eberhard'a göre,ġato'lar batı Türklerindendir. Doğu ve batı Türklerinin ayrılıĢlarında (Göktürk Ġmparatorluğu), ġato'lar, Çuyue'ler ve Ch'u-mi = Çumi'lerle birlikte eskiden Usun'ların oturduklan sahaya yerleĢtiler.O zaman nisbeten küçük bir topluluk olarak Çuyue kabile birliğinin hakimiyeti altında yaĢıyorlardı". Kamüran Gürün`ün dediyinə görə Fransalı sinologist Tarixçi Chavannes'da aynı

görüĢü buluyoruz. Édouard Chavannes, 1865-1918 Le maître de la sinologie française, de l'archéologie à la linguistique, de l'épigraphie à l'anthropologie (5 October 1865 – 29 January 1918) was a French sinologist and expert on Chinese history Fransalı ünlü Sinologist ,"ġato" Türkləri haqqında yazır : "ġato'lar batı Türklerinden ayrılan bir boydur, Çuyue'lerle aynı köktendırler.BaĢlangıçta Türklerin batı ve doğu boyları birbirlerinden ayrılınca, batı boyları Usun'ların eski topraklarını iĢgal ettiler ve Çuyue ve Çümi'lerle karıĢmıĢ blr Ģekilde yerleĢtiler.Çuyue'lerin yerleĢtikleri Barkul gölünün doğusunda, adı ġato olan, büyük bir taĢlık çöl vardı, bu sebebten onlara (ġato Türkleri) ismi verildi». Kamüran Gürün , Fransalı ünlü sinolog,ĢərqĢünas və Türkolog, Josef Deguignes`in (Joseph de Guignes (October 19, 1721 – March 19, 1800) was a French orientalist, sinologist and Turkologist),"Histoire Generale"(=Ümumi Tarix) adlı əsərinin 2-ci Cildinin,Sayfa 34-124-dən sitat

gətirərək,ġato etnoniminin etimologiyasını,

Deguignes`in görüĢündən belə açıklayır və yazır: "Deguignes de, ġato çölü yanında oturdukları için Çuyue'lere ġato isminin verildiğini yazar.

Kamüran Gürün,ardıca Türk Tarixçisi Zeki Velidi Toğan`ın "Umumi Türk Tarihine GiriĢ",S.434-dən sitat gətirir və iĢarə edir ki Zeki Velidi Togan, Fransalı Chavannes'a atfen ve Rus sınologlarına da desteklendiğini belirterek ġato'ların, Çümük'lerden geldiğini kaydetmektedir. Bu ifadeden "Çümük" isminin Tch'ou-yue (Fransızca transkripsiyon) veya Çh'u-yüeh (Ġngilizce transkripsiyon) karĢılığı olması gerekmektedir. Bu isim Türkçe olarak "Çümük" Ģeklinde okunabilirmi biraz tereddüdümüz var. Bir de çümük adı, Onok'ların Tulu grubuna dahil Çumukon'ları hatırlattığından belki karıĢıklığa da yol açabilir. Bu sebeble bu kavimin ismini «Çuyue» Ģeklinde okumayı tercih etmekteyiz. Z. V. Togan, ġato isminin menĢei olarak da, Rus sinologlarının bunun "tüccar" manasında olan Hindce «sart» kelimesinin Çince tahrifinden ibaret olduğunu ileri sürdüklerini kaydetmektedir. Ancak anladığım kadarı ile bu tersir RUS sinologlarının kendiliklerinden yaptıkları, herhangi bir kaynağa dayanmayan bir tefsirdir.Çin kaynaklarının, ġato Türklerini isimlendirirken,onların tüccar olduklarını belirtmek istiyorlarsa, Hindceden bir kelime alarak onu tahrif etmek yerine, Çince bir kelime kullanmalarının hem daha kolay, hem de Çin karakterine daha uygun olduğunu düĢünecek olursak, bu tefsiri ihtiyatla karĢılamanın isabetli olacağı kabul edilebilir. Ayrıca ġato Türklerinin özelliğinin tüccarlık olduğuna dair bir kayda da herhangi bir yerde rastlamadık. Kamüran Gürün bu ünlü sinolojist ,ġərqĢünas,Türkolog Tarixçi alimlərin nəzərləri və düĢüncələri əsasında özü də onlar`la yekdil və həmrəy olub belə bir qənaətə gəlir və yazır :" Bu Ģekilde ġato isminin çöl sözcüğünden geldiği ortaya çıkmaktadır ki,bu dururmda da bu Türk boyuna ġato Türkleri diyecek yerde Çöl Türkleri veya kısa- ca "çöl'ler" demek belki daha isabetli olabiler". Kamüran Gürün sonra "Çuyue"lər ilə "Çöllər" in müqayisəsinə baĢlayır və yazır : "Çöl'lerin, Çuyüe'lerden geldiği hususunda da görüĢlerin birleĢtiği anlaĢılıyor.Sadece bunların zamanla iki ayrı kavime dönüĢtükleri izlenimi ortaya çıkıyor.Hakikaten Chavannes,DOCUMENTS SUR LES TOU-KIUE (TURCS) OCCIDENTAUX isimli kitabına eklediği,batı Göktürk'ler devrinde Orta Asya'da Türk kavimlerinin yerleĢiĢini gösteren haritasında,Çu-yue'lerle çöl`leri,birincisi Barkul gölünün batısında, ikincisi doğusunda iki ayrı boy olarak göstermektedir.Ancak, acaba çuyüe boylarının,Barkul gölünün hem batısına hem de doğusuna yerleĢmiĢ olduklarını düĢünmek mümkün değilmidir? Batı Göktürk Devleti arazisini reorganize ederlerken,Çinliler, 654 yılında Barkul gölünün batısında Gutçen yakınlarında,Kin-man vilayetini ve Barkul gölünün doğusunda da ġato Vilayetini kurmuĢlardı.Çin'liler,her kavim için ayrı bir vilayet veya sancak kurmuĢ oldukları cihetle,bu durum iki ayrı kavmin varlığına iĢaret eder gibi gözü'kmektedir. Ancak bu iki vilayetin de Çuyüe topraklarında kurulduğu da Çin kaynaklarında belirtilmiĢtir . Bu durumda Barthold'un belirttiği Ģekilde, ġato ile Çuyüe'nin tek bir kavim olduğu ortaya çıkmaktadır. Olsa olsa çöl'ler, Çuyüe boyunun bir oymağı olabilirler.Kimliklerini bu Ģekilde tesbit ettiğimiz Çöl'ler hakkında derleyebildiğimiz bilgiler,Çinlilerle yakın iliĢkileri sebebiyle,Kırgız'lara oranla biraz daha fazladır. Kamüran Gürün ġatolar ,Çöllər və Çu-yüelərin e.s. 1-ci minillikdə baĢ vermiĢ hadisələri Tarix baxımından açıklamağına baĢlayır və yazır ki Batı Göktürk tarihinde gördüğümüz Ģekilde, Holu Kağan 649 yılında Onok'ların baĢında isyan ettiği zaman, Çuyüe'ler de onunla birlikte isyana katılmıĢlardı. Ancak 652 yılında, Çuyüe baĢbuğu öldürüldü ve 9.000 askeri de esir edildi. Bu yenilgi üzerine saf dıĢı edilen çu-yüe'lerin ülkesinde Kinman ve ġato vilayetleri kurularak bunların baĢına birer Çinli vali getirilmiĢtir. 661/63 yıllarında çuyüe baĢbuğu CinĢan'ı (Kin-chan). Çinlilerin Tölös'lere karĢı açtıkları sefere iĢtirak eder görüyoruz. CinĢan'a gösterdiği yararlıklar karĢılığı asalet ünvanı verildikten baĢka, 703 yılında Kinman Valiliği de tevcih olunmuĢtur. CinĢan'ın ölümünde yerine oğlu Fukvo (Fou-Kouo) geçmiĢtir. 712 yılında, Tibet'lilerin Barkul bölgesinde baĢlattıkları akınlar karĢısında Fukvo, Çöl kavmini batıya doğru kaydırmak gereğini duymuĢ ve dolayısiyle Barkul gölünden uzaklaĢmıĢtır. Doğu Göktürk devletinin yeniden kuvvetlendiği bu tarihlerde Çöl'lerln, Çin'in idaresinden kurtulup bağımsızlıklarına kavuĢtukları anlaĢılmaktadır. Ancak bu bağımsızlıklarını fazla sürdürerneyerek, Tibet'lilerin nüfuzu altına düĢtüklerini de Çin kaynaklarından öğreniyoruz. 795 yılına kadar BeĢbalık'ta oturan Çöl'leri, bu tarihte Tibetlilerin Kansu'nun merkezi Kançu'ya naklettikleri anlaĢılmaktadır. K.Gürün ,Cevdet Gökalp`ın "Altaylarda ve iç Moğolistanda kabileler" adlı əsərinin səh.41-dən sitat gətirib yazır : "Çöl 'ler 808 senesinde Tibetlilerle araları bozulduğundan, Ütüken bölgesine kaçmıĢlar, ancak orada da fazla kalamayarak Çin'e sığınmıĢlardır. Çinliler bunları, kuzey hududlarını korumakla görevlendirerek. Ordos'un kuzeyinde (Ling Tcheou) civarına (Yen-Chou) ya yerleĢtirmiĢlerdir". Zamanla bir kısmı AlaĢan dağlarının batısına giden Çöl'lerin asıl büyük kısmı ise Ordos'un kuzey-dogusuna doğru kaymıĢlardır". K.Gürün W.Eberhard`ın "Histoire de la Chine" adlı əsərinin, səhifə 205-dən və davamından sitat gətirir və yazır : 874 yılında, Çın 'de (Wang-Sien-çe) ile (Huang-çao) idaresindeki büyük isyan çıktığı zaman Çöl'1erin baĢında (Liko Yong) isimli bir baĢbug bulunmaktaydı. Çin Ġmparatoru asilere karĢı Türklerin yardımını istermek gereğini hissetti. Türkler ilk olarak Wang'ın kuvvetlerini bozdular, Esir edilen Wang, Imparator tarafından öldürtüldü. Bu yararlıklarına karĢı, bugünkü ġansı eyaletinin bulunduğu yerdeki Tay Yuan hükümeti (Liko Yong)a tevcih edildi. Bu aĢamada Türklerin iĢi bitmiĢti. Ancak (Huang Çao) güney ve güney-doğuya çekilerek ayaklanmayı devam ettirmekteydi. 879'da Kanton Ģehrini ele geçirerek, Arap kaynaklarının kaydettiğine göre, 120.000 yabancının da ölmesiyle sonuçlanacak Ģekilde Ģehri tamamen yakmıĢtı . (Huang- Çao) yeniden kuzeye yönelince karĢısında Çöl kuvvetlerini buldu ve geri çekilmek zorunda kaldı. Fakat bir süre sonra kuzey yönüne doğru yürüyüĢüne yeniden baĢlayan asi ordusu, 880 yılında hükümet merkezi (Çangan)nı zaptetti. Ġmparator daha evvel Ģehirden kaçmıĢtı. (Huang Çao) kendisini Imparator ilan ederek Ts'i) sütalesını kurdu. Çöl'ler ve baĢbuğları imparatora bağlı idiler. 831 yılında' (Liko- Yong),(Çangan)a hücum etti.Çetin bir savaĢ oldu,(Huang Çao) büvük kayıplara uğramakla beraber,savaĢı 883'e kadar devam ettirebildi.Bu tarihte kesin bir yenilgiye uğradı,kaçmaya çalıĢırken yakalanıp öldürüldü. Imparator ancak bundan sonra tahtına dönebildi.Ancak Çin sükünete kavuĢmuĢ olmaktan çok uzaktı.Bütün kumandanlar ve askeri valiler,kendilerine küçük veya büyük bir krallık koparabilmek peĢindeydiler.Ġmparator yegane güvenebileceği kimse olarak Çöl'lerin baĢbuğu (Liko Yong')u görüyordu.Hiç olmazsa hayatını emniyet altına alabilmek maksadıyla onun yanına ve himayesine gitmek istedi. Ancak yolda taht üzerinde açıkca iddiada bulunmakta olan (Tchou-Tchong)un eline düĢtü. Imparatorun bütün maiyeti,bir süre sonra da kendisi öldürüldü.Tahta önce kukla birisini geçiren (Tchou),kısa bır süre sonra,onun kendisi lehine tahttan feragat etmesi sayesinde Çın tahtına geçerek "Muahhar Leang" sülalesini kurdu. Fakat bu imparator da Çin'e hakim olabilmekten çok uzaktı.Kendi kurduğu sülalenin hakimiyeti ancak güney-Çin'e inhisar ediyor,bütün kuzey Çöl Türklerinin elinde bulunuyordu. Eğer batıdan Hitay'ların baskısı ve her an için yarattıkları tehlike olmasaydı,belki de Türkler çok daha evvel Çin 'in tamamına hakim olabileceklerdi.Bu ne olacağı belirsiz durum,Türklerin, Hitay'lar üzerinde,onları bir süre hareketten alıkoyacak Ģekilde 917 yılında kazandıkları galibiyete kadar sürdü.Bu galibiyetten sonra Türkler,güneye doğru yürüdüler.Bu sıralarda esasen güney-Çin yeniden karıĢıklıklara düĢmüĢtü,Ġmparator oğlu tarafından öldürülmüĢ,yeni Ġmparator da duruma hakim olamamıĢtı.Türklerin güneye yürüyüĢü baĢlayınca Çin generalleri,iktidardaki bu sülale için ölecekleri yerde,Türklerin tarafına geçmeyi yeğ tuttular.Böylece "Muahhar Leang" sülalesi ortadan kaldırılarak,(Liko Yong)un 908 yılında ölümünden sonra onun yerine geçmiĢ olan oğlu (Li-ts'un-hiu) «Muahhar Tang» sülalesinin ilk Ġmparatoru olarak 923 yılında Çin tahtına oturdu. Bu tarihten evvel de Çin'de Türkler tarafından kurulmuĢ devletler olmuĢtu.Örnegin Topa devleti bunlardan birisidir. Ancak Çin tarihçileri bunları daima,"Çın'de kurulan Barbar Krallıklar" ismi altında kaydetmiĢlerdir."Muahhar Tang" sülalesi ise Çin tarihinde,bir Çin sülalesi olarak kabul edilmiĢtir.Aslında bir bakıma bu telakkide de haklıdırlar.Zira Çöl Türkleri veya hiç olmazsa bunlarm idareci zümresi hızlı bir Ģekilde ÇinlileĢtikleri gibi,bağımsız bir Türk devleti olarak değil de,Çin Ġmparatorluğu'nun devamı Ģeklinde geliĢen bu iktidar değiĢimi bir çok yönlerden Çin'e fayda saglarnıĢtır.Hakikaten bütün nüfusu 100.000 civarında olan Çöl kavmi,ellerine geçen milyonlarla nüfuslu Çin Ġmparatorluğu'nu idare edebilmek için Çin'in üst tabakalarina baĢvurmak zorunda kalmıĢtır.Çöl Türkleri iktidara gelmeden önce,Çin hakimiyetini ellerine geçiren ve köylülere dayanmakta olup,Çin asillerini bir kenara itmiĢ bulunan "Muahhar Leang" sülalesi çin tarihçileri için bir yüz karası olarak kalmıĢken,Çin'in üst tabakasına dayanması sebebiyle,"Muahhar Tang"lar övülen ve takdir edilen bir Çin sülalesi olarak Çin tarihine geçmek hakkını kazanmıĢtır.Bu durumda Çin tahtını ellerine geçirdikten sonra Çöl Türkleri artık Türk tarihinin değil,Çin tarihinin malı olmaktadırlar.Bu sebeble bundan sonraki geliĢmeler üzerinde durmayacağız,Sadece sülalenin ne Ģekilde sona erdiğini kısaca belirteceğiz.(Ts'un-hiu), 927 tarihinde öldürüldü.Yerine oğlu (Ming-ti) geçti. 936 yılında bu da ölünce,yerini oğlu değil de,damadı aldı ve «Muahhar Ts'in» sülalesini kurdu,Bu Ģekilde "Muahhar Tang" sülalesi 923- 936 arasında 14 sene devam etmiĢ oldu."Muahhar Ts'in" sülalesinin ilk Ġmparatoru(Che-King-T'ang),bu mevkie gelebilmek için Hitay'larla atılaĢmıĢ.kuzeyde bazı eyaletleri onlara vermeyi vaad etmiĢti.Gün geçtikçe kuvvetlenmekte olan Hitay'lar,bu kendilerine vaad edilen yerlerle yetinmeyerek,946- 47 yıllarında Çin'in hemen tamamını iĢgal ettiler.Hitay Hükümdarı kendisini,Hitay ve Çin Hükümdarı olarak ilan etti, "Muahhar Ts'in" sülalesı 10 senelik bir iktidardan sonra ortadan kalkmıĢ oldu.Çin asilzade sınıfı bakımından,Ġmparatorluk tahtında Çöl Türklerinden birisinin bulunması ile Hitay'lıların bulunması arasında pek fark olmadığından,iktidar değiĢikliği onları rahatsız etmiyordu.Ancak Çöl Türkleri,Hitay'lara boyun eymek istemiyorlardı.(Lieou-tche-yuan) isimli bir çöl kumandanı direniĢ hareketinin baĢına geçti. 947 yılında Hitay Ġmparatoru ölmüĢ, oğlu da kuzeye çekilmiĢti. Bundan istifade eden direniĢciler iktidarı kolayca ele geçirerek "Muahhar Han" sülalesini kurdular.Bu sülale Çöl Türklerinin Çin'de kurdukları üçüncü sülale oluyorı. Ancak bu defa Çin bu sülaleyi kabul etmek istemedi.Ölen Hitay Ġmparatorunun eĢinin etrafında toplanan bazi Çin asilzadeleri bir mücadeleye giriĢtiler,948 yılında (Tche-yuan) ölünce yaĢı küçük olan oğlu tamamen Çinlilerin nüfuzu altına düĢtü,kendisini onların nüfuzundan kurtarmak için bir hamle yapmaya kalkınca bunu 950 yılında hayatı ile ödedi.Bir Çinli general baĢa geçerek "Muahhar 'I'cheou" sülalesini kurdu. 947-950 yıllarına inhisar etmiĢ olan "Muahhar Han" sülalesi ile,Çöl Türklerinin çin'deki hakimiyetleri de tamamen sona ermiĢ olmaktaydı.Bundan sonra kendilerinden artık bahsedilmemiĢtir.Sırf bu bahsi tamamlamak için ekleyelim, Çinli generalin baĢlattığı sülüle de 960 yılında Hitay'lar tarafından ortadan kaldırıldı." 33 Biz bu məqalədə bura qədər müxtəlif tarixçi alimlər və tədqiqatçılardan gətirdiyimiz bütün bu elmi-tarixi sitatlardan , söz konusu olan "ġato"//"ġatır" etnonimi haqqında imkan dairəsində mümkün qədər hərtərəfli bir tarixi məlumata malik oluruq və görünür ki bu "ġato" və "ġatır" mövzusu,Qədim Türk tarixinin önəmli bir hissəsini təĢkil və özünə həsr edibdir və bu haqda tarixi dəlillər, sübutlar,qaynaqlar çox da olmasa ,az da deyil. Bütün bu sitatlar və tarixçilərin yazdıqları və daĢ kitabələr,bizə "ġato"//"ġadı" adlı bir etnonimin varlığından və tarixin müxtəlif çağlarında (ġumerlər hakimiyyəti zamanından tutmuĢ 15-ci əsr Abasqulu bəy ġadlinski`yə qədər), müxtəlif bölgələrdə (Çin ,Monqulstan ,ġərqi Türkistandan tutmuĢ Mezopotamiya`ya qədər) buraxdığı izlərdən xəbər verir,bəhs edir və söz açır.Bütün bu tarixçilərin verdiyi məlumatlar və açıklamalar ,"ġato" //"ġatır"-ın etnonim olduğundan xəbər verir. Onların yazıları və tədqiqatları bu etnonimdən törənmiĢ etnotoponimlərinin oxu üzərində fırlanır və söz açır.Biz də bir böylə sənədlər və tarixi qaynaqların əsasında ,"ġato" və ya "ġatır"ın tarix səhnəsində etnonim olduğuna tam əminik. Amma burada bütün tarixçi alimlərin və tədqiqatçıların yazdıqlarına rəğmən, bir məsələyə hələ də toxunulmayıb,heç bir iĢarə olunmayıb və üstü açılmamıĢ-qapalı qalır və o da,bu etnonimin ya tayfa adının necə yaranması,etimolojik mənĢəyi və kök araĢdırması və hansı əsaslar üzrə yaranması ,konusudur.Əlbət də iki-üç tarixçi və tədqiqatçı "ġato" etnoniminin "ġato" adlanması səbəbini və güya etimologiyasını yazıblar. Bu ünlü Tarixçilər ( Kamüran Gürün,Barthold,W.Eberhard,Chavannes, Joseph de Guignes və Z.V.Toğan),"ġato" Türk etnosunun ad mənĢəyi və etimologiyasını yorumlayıblar və onların fikirlərinə görə bu Türk tayfasının qum çölündə yaĢadıqlarına görə ,"ġato" adını daĢıyırlar. Onların dediyinə görə "ġato" ,qum çölü insanları deməkdir və çin dilində də qarĢılığı "Tcho`ue"dir və buda Türk dilində həmən "Çöl" deməkdir. Görünür bu alimlər ,bir Türk etnos adını ,çincə və çin sözünə bağlamaq istəyirlər və Çincə bir sözdən törənməsini anlatmaq istəyirlər,halbuki bir çox Türk Tayfaları,Orta Asyanın qumluq çöllərində,Moğolistanın səhralarında yaĢamaqda olublar ki bu alimlərin dedikləri ilə,gərək onları da ġato ya Çöl və yaxud Çincə Tcho-ue adlandırmalıyıq.Hər bir Tarixçi və tədqiqatçı və Torkoloq müəllif,Türk etnoslarının ad mənĢəyi və kök araĢtırması etmək istərsə , o mütləq qədim Türk dilinin lüğət köklərini və eyni halda Türk mifologiyasını ,mitologiyasını bilməlidir və görünür ki bu yuxarıda adları gedən alimlər ,belə bir yanaĢma və görüĢ ilə biganədirlər və kök araĢtırma ilə iĢləri yoxdur."ġat"//"ġato"//"ġatı"nın "Quru Çöl","Susuz çöl" anlamı ,onun ilkin və birinci dərəcəli anlamı deyil ,bəlki də 5-ci,6-cı ya N- dərəcəli anlamı sayıla bilər. Türk etnonimləri və etnos adları hər zaman ,adın əldə etdiyi ilkin və birinci dərəcəli anlamı əsasında seçilib və qoyulubdur.Bu etnonimin adı və onun daĢıdığı anlam və etimologiyası haqda da tam əminliklə deyə bilərik ki "ġato"//"ġatı"//"ġadı" Türkləri ,öz etnos adlarını ,"ġato" sözünün "Çöl","Quru çöl","Qum çölü" anlamları üzərində və ya bu məna çalarları əsasında seçilməyib və qoyulmayıbdır və dəlil də budur ki bir söz ya adın ilkin anlamı ilə sonrakı əldə etdiyi anlam və məna çaları ,ola bilsin ki yüzlər əsr və qənirə və hətta minilliklər arası olsun.Hər söz ya ad ,bütün məna çalarlarını vasitəsiz ,bir anda və həmzəman qazanmayır və eyni zamanda yaradıb bruzə vermir ,bəlki zaman sürəsində ,müxtəlif səbəblər , olaylar , Ģəraitlər ,anlam iliĢgiləri üzündən ,digər məna çalarlarını əldə edir. ġat//ġato// ġadı//Sat// Sato// Sadı adlar və sözlər də müxtəlif məna çalarlarını zaman keçdikcə qazanıb əldə edibdir.Türk etnonimlər və etnotoponimlərinin hər birisinin özünə özəl tarixi nədənləri və qaynaqları və bir tarixi özəyi vardı.Bizim bu məqalədə buraya qədər , ancaq "ġato" və ya "ġatır" adlı bir etnonimin tarixdə hansı çağlarda cövlan etdiyi sürələrini ,tarixçilər və tədqiqatçılar Çin qaynaqları və salnamələri vasitəsilə aĢkara çıxardıblar və tarix elmi baxımından belə bir etnonimin və etnotoponimlərin olduğundan xəbər veriblər.Burada yaddan çıxan və unudulmuĢ məsələ,yəni tarixçilər, arxeologistlər,coğrafiya və toponimist alimlər və tədqiqatçıların gözündən qaçırılan və haqqında heç bir söz açılmayan önəmli konu, qədim tarixin dərinliklərinə gedib bu etnonim ya etnotoponimlərin etimologiyası və daĢıdığı anlamlarının özəyi,mənĢəyi və kök araĢtırması ,açıklanması və nədənlərini üzə çıxartmak və aĢkar etməsidir.Bu qədim Türk etnonimin və etnotoponimilərin etimologiyasının kök araĢtırması və açıklamağı da ,tıbkı geçənlərdəki məqalələrimiz kimi ,bizim bu məqalənin üzərinə və öhdəsinə düĢür. Düzdür ki bu məqalədə adları getmiĢ bəzi tarixçi və tədqiqarçılar "ġatır" sözü ilə ilgili bir sıra anlamları veriblər (qaçıĢla məĢğul olan adam , ata qaçaraq hoppanıb minən, xsüsi hərbi hazırlıq görmüĢ adam ,at üstü ox atan,at kimi çox sür`ətlə birnəfəsə qaçan, yarıĢlar qalibi, cangüdən, köçəri,çadırcı,məzhəkəçi, dövlət və hökümət səviyyəsində yüksək rütbəli titullardan olan birisi(ġad//ġat) ,iri arabalar, çörək biĢirən, çevik, Ģən adam ,qum çölü insanları,çöl-biaban,səhra ,quru-susuz çöl və s.),amma deməliyik ki bu müxtəlif və bir-birindən fərqli anlamlar, bu etnonim ya etnotoponimin ilkin və birinci dərəcəli anlamları deyil və bəlki də 3-cü,4-cü və "n" dərəcəli anlamları sayıla bilər.Biz keçmiĢ toponimik məqalələrimizdə dəfələrlə vurğuladığımız kimi ,yenə də burada qeyd etməliyik ki ümumiyyətlə Turan və Türk ərazilərində ,özəlliklə də qədim Türk və pro-türklərin yurdu-məskəni sayılan həqiqi Azərbaycan ərazilərində (Güneyli-Quzeyli,Gürcüstan, indiki Ermənistan və Ģərqi Anadolu,Suriyanın və Ġrakın Ģimalı və Qafqazı özündə ehtiva edərək),toponimlər öz kök və mənĢəyini ilk olaraq ,qədim Türk mifologiyasından alıb və zaman sürəsində müxtəlif gəliĢmələr,tarixi hadisələr və olaylar əsərində,ikinci,üçüncü, dördüncü və "n" dərəcəli müxtəlif anlamları da əldə edib və çox vaxtlar görünür ki sonrakı əldə edilmiĢ anlamlar,əsl və ilkin anlamı öz kölgələri altına alıb və ilkin əsil anlamı unutdurub və öz həqiqi etimologiya məcrasından çıxardıb–uzaqlaĢdırıb və ona baĢqa etimologi yönlər və səmtlər veriblər.Bütün bu söz konusu olan toponimlər və etnotoponimlərin adında və ad tərkibində,"ġato" (tarixi mənbələrin əsasında) adlı etnonimə tuĢ gəlirik və bu adların özəyini təĢkil etməsi, aĢkara görünür.Bu məqalədə adı gedən bütün bu oykonim toponimlər , etnotoponimlər və etnonimlərin özəyini təĢkil edən "ġato"//"Sato" sözünün həqiqi və tarixi etimologiyasını açıklamaq üçün bəĢər tarixinin ,özəlliklə də qədim Türk ,və o sıradan Azərbaycan mifik və mifologiya tarixi okyanının dərinlikilərinə dalmaq gərəkir.YaxĢı bilirik ki dünya mədəniyyətinin yaranmasında ,inkiĢafında onurlu və fəxr edici yeri tutan Azərbaycan xalqının soy kökü ,etnogeni, çox mürəkkəb tarixi proses keçiribdir.Bir araĢdırıcı ,"ġato" soykökü məsələsini aydınlaĢdırmaq üçün,istər-istəməz arxeoloji ,toponimiya ,dilçilik,etnologiya ,tarix və bəzi baĢqa elmlərə sığınıb söykənməlidir. Bu konuda da ,qabaqkı məqalələrimizdə olduğu kimi ,Türk və Azərbaycanın uzaq keçmiĢinə boylanıb baxmaq gərəkir. Bütün toponimiya adları araĢdırıcıları və Tarixçilərin səthi , zahiri lüğət görünüĢü əsasında yorumlarına rəğmən ,yenə də bir daha qeyd etməliyik ki ümumiyyətlə Azərbaycan xalqının toponimiyası, zaman və tarixin süzgəçindən geçirilmiĢ mifik görüĢlər və inamların əsasında yaranmıĢdır.Bizə görə "ġato" söz-adı mifoloji görüĢlər və təfəkkürlərlə bağlı əski mürəkkəb Türk sözüdür və "ġa.to"// "Sa.to" haqqında ən güclü versiyalardan birisi bu ki ,bu söz ya ad, iki qədim Türk sözü olan "ġa" və "Tu" sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ mifik sözdür. Rus Torkoloq alimi V.V.Radlov yazır:"ġa" və onun baĢqa

fonetik variantları olan "Ça","Sa" sözləri də,bir çox Türk dillərində "yay"və"kaman" anlamındadır.Onun"Ya"variantı da vardır. 34 Müxtəlif Türk dillərində "Ç" ,"Y" , "S"səslərinin bir-birilə əvəzlənməsi səciyyəvi haldır.35 Azərbaycanlı mifoloq alim Mirəli Seyidov qeyd edir ki "bir çox

Türkdilli xalqların, o sıradan Azərilərin soy kökündə duran qəbilə birləĢmələrində, "Yay"//"Ya"// "Sa" // "Ça"`ya inanırmıĢlar. "Yay"//"Sa"//"Ça"//"Ya" , müstəqilliyin bəlgəsi sayılırmıĢ. 36 "Yay"//"Sa"//"Ça"//"Ya"-nın müstəqillik , quvvət , güc mənasının mifologi inamla əlaqəsini göz qarĢısına gətirərək ,qəbilə birləĢmələri silsilələri , xalq "Yay"//"Sa"//"Ça" –nı özlərinə ad qəbul etmiĢdir. Aparılan araĢdırma aydınlaĢdırır ki ,"Yay" // "Ya"//"Sa"//"Ça" inamı , dövlət quruluĢunda bir sıra anlamların bəlgəsi və rəmzi olmuĢdur. Ġnamla və dövlət quruluĢu ilə bağlı olaraq ,Azərbaycan xalqının soy kökündə iĢtirak edən qəbilə birləĢmələri ,"Saq" (əslində Saoq və "o" saiti düĢərək sa + q = Saq),"Qas.oq","Saq.ay","Ya.qut" adlarını özlərinə qoymuĢlar və belə misalların sayını artırmaq mümkündür. Mirəli Seyidova görə "Oğuz Türklərinin inamında GünəĢ sonsuzluqdur,əl çatmazdır və ondan aĢağıda Oğuz durur.Bir sıra Türkdilli xalqlarda ,göy Tanrısına "Üç Qorbustan" deyilir.Göy Tanrısının Qorbustan adlanması təsadüfi deyildir və anlamı "GünəĢin çıxdığı yeri (danı) ,odu (burada GünəĢ göz qarĢısına gətirilir) izləyən" deməkdir. Oğuz da Qorbustan kimi günəĢlə bağlıdır.Belə bir mifik görüĢə görə də o qorbustan odu (GünəĢi) izləyir .Oğuz isə ya danın özü ,ya da onun sökülməsini xəbər verəndir.Bu hesabla qorbustan , Oğuz , günəĢlə ,iĢıqla,Ģua ilə bağlıdır.GünəĢ Ģuası gözdə,suda, ĢüĢədə, aynada "Xaç"və"Artar" kimi əks olunur. Əski Oğuz Türkləri və bir çox Türkdilli qəbilə birləĢmələri bu təbii hadisəni müĢahidə etmiĢ,onu özlərinin "GünəĢ" , sonralar isə "Tək Tanrılıq","Sonsuzluq" inamları ilə bağlamıĢlar. Deməli Artar-Xaç xristiyanlıqdan qabaq ,mifik təfəkkürdə olmuĢdur və günəĢin ,odun bəlgəsidir. Artarın-Xaçın müqəddəsləĢməsində baĢqa bir səbəb də var. əski insan iki ağacı bir- birinə artar Ģəklində sürtərək od alırmıĢ. Beləliklə də Artar-Xaç odun bəlgəsinə çevirilmiĢdir.Əski insan odu müqəddəs saydığından onu yaradan artarı ,ağacı ,xaçı da müqəddəsləĢdirmiĢdir.Xaç fələkin çərxi anlayıĢı,yaĢarılıq,əbədilik anlayıĢları ilə birləĢdikdən sonra (GünəĢ yaĢarıdır, od da onun bəlgəsidir) artarın hər ucuna çərxi dövranın hərəkətinin istiqamətini bildirmək üçün xət artırılmaqla ona yaĢarılıq sifəti də verilmiĢdir.Bir sıra Türk dillərinin ləhcə-deyimlərində bu xaç ya artara "Kokulduruq" deyirlər.(Odun və əbədiliyin,dövranın çərxinin yaĢarılığını bildirən Ģəkli "Atar" adlanmıĢdır). Azərbaycanda ,eləcə də Türk xalqlarının yaĢadıqları bir çox yerlərdə kokulduruq ya xaçın qabartmasına çay kənarında ,bulaq baĢında , su saxlanılan qabların üzərində tuĢ olmaq olur.Azərbaycanın bir çox qəbristanlarında qəbir daĢlarında xaç,artar və çərx-i fələyi , çərxin fırlanmağını göstərən Ģəkil həkk olunmuĢdur. Bununla əski Azərbaycanlı çərxin dövranının yaĢarı ,əbədi olduğunu bildirmiĢdir. Çərx-i dövranın yanında artarın-xaçın (artar günəĢin Ģuası deməkdir, günəĢ isə əbədi-yaĢarıdır) çəkilməsi ilə dövranın ,həyatın əbədiliyinə, yaĢarılığına iĢarə etməklə bərabər artarın ,odun (günəĢin) ölünü pis ruhlardan qoruduğunu da bildirmiĢdir. Bir çox soylar bu inamla bağlı olaraq qəbir üstü abidələrdə qabartdıqları atarda ,dünya ağacının bəlgələrini müxtəlif Ģəkildə verirlər. Deməli ondan (GünəĢdən) gələn və ona qayıdan (əks olunan) Ģua ,iĢıq sonsuzluğu təmsil edir, sonsuzluğun bəlgəsidir.GünəĢə qayıdan Ģua ya ox ,xaç(artar ya fələkin çarxı) anlayıĢının ortasında durur. Ortadakı Ģua (bunu ox Ģəkilində təsəvvür etmiĢlər) irəliyə,sonsuzluğa gedir.Kənara yayılmıĢ oxlar isə çevrəni ,yanları bürüyür.GünəĢə qayıdan Ģua ya ox ortadadır və o hər nəyə qadirdir. Hər Ģeyə qadir,hər nəyi yaradan sonsuzluq təklifidir. Sonsuzluğa gedən yuxarı gedir,GünəĢin Ģuasının yana-sağa ,sola-sağa yayılan Ģuaları çevrəni tutur.Bu mifik təfəkkürə görə də ,xaqan -Oğuz xaqan GünəĢin günortada zirvədə , kamilən dik durduğu yerdə qızıl çadırda oturur,xaqanın günəĢin insanlaĢmıĢ qadınından doğulanları günçıxanda ,dünya ağacının ,suyun baĢlanğıcının insanlaĢmıĢ xanımından doğulanları isə gün batanda yaĢayırlar. Oğuz xaqan tərəfindən evladlarının belə yerləĢdirilməsi təsadüfi deyil idi.Torpağı belə bölmək ,ayrı-ayrı səmtlərdə yurd salmaq mifik inamla bağlıdır. Qədim Türk mifik görüĢə görə,günəĢlə bağlı olanlar daha üstündürlər və buna görə də onlar gün çıxanda yerləĢirlər.Belə bir inama görədir ki Oğuz qağanı,günəĢin insanlaĢmıĢ xanımından doğulmuĢ oğlu "Günxan" əvəz edir.Orta oxun–GünəĢ Ģuasının GünəĢə-sonsuzluğa doğru getməsi inamı,Oğuz Türklərində təklik görüĢünün yaranmasının baĢlanğıcını qoyur.Deməli Türkdilli xalqlarda ,o sıradan Oğuz Türklərində sonsuzluq,tək tanrılıq görüĢü ,onun mifologiyasının içində yaranmıĢ və onunla birgə yaĢamıĢdır.Xaqanın ortada – Günortacda qızıl çadırda oturması həmdə GünəĢlə olan soy yaxınlığına iĢarə edir. Deməli xaqan GünəĢin bəlgəsi qızıl çadırda oturarkən bununla bildirirmiĢ ki ,ona hakimiyyəti hər nəyə qadir olan GünəĢ vermiĢ və onu GünəĢ qoruyur.BaĢ Tanrı göyün doqquzuncu qatında oturan "Ulgen"in də, qızıl sarayı varmıĢ. Dədə Qorqut boylarında "Altun baĢlı ban ev"lərdən tez-tez söz gedir.Bu AltunbaĢlı evlər vaxtilə yarı mifik Oğuzun,onun oğlu "Günxan"ın oturduğu evlərə iĢarədir.Türkdilli xalqların və Oğuz Türklərinin dövlətlərində dövlət mənsəbləri və torpağın eninə,uzununa yayılması mifoloji inamlarla bağlı olmuĢdur.Dövlət quruluĢunun uzununa ,eninə uzanması bir tərəfdən üçlük anlayıĢı ilə , yəni Ģuanın yuxarı ucalması (göyə və Ģimala)və yan tərəflərə (Ģərqə-qərbə) yayılması ilə bağlıdır və Türkdilli xalqların və o sıradan Oğuz türklərin uzununa,eninə dövlət ərazisinin böyüməsi anlayıĢı və ideyası ilə bağlıdır. Bu deyilənlərdən belə çıxır ki Türkdilli xalqlar,eləcə də Oğuz Türkləri ,göyə yüksəkliyə qalxmağı (günəĢdən düz enən və qalxan Ģua) ,geniĢliyə -eninə ,uzununa boy atmağı ,yayılmağı mifik baxımından əsaslandırmıĢlar.Bu mifik görüĢ oğuz Türklərin, Hun Türklərin və baĢqa Türklərin ailə və dövlət mənsəb sistemində baĢlıca rol oynamıĢdır.Bu görüĢə görə Oğuz (sonralar Günxan) ortada oturur və belə bir inam varmıĢ ki xaqanlığı günəĢ verirmiĢ.Xaqanın günortacda ,günün dik durduğu yerdə yurd salması və onun sonsuzluqla ,günəĢlə ,və yanlara yayılması mifik görüĢlə bağı olsa da ,burada dövlətin mənafeyi,dövlətin təhlikəsizliyi məsələsi də göz qarĢısına gətirilmiĢdir. Deyildiyi kimi göyə yüksələn ,günəĢə doğru gedən ox (Ģuanın əks olunub geri qayıtması) anlayıĢı sonsuzluğa, təkliyə doğru yönəlirdi.Elə buna görə də günəĢə yönəlmiĢ ,onaqayıdan Ģua – ox ,müqəddəs sayılırmıĢ və Qamlar oyunu ,ayini erkən çağlarda ox`la keçirirmiĢlər.Bu ox günəĢdən gələn və əks olunan dikinə Ģuanın bəlgəsi imiĢ. Oxùn (Yay`ın) müqəddəsliyinə inam Türk dilli xalqların ,o sıradan Azərbaycan xalqının soy kökündə duranların mifologiyasında baĢlıca inam idi.Qamlar-ġamanlar yüz illiklər boyu ox-yay ilə oyun-ayin keçirmiĢlər. Qamların ox ilə oyun keçirməsi ,oxun(yayın) mifik təfəkkürdəki mövqeyi ilə bağlıdır. L.P.Putanov əski qam-Ģaman oyunlarından bəhs edərkən yazır ki onlar davul əvəzinə yay-ox`la oyun keçirmiĢlər.GünəĢlə bağlılıq sonsuzluqla bağlılıqdır , çünki GünəĢ sonsuzluqdadır.Hər nəyi və insanı yaradan günəĢlə bağlılıq ,istər-istəməz sonsuzluğu yada salırmıĢ və beləliklə də insanın günəĢlə -sonsuzluqla kök – genetik yaxınlığı düĢüncəsi qabarıq üzə çıxırdı.Ġnsan özünü Tanrı ilə bir qatda qoyurdu. Bu təfəkkür ,çağının qabaqcıl görüĢü idi.Qamlar insanların düĢmənini – pis ruhları ox`la qovar,məhv edərmiĢlər. Ox – Yay`la ayin keçirmənin və onun pisi qovmasının baĢlıca səbəbi o idi ki ox ,günəĢin ,onun Ģuasının , Yay isə göyün (göy qübbəsinin) bəlgəsi imiĢ.Yay-oxùn ilahi quvvələr ilə mifik təfəkkürlə bağlılığını göstərən baĢqa bir əski ayini –oyunu yad edək. L.P.Putanovùn araĢdırmasına görə qam- Ģamanlar oyunu ,eləcə də cadugərlər cadu mərasimlərini Yay-ox`la keçirmiĢlər. Çığatay-əski özbək cadugərləri də Yay-ox ilə cadu edərmiĢlər və güya qabaqcadan olacaq hadisəni xəbər verdiklərindən onlara "Yayıcı" deyirmiĢlər. Yay-ox`la və bunlarla bağlı görüĢlərin ,anlayıĢların bir sırası dövlətlə əlaqələndirilirmiĢ. Bu yalnız silah olduğuna görə belə düĢünülürmüĢ və eləcə də mifik təfəkkürlə bağlı imiĢ. Göydən gələn və əks olunub oraya qayıdan Ģua-ox quvvət gətirir,xaqanlıq verir.Axı o günəĢdir,Ģuadır. Buna görə də ox-yay hakimiyyətlə bağlanılır. Əski mifik görüĢlərlə zəngin (Uyğurustanda yazıya alınan)"Oğuznamə"dəki ağsaqqal,ağsaçlıyetkin qoca "Uluğ Turuk"un gördüyü yuxuda deyilir ki o, bir qızıl yay və üç gümüĢ ox gördü. Bu qızıl yay günçıxandan günbatana qədər çatırdı. Bu üç gümüĢ ox Ģimal tərəfə yönəlmiĢdi. Uluğ Turuk gördüklərini Oğuz qağana bildirdi . Sonra Oğuz qağan oğlanlarını ova göndərdi. Onlardan üç qardaĢ qızıl yay ,üç kiçik qardaĢ gümüĢ ox tapdılar və bu hadisədən sonra "Oğuz" xaqanlığını ,oğlanları arasında böldü. Uluq Turkun yuxuda gördüyü qızıl yay gündoğandan ta günbatana qədərdir. Bu qızıl yay yuxarıda söylədiyimiz günəĢə uzanan (qorbustanla) yanlara doğru yayılan Ģua ilə bağlıdır. GünəĢi izləyən "Oğuz" yanlara yayılan Ģualar göyün qübbəsi altındadır.Təbii ki qübbənin bir dayağı gündoğanda (gün çıxdığı yerdə) , o birisi isə günbatandadır(günün batdığı yerdə). Görünür ki yay günəĢlə əlaqəlidir.Belə bir qübbənin baĢı ,zirvəsi günəĢin dikdə durduğu yerdir(qorbustan oradır). Belə düĢünüldüyü halda yay gündoğandan günbatana qədərdir.Göyün qübbəsi və günəĢdən gələn Ģuanın(oxùn) təbii görünüĢü yay-ox`la uyğun gəldiyindən əski Türk qəbilələri, qəbilə birləĢmələri ,eləcə də oğuzlar yay-oxu mifikləĢdirmiĢlər.Bu mifik ləĢmənin bir səbəbidir.Yay-oxùn silah olması və mifik aləmlə ,görüĢlə ,ilahi quvvələrlə bağlılığı ,onu dövlət rəmzi də etmiĢdir. Əski Türkdilli xalqlarında,qəbilə birləĢmələrində belə bir inam varmıĢ ki Yay müstəqil dövlətin ,Ox isə vasallığın (güclü dövlətdən asılı dövlət) bəlgəsidir.Belə bir görüĢ həmin silahın Tanrı ilə,GünəĢlə bağlılığın- dan gəlir. Əbulğazi Xivəlinin yazıya aldığı rivayətdə açıqca deyilir : "Sizin(Oğuzun oğlanları) tapdığınız yay və oxlar insanlar tərəfindən düzəlməmiĢdir.Tanrı tərəfindən göndərilibdir". Yay-oxun Tanrı tərəfindən göndərilməsi inamının mifoloji səbəbləri vardır.Ox-Ģua günəĢdən gəlir.GünəĢ quvvət-həyat quvvəsi,ruh və hakimiyyət verir.Ox (Ģua) günəĢdən ,göydən gəlirsə ,göy qübbəsi ilə bağlıdırsa, deməli,onlar müqəddəsdirlər.Oxùn günəĢdən ,göydən gəldiyi inamı ikinci bir inamı yaratmıĢdır.Əski in san inanmıĢdır ki ox insanı pis ruhdan qoruyur. Çünki günəĢ Ģərri qovur,ox –Ģua da günəĢlə bağlı olduğundan ,bu mifik səciyyə ona da verilmiĢdir. Türk xalqlarından olan ġorlar,Yaqutlar,Qızıllar ,yeni doğulmuĢ körpəni pis ruhlardan qorumaq üçün ,baĢının üstünə ox-yay asarmıĢlar. Xakaslar , Qaçınlar ,parçadan "Umay Ana" tikər və yanına ox-yay qoyarmıĢlar. L.P.Putanovùn yazdığına görə ox-yay uĢaqları qoruyan "Umay" ilahəsinə ayid imiĢ. Sayan-Altaylarda ox-yay qadın ilahəsinə bağlıdır. Ox-Yay`ın Umay`la birgə düĢünülməsi mifoloji görüĢlərlə səsləĢir. AraĢdırmalar aydınlaĢdırır ki Umay ilahə GünəĢlə sıxı bağlı olduğundan,Ox-Yay`la birgə düĢünülmüĢdür.Umay günəĢlə bağlıdır. Buna görə də o ,uĢaqları ox-yay`la (ox-günəĢ Ģuası,yay –göy qübbəsi) qoruyur.Belə anlamlı ilahə günəĢin,Tanrının yay-oxunun,yəni göy qübbəsi və günəĢ Ģuasının –oxunun vasitəsilə pisi qovarmıĢ. Ġnsan özünün məiĢətində böyük rol oynayan ox-yayı günəĢin yay-oxu (göy qübbəsi,günəĢ Ģuası),bəlgəsi saymıĢ, onu sonsuzluqla,təkliklə birgə düĢünmüĢ və ox-yayı eləcə də dövlətin,hakimiyyətin (onu günəĢ verir) insanların qoruyucusu kimi qəbul etmiĢdir.Yay-ox Umay`ın Tanrının silahı olduğundan onunla oyun keçirmək mifik baxımından qanunidir.Deyilənlərdən aydınlaĢır ki,Ox–Yay Tanrı ilə,göy ilə, günəĢlə bağlıdır.Mifik inama görə,yaradıcı günəĢin dikinə gələn və qayıdan Ģuası sonsuzluğa,təkliyə doğru yönəlmiĢ,beləliklə Azərbaycanlıların ulu babaları sonsuzluq,təklik anlayıĢını yaratmıĢdır ". 37 Bu məlumatın əsasında biz də belə bir nəticəyə çatırıq ki "ġa.to" qəbilə və tayfası ,bu ad ilə bildirmək istəmiĢlər ki ,onlar bağımsız və müstəqil olan bir dövlət ya etnosdular , çünki "Sa"//"ġa"//"Ça"// "Ya" //"Yay" bağımsızlıq,müstəqilliyin bəlgəsidir. Bu hesablar ilə qədim müxtəlif mənbələr və qaynaqlarında qeyd olunan "ġa.to" //"Sa.to" etnos adı,qədim Türk mifologiya inamları ilə,dövlət quruluĢu ilə bağlı yaranmıĢ Türk sözüdür. Bu sadalanan sözlərin və etnos adının eranın ilkin çağlarında və eradan çox qabaqlar Türk dilində iĢlənməsi onu göstərir ki bizim bu ərazilərdə,Türkdilli Azərbaycanlılar,eradan çox qabaq minilliklərdə isə,Qafqaz və Zaqafqaziya regiyonunda yəni indiki Ermənistan,Gürcüstan,Dağıstan,Xəzərin Ģimal sahilləri ərazisi və hətta Ukrayna,indiki Azərbaycan (Quzeyli-Güneyli),Ģərqi Anadolu , Ġrak və suriya Ģimalında yaĢamıĢlar və öz yaĢadıqları əraziyə , tayfalarına,dağlarına,çaylarına öz dillərində,öz mifik təfəkkürləri ,inamları və görüĢləri ilə bağlı ad qoymuĢlar.Bizə görə "ġa.to" adının yaranması və təĢəkkülü ,qədim Azərbaycan Türksoylu və Türkdilli xalqının ilkin ibtidai təfəkkürü,dünya görüĢü və mifologiyası ilə bağlıdır. "ġa.tu" və yaxud "ġa.to" mürəkkəb sözünün ikinci tərkib hissəsi "Tu"//"To" sözüdür. "Tu" //"To" ,bir çox Türk dillərində "Dağ" deməkdir. 38 Dağ Türk mifologiyasında çox önəmli bir yer tutub və qədim türk xalqlarının əsas inam və inanclarından birisi kimi sayılırmıĢ və ona tapınırmıĢlar. Mirəli Seyyidov yazır:" Türk xalqının inancına görə,dağ yəni təmiz,ilkin,əsas baĢlanğıc sayılırmıĢ və buna görə bir sıra qəbilələr,qəbilə birləĢmələri,xalqlar,onu əcdad qəbul edirmiĢlər.Türk dilli xalqların çoxusu,o sıradan Altaylar inanırmıĢlar ki böyük igidinlərin,eləcə də xalqın keĢigində duran yenilməz "Maaday qara"nı dağ ruhu yaratmıĢdır". "Türk dilli xalqlar ara-sıra açıqdan-açığa ,dağı (ucalığı) özlərinin ulu babaları saymıĢlar . Dağà inam barədə bunu da deməliyik ki bu xalqların çoxu Bodin-inli ,Altay ,Saqçaq,Ağqaya,AlaĢ və bir çox dağlara tapınırmıĢlar.Demək olar ki Türk dilli xalqların əksəriyyəti tapındıqları dağları,ulu ana,ulu ata hesab edirmiĢlər". 39 Mirəli Seyidov N.A.Baskakovdan sitat gətirərək yazır ki hətta bir sırası dağı ,Ata ,Ada ,Qaan, Ataxan adlandırmıĢlar. 40 Azərbaycan xalqının soy kökündə iĢtirak edən bir sıra qəbilələrin və tayfaların adları ,onların mifologiya ,inamları və fəlsəfi görüĢləri ilə sıx bağlıdır. Belə qəbilə və tayfa adlarının etimologiya təhlili və analizi , qəbilənin və onun tərkibindəki xalqın ibtidai ,ilkin mifologiya və fəlsəfi inam və dünya görüĢlərini bizə açıklamaqdadır. Bizə görə tarixdə adı və sözü gedən "ġa.to" etnonimi, əslində qədim Türk etnonimi sayılan "Sak"//"Saka"larla bir kökdəndir və qohum tayfa sayılır. Yəni "ġa.to"//"Sa.to"lar ,Sak türklərinin bir qolu və önəmli hissəsi sayılır. "ġa.to" //"Sa.to"nun birinci hissəsi "ġa"//"Sa" ,Türk dilli xalqlarda "Yay"(= kaman) deməkdir. Çinlilər isə Saq//Sak//Saka Türklərinə "SE" deyirmiĢlər.Mirəli Seyidov "Azərbaycan xalqının soy kökünü düĢünərkən" adlı əsərinin 239-cu səhifəsinin ətək yazısında "So" Türk qəbiləsi haqda qeyd edir ki "So","Se"nin fonetik variantıdır və Çinlilər "Saq"//"Sak"lara "Se" deyirmiĢlər. 41 Bizə görə "ġa.to"//"Sa.to"lar ulu və yüksək soy və el olduqları üçün və eyni halda suveren,müstəqil qəbilə,qəbilə birləĢməsi və yaxud dövlət olduqları üçün özlərini yüksək suveren"Yay El" adlandırmıĢlar. Türk xalqlarında "Yay" suverenliyin ,bağımsızlığın bəlgəsi sayıldığına görə "ġa.to"//"Sa.to" adın anlamı da belə bir görüĢlə əlaqədar yaranmıĢdır. "ġa.to"//"Sa.to" etnonimin adı da "ġa"//"Sa" və "To" anlamları əsasında ,böyük ehtimal ilə ["Dağ ruhu ya Tanrısına tapan "ġa"//"Sa"//"So"//"Si"//"Su" Türkləri] deməkdir.Türklərdə dağ və günəĢə inam güclü imiĢ. Mirəli Seyidov ,L.P.Putanov`dan sitat gətirərək yazır :"Türk dilli xalqlarda hətta belə bir inam var imiĢ ki dağ göydən yəni baĢ Tanrı Ulgenìn yanından gəlmiĢdir". 42 Türk xalqlarında dağa su qaynağı kimi baxılmıĢdır. Ola bilsin ki həmən dağların ərimiĢ qarlarından və dağdan çıxan su gözələri və çeĢmə bulaq sularını göz önünə alaraq ,belə bir sonuca və inama çatmıĢ olsunlar və ola bilsin ki bunun üçün də qədim Türklər su`ya dağ adı vermiĢ və su`yu,axar çaylara və nehirlərə "Tu" da deyirmiĢlər. (Ġngilis və yaxud Ġngiltərə dilində iĢlənən "Tea" ,oxunuĢu "Ti" (= çay) sözü də elə həmən bu qədim Türk sözü olan "Tu"dan alınmadır). Dağ (daĢ) od verir,insana çətin anlarda yardım edir.Bununla Türk xalqlarında dağ ruhu,dağ Tanrısı varmıĢ və onun izləri son vaxtlara qədər yaĢamıĢdır. Türk xalqları tapındıqları dağlara ölkənin ,yurdun – vətəninin qoruyucusu kimi də baxmıĢlar. Elə bunun üçündür ki Mirəli Seyidovùn dediyinə görə ,əski Türk xalqları dinclik – sülh müqavilələrini dağın təpəsi və zirvəsində bağlarmıĢlar. 43 Qədim Türk qəbilə birləĢmələri silsiləsində, hər bir soyun ,qəbilənin dağ ruhu ,dağ tanrısı varmıĢ və bu inam son zamanlara qədər bir çox Türk xalqlarında yaĢamıĢdır.Dağ ,daĢ ,Türk dilli xalqlarda əsas baĢlanğıc və insanların babaları- əcdadıdır və kutsaldır.Biz buraya qədər "ġa.to"//"Sa.to" Türk etnoniminin ,qədim etnologi tarixini və etimologiyasını açıklamağa çalıĢmıĢıq.Ġndi isə çalıĢırıq ki onun yaranmasının mifoloji nədənlərini və köklərini,bəĢər Tarixindən öncə ,ən ilkin çağlarda arayıb axtaraq.Biz keçmiĢ toponimik məqalələrimiz -də qeyd etdiyimiz və vurğuladığımız kimi,yenə də xatırladırıq ki Türk //Turan tarixində və ərazisində yaranan toponim , etnonim və etnotoponimlərin adları,qədim Türk xalqların (və o sıradan qədim Azərbaycan) mifologiyasından qaynaqlanıbdır və bunların hamısının kökü və özəyi qədim Türk //Turan və Azərbaycan mifologiyasında yatıb və bütün bəĢəriyyətin mədəniyyəti ,uyqarlığı ,mənəvi varlığını yaradan və tarix sürəsində onu qidalandıran,çiçəkləndirən,məhz həmən Türk-Turan mifologiyasıdır.Türk-Turan mifologiyasının zəngin mənəvi xəzinəsindən yararlanan və onun süfrəsindən qidalanan adlı-sanlı indiki Çin,Hind,Misir,Yunan,Roma kimi nəhəng sayılan uygarlıqların və mədəniyyətlərin,mədəniyyət və uygarlıq meydanında cövlan edib at çapdırmaları da,məhz bu səbəbdəndir. Azərbaycan Türk mədəniyyəti və uygarlığı da həmən Türk-Turan ağacının bir dalı olaraq ,öz yerində və nöbəsində ,dünya bəĢəriyyət uygarlığı və mədəniyyəti tarixində və baĢqa xalqların mədəniyyəti və mənəvi varlığının qazanmasında və onun inkiĢafında ,çox böyük və danılmaz rolu olubdur. Çox təəsüflər olsun ki bu dünya mədəniyyəti və icması bu həqiqətə göz yumub və ona iqrar etmək istəmir.Ata- Babalar demiĢkən "Ġt yatar iyəsi kölgəsində,elə bilər ki öz kölgəsidir". Ġndi isə Çin,Japon ,Hind,Tibet,Ġslav, kelt, Ġskandinaviya,ġərqi -Qərbi və Mərkəzi Avropa,ġimali-Cənubi və Laten Amerika ,Pers ,Misir, Yunan ,Roma ,Ərəb,Yəhud (Ġbri),Mezopotamiya Assur və Babil mədəniyyətləri də eyni fikirdə və hissiyyatdadır. Onlar hələ elə inanırlar ki mədəniyyətlərinin ilk əsas təməl,özəyi özünününkilərdir və bu həqiqəti bilməyirlər ki uygarlıqlarının əsas kökü və özəyi ,qədim Türk-Turan və xsusən də qədim Azərbaycan uygarlıq və mədəniyyətində və özəlliklə də mifologiyasındadır və Türk xalqlarına və əsasən Azərbaycana borcludular.Azərbaycan qədim Türk-Turan dünyasının yəni ġərqi Asya,Orta Asya (= Türkistan) ,Sibir Türksoylu və Türkdilli köç edən ilkin bəĢər icmaları,tayfaları, qəbilələri və qəbilə birləĢmələrinin terminalı,toplanma yeri və eyni halda ordan da dünyanın baĢqa digər qitələrinə və ərazilərinə köçmək üçün köç və yayılma mərkəzi olubdur.Çox çətin və nadir bir Türksoylu və Türk dilli etnos ya qəbilə birləĢməsi tapılsın ki Azərbaycan terminalı və teretoriyasına geçməsin və bu ərazidə oturaq etməsin,və özündən bu soydaĢ diyarında bir iz qoymasın və buraxmasın.Bizə bu həqiqəti faĢ edən faktorlardan birisi,qədim Azərbaycan ərazisində mövcud olan toponimlər,hidronimlər,oronimlər,oykonimlər və etnotoponimlərin adlarıdır.Qədim Azərbaycan ərazisi,köç edən Türk soylu etnoslar və xalqlarının köç zamanı,onların düĢərgə yeri olmuĢ və bu ərazidə də öz təəsüratını müxtəlif sahələrdə,o sıradan mənəvi və mədəni,din,inanc və mifik baxımından da bağıĢlamıĢdır.Ġndiki dövrdə dünya tarixĢünaslıq elmi,Türk xalqlarının tarixini kökdən qoparmaq və Türkün 10/000 illər boyu yaĢadığı ərazini Hind-Avropa uygarlığı və mədəniyyətinin beĢiyi saymaq xəstəliyinə bulaĢıb yolxulanıbdur. Onların dediyindən belə çıxır ki Turan`da ya Türkistanda (Qərbi – ġərqi),Altaylarda,Sibir ərazisində,Azərbaycanda,Anadolu (indiki Türkiyə),Ġran, Hind və Aria ərazisində yalnız onlar yaĢayıblar və heç bir Türkdilli və Türk soylu xalqdan xəbər yox imiĢ.Onların ən əsas xəstəliklərindən birisi də tarixən və əzəl gündən türkün torpağı olan Azərbaycan,Qafqaz regiyonu,Xəzər və Qaradəniz sahilləri, orta Asya ərazisini,qeyr-i Türk Hind-Avropa dilli xalqların yurdu və məskəni kimi saymaq və göstərmək və eyni halda Türkdilli və Türk soylu xalqların etnik soy mənsubiyyətini zorla da olmuĢ olsun,dəyiĢdirmək və onlara Hind-Avropa köklü pasport və metirka yazdırmaq və tanıtdırmadır.Onlar Türk xalqlarının və qəbilələri və qəbilə birləĢmə - lərinin söy kökünü bilərəkdən qarıĢdırıb mürəkkəb dolaĢıq duruma salaraq,onların soy və etnik kökü və mənsubiyyəti və kimliyini Ģüphə altına alıb,onları bir Hind-Avropa dilli xalq kimi e`lan edərək,dünya tarixĢunaslıq elmində olmasın qaranlıqların,Ģüphələrin və çaĢ- baĢlıqların yaranmasına səbəb olublar.Biz Tarixi tədqiqatımızda, araĢdırmalarımızda Tarixçıilərin yazdıqları əsərlərə çox diqqətlə,vas- vasılıqla və ehtiyatla yanaĢmalıyıq və yazılan tarixi əsərlərin yazarlarının mahiyyətinə,nə niyyət daĢıdığına,hansı məsləkə və ideyaya qulluq etməsinə və özəlliklə də hansı müəlliflərə və hansı mənbələrə və qaynaqlara istinad etdiyini və əsaslandığını və sənəd kimi göstərməyini nəzərə alıb diqqət etməliyik.Dünya Tarix elmi və TarixĢünaslığı,olmasın xəstə tarixçilərin törətdiyi tarixi xəstəliklərə bulaĢıbdır.Bunun üçün tadqiqat aparan zamanı,Tarixi qaynaqlarımızı seçməkdə çox diqqət etməliyik və bir də ki hər xarici,əcnəbi və qeyr-i Türk tanınmıĢ,ünlü və dünya Ģöhrətli tarixçinin hər dediyini aye-yi Quran hesab etməyək və onu mütləq düz və mötəbər sanmayaq.Biz çalıĢmalıyıq ki qaynaqlara tənqid və Ģüphə gözü ilə baxılsın və bu baxıĢı düzgün bacarmalıyıq.Bir çox qaynaqlar qərəz,acıq açma,milli və soy intiqamı ilə dolu hissiyyata bulaĢıb və yolxulanıbdır.Bu səbəblərdən yana,bizə görə Turan(Türkistan) və o sıradan Azərbaycan toponimiyası bir tarixçi və tarix tədqiqatçısı üçün ən həll edici və danılmaz fakt və sənəddir.Türk-Turan və o cümlədən Azərbaycan Toponimləri,etnotoponimləri,coğrafi yeradları və onların həqiqi və real onomastikasını düzgün Ģəkildə araĢdırmaq,düzgün ilkin formasını bərpa etmək və kök-mənĢəyi və etimologiyasını açıklamak,bu qədim Türk bölgəsinin bir çox tarixi sirrilərini açmaqda bizə yardımcı olacaq və eyni halda dünya tarixi və coğrafi tarixinin bir xeyli gizli qalmıĢ gizlərindən pərdə götürücəkdir.Misal üçün Azərbaycanın yalnız bir kiçik bölgəsi olan "Yardımlı" rayonunun toponimlərinin düzgün açıklanması,Azərbaycanın bir xeyli tarixi gizləri və əsrarını açıklamakda və onun toponimlərinin bətnində yatan mifologiyasında ,minilliklərlə yatmıĢ Türk miflərinin açıklamasında bizə yardımcıl ola bilər,və həmçinin Yardımlı miflər panteonunun,dünya xalqları mifologiyasında və mənəvi mədəniyyətində nə qədər önəmli və qidalandırıcı rol oynadığının da Ģahidi oluruq.Bizə görə təkcə Yardımlı rayonun toponimlərinin bətnində yatmıĢ Türk miflərinin mahiyyəti və kimliyini düzgün araĢdırıb üzə çıxartmaq, yellənmiĢ və ĢiĢirtilmiĢYunan-Roma kimi nəhəng miflər panteonunun qovluquna (ġar,Balon), iynə batırmaq kimi bir Ģeydir.Təkcə Yardımlı rayonun toponimlərinin bətnində yatmıĢ miflərin açıklanması,nəhəng sayılan Yunan ,Rum (Roma) kimi mifologiyaların panteonlarında yerləĢmiĢ miflərinin kök və mənĢəyinin haradan aldığını və haradan getməsinin və kök mənsubiyyətinin hara olduğunu açıq-aĢkara Ģahidi olarıq.Bizcə bütün qaranlıqlar birləĢsələr belə, bir xırdaca Ģamın iĢığını söndürə bilməzlər.Gec-tez haqq öz yerini bulacaqdır."ġato"//"Sato" ilə ilgili "ġatır"//"Satır" etnonimi haqqında biz bir baĢqa nəticə də əldə edə bilərik .Bizə görə bir güclü ehtimala görə "ġatır" (=Satır) etnonim adı əslində"ġato.ir"(=Sato.ir)olmalıdır və digər bir güclü ehtimala görə də ,"ġatır"//"Satır" ad və sözü "ġa"//"Sa"(=Yay,Kaman) və"Tır"(=Tir,ox, peykan) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ mürəkkəb söz olsun. Deməli buradan belə nəticə əldə olunur ki indiki Fars dilində iĢlənən "Tir"(= ox,peykan)sözü də qədim Türk etnonimi yəni ġatır`ın ikinci hissəsidir . Bu hesab ilə "ġa.tır"//"Sa.tır" ad və sözünün anlamı"Ox-Yay" olur və "ġatırlı"//"Satırlı" etnonim və etnotoponiminin ad etimologiyası və anlamı"Ox-Yay`lı","Ox.Yayı olan kimsə","cəngavər","döyüĢçü" olur. Bizə görə ox.yay,"ġa.tır"//"Sa.tır"ad-sözünün ikinci dərəcəli anlamıdır və "döyüĢçü","cəngavər","silahlı döyüĢçü" kimi anlamlar,ġa.tır// Sa.tır sözünün üçüncü ya dördüncü dərəcəli anlamları sayılır.Bizcə qədim Türklər (protürklər) ox və yayın adını (ġa.tır//Sa.tır),GünəĢin digər Türkcə adı olan ġat.ır//Sat.ır`dan götürüblər. Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi (Əbu Tahir 1329-1414) öz "Qamus əl-Mühit" adlı ("Əl-Ģatfə" ,(daha doğrusu "ġatova" الشاطفه , sözlüyünün səh. 787-də lüğətinin anlamını belə yazır :"Məqtəldən (Ģikargah,ovlaq) bir səmtə qayıb çavan oq və mızraq". 44 Qədim Türklər və ya onların bir qismi,GünəĢə"Satır"(daha doğrusu Saytır) deyirmiĢlər və GünəĢin özünü "Yay"(daha doğrusu dartılmıĢ yay) və onun Ģualarını da,ox(daha doğrusu yaydan çıxmıĢ və sıçramıĢ ox) kimi nəzərə alıb və təcəssüm edirdilər və bunun əsasında "Satır"// "ġatır" ad-sözünü iki hissəyə bölərək "Sa"//"ġa" (Say//ġay) hissəsini "yay" və "Kaman" anlamında iĢlədiblər və "Tır"(Tir) hissəsini "Ox" anlamında iĢlədiblər. "Satır" // "ġatır" sözü və yaxud adı qədim Türk mifik görüĢlər və fəlsəfəsilə bağlı əsil Türk sözüdür.Bu söz qədim türkcə sözü "Sa" (=yay,kaman) və"Tir"(=ox,peykan) sözlərindən yaranmıĢdır."Sa" bir çox Türk dillərində "Yay" və "Kaman" deməkdir."Sa"nın "Ya" və "Ça" kimi variantları vardır."Ox" ya "Tir"in də qədim Türklər arasında müxtəlif məna çalarları olub və onlardan birisi də "V.V.Radlov"un qeyd etdiyi kimi Qazaq ,Altay dilində və "Lebed" ləhcəsində "ailə" , "soy" ,"nəsil" ,"mənĢə" mənaları da vardır. Qədim Türklər "Satır"//"ġatır" adını bir etnos adı kimi öz tayfa və ya qəbilələri üçün seçməkdə,ola bilsin ki bu seçimin siyasi və dövlətlərinə ayid səbəbləri olmuĢ olsun,belə ki bu adı seçmək ,o Türk tayfasının mifoloji inamları ilə və bu inamlar və düĢüncələr ilə səsləĢən dövlət və hökümət qanunları ilə bağlı olsun.Türk dilli xalq və tayfaların çoxunda "Yay"a və "Ox"a inanırdılar və mifolog Mirəli Seyidovùn dediyinə əsasən "Yay"ı müstəqilliyin,suverenliyin rəmzi və simgəsi ,həmçinin "Ox" ya "Tir"i isə vassallığın (=güclü dövlətdən asılı olan) bəlgəsi sayılırdı. "Yay" və "Ox"un bu mifolojik anlamları və görüĢlərini nəzərə alan Türk dilli xalqlar və etnoslar,gahdan "Yay"ı (=sa//ça//Ģa) və hərdən də "Ox"u (=oq//tır//tir) və gahdan da ox və yayı birgə, özünə ad seçirmiĢ. Biz bu məlumatın əsasında Türkdilli "Saq"//"Sak"ların adının da nə olduğunu rahat baĢa düĢə bilirik ,necə ki Mirəli Seyidov da iĢarə edir ki Türkdilli Saqlar özlərinə "Yay" və "Ox"u ad seçirlər və burada yayın "quvvət","güc" və "müstəqillik" anlamlarını nəzərə almıĢlar.Onlar dünyanın dörd bir yanında öz vassallarının olduğunu bildirmək üçün rəsmi papaqlarına dörd qızıl ox taxarmıĢlar. Biz burada bu açıklamanın əsasında belə bir nəticəyə çatırıq ki qədim Türkdilli Saq // Sak//Saka xalqı ilə Satır//ġatır etnosu bir kökdən və mənĢədən sayılırlar,çünki hər iki etnosun da ad tərkibində qədim Türk mifi "Sa" və "Oq"//"Tir" iĢtirak edibdir və hər etnonim də eyni adı və mahiyyəti daĢımaqdadır. Birinin adının sonunda "Oq"//"Ok" iĢtirak edibdir və o birisində isə "Tır"//"Tir" iĢtirak edibdir ki hər ikisi də bir mənada yəni "Ox"anlamındadır.Bu məsələ bizi bu iki etnosun kökdaĢ və həmmənĢə olduğuna sürəkləyir və bu əsasdadır ki"Satır"//"ġatır"- ların "Saq"//"Sak"//"Saka" Türklərinin bir qolu olduğuna inandırır. Bütün bu deyilənlərdən aydınlaĢır ki Turan (=Türkistan)da və o sıradan həqiqi böyük Azərbaycan ərazisində, eyni halda onun tarixən danılmaz bir hissəsi olan Qafqaz ərazisində,öz sirrinin hələlik toponimiya və etnotoponimiya elminə açmayan etnonim,etnotoponim ,oykonim,hidronim,oronim və Ģəhər adlarına rast gəlirik ki onlarla çox diqqət və qayğı ilə yanaĢmaq gərək.Bizə görə ilkin Türklər GünəĢ iĢığının düz istiqamətdə bir ox və Tir kimi sürətlə hərəkət etdiyini bilirdilər.Onlar hər bir Ģuanı düz istiqamətdə getdiyini bilirdilər və bunun üçün də Ox//peykan//Tirì "Satır"ın digər bir anlamı və məna çaları kimi də qəbul etmiĢdilər."Satır"ın ox,peykan,Tir anlamında olduğuna görə də ,yazı yazan zamanı hər bir yazı istiqamətinə də "Satır" ya "Sətir" deyibdir.Yazının düz istiqamətdə olan xətlərin üzərində yazılması lazim idi ki bu düz istiqamətdə olan xətlərə "Satir" ya "Sətir" deyibdir.Bu Ərəbcə sandığımız "Sətir" sözü ,əslində qədim Türkcə sözdür ki Azərbaycanlı Akadlar vasitəsilə Semit soylu xalqların dilinə keçib və indiyə qədər qorunub saxlanılır."Satir"in "Tir" hissəsini,qədim ilkin Türklər,düz istiqamətdə uzanan halətə iĢlədiblər.Çünki "Tir"//"Ox"//"Peykan"ın forması nazik,uzun və düz istiqamətdəir.Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi "Qamus əl-Mühit" Əl-Ģətuf " (daha doğrusu" الشطوف adlı sözlüyünün səhifə 787-də ġatov) sözünün qarĢısında anlamını belə yazır :" Uzun və iraq niyyət əzimətə vəsf olur". 45 Bunun üçün də bu sayaq və bu formada olan Ģeylərin bir sırasına "Tir" ifadəsini iĢlədiblər.Bizə görə uzun arac olan böyük yük maĢınlara "Tir" ya "Tır" sözünün iĢlənməsi də buradan irəli gəlir. Həmçinin həĢəratdan sayılan "Tırtır"ın da adı bu səbəbdəndir.Xalq deyimi "Tir kimi uzanmaq" ifadəsi də elə "Tir" sözünün bu anlam və məna çalarından alınıbdır."Tir"//"Peykan"// "Ox" mifologiyada kəsici,erkəklik bəlgəsi,nifuz edici,ildırım, yağıĢ, törəmə,mərdlik,güc-qüvvə və savaĢ xarakterləri daĢıyır. Amerkalı Mifolog, xanım J.C.Cooper (Kupper),Oxùn mifologiyada daĢıdığı

rolları haqqında yazır:"Yay`dan çıxmıĢ oxlar,o əməllərin bəlgəsidir ki onları dəyiĢmək olmaz və ya ləğv etmək olmaz.Ox,süngü və ĢəmĢir ilə birlikdə,günəĢ Ģuası və nuru bəlgəsi sayılır və eyni halda savaĢçı rəmzi və bəlgəsidir.Ġlana əsabət edib batmıĢ Ox,günəĢ Ģuaları bəlgəsidir ki qara buludlara dəyib nifuz edir.Ox,qırmızı dərililərin mifologiasında,GünəĢin Ģuaları bəlgəsidir.ġamanizmdə yələkli ox, quĢun göyə uçuĢunun simgəsidi və anlamı yer və torpaqdan göyə sarı övc tutmaq və Tanrıya qovuĢmadır.Misir mifologiasında qalxan üzərində iki çarpaz Ģəkildə ox,savaĢ ilahəsi"Nith"(Nis)Tanrıçanın niĢan və bəlgəsidir.Hind mifologiasında "Rudra"Tanrının niĢanəsi,Yer Tanrısı,ġimĢək-Ġldırım və tufan,eyni halda döllərin döllənməsi və Ģəfa verici yağıĢın niĢanəsi və simgəsidir.Göy Tanrısı rolunda olan "Ġndra" Tanrının oxları,həm GünəĢ Ģuaları bəlgəsi və həmi də ĢimĢək-Ġldırım bəlgəsidir.Mithra və Mithraism mifologiasında Ox,IĢiq və nur Tanrısı sayılan Mithra`nın niĢan və bəlgəsidir.Yunan mifologiasında "Apollo" -nun oxları, GünəĢin Ģualarıdır ki həm xeyirli və dölləndirəndir və həm yandırıcı və istidir."Eros"un oxları ,aĢk və sevginin iti peykanlarıdır.Ox dəymiĢ ürək,vusal və nailiyyət bəlgəsidir. 46 "Ġr"//"Ir" və onun baĢqa fonetik variantları olan "Ar" /"Ur" və "Or"un baĢqa məna çalarları da var. Bizcə "Ar" sözü və termini qədim ġumer və Akkad dillərində "Sancan" ,"Sancıdan","Soxub-Batıran","Sancaq" və "Ox"(Tir,peykan) və bu kimi anlamları olubdur və bunun üçün "Arı" heyvan həĢərəsinin adı da elə bu qədim Türkcə sözündən alınmıĢdır.Əslində belə bir anlamda olan söz,Arı və onun müxtəlif növlərinin (bal arısı ,eĢĢək arısı və s.)xarakterinə çox uyarlı və uyğundur.Çünki "Arı" heyvanının adı gələndə,onun sancımağı və iynəsini batırma yada düĢür.Bizə görə qədim ġumer və Akkad və müxtəlif Türk dillərində iĢlənən bu"Ar"// "Arru"//"Arı" , qədim Protürklər və ilkin Türk qəbilələr vasitəsilə Avropaya da nifuz edibdir .Bizim bu iddiamıza sübut olaraq,qeyd etməliyik ki Avropalılar və özəlliklə də Ġngilislər (Ġngiltərəlilər),ox və peykana,"Arrow" yazıb "Aro"deyirlər."Aro" əslində həmən Türkcə olan"Arı" sözüdür.Bizə görə "Arru"//"Aru" ,"Arı" sözünün Akkadca yazılıĢ forması olmalıdır və"u",qıssa sait "ı"nın əvəzidir.Yeri gəlmiĢkən "Arı" sözünün "Ox" və "Ox Atan" məna çalarının isbatında , ElĢad Amanov`un qazıntısından tapılmıĢ bu tarixi tapıntısını,burada göstərməyimiz yersiz olmaz.ElĢad Amanov bu tarixi tapıntını"ġatır adamı"bilib və bu tapıntını ġatır adamı ilə ilgili belə açıklayır :"Bu səhnə ġatır adamların yarıĢ meydanını əks edir.YarıĢın bir növü də sürətlə qaçan at üstündə geriyə dönərək onu təqib edən "düĢmən atlısını zərərsizləĢdirmək olub.Ġlk dəfə olaraq Hun hökmdarı Mete`nin dövründə belə yenilməz xüsusi qoĢun-dəstə hazırlanıb." Elshad Amanov

. Burada ola bilsin ki məqalə oxucusuna belə bir sual yaransın ki qədim Türklər nə üçün "Satır"//"ġatır" ad ya terminini GünəĢ üçün seçmiĢ olsun ?!. Bu sualın cavabında deməliyik ki bu ad ya terminin birinci hissəsi (Sat)qədim Türklərin dilində "Nur","ĠĢıq","GünəĢ Ģuası" anlamlarında iĢlənən sözdür və adın ikinci hissəsi olan "Ir"//"Ġr" sözü "saçmaq","sıçramaq","buraxmaq","saçan","sıçradan" ,"vuran", "ġua" və onun baĢqa məna çalarları isə "Kutsal","müqəddəs", "qırmızı", "Tanrı" anlamlarında iĢlənən sözdür.Məhəmməd ben Yəqub ال َشعاع Firuzabadi "Qamus əl-Mühit" adlı sözlüyünün səhifə 610-da "Əl-Ģəa" sözünün qarĢısında anlamını belə yazır :"Səhab vəznində ,dağınmaq mənasındadır.Dağılıb-saçılmaq mənasında və əkin sünbüləsinin qılçığına deyilir". 47 Bizcə Avropanın Ģimalında ,Britania adasında yerləĢmiĢ "Ġrlandia" etnotoponimin adı da bu anlamlar ilə bağlı addır,və "Ġr.landia" yəni "Ġr"lərin məskəni və yurdu ,"kutsalların yurdu","müqəddəs Tanrıların yurdu" ,"müqəddəs GünəĢ Tanrısının yurdu"deməkdir. Eyni halda "Ġrkutsk" toponim adının anlamı da həmən "Müqəddəs GünəĢ Tanrısı","Müqəddəs Tanrı","Müqəddəs yer" deməkdir.Deməli qədim Türk mürəkkəb sözü "Sat.ır"//"ġat.ır", "GünəĢ" ,"GünəĢ Tanrısı" deməkdir və GünəĢin digər bir adıdır və anlamı"ĠĢıq saçan" ,"ĠĢıq sıçradan" , "ĠĢıq buraxan","Nur saçan","ġua verən" deməkdir. Bu açıklamadan belə nəticə alınır ki qədim Türk sözü olan Satır//ġatır ad- sözünün ilkin və birinci dərəcəli anlamı "GünəĢ"dir. Qədim Türklərin din,inanc və mifologiyasında "Sat"// "Satı"nın özəl yeri və rolu olubdur.Türk insanının ilk tapındığı Tanrı və kutsal mə`budu olubdur.Türk insanı bunun əsasında GünəĢpərəst -liyin ardıca Nurpərəstliyə yəni Mitraismə və Goranismə (Goranlıq ayininə) öz möhürünü vurur.Bizə görə Satır// ġatırı`ın digər bir məna çalarlarından birisi də"Goran" ya"Goran adamı"dır.Belə məlum olunur Sat//Sad//ġad//ġat və ġatır tərkibli toponimlər ya oykonimlər Goranların(=indiki zamanda əhl-i həqq adlanırlar) yurdu və məskəni imiĢ. Bu inancda və görüĢdə olan Türk tayfaların əsas yurd və qaynağı Türkistan və həmçinin qədim Azərbaycan ərazisi olubdur. Goranların (=GünəĢ pərəstlər,GünəĢ Tanrısına tapınanlar,GünəĢ iĢığına tapınanlar,Mitraçılar) bir çox tayfaları isə ,Türkəmanlar ünvanı altında olubdur. Deməli "Sat","Satı" tərkibli toponimlər ,Goranlar və Goranism inancına(GünəĢpərəstlik və Mithraismə) bağlı olanların yurdu və məskəni olubdur.Bu görüĢdə və inancda olan yerli ,avtoxton Türk tayfalardan baĢqa,bir sıra Türk tayfalar da Səlcuqilər dövründə bu ərazidə(həqiqi Azərbaycanın indiki Kürdüstan,Loristan və KirmanĢah adlanan ərazisində,Ġrakın Ģimalı,Suriya Ģimalı və Türkiyə Ģərqi ərazisində)məskun olublar və əksəri də "Qaraqoyunlu" adlı ana tayfaya tabe və bağlı Türkəman tayfaları sayılırdılar. Bizə görə Ġslam dinində "ġiəçilik" və "ġi`ə" məzhəbi də elə bu qədim Türk Satır// ġatırlarla bağlıdır ki Türkiyədə də buna ələvilik və ələvilər deyilir. Bizə görə bu "ġi`ə" adı tarixi- ictimai hadisələr ,görüĢlər aləmi və mifoloji təfəkkür və düĢüncə ilə bağlıdır.Bu "ġi`ə" adı baĢlıca olaraq ilkin kökü qədim GünəĢ mədəniyyəti ,GünəĢ Tanrısının pərəstiĢi,ĠĢıq pərəstlik ,iĢıq Tanrısı pərəstiĢi və yaxud Mitraism inamla bağlıdır və demək olar ki kök bağlılığı var.Əski görüĢlər,əski inamlar ilə yaranmıĢ belə görüĢlər və inamlar,tarix səhnəsindən Yeni inamların dinlərin,görüĢlərin və düĢüncənin təsiri və basqısı ilə zorla və ya xoĢluqla inamlar sırasından uzaqlaĢır,ayrılır və onun yaratdığı ad da bəzən tarixin burulğanında qalır,zamanla ayaqlaĢa bilmir,unudulur və onu yeni görüĢlə səsləĢən ad əvəz edir.Deməli yeni inam ,yeni görüĢ (Ġslam dini),köhnə və əski inam və görüĢü(GünəĢ pərəstlik ,Nur və iĢıq pərəstliyi,Mitraismi) sıxıĢdırır və əskiyə gahdan da özünün görüĢü ,təfəkkürü ilə səsləĢən ad verir.Amma bu "ġĠƏ" ad və görüĢü haqqında demək olar Türkistandan Ġran,Azrbaycan,ġərqi Anadolu , indiki Ġrak Ģimalına köçmuĢ Türkəmanlar (müxtlif Türk tayfaları)yerli və aborigen soydaĢları ilə birgə,öz dini və inancları və təriqətləri əsasında,yeni hakim dinin bir baĢqa variantını və senarisini yazmıĢ və onu əhl-i sünnət qarĢısına dikəldərək ,Ġslam dinində bir yeni səhifənin açılmasına zəmin və imkan yaratdılar.Onlar qədim öz inanclarını, Ġslamı qəbul etdikdən sonra, Ġslam dininə uyğunladaraq,onu Ġslam dini əsasında qurmağa,təbliğə və yaymağa rəsmi Ģəkildə (Səfəvilər dövründə) baĢladılar.Goranlar(GünəĢ Tanrılılar,Od və AtəĢ Tanrılılar) öz qədim Tanrılarının obrazlarını ,Ġslam dinində HZ.Əli`də buldular və onu sevməyə baĢlayıb və Tanrılıq sifətləri həddinə çatdırdılar. Goran Türklər yaxud Türkəmanlar Ağqoyunlu,Qaraqoyunlu HZ.Əli`ni öz keçmiĢ əski inanclarında olan GünəĢ və ĠĢıq Tanrısı bərabəri bir tapı bilib ona iradət və hörmət bəsləyib tapındılar. Bu səbəbdən onlara "ƏliAllahi" də deyilir.Çünki bu inanc və təriqətdə HZ.Əli GünəĢ və GünəĢ Tanrısı və ĠĢıq –Nur Tanrısı dərəcəsinə və səviyyəsinə qaldırılıbdır.Bizə görə indiki Ģi`əlik məzhəb və təriqətinin ilk təməllərini,simvollarını ,həmin Əhl-i həqq,ƏliAllahi ya Goran Türkəman tayfalarının təvəssütü ilə qoyulub,və sonra Səfəvi Türk sülaləsi dövründə bu ideolojini detayları ilə birlikdə,Ġslam dininin 12 imami fəlsəfəsi və görüĢünə uyğunlaĢdıraraq ,öz parlaq səviyyəsinə çatıb və sonda Azərbaycan və Ġran ölkəsinin rəsmi dövlət məzhəbinə çevirilibdir. Ġlkin Satır//ġatırların "Goran"(=GünəĢ Tanrılı,Od Tanrılı) olması və indiki Əhl-i həqq olan Türklərin sələfi olma iddiamıza sübut olaraq ,Satır//ġatırların etnik tarixinə baĢ vurub,tarixçi Aydın Mədət oğludan sitat gətirmək çox yerli və yararlı bir fakt və sənəd ola bilər. Aydın Mədətoğlu sonra,Çin tarixində ġato Türklərinin rolu haqqında səhifə 158-də belə qeyd edir :Tabqaç Türklərindən sonra Çinlilərin «ġа-То» adlandırdıqları «Çöllər Хanədanı» eramızın 923- 950-ci illərində üç imperator ilə 27 il Çin`də səltənət sürmüĢ dördüncü Türk imperatorluğudur. 48 Bu sitatdan bəlli olur ki "ġato" Türkləri "Çöllər" xanədanına mənsubdular.Bizə görə Tarixçilərin iddia etdikləri bu nəzəriyyə və fikir ki güya "ġato"ların "Çöllər"ə mənsub və bir kökdən olduğu səbəbdən ,onları "qum çölü insanları" adlandırılması və "ġato"nun "qum çölü" anlamında olduğu,yanlıĢ və həqiqətdən uzaq bir fikirdir və oxĢatmaqdan baĢqa bir sonuc və nəticə deyil. Bizə görə "Çöllər" adı əslində "Sollar", Latincə yazılıĢı"Collar "və indiki oxunuĢu və səsləniĢi "Kollar" deməkdir və "K" ilə "Ç" səs məxrəci yaxınlığından ,"Kollar" ya "Kullar" adı "Çollar"a çevirilibdir və sonra bu adı,Türk dilində iĢlənən "Çöl" sözü ilə eyniləĢdirib və onu "səhra,biaban,qum çölü" anlamında biliblər.Yoxsa "Çol"//"Sol" baĢqa bir sözdür və "Çöl" baĢqa bir sözdür və anlam fərqləri var, baxmayaraq ki fonetikaları və səsləniĢləri bir-birinə çox yaxın və ya eynidir. "Çolların" digər bir fonetik variantı "ġollar"dır.Azərbaycanda "ġollar" toponimi də (suyu çox içməli və məruf olan yer) əslində həmən bu "Çollar"//"Sollar" // "Kollar" ilə eynidir və belə məlum olunur ki "ġollar" toponimi də əskidə "Goranlar" yurdu sayılırmıĢ. Tarixdə adı gedən ġato Türklərinin xanədanı "Çöllər ",həmən "Sollar" deməkdir ki "Sol" sözü də "Zal"// "Sal"ın baĢqa fonetik variantıdır və anlamı "GünəĢ" ,"GünəĢ pərəst"dir.Bizə görə "Salur Qazanxan"ın ad tərkibində olan "Sal" hissəsi, həmən günəĢ anlamında olan "Sal"dır və "Salur" adı bütövlükdə anlamı "GünəĢ oğlu"dur."Kollar" ya daha doğrusu "Kullar" sözü ya adı, əslində həmən "Goran" və indiki zamanda "Əhl-i həqq" və "ƏliƏllahi" deməkdir. "Kollar" adı ilə bağlı Ġranın Ģimalında ,Xəzər kənarında "Kolarabad" və "KolardəĢt" adlı toponimlər vardır və belə məlum olunur ki bu toponimlər "Goranlar" və yaxud "Əhl-i həqq" və "ƏliƏllahi"ların yurdu və məskəni olubdur. indiki Goranların məslək ya təriqətində ,"Qul"// "Kul", bu təriqətin yolçusu deməkdir.Belə aydın olur ki 923-950-ci illərində tarixdə adı gedən "Çöllər Xanədanı" həmən Goranlar (GünəĢə tapınanlar)dır. Qiyasəddin Qeybullayev,"Azərbaycan Türklərinin Tarixi TəĢəkkülündən" adlı əsərində Albanların 26 tayfasından,"Çul" //"Çol" və "Kul"//"Kol" tayfalarından ad aparır.Bizə görə Alban`ın 26 tayfasından biri sayılan "Çol"//"Çul"lar,əslində Aydin Mədətoğlu`nun qeyd etdiyi ġatoların "Çöllər" xanədanı ilə birdir və eynidir,yəni Alban tayfası "Çul" ,həmən "ġato"lar ya "ġatır"lardılar. Və eyni halda "Kul"//"Kol" tayfası da yuxarıda izah etdiyimiz kimi ,həmən "Sol"// "ġol"// "Col" (Latincə oxunuĢu sol və indi isə kol)//"Kol"//"Kul"dur ki bu iki tayfa da əslində Goranlıq (GünəĢ pərəstlik) görüĢü və inancına bağlı olan Türk tayfalarıdır. Sonralar Ġslam dinini qəbul edən Goran Türk və Oğuz tayfaları ,bu əski inancını Ġslam dini görüĢü ilə uyğunlaĢdırdılar və bir çox dini ayın və rəsmlərinə ,bəlgə və onqunlarına islam donu geydirdilər və islam dini əsasında onları qoruyub saxladılar və öz qədim inancının "ġi`ə" adını bu məzhəb və təriqətə də xitab etdilər. Bizə görə indiki "ġi`ə" adı ya sözü ,əslində qədim mifik bir Türkcə sözdür və qədim Türk mifologiyasından çıxma və alınma sözdür.Bu qədim türk mifik sözü həmən ərəbcə sandığımız "ġUA" sözünün baĢqa variantıdır. "ġua" sözü çox güclü ehtimala görə "ġu.Ağ"//"Su.Ağ" olmalıdır. ġu //Su //Zu`nun qədim Türk mifologiyasında "Su"dan baĢqa "Nur","ĠĢıq" kimi mifik məna çalarları da olmuĢdur.Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi "Əl-qamus Əl-Ģua" sözünün" اَل ُشعاع əl-mühit" adlı sözlüyündə səhifə 610-da izahında yazır :"GünəĢə nəzər etdikdə,nazirə doğru həqiqi iplik kimi tel-tel görünən nur və iĢıqlara deyilir ki "Pərtov" təbir olunur". 49 "ġu.Ağ" sözündəki "Ağ" sözü "Ağ rəngi", "Tanrı" anlamındadır və bütövlükdə "Ağ ĠĢıq","Ağ nur", deməkdir. "ġi`ə" sözündə , "Ģi" hissəsi, əslində "Si"dir və "Si" isə "Su"nun variantı sayılır. Beləliklə "ġi"nin anlamı "Nur" və "ĠĢıq" olur. "Su.Ağ"//"ġu.Ağ"//"ġi.Ağ" bizə görə qədim Türk mifologiyasında "Nur","ĠĢıq","ĠĢıq Tanrısı" deməkdir . "ġi.Ağ" mifik adı zaman sürəcində yumuĢaq "ğ" səsinin düĢüĢü ilə "ġi.a" və "ġi.ə" formantını əldə edibdir.Bizə görə "ġah" (=sultan,hökmran,çar) sözü də həmin "ġu.a" sözünün baĢqa bir variyantı və çalarıdır."ġa" ,"ġu"nun variyantıdır və "ġah" sözü ,əslində "ġu.Ağ" ya "ġa.Ağ" olubdur və zamanla onda fonetik dəyiĢiliyi üz veribdir və indiki "ġah" formantını əldə edibdir. Beləliklə məlum olur ki "ġah" da bir qədim Türk mifik addır və "ġa" (= nur,iĢıq,Ģua,GünəĢ) və "Ağ"(=Tanrı,müqəddəs,qutsal) sözlərinin tərkibindən yaranıbdır və bütövlükdə anlamı "ĠĢıqlı Tanrı","GünəĢ Tanrısı" deməkdir. ġa.Ağ ---- ġa.Ax ---- ġa.x ---- ġa.h ---- ġah Bu qədim Türk mifi(=ġu.Ağ // ġi.Ağ)Türkistan Türklərindən,qədim qonĢu ölkə və xalqa yəni "Çin" mifologiyasına (Çin dilinin fonetikasına uyğunlaĢdıraraq) keçib və "ġĠHE" formasında özünü əks etdiribdir. Bu iddiaya sübut olaraq William G.Doty`nin baĢçılığı ilə yazılmıĢ "The Times World Mytholojy" adlı əsərinin səh.60- dan sitat gətirmək yersiz olmaz.Bu əsərin səhifə 60-da,Çin mifologiyası bölümündə ,Asia Cənub Ģərqi mifologiyası uzmanı "Miranda Bruce- Mitford" yazır : "GünəĢ ,Ay və digər göy cisimləri qədim Çinlilər üçün çox böyük əhəmiyyət daĢıyırdı.Onların mifologiyası əsasında bir zamanlar yerin göy üzündə 10 ədəd günəĢ var idi və onların hamısı "Fusang" adlı bir yekə və çox yoğun ağacda evləri var imiĢ ki bu ağac isti bir su bulağında ġərqə doğru göyərirdi.Bütün bu GünəĢlər ,Tanrılar cərgəsindən sayılırdı və Göy Tanrısı "Dicun" və ilahə "ġihe"nin evladları sayılırmıĢ...... Çin mifologiyasında iki ilahə Ay ilə ilgilidir. Onlardan birisinin adı "Çang ġi" imiĢ."Çang ġi" elə bu 10 ədəd GünəĢ ilə ilgili 12 ayı doğub dünyayə gətirdi ki hər biri ilin 12 ayından biri sayılırmıĢ". 50 Biz Su.Ağ//ġu.A sözünün ġi.Ə ya "ġi.He" sözünə çevirilmə prosesini belə göstərə bilərik : Su.Ağ----> ġu.Ağ----> ġu.A----> ġi.A----> ġi.Ə //ġi.E ----> ġi.He "ġihe" ümumiyyətdə Çin mifologiyasında GünəĢ ilahəsidir və 10 GünəĢin anası sayılır.Bizə görə bu qədim Türk kökənli və Oğuz mənĢəli "ġi.He" (əslində ġu.A //ġi.A) ilahə və onun doğduğu 10 GünəĢ evladı və digər tərəfdən bu 10 günəĢ evladı ilə ilgili ,12 ayı doğub dünyayə gətirən Ay ilahəsi "Çang ġi"nin bu sifətləri və xarakterinə görə ,qədim Goran Türklər ya Oğuzlar bu "ġi.He" ya "ġi.A"//"ġi.E" mifik özəlliklərini , o sıradan ġihe//ġi`e nin əsas və ana GünəĢ olması və 12 ayın doğulmasını ,Ġslam dininin rəsulu və peyğəmbərinə və 12 imama oxĢardılıb ,tətbiq verilibdir.Yəni HZ.Mohəmməd (sələllah) böyük və ana GünəĢ və 12 imam isə doğulmuĢ 12 ay ilə bərabər təmsil olunubdur. ....Bu qədim Türk inancının əski formasına,yəni Goranlığa Tabe və bağlı olan Türklərin (indiki Goranlar,Əhl-i həqq ya ƏliƏllahilərin) zahiri özəlliklərindən və niĢanələrindən birisi də bığ qoyub və onu heç zaman kəsdirməmək və qıssaltmamaqdır. Bu inanca bağlı olan Türklər bığa çox hörmət və dəyər verirmiĢlər və bığı kəsdirmək o Türklərin təriqətində ,çox böyük bir eyb,qusur və ar sayılarmıĢ.Faruq Sümerin yazdığına görə Türkəman beygləri üzlərini qırxıb taraĢ edib uzun bığlar saxlarmıĢlar. Biz buradan bir baĢqa nəticə də əldə edə bilərik və o bu ki "Sad","Sat", "Səd","ġad","ġat" ,"ġəd", "Zad","Zəd" ,"Zat" tərkibli toponim, etnotoponimlər və oykonimlər,Qaraqoyunlu ana tayfaya tabe və mənsub tayfalardılar və eyni halda Goran, Goranlıq və Goranism inancına(GünəĢpərəstlik və Mitraismə) bağlı və tabe idilər. Qədim Türk sözü "Sat"//"Satı" (ġat//ġatı), ilk öncə mifik bir Tanrısəl kutsal ad olub və günəĢə xitab olunurdu ."Satı" Türk sözü sonralar ərəb dilində öz yerini qoruyub və indiyə qədər də iĢlənməkdədir. Bu Türk sözü ərəb dilində "Sate" kimi səsləĢir və ,"dir və anlamı "Nur saçma","ĠĢıq saçma"ساطع" yazılıĢ forması ərəbcə "ġua vermə","iĢığı özündən xaric edən"dir. Məhəmməd Firuzabadi öz "Əl-sədi" اَلصدیع Əl-qamus əl-mühit" adlı sözlüyünün səh. 616-də" (daha doğrusu Sadi//Sati//Sate) sözünün anlamında yazır :"Sabah vəqtına itlaq olunur ,zülmətdən yarılıb yaxud zülməti yardığı üçün itlaq olunur". 51 Qədim Türk ad və sözü olan "Sat"//"Satı"nın müxtəlif fonetik variantları da var : Sad , Sadı , Səd , Sədı , Sit , Sid , ġat , ġatı , ġad , ġadı , ġid , ġit , ġut və s. . Gahdan olub ki "D" səsinin ağızda ifa olunarkən "L" səsinə çevirilməsi ilə ,"Sat" və "Satı" sözləri ,"Sol","Sal" ya "Zal" formantına çıxıb və bir çox Türk toponim və coğrafi yer adlarında bu formalarda özünü əks etdirir. Qədim teofor kutsal Türk adı "Sal" (=GünəĢ) ,Türklərdən Batıya və Batılılara (Latinlərə) geçərək , həmən "GünəĢ" anlamında iĢlənilir. Onlar da GünəĢə "Sal"ın baĢqa fonetik variantı olan "Sol" formantını iĢlədirlər. Bizə görə indiki ərəb dilində iĢlənən "Soltan"(=ġah,Emprator,Xaqan) titul adı və sözü də əslində Türkcədir və "Sol"(=GünəĢ) və "Tan" (= Dan,göy üzü ,Günün çıxan və çıtdayan yeri) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ mürəkkəb addır və bütövlükdə anlamı "Dan GünəĢi", "Göy üzünün GünəĢi", deməkdir. "Zal" formantı isə bir Antroponim kimi Qədim Saka Türklərinin böyük əfsanəvi pəhləvanı "Rüstəm"in atası və "Sam"ın oğlu,yəni "Zal"ın adında özünü təzahür etdirir.Deməli belə çıxır ki məĢhur Saka Türkü pəhləvan Rüstəm`in atası "GünəĢ"dir, "od"dır, və Rüstəm isə oddan ,günəĢdən doğulub yaranıb əmələ gəlibdir. Qədim Türk sözü və kutsal Tanrısəl "Sat.ir"//ġat.ir" adının ikinci hissəsi olan "Ir"//"Ġr" , müxtəlif məna çalarları əldə edibdir. Satır//ġatır adında olan "Ir" sözü burada "Saçma","Saçmak" ,"Ötürmə","EĢiyə Buraxma","Xaric etmə" , "yollama" kimi anlamları daĢımaqdadır. "Ir"//"Ġr"ın bu anlamlarına görədir ki Ərəblər Türkcə صادر/ "olan "Satır"//"Sadır" sözlərini öz dillərində "Sader"/"Sıdur yazılıĢ formalarında "EĢiyə buraxma", "EĢiyə vermə",EĢiyə صدور yollama","Xaric etmə" anlamlarında iĢlədirlər.Bizcə Türk dilində iĢlənən"Satı","Satmaq","Satıcı" və bu "Sat" kökündən olan sözlər də,elə həmin GünəĢ anlamında olan Türk mifik "Sat"//"Satır" söz və adının "özündən xaric edən","özündən buraxan və uzaqlaĢdırma" anlamları və məna çalarlarından irəli gəlir və alınıbdır. Çünki "satma" iĢində,satdığın bir Ģeyi xaric edib verirsən gedir.Satma iĢində satdığın bir Ģeyi özündən uzaqlaĢdırma və buraxma kimidir.Bu açıklamanın əsasında "Sad.ır"//"Sat.ır"// "ġad.ır" //"ġat.ır" sözünün üçüncü ya dördüncü dərəcəli anlamı və məna çalarları ,"Xruc edən" , "özündən xaric edən" ,"özündən çıxan" ,"sıçrayıb atlanan", "özündə sığmayan" ,"oynaqlayan","atlanıb-düĢən" və bu kimi çalarlardır. Elə bu anlamlar və məna çalarlarına görədir ki "Ģən" "nəĢ`əli" və "sevincli" anlamları daĢıyan "ġad" sözü də yaranılıbdır,çünki yuxarıda saydığımız və altı cızılmıĢ məna çalarları,sevinclik,Ģən olma,Ģənlik və sevinc niĢanəsidir .Bu halətlər Ģadlıq və sevinc olma əlamətləridir.Eyni halda "Məzhəkəçilik" ,"Təlxəklik" niĢanəsi də ola bilər. Bu sayılan halətlər Məzhəkəçi və Təlxək adamın əhvalatının da niĢanəsi sayılır.Deməli "Ģad","ġən","Sevincli","Təlxək" "Məzhəkəçi" ,"deyib-güldürən", "oynaqlayıb atlanıb-düĢən" adları və sözləri,"Satır"// "ġatır" sözünün 5-ci,6-cı,7-ci dərəcəli və sonradan əldə olunan anlamları və məna çalarlarıdır.Yeri gəlmiĢkən bunu da qeyd etməliyik ki "Satır" ya "ġatır" sözünün məzhəkəçi,güldürüb Ģənləndirən,anlamı da onun məna çalarlarından birisi olmağına dair "Bilal Alarlı"da belə bir qənaətə gəlibdir.Bilal Alarlı belə bir iddiada haqlıdır,və biz də belə bir sonuca çatdıq,çünki bizə görə Azərbaycan ədəbiyyatında "Tənz" (=Ģakalı,güldürücü,riĢxəndli,mizahlı, zarafatyana ,zahirdə gülməli) Ģeir ya sözə "Satira" demək də ,"Satır" //"ġatır"ın həmən bu məna çalarından irəli gəlir.Satır// ġatırların müxtəlif yönlü xarakterlərindən birisi məzhəkəli , komik və əyləncəli xarakter daĢıması isbatında, mifolog ""Grant" və "Hazel"dən bir sitat gətirmək yersiz olmaz. "

Michael Grant Michael Grant" və "John Hazel" ,"Klassik Yunan-Roma Miflər Ensiklopediası" adlı birgə yazdıqları əsərin səhifə 323-də yazırlar : "Satirlər Ģəhvət və Ģeytənət etməyə məĢhurdular.Onlar Hurilər və FiriĢtələrin peĢinə düĢməkdən ləzzət aparardılar və istərdilər ki öz cinsəl meyilləri və Ģəhvətlərini onlar ilə irza edələr. Ədəbiyyatda ,Satirlər bədcins və komik Ģəxsiyyətlərə malikdilər.Rəsm buna idi ki Dionisos`un festivalında ,Trajedi deyən Ģairlər , bir mifin ciddi Ģəkildə Trajedisini söyləyəndən sonra , öz mə`ruzəsini bu komik ,məzhəkəçi , göldürücü Satirlərin iĢi əsasında və onların tamaĢası və nümayıĢi ilə son versin. 52 Satır//ġatır`ın digər bir məna çaları sürətli, qaçıĢda çox sürətlə qaçan,At kimi çox sür`ətlə qaçan ,çox aktiv və tovlu olmadır və bu da Satır//ġatır adının tərkibində iĢtirak edən "Sat" //"ġat" sözünün GünəĢ nuru və Ģuasının saçılması,və günəĢ Ģuasının təsəvvür edilməz yayılma sür`ətinin çoxluğundan irəli gəlir(günəĢ Ģuasının yayılma və hərəkət sür`əti 300/000 k.m. saniyədədir)."Sad"// "Sat" Türk sözünün (müxtəlif Türk dillərində d,z,y səslərinin bir-birini əvəzlənməsini nəzərə alaraq) digər bir variantı "Yad"//"Yat" sözüdür və anlamı "əcnəbi","biganə","eĢik adamı" ,"Xaric adamı"dır.Yad / Yat`ın bu anlamları,"Sat"// "Sad"ın "Xaric","Xruc","EĢik", "DıĢarı" anlamlarından irəli gəlir və bu səbəbdən "Sat"//"Sad"//"Zat"//"Zad" sözlərinin digər variantı ("Z", "Y"ya çevirilərək-bu çevirilmə Türk dilləri üçün səciyyəvi haldır) "Yad" və "Yat" , "özgə","biganə" ,"xaric adamı","əcnəbi" anlamında bizim dildə iĢlənilir.Yad adam =Biganə, özgə,eĢik adamı. Bizə görə "ġad"//"ġat"//"Sad"//"Sat"ın variantı olan "Yad"ın "Biganə","Əcnəbi" ,"özündən uzaqlaĢdıran və ayırdan " anlam çalarından belə nəticə alırıq ki Türk dilində iĢlənən "Çat" sözünün "Çatlaq","çatlamaq","bir-birindən ayrılmaq" ,"bir-birindən aralanmaq" anlamları da elə bu "Yad" sözünün anlamından irəli gəlir. Deməli "ġat"//"ġad"ın məna çalarlarından birisi də "Ayrı","Ayrılıq", "Ayrılma" ,"AyrılıĢ"dır. Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi "Əl- Əl-səd" sözünün" اَل َصدع qamus əl-mühit" adlı sözlüyünün səh.615-də anlamında yazır:"Səlabətli nəsnədə olan yarığə və çatlağa deyilir- Yarmaq yaxud ayrılmamaq Ģərtilə yarmaq mənasındadır- iki yarılmıĢ nəsnənin yarım parçasına deyilir". 53 "Divanü Lüğat-it Türk – də,Mahmud KaĢğarlı "Sat" sözünün Çigil Türkcəsində anlamını "ġücaət","Cəsarət" , "Cür`ət" və "Atılmaq" qeyd edibdir ,eyni halda həmən yerdə "Satlan" sözünün anlamında yazır:"Cəsarət göstərmək, Cürət etmək,Atılmaq (Çigilcə)" 54 .Məhəmməd Firuzabadi "Əl- Əl-Ģət"(daha"اَل َشط qamus əl-mühit"adlı sözlüyünün səh.486-da doğrusu "ġət"// "ġat) sözünün anlamında yazır : "Bə`id olmaq, uzaq olmaq ,zor demək ,zülm və cəfa etmək mənasındadır.Nehrin kıyısına da deyilir". 55 M.KaĢğarlı ,D.L.T–də"ġat"sözünün anlamında yazır:"cürət, cəsarət,Kazak-Kırgız diyələyində ġat = Ģən,nəĢəli. 56 "Sat"//"Satı" mifi,qədim Türk mifologiyasından baĢqa,digər xalqların mifologiyasında da özünə özəl yer tutub və hər xalq,ona bir sıra özəlliklər və müxtəlif vəzifələr bağıĢlayıbdır.Bu qədim Türk mifi Hind mifologiyasında özünə xass mövqeyi və mifik vəzifəsi var. Richard Kavendish ,"Mythology" adlı əsərində Türk kökənli və

mənĢəli "Sat"//"Satı" haqqında yazır : "Hind mifologiyasında Tanrı "ġiva" ,"DakĢa"nın qızı "Satı" ilə evlənir. "Satı" ġiva Tanrının ilk qadını sayılır.DakĢa qurbanlıq rəsm və törənini ,ġiva Tanrısını də`vət etmədən yerinə yetirir və "Satı" atasının belə bir pis hərəkəti və biabırçılığına görə ,özünü öldürür.O qurbanlıq üçün qurulan od tonqalının içinə girərək ,dul qadınları yandırma rəsmini yerinə yetirsin deyə ,özünü qurban edir. Sonra Tanrı ġiva bu qurbanlıq rəsminə qadağa qoydu və "Satı"nın atası "DakĢa"nın boynunu vurub və onun baĢını odun içinə atdı. ġiva Tanrının bir neçə vəzifələri vardı . O erkək bir Tanrıdır və Hind mifologiasında ,onun çoxlu qadınları olub ki onlardan birisi "Satı"dır ki özünü odda yandırıb qurban etdi və beləliklə də "Satı" adlı rəsm və törən ,yəni qadını ölən ərinin cəsədi və meyyiti ilə yandırılması ,dəb olundu .Nəfsi qoruma Tanrısı ġiva , "Sati"nin ölümündən sonra , yenidən evlənməkdən üz çevirib imtina etdi. Amma digər Tanrılar arzı edirdilər ki ġiva evlənib və bir oğlu olsun ki onlara "Taraka" adlı devin qarĢısında rəhbərlik və baĢçılıq etsin. 57 "Sat"("Satı"//ġat//ġatı//ġad//ġadı) Misir panteonunda bir-birindən fərqli iki mif kimi ,birisi "Set" və yaxud "Sutex" adı altında və digəri isə "Sati" ilahəsi adı ilə öz özəl yerini qorumaqdadır. Biz burada Misir panteonunun hər iki mifini ayrı-ayrılıqda açıklayıb izahlandırmaya çalıĢacayıq. Ġlk öncə onun erkək cinsli "Set" (Sutex) mifini açıklamak istəyirik. Richard Kavendish , "Mythology" adlı əsərində yazır :"Set" Misirin Heliopolis dini mərkəzinin doqquzluq panteonunda yerləĢirdi. Bu panteonda "Atum" ən böyük və əsli Tanrı sayılırdı. Atum ilkin baĢlanğıc sulardan yaranıb və sonra hava Tanrısı "ġu"nu öz ağız suyundan yaradır və eyni halda nəmiĢlik Tanrıçası "Tefnut"u da ağzından eĢiyə qaytarır. Bu ikisi yəni "ġu" və "Tefnut" bir-birinə qovuĢur və onların qovuĢmasından Yer Tanrısı "Geb" və Göy Tanrıçası "Nut" yaranıb peyda olunur. Sonra bu ikisinin bir-biri ilə qovuĢmasından "Osiris" (oxunuĢu Oziris),"Seth"(oxunuĢu Set) və "Nephthys" (Neftis)kimi qeyr-i uzaylı Tanrıları yaradırlar. 58 Burada ilk öncə ,hər nədən əvvəl bu sitatda adı gedən Misir panteonıstanı,yəni "Heliopolis"dən söz açaq və vurqulamalıyıq ki bu Misir Tanrılar panteonunun mərkəzi "Annu" Ģəhəri idi ki Yunanlılar ona "Heliopolis" (= GünəĢin Ģəhəri) deyirmiĢlər.Bu Ģəhər indiki Qahirənin hömə və ətrafından sayılır.Yeri gəlmiĢkən bunu da açıklamalıyıq ki Misirin panteon mərkəzi sayılan "Annu" Ģəhərinə Yunanlıların dediyi və iĢlətdiyi "Heliopolis"(=GünəĢin Ģəhəri) sözü zahirən yunanca ad və söz görünməyinə baxmayaraq , bu ad ,əsil qədim Türkcə addır və anlamı da həmən qeyd olunan "GünəĢin Ģəhəri"dir. Bu zahirən Yunanca görünən qədim Türk adını əslində "Al.yu Balıq" kimi bərpa etmək lazimdir.Bu zahirən Yunanca görünən ad ,qədim türk sözü "Al"(=qırmızı,isti və hərarətli) ,qədim türk sözü "yu"(=su,mayə ,ərimiĢ,müzzab) və qədim türk sözü "Balıq"(=Ģəhər) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ mürəkkəb addır və bütövlükdə "Al.Yu.Balıq" formada və anlamı "Qırmızı GünəĢ Ģəhəri"dir. "Al.yu" ad və sözü əslində "Al.su" və yaxud "Al.sa" deməkdir ."Al.su" və "Al.sa" ,"Al.yu" və "Al.ya" adlarının variantları sayılır.Heliopolis adında görünən "Hel" sözü əslində türkcə olan "Al" //El sözüdür ki yunanlılar ,yunanca onun əvvəlinə "H" səsi artırıblar və sözlərin baĢına "H" səsi artırılması səciyyəvi haldır.Demək "Hel" sözü əslində "Al" olub və "El" də "Al"ın fonetik variantlarından biridir. "Al"----->"Hal"----->"Hel" "Yu" isə qədim türk sözü də "su","mayə","istinin çoxluğundan ərimiĢ camid","müzzab" deməkdir və "ya" onun baĢqa variantıdır. "Yu" //"Ya" //"Su"//"Sa" . "Polis" isə qədim türk sözü və Ģəhər anlamında olan "Balıq" sözüdür."Balıq"ın "Polis"ə çevirilməsi prosesi belə göstərmək olar. "Balıq"---> "Palıq" ---> "Palıc(k)" //"Palic(k)" // "Palic(s)"--->"Polic(s)"--->"Polis" . Indiki dövlət məmuru və Ģəhər daxili əmniyyətini qoruyan "Polis" sözü də əslində "Ģəhər bəkçisi və qoruyucusu" anlamında iĢlənilir ki həmən qədim Türk sözü "Balık"ın (=Ģəhər) baĢqa fonetik variantıdır və polis sözü əslində türkcə sözdür. "Al"ın baĢqa variantlarından olan "Hel","Hil"formasında "Cəhənnəm od quyusu " anlamında ,iĢlənməkdədir. Demək belə bəlli edir ki Misir panteonıstanı və Tanrılar covqası mərkəzinin adı Yunanca sanılan "Heliopolis", Türkcə addır və əslində "Alyu Balıq"// "Al.ya Balıq" və yaxud "Al.Su Balıq"//"Al.Sa Balıq" deməkdir. Burada lazim görünür yeri gəlmiĢkən bunu da qeyd edək ki yunanca sanılan qədim Misirin bu "Heliopolis" Ģəhər adının kökü Azərbaycan ərazisində yatıbdır.Bu qədim Misir Panteon mərkəzinin adı Quzey Azərbaycanının Yardımlı rayonunun "Alça Bulaq" kənd adında özünü əks etdirməkdədir və qoruyub saxlayır. Bizə görə indiki Alçabulaq kənd adını "Alya balık"//"Alsa Balık" kimi bərpa etməliyik. Müxtəlif Türk dillərində "Y","Z" səslərinin bir-birinə çevirilməsi qanun-qaydanı nəzərə alaraq ,bu prosesi belə rəsm etmək olar : Al.Ya Balıq ------> Al.Yu Balıq ------> Al.Zu Balıq -----> Al.Su Balıq ------>Al.Sa Balıq ------> Al.ġa Bulaq ------> Al.Ça Bulak . Yardımlı rayonunun Alçabulaq toponimi ilə Misir panteonunun mərkəzi sayılan Heliopolis Ģəhərinin adlarının eyni ad və kökdən olduğunu göstərən prosesi bu sayaq göstərmək olar. Al.Ya Balıq ---> Al.Yu Balıq ---> Hal.Yu Palic(k) ---> Hel.yu Palic(s) ---> Helyupolis .Bu məlumat və açıklamalardan belə nəticə alınır ki "Alya"//"Alyu" // "Halya" // "Helyu"//"Alza"// "Alzu" //Elza" //"Alsa"//"Alsu"//"AlĢa"//"Alça" söz və adları ,hamısı eynidir və eyni kökə malikdirlər və bütövlükdə anlamı "GünəĢ","GünəĢ Tanrısı","Od və GünəĢ Allahı" deməkdir.Yeri gəlmiĢkən bunu da qeyd etməliyik ki Misir mifologiasında qədim Misir hakimlərini "GünəĢ Tanrısının evladı" hesab edərək "Firòn" adlandırırmıĢlar . Misirlilər Firònlar sülaləsinin ilk dövrü- gündən ,Firònu GünəĢin oğlu və Tanrısəl sanırdılar.Gahdan GünəĢ Tanrısı Firònun yerinə geçirdi .Tədqiqatçı mifologlar və özəlliklə də Misir mifologiyası uzmanı Dr. "Roy Willis" ,"William G.Doty"nin baĢçılığı altında yazılmıĢ "The Times World Mythology" adlı əsərdə "Firon" ad və sözünü "Böyük dövlət" ,"Ev" və "Saray" kimi məna ediblər. Halbuki bizə görə "Firon" adı və sözü əslində qədim türkcə mifik və teoforik addır və qədim türk sözü "Par" //"Pir"(= iĢıq, nur,parlak, GünəĢ) və "On"//"An"//"Ğan"(=göy ya göylər Tanrısı) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Göy Tanrısı GünəĢ" deməkdir. Qədim türk mifik və Tanrısal sözü "Par"//"Pir"in müxtəlif məna çalarları var."Tanrı"//"Allah" və "GünəĢ","ĠĢıq" onun ilkin anlamları sayılır.Pir//Bir//Parı//Barı//Far// Fer ,hamısı"Par" sözünün müxtəlif variantları sayılır.Qədim türk sözü "Par"ın məna çalarlarından ,indiki zamanda sufizm ədəbiyyatında iĢlənən "pir" sözü,say və hesab baxımından "Bir"(1) ədədi , "Barı" (= Tanrı və Allah),Avropa və ingiliz dilində iĢlənən "Faire" (=od ,atəĢ ) ,parıldamaq və iĢıldamağı ad aparmaq olar. Deməli qədim Türk sözü "Fir"//"Fır" ,"Par"//"Pir" sözünün fonetik variantıdır və "Od,AtəĢ" anlamındadır.Biz qədim türk sözü "Fir"//"Fır"ı,indiki Türk dilində ,özəlliklə də Azərbaycan və Anadolu türkcəsində iĢlənməyini görürük.Bu söz "Fırın"(=ocaq) və "Fırıq"//"Fırığı çıxmaq" (=dərinin qaynar su ya baĢqa mayələr vasitəsilə yanıb –sulanıb qabarması və soyulması) ,"Fırı qalxma"(=Birinin hikkədən və acınmasından ,olmasın hərəkətləri etməsi və olmasın sözləri deməsi) kimi sözlərdə özünü əks etdirir. Bizə görə qədim Anadoluda yerləĢmiĢ Türk mənĢəli "Fırigia" dövlət və ölkəsinin adı da elə bu qədim Türk mifik "Fır"//"Fir" sözündən alınma və yaranma sözdür. Bu qədim Türk dövlət və ölkəsinin adı ,qədim türk mifik sözü "Fır"// "Fir"(=Od,AtəĢ və məcazi olaraq GünəĢ) və "Uq"//"Oq"(=GünəĢ ġuası,tirə, tayfa, qəbilə,nəsil,evlad) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ mürəkkəb addır və bütövlükdə anlamı "GünəĢ nur və Ģuası","Od və AtəĢ nəsili","GünəĢ Tanrının evladı","Od və AtəĢ oğulları" deməkdir. Biz daha bir nəticə də alırıq və o bu ki ,Türkistan`ın qədim tarixi və ünlü Ģəhəri olan "Fərqanə"nin adı da qədim Misir Tanrı-Ġnsan hakimləri olan "Firon"//"Fıron"un adı ilə eynidir və eyni kökə və anlama malikdirlər. Fərğanə Ģəhər adı əslində "Fer"//"Fır" (=Od,AtəĢ və məcazi olaraq "GünəĢ") və "Ğan" (=Tanrı,Allah) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və anlamı bütövlükdə "Od və GünəĢ Tanrısı" deməkdir."Firon adının ikinci hissəsi olan "On"//"An" isə Türk mifologiyasında göy Tanrısı (An Tanrısı) deməkdir və Türk mifologiyasında iĢlənən "Ğan"// "Xan" //"Qan" isə həmən "An"ın baĢqa variantıdır. "Ğan" qədim Türk mifologiasında "Tanrı" və "Allah" deməkdir.GünəĢ ən qədim çağlardan Buğa mədəniyyəti və Oğuzdan ,qam-Ģamançılıqdan tutmuĢ ta zərdüĢtlük və islama qədər ,Türklərdə və Türksoylu xalqlarda ən yüksək və ülvi inam və inanc olub. GünəĢə inam ,Oğuz Türklərində və baĢqa Türklərdə, Türk xalq inanclarının ən əskisi sayılır,özəlliklə də Oğuz Türklərində , həqiqi Azərbaycan və onun bir parçası olmuĢ Qafqaz diyarı və ərazisində ,Azərbaycan Türk mənĢəli miflər və Tanrılar panteonunda ,günəĢə inam özəl və gözə çarpaz Ģəkildə yer tutmuĢdur və GünəĢ ən böyük Tanrı sayılırmıĢ və bunun üçün də həqiqi qədim Azərbaycanın və onda yaĢayan müxtəlif Türksoylu və Türk dilli etnosların ən qədim əfsanəvi və mifik anlayıĢları GünəĢ ilə ilgilidir.Oğuzun böyük oğlu "Günxan" sayılır və onun üçün qızıl çadır tikdirir.Oğuzun Günxan üçün belə çadır tikdirməsi ,Oğuzların GünəĢə böyük bir inamın olduğundan irəli gəlir. Bunu Türklərin ,Oğuz Türklərin görüĢündə "GünəĢ"i dünyanın yaradıcısı sanmaları ilə bağlamaq olar . Türklər ,Oğuz Türkləri GünəĢi əbədiyyətin rəmzi və bəlgəsi kimi qəbul edirmiĢlər. Oğuz Türkləri elə inanırmıĢlar ki Xaqana xaqanlığı ,Göy (GünəĢ) bəxĢ edir və hətta geri də ala bilər. Mirəli Seyidovun dediyinə görə ,buna görə də seçiləcək xaqanı adlı-sanlı adamlar ,böyük sərkərdələr ilə ağ keçənin üstünə oturtdurub onu doqquz dəfə günəĢin baĢına fırladarmıĢlar.Xaqan hakimiyyətinin əbədi olduğunu gözə çarpdırmaq üçün GünəĢin rəngini də özünə rəng seçmiĢdi. Oğuzlarda hakimiyyətin Bozoqlara verilməsi ,günçıxanda yerləĢdirilməsi də onların GünəĢlə bağlı anlamları ilə bağlıdır. Qədim Oğuzlar və yaxud Oğuz-Türk insanı GünəĢi hər bir Ģeyin yaradıcısı sayırmıĢ və Göy Tanrıçasını da günəĢlə bağlayırdı çünki belə inanırdı ki göy ilahəsi GünəĢivə onun çıxmasını izləyirdi və elə buna görə də onu od ya GünəĢ ilə bağlı düĢünmüĢdür. Oğuz Türklərində xaqan GünəĢin bəlgəsi sayılan qızıl çadırda oturarkən bunu bildirmək istəyirmiĢ ki ona hakimiyyəti ,GünəĢ vermiĢ və onu GünəĢ qoruyur . Belə bir inam uzun zamanlar və minilliklər boyu sürmüĢ və Türk nağıllarda,dastanlarda, rəsm-adətlərdə ,qam-Ģaman ayinlər və oyunlarında və s. Öz əksini tapmıĢdır.GünəĢ müxtəlif Türk boyları və etnoslarının inam və inancında müxtəlif obrazlarda çıxıĢ edib ,Tanrılıq vəzifəsini daĢımaqda olubdur. Məsəla Oğuz Türklərinin inam və mifik inancında GünəĢ ,"Ulu Nənə" sayılırmıĢ çünki Oğuzun eĢi ya arvadı,günəĢin insanlaĢmıĢ obrazıdır.GünəĢ Türkün və Turanın ən əsas və böyük Tanrısı olaraq ona saya gəlməz mifik sifətlər və obrazlar bağıĢlamıĢdır.GünəĢə inam və onu Tanrı məqamına qaldırmaq ən birinci,Türksoylu və Türkdilli xalqlardan baĢlayaraq,sonralar baĢqa xalqlara da yayılmıĢdır. Bizə bu həqiqəti qədim bəĢər tarixi və dünyanın müxtəlif yerlərindəki toponim ,etnotoponim,hidronim,oronim adları və eyni halda dünya xalqlarının panteonlarındakı mif və Tanrı adları ,açıklayıb faĢ edir. GünəĢə inam və ona tapınmaq Turan(Türkistan) Türk tayfa və ellərinin ,o sıradan onun bir hissəsi olan qədim böyük Azərbaycan ərazisində yaĢayan Türk tayfa və etnosların mifik- fəlsəfi təfəkkürünün əsas qol və dalı sayılırdı və bu səbəbdəndir ki GünəĢ minilliklər boyu bu xalqın və o sıradan Azərbaycan Türk xalqının miflərində və mifik nağıl və dəstanlarında öz həyatına davam edib və müxtəlif mifik obrazların yaranmasına səbəb olubdur. GünəĢə inam Türk xalqların və o sıradan Azərbaycan xalqının mifik nağıllarında hərzaman özünü əks etdirir. GünəĢ mifi bir çox hallarda ,Türk xalqlarda və o sıradan Azərbaycan mifik hekayələri və nağıllarında zoomorfik onqun kimi özünü göstərir.Biz bu həqiqəti Qırqız Türklərinin "Qırx qız" ya "Suqan`ın qızı"nağılında,Dədəqorqut boylarında,Basatın nağılında, Oğuznamədə ,Oğuz xaqanın dəstanında,Tapdığın nağılında,Xoruz və padiĢahın nağılında və bu kimi mifik nağıllarda görürük.Azərbaycanın görkəmli mifolog alimi Mirəli Seyidov belə mifik nağılları çox gözəl Ģəkildə məharətlə araĢdırıb və onları mifik baxımından açıklayıbdır. Qədim Misirdəki Fironlar da, əslində GünəĢin və yaxud GünəĢ Tanrının insanlaĢmıĢ obrazıdır. Mifolog Prof.Dr. Fuzuli Bayat "Mitolojiye GiriĢ" adlı əsərində yazır : "Qədim Türklər od və iĢığı müqəddəs sayırmıĢlar.O sıra miflər ki mövzusu GünəĢ və göy cisimləridir,çox qədimlərə çatır və günəĢə çox aĢırı dərəcədə inamlarının olduğu ,onun insan həyatında həddindən artıq rolu olmasından və çox önəm daĢımasından irəli gəlir." 59 Türklərin mifologiasında "GünəĢ" həm ərkəklik və həmdə qadınlıq və diĢilik baĢlanğıcı kimi təsvir olunubdur. Bu mifologiada GünəĢ "Ġlk Ata" kimi də təzahür və çıxıĢ edir.Basatın nağılında ,Basatın atası "GünəĢ xaqan"dır yəni Aslandır.Azərbaycan mifologiasında GünəĢ ,qadın,qız,ana,bacı,qardaĢ və həyat yoldaĢı kimi obrazlarda çıxıĢ edir. Qədim keçmiĢ zamanlarda Qurd(canavar) və Arslan Türk etnosları arasında GünəĢin rəmzi,simgəsi və bəlgəsi sayılırdı.Canavar(Qurt) GünəĢin təmsilçisi olduğu üçün ,mifik əfsanələrdə nur və iĢığın kənarında təsvir olunurdu. Türk xalqları öz qəhrəmanlarını yenilməz göstərmək üçün,onları bir təhər GünəĢ ilə ilgiləndiriblər.Biz bunu Türk xalqların müxtəlif mifik və tarixi hekayələrində və nağıllarında görürük.Türklərin belə bir nağıl və əfsanəvi mifik nağıl və hekayələrində "ġer"(Aslan),ĢəmĢir,Qurd(canavar) hamısı həmən GünəĢ deməkdir.Türk dilli xalqlarda Aslan,GünəĢin bəlgəsidir. Türklərin və o sıradan Azərbaycan xalqının qədim nağıllar və əfsanələri hamısı mifik təfəkkür və əski inamlar (özəlliklə də GünəĢpərəstlik) ilə bağlıdır ,çünki GünəĢ vaxtılə kainatı yaradan baĢ Tanrı kimi tanınırdı.Qədim Türklərin təsəvvüründə "Göy" və "GünəĢ" əvəzsiz və ülvi sayılırdılar.Çünki "Göy","GünəĢ" baĢ Tanrı və yaradıcı idilər.Turan (Türkistan) və o sıradan Azərbaycan xalqının əski inanc və təfəkkürünü öyrənmək üçün ,ən əsas yol və çarə ,qədim Türk və Azərbaycan mifologiyasına müraciət etmək və ondan düzgün bəhrələnməkdir və bu istifadə və bəhrələnməməyi və onun metodunu yaxĢıca bilmə qabiliyyətinə malik olmaqdır. Biz Mifolog Mirəli Seyidovun Azərbaycan mifik nağılları və onların Türk mifologiyası ilə sıxı bağlılığı həqiqəti Ģüphəsiz ki qəbul edirik və onunla həməqidə və fikirdaĢıq və onun kimi də düĢünürük ki Türkdilli xalqların və o sıradan Azərbaycanlıların mifologiyasında elə onqunlar, Tanrılar, inamlar, obrazlar vardır ki onların öyrənilməsinin vacibliyi yalnız Türk xalqlarının mifologiyasının üzə çıxarılması ilə məhdudlaĢmır ,bu həmdə Türk xalqlarının ümumi inkiĢaf səviyyəsini aydınlaĢdırır. BaĢlıca onqunların ,Tanrıların hər tərəfli araĢdırılması Türk xalqlarının təsərrüfatdakı nailliyyətlərini,mənəvi aləmdəki inkiĢafını meydana çıxarmıĢ olur.Əski Türk qəbilə birləĢmələrinin və xalqlarının əsas ilkin məĢquliyyəti ovçuluq,heyvandarlıq,əkinçilik və baĢqa peĢələr,xsusilə dəmir istehsalı,dəmirçilik və s. OlmuĢdur. Heyvandarlıq ,əkinçiliklə məĢqul olan Azərbaycan xalqının soy kökündə duran qəbilələrin həyat tərzi,və bununla da sıxı bağlı mifoloji-fəlsəfi görüĢləri,mifik təsəvvürü,obrazları və mifik təfəkkürü də yaranıb formalaĢmıĢdır. Türk xalqlarının məiĢət tərzi ,onun maldarlıqla,əkinçiliklə bağlılığı ,suyun,torpağın eləcə də bir sıra real və əfsanəvi heyvanların baĢlıca inam,onqun,Tanrı olmasına gətirib çıxartmıĢdır.Türk dilli xalqların mifologiyasını öyrənmək üçün bir sıra əski ümum türk abidələri çox qiymətli matriallar verir. Öncə yuxarılarda qeyd etdiyimiz " Bilal Alarl" , "DAġ KĠTABƏLƏR SORAĞINDA"yaxud"ġatırlıya bayram səfəri" adlı məqaləsində ElĢad Amanovùn "ġatır" və "ġatırlı" haqqında fikirlərini açıklama hissəsinin bir bölümünü yenə də burda təkrarən gətirmək yerlidir : " O (yəni ElĢad Amanov), ġatır sözünün bir sirrinin də el söyləməsində qorunub saxlandığını söylədi: Şam ağacı şatır keçi, Qoz ağacı qotur keçi. Əsmər tikən Əmir qulu, Vur nağara, çıx qırağa. Bu folklor nümunəsinin uĢaq oyunları zamanı söyləndiyini deyən ElĢad müəllim yaddan çıxmıĢ söz sərvətimizə də diqqət çəkdi. (Burada qeyd etmək lazimdir ki bu folklor nümunəsinin G.Azərbaycanda bir baĢqa variantı da belədir : Bərbəlinci ,Ģam ağacı ,ġatır keçi ,hapban,hupban , yarıl ,su iç qurtul qaç) . Biz bu folklor nümunəsinə diqqət edərkən , burada Türk mifologiasının "Su" ,"Ağac","Keçi" elementlərindən söz gedir. Burada suyun ,ağacın və keçinin xsusi böyük keyfiyyətlərindən söz gedir və onların bir mifik güc və quvvə kimi həyatda rol oynadıqları ,bir inam olaraq özünü ap-aydın qoruyub saxlandığı görünür. Türkdilli xalqlar mifologiyasında "Su" ilk baĢlanğıc sayılır və deyilir ki Tanrı ilə bərabər kainatda öncə "Su" varmıĢ. Qədim Türk xalqların inam və inancına görə su,çay,bulaq və dəniz ,kutsalların yeridir ki buda suya və su Tanrısına bağlılıqdan irəli gəlir.Türk onqunlarının su ilə iliĢgisi bu folklor nümunəsində gözə çarpaz vəziyyətdə açıq-aĢkar görünməkdədir. Burada su ilə dünya ağacı olan Ģam ağacından və keçi yəni Yazın və GünəĢin bəlgəsindən söz gedir. Azərbaycan xalqı arasında suya inamın izləri bu son illərə qədər yaĢamıĢdır.Ağac isə qədim Türk xalqlarında ən çox mifikləĢdirilmiĢ onqun və mifik elementələrdən birisidir. Qədim Türkdilli bir qəbilənin mifologiasında deyilir ki baĢ Tanrı "Quday" torpaq və sonra "ġam ağacı"nı yaratdı. Tanrının yaratdığı dünya ağacının doqquz budağı var. ġaman çağırıĢlarından birində deyilir ki Qayın ağacı "Umay" ilə birgə göydən enmiĢdir. Ümümiyyətdə demək olar ki qədim Türk xalqların mifologiyasında "Su" Tanrısı "Ata" və "Ağac" Tanrısı isə gahdan "Ana" və gahdan da "Ata" sayılırmıĢ. Mirəli seyidovun dediyinə görə "Göytürklərin inamına görə "Oğan"(Böyük Tanrı) yerin ortasında bitmiĢ böyük bir ġam ağacının ortasında oturur.Deməli Ģam ağacı birdə ona görə müqəddəsdir ki ,orada Tanrı məskən salmıĢdır. Qam- ġaman davullarında qayın ağacı – Dünya ağacının Ģəkilinin çəkilməsi də onun müqəddəsliyinə iĢarədir. Bu folklor nümunəsində ağac onqundur və dünya ağacının bəlgəsidir. Türk mifologiasında Geçi kutsal və mifik heyvandır və zoomorfik obrazdır. Keçi yazın ,gəncliyin ,artımın,məhsuldarlığının bəlgəsi və mifik obrazıdır və eyni halda GünəĢ də artımın yaradıcısı sayılırdı.Bu folklor nümunəsində keçinin "ġatır" adı verilməsi təsadüfi deyil.Onun ġatır adlanması və ġatıra mənsub olunması(ġatır keçi deyilməsi) qədim Türk və Azərbaycan mifik görüĢləri ilə bağlıdır. Bu folklor nümunəsinin yaradıcısı ,keçinin "ġatır"a mənsub etdiyini ,onun GünəĢ Tanrısına ayid olduğunu ,qutsallığını gözə çarpdırmaq istəmiĢdir.Keçi zoomorfik onqun qədim zamanlardan bəri ,Türkdilli və Türksoylu xalqlar arasında uduq və qutsal sayılırmıĢ. Qədim Türk mifologiyasında Keçi ,Tanrıları,ilahələri,Batırları və igidləri bəsləyib becərərmiĢ.Bu qədim Azərbaycan Türk Ģifahi xalq ədəbiyyatı nümunəsində keçinin aradan vurub çıxmasına iĢarə edir,yəni Yaz- Yayın bitməsini və payızın-qıĢın çatmasına iĢarə edir və yay gərəkdir yrini payız və qıĢla dəyiĢsin.Bu təbii hadisəni belə mifik obrazlarla bəyan olunması ,qədim Türk və o sıradan Azərbaycan Ģifahi xalq ədəbiyyatında və mifik nağıllarında asanlıqla görə bilərik. Keçi bütün Türk xalqlarında ,yazın bəlgəsi sayılıbdır. Deməli bu folklor nümunəsində yaz-yay`ın qıĢla əvəzlənməsi canlandırılıb və onu bu folklor nümunəsi kimi ifa və bəyan ediblər. Qədim Azərbaycan Türk mifologi inamlarla sıx bağlı olan bu folklor nümunəsi bir çox dəyiĢiliklərə məruz qalmıĢ olsa da ,yenə də öz əsl özəyini və detaylarını itirməmiĢdir. Bu folklor nümunəsində "ġatır Keçi" yay- yazı və "Qotur keçi" isə qıĢı təmsil edir və onların bir-birilə mübarizəsindən ,və özəlliklə Türk mifologiyasında hakim olan əksilik duval quruluĢundan söhbət və danıĢıq gedir. Türkdilli xalqların mifologiyasında zoomorfik onqunlar,dünya ağacı və yaxud həyat ağacı(ġam ağacı) və bu ağacın dibindən çıxan su ,əski Türklərin və o sıradan Azərbaycan Türk xalqının əfsanələrində ,nağıllarında və dastanlarında ənənəvi gələnək mövzudur. Bu nümunədə Keçinin "ġatır" və "Qotur" olması Türk mifologiyasında əksliklər görüĢü ,duval təĢkilat quruluĢu,ikili anlayıĢla bağlıdır və elə bu görüĢlər və duval təĢkilat quruluĢu səbəbdən təbiətin əksliklərdən və onların qarĢılaĢmasından ibarət olduğunu görürük. Belə bir əbədi və həmiĢəlik qarĢılaĢmadan və onların bir-birisilə savaĢdan ,inkiĢaf yaranır.Duval təĢkilat quruluĢunda eqzoqamlı nikahın tələbinə görə qarĢı-qarĢıya duran hər iki tərəf də (ġatır keçi ,Qotur keçi) ayrı-ayrı və türlü olmalıdır.türkdilli xalqların və o sıradan Azərbaycan xalqının Tanrılar panteonunda ġatır keçi ,od,günəĢ ,su ilə bağlıdır. ElĢad Amanovùn xatırlatdığı bu folklor nümunəsi bizə görə Azərbaycanın qədim mifik nağılların birisinin qalığıdır ki əsl dastan və yaxud nağılın özündən xəbər yoxdur və zaman sürəsində müxtəlif dini- siyasi hədisələr və keĢməkeĢləri ərəfəsində aradan gedib , silinibdir və yaxud məhiyyəti və obraz elementləri Xristiyan ya Ġslam dini meydana girəndən sonra dəyiĢilibdir. Bu əski folklor nümunəsinə diqqət edərkən ,biz əski Türk və o sıradan Azərbaycan mifologiyasında "ġatır","Keçi","Qotur keçi","Su" ,"ġam ağacı" (=həyat ağacı//dünya ağacı) kimi mifik elementlərin hökm sürdüyünün Ģahidi oluruq.Bu folklor nümunəsi bizə tam aydınladır ki qədim Azərbaycanın bu mifik elementlərin iĢtirakı ilə özəl bir mifik dastan ya nağılı var imiĢ və bu mifik əfsanənin mifik rol oynayanları da "ġatır" (=günəĢ və iĢıq ) , "Keçi","Su" və "Ağac"dır. Bu nümunənin mifoloji kökləri bizi çox qədimlərə yəni GünəĢpərəstliyə ya "Buğa" mədəniyyəti dövrünə aparıb çıxardır. Biz qədim Türk xalqların və o sıradan Azərbaycan xalqının mifoloji görüĢlərini öyrənməklə ,Türk xalqının soy kökünün qidalandığı fikir qaynaqlarını və onların keçib gəldiyi yolu araĢdırmıĢ oluruq. Bu folklor nümunəsində göründüyü kimi təsadüfi heç nə yoxdur."ġatır keçi" və "Qotur keçi" duval təĢkilat qanunları əsasında yaranılıbdır. Keçinin Ģatır və qotur olması qədim Türk inamlar ilə bağlıdır və həmçinin bəlli olunur ki duval əksilik təĢkilat quruluĢu ilə bağlı mövzular uzun minilliklər boyu Azərbaycan və digər Türkdilli xalqların təfəkküründə yaĢamıĢdır.Qədim Türk tayfa və qəbilə quruluĢunun vəziyyətindən yaranmıĢ duval təĢkilat quruluĢunda ilkin qəbilə quruluĢu yaranır .AraĢdırıcıların qeydlərinə görə ,bu quruluĢda evlənmə və nikah forması eqzoqamlı olmuĢdur ki bu evlənmə formasında qan qohumu ilə evlənmə qadağan imiĢ.Duval təĢkilat quruluĢlu qəbilələrdə çox uzaq qohum ,yad qəbilənin üzvləri ilə evlənirmiĢlər.Qohum və ara- sıra yad qəbilələrin yaxınlaĢması ,qaynayıb-qarıĢması gediĢində ,duval təĢkilat quruluĢunun bir sıra qanunları,eləcə də eqzoqamlı nikah özünü qoruyub saxlayırdı. Belə evlənmənin qanunlarını gözləmək üçün bu quruluĢda yaĢayan insanların hamısı ekiz qardaĢ və ona bənzər miflər yaratmıĢlar.Bu folklor nümunəsində ekiz qardaĢ mifini görmək olar ,yəni "ġatır keçi" ilə "Qotur keçi" ekizlərini görmək olar. Ekiz qardaĢ mifində ,eləcə də buna oxĢar deyimlərdə ,qədim Türk insanı bu eqzoqamlı evlənmə qanununa bir kökdən və bir gendən ,eləcə də ayrı-ayrı soydan olduğunu göstərir.Türkdilli xalqlarda belə mifik əfsanələr yaranmıĢdır.Türkdilli soylarda və o sıradan Azərbaycan türkdilli xalqında ,soylar,qəbilələr və qəbilə birləĢmələri duval təĢkilat quruluĢunu keçmiĢ uzun zamanlar onun qanunlarını qorumuĢ və eqzoqamlı nikahla ailə qurmuĢlar. Eqzoqamlı evlənmənin və duval təĢkilat quruluĢunun qanunu da bu folklor nümunəsində öz əksini tapmıĢdır. Bu nümunədə ola bilsin qəbilə birləĢməsi "ġatır keçi"yə və "Qotur keçi"yə bölünmüĢ olsun. GünəĢin bəlgəsi olan "ġatır keçi" kosmik aləmlə ,günəĢlə odla ,və "Qotur keçi" isə su və Ģam ağacı ilə bağlıdır. "ġatır keçi" göylə və qotur keçi yer ilə bağlıdır. ĠĢıq ,nur, günəĢdən yaranan "ġatır keçi" günəĢi ,yayı ,ağ rəngi və yer-su və ağacdan yaranan "qotur keçi" ,qaranlığı,qaranı və yeri təmsil edir.Azərbaycan Türk xalqının təfəkküründə ki əksliklər,ikili ya ekiz duval təĢkilat quruluĢu ,onun sosial,mifik və fəlsəfi görüĢlərinin inkiĢafında ,formalaĢmasında böyük rol oynamıĢdır. Ġndi isə qayıdaq əsl mövzuya və məqaləmizlə ilgili Misir panteonundakı "Set" ya "Sutex" adlı Tanrının hekayəsinə və onun məqalə mövzusu ilə olan iliĢginin açıklanmasına : "Set"(Sutex) , Misir doqquzluq Tanrılar covqasının ən neqativ obrazlara malik olan Tanrısı sayılır.Bu Türk mifinə Misir panteonunda ,dünyanın ən Ģərr və kötü sifətlərini yığıb, onun belinə yükləyiblər və o da daĢımaqdadır. ġərarət və pislik , kötülük və pəlidlik ,sanki ilk gündən yəni nütfəsi bağlanan gündən,onunla yoldaĢdır və demək olar onun nütfəsi Ģərr və kötülükdən tutulmuĢdur, halbu ki bu mif ,Misir mifologiasında ,ilk öncə "GünəĢ Tanrısı" sayılırmıĢ.Biz bu mif və Tanrının sonradan qazanmıĢ Ģərr və kötü sifətlərini gətirilən sitatlarda altını cızırıq ta bu sifətləri vurqulamıĢ olaq.Fransız mifolog "J.Vieux"(Vieu) , "The Myths of Egypt" adlı əsərində Misir panteonunun bu mifi haqqında yazır : "Set" ya "Sutex" (Yunanlılar onu Tyfon ya Tufan = Yel devi adlandırırdılar) , Ozirisìn Ģərur və bədxah qardaĢı idi ki sonda Ģərr və kötülük ruhunun bəlgəsi olub və xeyrxahlıq ruhunun müxalif və duĢmanı sayıldı. "Set" anadan doğularkən vəhĢi Ģəkildə anasının bətnini yırtıb-dağıdıb eĢiyə atıldı.O çox xəĢin,sərt və vəhĢi idi. Onun dərisi ağ və tükü qırmızıya çalar idi və bu səbəbdən Misirlilərin gözündə çox çirkin və bədheybərə görünürdü və belənçi bir mövcudu eĢĢəyə bərabər bilirdilər. "Set" özündən böyük olan qardaĢı "Oziris"ə həsəd aparıb paxıllıq edirdi və Ģahlıq taxtını ələ geçirtmək üçün ,gizlində hər bir dəsisə (=hilə)və çirkin iĢə əl atırdı. O qardaĢı Osirisì oğurlamaq üçün ,Memfis`də böyük təntənəli toy-Ģənlik və Ģadıyanalıqlar tutulmasına əmr etdi ki qardaĢı Ozirisìn səltənətə qayıdan zamanı bu Ģənliklər qurulsun. "Set"(=Sutex) ilk öncə öz 72 nəfər əlbir olmuĢ adamlarından tam arxayın olunca ,qardaĢı Osirisì bir qurduğu Ģənlik və Ģadıyanalığa də`vət etdi və əmr etdi bir əcibə heyrətavər sandıq (sənduq) gətirdilər və hər nədən xəbərsiz olan qardaĢı Osiris`ə dedi ki hər kimin boyu ,bu sandığın düm-düz boyuca olursa ,sandıq onun olacaqdır. Hər nədən xəbərsiz olan Osiris ,qardaĢına heç bir zərrəcə Ģüphə etmədən,bu iĢi bir dilxoĢluq ,zarafat və əyləncə hesab edərək ,sandığın içinə girib tir uzandı . Bu zaman dəsisə və tələ quranlar ,dərhal atlanıb sandığın qapısını örtüb möhkəm vəziyyətdə bağlayıb mıx`la mıxladılar. Sonra onu Nil nəhrinə atdılar ki dəniz yolu ilə "Cəbil"ə çatsın. Osirisìn eĢi "Ġzis" elə ki həyat yoldaĢının qardaĢı "Set"in təvəssütü ilə öldüyünü eĢitdi ,həddindən artıq narahat olub saçlarını kəsdi və əynindəki paltarını yırtdi və dərhal sandıqın peĢindən getdi ki onu tapsın. "Nil" çayı sandığı dənizə aparmıĢdı və dəniz dalğaları onu "Finikiyyə" sahilinə çatdırmıĢdı. Orada sandıq bir Gəz ağacının dib tənəsinə geçib girmiĢdi.Ağac çox əcib sür`ətlə böyüdü və sandığı öz içinə alıb ,gövdəsində gizlətdi.O zaman Cəbilìn Ģahı "Malkandre" əmr etdi ki ağacı kəssinlər və onun dal-budqlarından öz sarayının dam örtüyünü düzəltsinlər.Ağacı kəsən zamanı bir gözəl iyi ondan çıxıb hər tərəfi bürüdü və bu olayın xəbəri hər yerə yayıldı və o cümlədən "Ġzis"in də qulağına çatdı və bu sirrın anlamını dərhal bildi və tələsik özünü Finikkiyyə`yə çatdırdı. O qəribə herətavər ağacın kənarına gedib və sandığı ağacın gövdəsindən eĢiyə çəkib çıxartdı və onu öz göz yaĢları ilə yıxarlayıb-yudu və yenə də tələsik Misir`ə qayıtdı və "Set"i azdırıb –aldatmaq üçün ,sandığı "Butu" bataqlıqlarında gizlətdi.Amma bunlara baxmayaraq ,"Set" Ģans üzrə sandıq və qardaĢının cəsədini bulub və onu birdəfəlik aradan aparmaq üçün ,cəsədi(qardaĢının meyitini) ondörd tikəyə bölüb və tikələri də ölkənın müxtəlif bölgələrinə dağıtdı. "Oziris"in vəfalı eĢi əl-ayağı soyumayıb ,ərinin cəsədinin dəyərli tikə-parçalarının axtarmağına baĢladı və hamısını tapıb buldu... "Ġzis" Tarixdə ilk dəfə olaraq,cəsəd mumiya etmə rəsmini yerinə yetirdi və öldürülmüĢ Tanrını öz əbədi həyatına qaytardı.Sonra "Ġzis" özünü taxt- hökümətdən kənara çəkib və "Butu" batlaqlarına sarı getdi ki "Set"in qəzəbindən amanda qalsın ta oğlu "Horus"u becərib böyütsün və o zaman atası Ozirisìn intiqamını ala bilsin.Beləliklə Ġzisìn oğlu Horus Nil bataqlığının bir sığınacağında becərlənib pərvəriĢ tapdı sonda öz intiqamını atasının qatili "Set"dən ala bildi. "Set" Oziri mifologiyasında ,duĢmançılıq və qəddarlıq , qatillik obraza malikdir və "quru çöl" ,"susuzluq və quraqlıq", "qaranlıq" bəlgəsidir və hasıllı ,verimli torpaq ,su və iĢıqla müharibədədir. Görünür nə qədər nabud edicilik , ziyan vericilik və zərər vericilik var ,"Set"ə ayiddir. KeçmiĢ qədim zamanlarda "Set"in Ģərur və ziyan verici Ģəxsiyyəti elə sən deyən ,qabarmıĢ deyil idi... "Set" əslində "Yuxarı Misir"in Tanrısı idi ki Tanrı-ġahin`ə tapanların məğlubu olur...60 Bu məlumatdan belə nəticə çıxarılır ki Türk kökənli "Set"(Sat// ġat) ya "Sutex"(Sat.ek// Sat.oq //Sat.uq) mifinə Misir ölkəsində ,sonralar nədənsə mənfi (neqativ) və Ģərr obrazlar və xarakterlər bağıĢlamıĢlar. Bizə naməlum, üstü-örtülü və qaranlıqdır ki nə haqq-hesablar üz veribdir ki belə bir önəmli Türk mənĢəli mif, Misir panteonunda belə mənfur və nifrətli bir mifə çevirilibdir.Bizcə Misirin bu Tanrısının Ģərarətlı və xoĢa gəlməz sifətləri və xarakterləri əsasında ,mərdum azarlıq,incidici ,azar verici muzi və əziyyətverici bir adama da "Sadist" və belə bir əməllərə və davranıĢa da "Sadism" deyiblər.Bizə görə bu qədimTürk mifə Misirlilərin belə yanaĢması və xəsmanə və duĢmancasına davranmalarının ,etniki və milli –siyasi səbəbləri olmuĢ olsun və Misir hakimiyyətində tərəzinin Türk tərəfinin yüngül olan zamanına qayıdır. "Sat"ın Türk mifologiasında GünəĢ,ulduz,nur,iĢıq,GünəĢ Ģuası anlamlarını göz önünə gətirərək bir ehtimala görə də ola bilsin ki Misirdə "Set"i belə mənfur və nifrətli göstərən zaman , artıq Misirdə GünəĢpərəstlik və ya Nurpərəstlikdən baĢqa bir inanca keçid dövrü baĢlansın.Biz biləli , "Sat"//"ġat" qədim Türk mifologiasında ən yüksək vəzifəyə malik olan Tanrı imiĢ və GünəĢ Tanrısı sayılırmıĢ. Ġlkin Türklərin ondan üstün Tanrıları olmamıĢdır. "Sat" günəĢ tanrısı eyni halda Turan ərazisindən (Azərbaycandan) Misirə gedərkən də , orada da ən böyük məqam və vəzifəyə malik olan Tanrı ,yəni ġərr və kötülük Tanrısı sayılmadan öncə Misirin"GünəĢ Tanrısı" sayılımıĢdır .Bizim bu iddiamızı Ġran mifologu , J.C.Cooperìn " An Ġllustrated Encyclopedia of Traditional symbols" adlı əsərinin tərcüməçisi ,xanım "Məlihə Kərbasiyan" həmin əsərin sonundakı "miflər siyahısı və onların vəzifələri" bölümündə təsdiqləyir və kitabın səhifə 432-də "Set" mifinin izahında belə yazır :Misir mifologiasında Ozirisìn Ģərur və kötü qardaĢı,yer Tanrısı "Geb" və Göy Tanrısı "Nut"un evladıdır.Set ilk öncə "GünəĢ Tanrısı"sayılırdı,amma sonunda Ģərr və kötü ruhun bəlgəsi sayıldı... 61 Bizi belə bir nəticə çıxartmağa yönəldən ,digər bir güclü dəlil və səbəb,Türk mənĢəli "Hiksus" etnosunun Misirdə Afrikanın Ģimalında "Set" (Sat//ġat) mif və Tanrının sevməsi və tapınmaqlarıdır.Hiksus etnosunun ya həmən "Avun" etnosu (Yardımlı rayonun Avun kənd əhalisinin ulu əcdadı – ġuĢa əhalisinin ulu əcdadı) və "Avur" (Yardımlı rayonunun Avur kənd əhalisinin ulu əcdadı) etnosunun ən önəmli və möhüm Tanrılarından biri ,həmən "Set"(Sat//ġat) mifi və Tanrısıdır.Bizim bu iddiamızın təsdiqində mifolog "J.Vieu"nun həmən,"The Myths of Egypt" adlı əsərindən sitat gətirmək çox yerli olar." J.Vieu" əsərin səhifə 45-də belə yazır : Hiksus`lar dövründə yeni hökmranlar, "Set"i savaĢ Tanrısı "Sutex"ilə birgə bilirdilər və öz paytaxtları "Avaris"də onun üçün bir tapınacaq və mə`bəd tikdilər. Hiksusların ikinci imperaturu 2-ci"Ramses" ,və atasının adı "Seti"idi. Setilər özlərini mütləq"Setìn sevimlisi" bilirdilər. Ozirisì sevənlər və tapınanlar da ,çün görürdülər ki "YaxĢı-xeyrxah Tanrı"nın qatili üçün bir ayin və əzizləmə tutulur ,narahat idilər. Yalnız eradan öncə 10-cu yüzilliyin ortalarında yəni 22-ci silsilə Ģahlarının səltənət və hakimiyyəti zamanında ,Ozirisìn qətli ciddi Ģəkildə əhəmiyyət və önəm tapır və ona cəza təyin olunur və qatilin heykəllərini qırıb-sındırırlar və onun qabarıq rəsm və fiquralarını toxmaq ilə sındırıb ovub dağıdırlar və adını silib pozurlar və sonda onu Misir panteonundan tərd və dəf edib eĢiyyə atıb, onu bir mırdar və pis-kirli Tanrı hesab edirlər.Yuxarı (Ģimali) Misirin böyük qədim Tanrısı bir Ġblisə çevirilir ki bütün Tanrıların duĢmanı dır. EĢĢək ,Dağ keçisi və digər çöl və səhra heyvanlarını "Set"ə ayid bilirdilər. Həmçinin Su-Ayğırı ,vəhĢi-çöl donquzu,Timsah və Əqrəb kimi heyvanları ona ayid və mənsub edirdilər ki güya cismilərində "Ģərr Tanrısı" yuva salıbdır və Horusun zəfər çalmıĢ hərbiçilərindən qaçan zaman , məğlubiyyətə uğramıĢ "Set" döyüĢçüləri də onlara sığınıb pənah aparırdılar. Əfsanələrdən belə bəlli olunur ki "Set" ,qara rəngli bir donuz Ģəklində , qardaĢ oğlusu yəni Horusùn gözünü yaralayır və o bu vəziyyətdə hər ay döyüĢürdü və Ay`ı udurdu. "Set" əcibə və qəribə heyvanların Ģəkilində ,bir nazik və əyilmiĢ ağız və çənə ,ĢüĢ və dörd bucaq Ģəkilli qulaqlar ilə və çatal Ģəkilli quyruq ilə təsvir və rəsm olunubdur. Gahdan da "Set"i bir dördayaqlı heyvan baĢlı kiĢi kimi rəsm ediblər". 62 Bizə görə PiĢik heyvanına Avropa və özəlliklə də Ġngilislərin "Cat" (oxunuĢu kət)deməkləri də ,elə həmin Misir panteonunun Türk mənĢəli mif və Tanrısı "Set" ilə bağlıdır və "Set" Tanrının özəllikləri və neqativ xarakterli obrazlarından alınaraq , qoyulubdur. Bizcə Avropa və ingilis dilində PiĢiyə "Cat" adı verməkləri də ,əslində həmən qədim Türk mifi "Sat"ın(=GünəĢ Tanrısı) Misir panteonundakı "Set" adı ilə çıxıĢ edən Tanrının adından alınmadır. Bu səbəbdən piĢiyin əsil-həqiqi adı "Sət" ya "Sat"dır. PiĢiyin mifologiadakı xarakterik obrazları ,Misir Tanrılar panteonundakı "Set" Tanrının obrazları və xarakterləri ilə üst-üstə düĢür və eynidir.Biz mifolojik araĢdırmalarımızın əsasında belə bir nəticəyə çatmıĢıq. Bizim bu iddiamızı ,J.C.Cooperìn öz əsərində verdiyi məlumatlar da təsdiqləyir.J.C.Cooper piĢiyin mifik bəlgələri və simgələrini mifologia açısından belə açıklayır :"PiĢik və onun gözləri mifologia baxımından (gözlərinin rənginin daim dəyiĢildiyinə görə) ,günəĢin qeyr-i sabit energisinin və eyni halda Ay`ın kiçilmə və böyüməsinin və gecənin əzəmətinin bəlgəsi və simgəsi sayılırdı.PiĢik mifologia açısından ,gizlin və oğrunca hərəkət etmənin , həva-həvəs , qaranlıq ,Ģərr,kötülük və ölümün bəlgəsi və simgəsi sayılır". 63 J.C.Cooper PiĢiyin müxtlif mifik obrazlarını ,müxtəlif mifologiaların açısından açıklayır ,ki bu açıklama bizim Ġngilizcə PiĢik adının mifik ad olduğunu və Misir mifologiasında kı "Set" Tanrısının adı ilə ilgili və bağlı olduğunu və eyni ad olduğunu isbat edir. J.C.Cooper yazır :" Cadı,büyü və ovsunculuq baxımından Qara PiĢik Ģərr və bədbaxtçılığın həmdəm və munisidir.Çin mifologiasında piĢik ,Ģərr və kötülük qüvvəsi sayılır. Qara piĢik bədbaxtçılık ,fəlakət və xəstəliyin bəlgəsidir. Qırmızı dərilərin mifologiasında ,PiĢik oğrunca hərəkətin simgəsidir."Selt"(=Kelt) mifologiasında PiĢik alt və ya yeraltı dünyanın qüvvəsi və ölü basdırma simgəsidir. Xristiyanlıq açısından PiĢik,ġeytan ,qaranlıq ,Ģəhvət və tənbəllik simgəsidir. Misir mifologiasında "Set" Tanrı üçün qaranlığı yansıdan olduğu üçün müqəddəs və kutsal sayılır.PiĢik bu mifologiada eyni halda boylu və hamilə qadınların simgəsi sayılır, çün qadının uĢaqlığında bağlanmıĢ nütfənin gəliĢməsinə və becərilməsinə səbəb olur." 64 Misir panteonunun "Set" Tanrısının digər bir adı yuxarılarda qeyd olunduğu kimi "Sutex"dir.Bizə görə bu "Sutex" adı ,"Set" Tanrının Türk kökənli bir Tanrı olduğunu isbatlayır və "Set"in həmən Türk mənĢəli "Sat" ya "Satır"//"ġatır" Tanrısı olduğunda ,heç bir Ģüphə yeri buraxmır. Bizə görə "Sutex" Misir Tanrısı adı ,əslində həmən "Satuq" ya "Sataq"// "Sadaq"//"Sadak" ,Türk mifologiasının mifik Tanrılarından birisi və ən önəmlisidir. Bizim bu Türk Tanrının adı ilə , eləcə də "Sadaq" etnonimlərimiz ,etnotoponimlərimiz və Antroponimlərimiz var. Bu "Sadaq" ya "Satuq" adı,əslində "Sat" (=od,iĢıq,günəĢ) və "Aq"//"Ağ" //"Ağa" (= kutsal,müqəddəs,Tanrı) sözlırinin tərkibindən yaranımıĢ addır və bütövlükdə "Od Tanrısı","GünəĢ Tanrısı" ,"ĠĢıq Tanrısı","Nur Tanrısı" deməkdir. "Sadaq"ın digər məna çalarları da var ki onlardan "Yay tuğlu"//"Yay bayraqlı" ,"Ox quburu"//"Ox qabı" anlamlarını saymaq olar. Bu Misir panteonuùn "Set" Tanrısını Türk kökənli və eynihalda Azərbaycan panteonu`nun əsil Tanrısı olması və Azə O da,"Sati"dan sonra , Xnum Tanrının ikinci eĢi və qadını sayılırdı. O, baĢında xurma dalına bəzənmiĢ bir uca tacı olan qadın Ģəkilində ,naxıĢlanıbdır.Onun adının zahirdə anlamı "Möhkəmlədən", "Müstəhkəm edən"dir, niyə ki o,Nil çayın sahilini bərkidib müstəhkəm edir və Nilì "Filaeh" və "Sina" (indiki Asvan) qayaları arasında sıxıb möhkəm surətdə yerləĢdirir. Bu ilahəni Elfantin`də Xnum və Sati`nin kənarında , Katarakt vilayətinin ilahəsi ünvanında pərəstiĢ edirdilər.O sevirdi ki ona həsr olunmuĢ Süheyl adasında sakin olub yaĢasın. 66 Bizə görə bu fakt və sənəddə Cataracts (oxunuĢu Katarakt) məntəqəsi deyilən toponim ,əslində "Satarakt",və daha doğrusu "Satara.kət" ya "Satara.kənt"dir.Bu toponimin adı qədim latin hərflərilə qeydə alınıb.Bizə görə bu toponimin əsl və həqiqi tələffüzü və oxunuĢu həmən yuxarıda iĢarə etdiyimiz,"Satara kət"dir və qədim Türk mifi "Satıra"//"Satır"// "ġatıra" //"ġatır" ilə ilgili və bir kök və mənĢədəndir və anlamı"Satır // ġatır Tanrının Ģəhəri" deməkdir.Bu toponimin adında Satır//ġatır nə anlam və yaxud hansı məna çalarını daĢıması,öz- özlüyündə bir düzgün elmi və mifiloji tədqiq və araĢdırma tələb edir ta bəllənsin ki o zaman bu Türk kökənli və Türk mənĢəli mif üçün,hansı anlam və məna çaları nəzərə alınıbdır.Bizə görə bu mif –ilahənin adındakı "Satara" adının məna çaları və anlamı "Ulduz"dur.Çünki bu ad-söz, indiki Fars dilində bir az fonetik dəyiĢiliklə,özünü "Setare" kimi və ulduz anlamında göstərməkdədir. Satara ---> Setare. Xnum Tanrının ikinci eĢ və qadınının adı "Anuket" qeyd olunubdur. Bizə görə bu ilahənin də adı,Türk mənĢəli bir addır və iki güclü ehtimal ona nisbət vermək olar.Birinci güclü ehtimala görə bu ad əslində"Anu.sat" olmuĢ ola(Anu=Göy Tanrısı ///Sat= nur,iĢıq,Ģua) və anlamı"Göy Tanrısı Sat","Göy Tanrısı Anu`nun nuru","An Tanrının iĢığı" deməkdir.Bu məlumat və açıklamağı nəzərə alaraq,bizə görə bu adın və yaxud Satır//ġatırın digər bir məna çaları "Mithra"(=Nur və iĢıq Tanrısı) ola bilər.Bizə görə həftənin 6-cı gününün adı Avropada və ümumiyyətlə Batıda,elə bu qədim Türk Tanrının adı ilə bağlı və onun adından alınıb və ya onun Ģərəfinə seçilib qoyulubdur. Saturday =Altıncı gün //ġənbə ."Saturday" // "ġaturday" =Satır günü //ġatır günü ."Satır"//"ġatır"ın çoxlu məna çalarları var.Ġlkin anlamlarından bir neçəsini burada saymaq olar:"GünəĢ","Gündən doğulmuĢ","GünəĢ nuru və Ģuası","Ulduz","Ox.Yay" dır."Sat"(onun baĢqa fonetik variantları "Set", "Sit") ya"Satır" qədim Türk mifologiasında"GünəĢ" və "GünəĢ Tanrısı" olubdur.Satır//ġatır`ın baĢqa anlamları "çörək- biĢirən","məzhəkəçi" ,"sürətlə qaçan","At çaparaq ox atan" və s. onun 3-cü,4-cü və ya sonrakı dərəcəli anlamları və məna çalarlarıdır .

Dr. William G . Doty ,"The Times World Mythology" adlı əsərində , Hind mifologiyası bölümündə, "Satı" haqqında yazır :Tanrı"ġiva" həyatının bir mərhələsində DakĢa`nın qızı "Sati" ilə evlənir və DakĢa ordan ki biganə sanılan ġiva`nın qurbanlıq törənində olmasını uyumsuz hesab edir ,onu bu törənə də`vət etməyir və beləliklə də ġiva`nın acığı tutub ,qurbanlıq törənini bir-birinə vurub pozur və DakĢa`nın baĢını bədənindən ayırır. "Sati" ġiva ilə Atasının bu münaqıĢəsindən inciyib acıqdan özünü od vurub yandırır və ölür. Bə`zi rivayətlərə görə deyilir ki "Sati" tikə-tikə olur və cisminin bu tikə paraları və bir yerlərdə uyumaqdadır. O yerlərdə ki sonralar möhüm və önəmli ziyarətgahlara çevirildilər. 67 Qədim Türk mif və Tanrısı "Satır"//"ġatır" Rum(Roma) miflər panteonunda özünün xsusi yeri var. "Satır"//"ġatır" ,Roma Tanrılar panteonunda "Saturn" adı formasında özünü təzahür etdirir. Bizə görə bu Türk kökənli Yunan- Roma mifik Tanrı adın anlamı "Yanar GünəĢ" olmalıdır.Biz bu Tanrı adına diqqət edib araĢdırarkən bu qənaətə gəldik ki Avropa və özəlliklə də Ġngilis (Ġngiltərə) dilində iĢlənən "Turnn"(Turnn off, "Turnn on" tərkiblərində iĢlənən kimi) termini də elə bu Tanrı "Saturn" adının ikinci hissəsindən götürülüb ,alınıbdır. "Saturn" Tanrı adı əslində qədim Türkcə "Sat"(=GünəĢ,od, iĢıq,nur ,Ģua) və qədim türkcə sözü "uran"(=vuran,atan,parlayan,saçan) sözlərinin tərkibindən yaranıbdır.Amma Batılılar bu adı iki "Sa" və "Turn" hissələrə bölüb ,onun "Turn" hissəsini "yanmaq","iĢıq vermə", "iĢıq saçma" anlamında bir termin kimi seçib iĢlətməkdədirlər. Bu Tanrı adın "Turn" hissəsi ,indi də Ġngiliz dilində "yanma" və "iĢıq vermə" kimi anlamlarda iĢlənilir. Misal üçün bə`zi elektriklə iĢlənən ev cahazlarında və əĢiyalarında, iĢə salınan hissəsində Ġngilizcə yazılır : "Turnn on /Turnn off "."A.V.Pierre","F.Guirand" ilə birlikdə yazılmıĢ "Roman and Celtic Mythology" adlı əsərdə ,"Saturn" Tanrısı haqqında belə bilgi verirlər:"Saturn" bu panteonda "Janus" və "Jupiter" kimi Tanrılar ilə ,bərabər etibar və dəyərdə olaraq ,ən qədim əkin və əkinçilik Tanrısı sayılırdı. Ehtimal verilir onun adı "Satur"(= təllənmiĢ,çox basırıqca yığılmıĢ və cəmələnmiĢ) və ya "Sator" (= əkinçi) terminləri ilə bağlı olsun.Hər halda onun adının anlamı ,bolluq və firavanlıqla bağlıdır. "Saturn" bir sadə üzüm əkən fəhləsi sayılırdı və "Stercutius" (oxunuĢu :Stersutiyus) adı ilə tarlaların əkininə nəzarət edirdi... "Saturn"u Ġtaliya`nın əzəmətli dövrünün padiĢahı bilirdilər. "Jupiter" onu göydən qovaladı və o ,özünü "Latiyum" adlanmıĢ yurd və ölkədə gizlətdi. Onun səltənət və hökmranlığı ölkədə ,çoxlu inkiĢaflara , bolluğa və firavanlığa səbəb oldu. Dekabrın 17-də "Saturnalia" adlı Ģənlik törəni qurulur... "Saturnalia" Ģənlik törəni 7 gün çəkirdi və bu Ģənlik və törən ,və hər növ maniə ,yasaqlıq və məhdudiyyətdən azad və uzaq idi. Xalq səhər tezdən hamam edib özünü yuyub təmizləyirdi və bütün gün boyu stullar üstü yeməklər ilə dolu olurdu və əl-ayağı tutan geyimi ,əyinlərindən çıxardırdılar ta ki qıssa paltar və geyimdə rahatçılıqla yeməklərini yesinlər , və o qızıllı dövranın xatirəsinə görə ,ərbablar qullara xidmət edirdilər və qullar da eliyə bilirdilər bu Ģənlik törənlər qurtulana qədər , hər nə könlüləri istəyir desinlər və eləsinlər. Sosial fəaliyyətlər bir yolluq dayanırdı ,qazilər məhkəmələrdə qəzavət stolu arxasında oturmayırdılar , elimi mərkəzlər bağlı və tə`til olunurdu və ticari al-verlər və hərbi-qoĢun əməliyyatıdayanılırdı...."Pompi"nin əsərində "Saturn" tanrısı ayaqüstə durmuĢ halda, sinəsi yarım açıq və əlində oraq təsvir olunubdur.Pul- sikkələrin üzərindəki rəsmlərdə ,onun əlində oraq və ya taxıl sümbülü görünür.68Bizə görə qədim Roma miflər panteonunun "Saturn" Tanrı adı digər bir güclü ehtimala görə əslində "Sat"(=Od,GünəĢ,Od və GünəĢ Tanrısı) və qədim Türkcəsində iĢlənilən "Örn" sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və "Sat.örn" formasında çıxıĢ edir.Qədim Türkcə sözü "Örn"ün müxtəlif məna çalarları var və "Mirza mehdixan Estərabadi"nin "Sənglax" adlı sözlüyündə onun "Yer və məkan", "əvəz" ,"əvəz edici" anlamları qeyd olunubdur. 69 Bu sözlüyün verdiyi məlumatın əsasında belə nəticə çıxartmaq olar ki "Sat.örn" qədim Türkcə addır və onun anlamı "Od və GünəĢ Tanrının evi","GünəĢ Tanrının yurdu" ,"Od və GünəĢ Tanrının əvəz edicisi" , "Od və GünəĢi əvəz edən","Od və GünəĢ Tanrını təmsil edən" ,"Od və GünəĢ Tanrının nümayəndəsi və caniĢini" deməkdir.

Sağdan oturan Mirza Mehdi Xan Estərabadi və ortada oturan Nadir ġah ƏfĢar Bizə görə"Örnək" (=misal,nümunə) Türk sözü də elə həmən bu qədim türk sözü "Örn"dən tutulub yaranıbdır.Roma mif və Tanrısı "Saturn"u, "Saturun" kimi bərpa etsək ,yenə də bu Tanrı adının əsil Türk mifi və Tanrısı olduğunu görmək olar."Sat.urun" adında "Sat" ,"Od və GünəĢ" ,"Od və GünəĢ Tanrısı" və qədim Türk sözü "Urun" isə "Mirzə Mehdi xan Estərabadi"nin"Sənglax" adlı sözlüyünə əsasən ,"yer,məkan ,ev, məskən,yuva" deməkdir.70 "Sat.urun" Bütövlükdə anlamı "GünəĢ evi" ,"Od və GünəĢ yurdu","Od və GünəĢ Tanrının yurdu","Nur və iĢıq qaynağı" deməkdir.Yeri gəlmiĢkən qeyd etməliyik ki qədim Türk soylu "Avun"lar(Evanlar) və "Elam"lar da "Od və GünəĢ Tanrısı" yəni "Sad"//"ġad"//"ġat"// "Sat" Tanrıya tapınırdılar və hətta onların "Enlil"dən baĢqa "Sataran" adlı məbədləri də var idi."Sat"//"Satır"// ġat"//"ġatır" Türk mifi eyni halda Mezopotamiya mifologiyasında da özünə özəl yer tutub və qədim ġumer,Akkad,Assur,Babil panteonların da önəmli rolu və vəzifəsi olubdur. Jeremy Black və Anthony Green `in "Qədim Mezopotamia Tanrılar ,Demonlar və Bəlgələri Ensiklopediası"adlı əsərdə yazılır :

Jeremy Black Anthony Green "Qədim Mezopotamia`nın ünlü və ən önəmli ilahəsi "Ġnana" ya həmən "ĠĢtər"//"ĠĢtar" dir. "Ġnana" bu ilahənin ġumercə adıdır."ĠĢtar" isə bu ilahənin Akkadca , "Əthtər" Ərəbcə və Astarte//Əstərte də Ġbricə adıdir. "Ġnana"ya (ĠĢtar)ayid əsl rivayətə görə , o ġumer Uruk Ģəhərinə mənsub ilahə və "An"(En) Tanrının qızı sayılır. Bir baĢqa rivayətə görə o Ay Tanrısı "Nanna" (Sin)ın qızı və eyni halda GünəĢ Tanrısı "Utu"nun(ġəməĢ) bacısıdır. O bəzi rivayətlərə görə Yel Tanrısı "Enlil"in qızı və hətta "Enki" də sayılır."Ġnana"//"ĠĢtar"ın üç əsas Ģəxsiyyəti və obrazı aydındır.Onun bir obrazı aĢk və cinsəl iliĢgiləridir. Onun ikinci önəmli obrazı savaĢa meyilli və savaĢ ilahəsi olmasıdır və üçüncü görkəmli və önəmli obrazı isə, Venus gəzəgəni kimi ,dan və axĢam ulduzu sayılmasıdır. Hünər sahəsində "Ġnana" (ĠĢtar) , savaĢ ilahəsi kimi göstərilir ki əksər hallarda qanadlı və əlində qılıncı(ĢəmĢir)var.Ġnana// ĠĢtar`ın heyvanı Aslan və bəlgəsi isə ulduzdur". 71 Bizə görə qədim ilkin Türklər ulduzun "ĠĢtar"// "Ġstar" ilahəsinin simgə və bəlgəsi olduğuna görə"Satır"//"ġatır"//Ġstar //Estar mifik ad və sözünü GünəĢdən baĢqa ,ulduza da iĢlədirmiĢlər və sonralar bu termin ,gəlmə Fars xalqının dilinə bir az fonetik dəyiĢiliyinə uğrayaraq geçib,indiyə qədər bu dildə "Stare"//"Sıtare" kimi özünü qoruyub saxlamaqdadır.Eyni halda bu qədim Türk termini ,Avropaya köçmüĢ Türklər vasitəsilə Batı və Avropaya geçərək ,onların dilində ,özəlliklə də Ġngiliz dilində "Star" kimi indiyə qədər qorunub iĢlənməkdədir.Qədim ilkin Türklər (proTürklər) ,Türk mifologiasına ayid panteonun ən ünlü və önəmli mifi yəni "Ġnana" (=ĠĢtar//Ġstar)nın adından daha bir iki Türk kökənli sözü tutub iĢlədir.Bu sözlərdən birisi "Ġynə"(ucu biz dikiĢ aləti)dir. Bizə görə Ġnana //ĠĢtar ilahənin əskərlərinin özləri ilə daĢıdığı sancaqın (bayraq ,dirəfĢ) üzərində ,ilahəni silahlı halda ulduzlar əhatəsində göstərirmiĢ , bunun üçün də ucu biz dikiĢ alətinin də bir sancaq və biz alət kimi olduğuna görə , ona "Ġnana"(Ġnənə) adından alınaraq , bu adın birinci hissəsini ,yəni "Ġnə" qoymuĢ olublar. Azərbaycan Türk xalqı indi də bu ucu biz sancaqa və dirəkə oxĢar dikiĢ alətinə "Ġnana"(=ĠĢtar) ilahənin adının birinci hissəsini iĢlədir və ona "Ġynə" deyir. Bizim bu iddiamızın isbatında Jeremy Black və Anthony Green`dən bir sitat burada gətirmək lazim görünür. Türk kökənli "Satır"//"ġatır" mifinin Roma panteonunda həmən "Satir" adı ilə çıxıĢ etməsi haqda mifolog xanım J.C.Cooper öz əsərində yazır : "Təbiət Tanrılarının yəni "Silvanus", "Faunus","Pan"və "Dionizus"/"Bakus"un tabeçiliyində və arxasıca gedənlərdir. "Satir"vəhĢi və ram olunmamıĢ təbiətin ,hərzəlik və Ģəhvətin qaynağıdır. "Satir"in baĢı ,insan baĢı ,saqqalı isə geçi saqqalı , əlləri və qolları ,insan əli və qoludur,amma beldən aĢağı geçi bədənidir. "Satir"in simgə və niĢanələrindən "üzüm (möv)butası" ,"meyvə sələsi ya səbədi","çaxır küzəsi","bolluq və ne`mət bolluğu buynuzu" və "ilan"dır.DiĢi cinsindən olan satirlər "Maenads" adlanırlar. 72 Buynuz Yunan-Roma mifologiasında bir sıra təbiət Tanrılarının bəlgəsi kimi sayılır.Buynuz bu mifologialarda bolluq və firavanlıq simgəsidir. Xanım J.C.Cooper bu haqda yazır : Genəlliklə Dionysos (oxunuĢu Dionizos) Tanrısı ,buynuz`la göstərilir. "Pan" isə , Təbiət və doğanın buynuzlu Tanrısıdır və onun "Satir"ləri (ərkək ruhları=cin) də buynuzludular və Ģəhvət və döllənmə qüvvənin qaynağı sayılırlar. Plotu (=plotun) sərvət Tanrısının da bolluq , ne`mət bolluğu və firavanlıq buynuzuna ya "Amaltheia" buynuzuna malikdir.O sərvət və firavanlıq bağıĢlayan Tanrı sayılır. 73 Bu məlumatın əsasında ,bizə görə Yunan-Roma mifologiasının Tanrılar panteonundakı "Dionisos" Tanrının adı ,əslində türkcə addır və adın sonundakı "os" ,Yunanca adların sonuna artırılan sonluqdur.Bu Tanrının əsl adı Yunanacası "Dionis"dir ki həmən Türk dilindəki "Donus" ya daha doğrusu "Donuz"dur. Biz bu bilgilərə diqqət edərkən belə bir nəticəyə də çatırıq ki qədim Türk kökənli və Türk mənĢəli Satırlar//ġatırlar,Yunan-Roma mifologiasında doğa və təbiəti simgələyən cinlərdilər və qədim Türk mifologiasında olan həmən "Cin" adlı varlıqlardılar.Bu qədim Türk mifik varlıqların ,gövdələrinin beldən üst hissəsi insan biçimində və beldən aĢağısı isə At ya da Təkə (Geçi) biçimindədir.Bu cinlərin uzun və dolqun quyruqları var və ayaqları At dırnağı biçimində,ərkəklik üzvləri dolqun və qalxıqdır.Onlar nimflərin və ya FiriĢtələrin peĢicə gedərlər. Heyvan kimi (heyvani) duyğuları ,onların üz və çöhrələrində ,özünü əks etdirir.Satirlar mifik əfsanələrdə yalnız bir rol oynamazlar ,bəlki də müxtəlif rollarda çıxıĢ edərlər. Bizə görə Türklərin yaĢadığı ərazilərdə olan "ġatırlı" və "ġatır" tərkibli toponimlər ya oykonimlər ,özəlliklə də Azərbaycan ərazisində olanların adı və ad-etimologiası ,bu qədim Türk mifologiasında çıxıĢ edən "Satir"//"ġatır" dediyimiz cin mifi ilə də bağlıdır və o qədim Türk mifik varlıqlarının adını əks etdirən,yəni "Cin"lər ilə bağlıdır.Bizə görə bu qədim Türk mifik varlıqları da,baĢqa Türk mifləri kimi,eradan əvvəl birinci minilliyin ilk yüzilliyində ,köçmüĢ Türklər vasitəsilə Yunanà və Romaya aparılıb və onların mifologiasında, öz mifik rollarını oynamağa baĢlayıblar. Jeremy Black və Anthony Green ìn "Qədim Mezopotamia Tanrılar ,Demonlar və Bəlgələri Ensiklopediası" adlı əsərdə yazılır : "Ġnana //ĠĢtar ilahənin əskərlərinin özləri ilə daĢıdığı sancaqın (=bayraq ,dirəfĢ) üzərində ilahə, silahlı halda ulduzlar əhatəsində göstərilir". 74 Qədim ilkin Türklər ,Ġnana ilahənin adının birinci hissəsi olan "Ġnə"ni, malqara qismindən olan sağımlı mal heyvanı üçün qullanıb və "Ġnəh" kimi deyib iĢlədiblər. Ġndiki dövrdə bu heyvan adı "Ġnə"yin leksik baxımından sonuna yumuĢaq "K" səsi artıraraq ,onun yazılıĢ forması "Ġnək" kimi göstərilir və ağızda "Ġnəh" kimi də ifa olunur ki əslində həmən "Ġnana"(Ġnənə) qədim Türk ilahə adının birinci hissəsidir.Bizim bu iddiamıza sübut olaraq yenə də Jeremy Black və Anthony Green`dən bir sitat gətirməyin yeridir . Onlar öz birgə yazılmıĢ əsərlərinidə yazırlar :"Göy öküzü əfsanəvi bir dördayaq heyvandır. Elə ki GilgamıĢ ĠĢtar//Ġnana`nın aĢk və sevgi meyilinə rədd cavabı verdi, Ġnana belə bir öküzü atası Göy Tanrı "An"//"Anu"dan istədi ta ki "Uruk" Ģəhərini veran və darma-dağın etsin.Bu öküz çoxlu veranlıqlar və xarabalıq yaratdı ,amma sonunda GilgamıĢ ,Enkido`nun kömək və yardımı ilə o öküzü öldürə bildi". 75 Jeremy Black və Anthony Green əsərlərinin baĢqa bir yerində qeyd edirlər rəsmlərdəki sağımlı mal və onun balası(=inək) ,ilahə "ĠĢtar" // "Ġnana" -nın bəlgəsi sayılır. 76 Deməli Göy üzü (Asiman,səma) öküzünü ,ilahə ĠĢtar //Ġnana yollamıĢdı və GilgəmiĢ ilə Enkido da onu öldürdülər.Yeri gəlmiĢkən qeyd etməliyik ki bu qədim Türk mif və ilahəsinin əsas bəlgə və simgəsi səkkiz pər ulduzdur.77 Fransalı mitolog alim F.Guirand ,"The Myths of Assyria and Babylonia – New Larousse Encyclopedia of World Mythology " adlı əsərində qeyd edir ki Assur (AĢur) hünəri və mifik rəsmlərində ,"ĠĢtar"//"Ġstar" ilahənin əsas obrazı ,savaĢ Tanrıçası olmasıdır və rəsmlərdə və heykəllərində ,onun əlində "Yay"(kəman) görünür.78 F.Guirand`ın bu məlumatı ,bizim qədim Türk etnonimi "Sa.tır"//"ġa.tır"ın ,"Sa"//"ġa" hissəsinin "Yay" və "kaman" məna çaları daĢıdığı iddiamıza da yetərincə yardımcıl ola bilər və bir sənəd və fakt kimi ona söykənmək və göstərmək olar. Bu faktlar və məlumatlardan belə bir qənaətə gəlmək olar ki "Satı"//ġat//ġatı // ġad //ġadı //"Satır"// "ġatır" ad və sözləri ilə "Star" , "Ġstar" ,"Əstər" və "Astar" ,"Astarte" mifik ad və sözləri bir-biri ilə ilgili və kökdaĢdılar və hamısı bir kökə və mənĢəyə bağlı və malikdirlər və hər biri öz mövqeyinə və mifik vəzifəsinə görə və öhdəsinə götürdüyü və göstərdiyi obrazlara görə, özəl məna çaları və anlamları daĢımaqdadır.Bir yerdə GünəĢ ,bir yerdə ulduz,bir yerdə Yay,bir yerdə ox.yay,bir yerdə nur və Ģua,bir yerdə inək,bir yerdə iynə -sancaq- bayraq ,bir yerdə savaĢ,bir yerdə aĢk,ġəhvət və cinsəl iliĢgi və baĢqa-baĢqa məna çalarları və obrazları. Bizə görə qədim Türk xalqı ya ilkin Türklər,müxtlıif sözlər və terminlər yaradıb və öz danıĢıq dilində onları iĢlədib və hətta bir sırası da sonralar baĢqa qeyr-i Türk xalqların dilinə geçərək iĢlənməkdədir. Bu sıra sözlərdən birisi də "EyĢ"(= xoĢgüzəranlıq , keyfə baxma və əylənmək) sözüdür ki hələlik Ərəb dilində bir ərəb kökənli söz kimi özünü göstərməkdədir.Bu "EyĢ" sözü əslində qədim Türk ilahəsi yəni "ĠĢtar" ilahəsinin aĢk,sevgi və cinsəl iliĢkilər, fahiĢəlik və hərzəlik Tanrısı olma obrazlarından irəli gəlir və qədim ilkinTürklər ,onun adının birinci "ĠĢ"hissəsini,yuxarıda saydığımız vəziyyətlər və halətlər üçün seçib iĢlədibdir."ĠĢ" sonralar "EyĢ" formasına düĢürülübdür və əksər hallarda "NuĢ" sözü ilə birlikdə gəlir və "EyĢ-i NuĢ"kimi ifa olunur. "EyĢ" xoĢgüzəranlıq ,əyləncə ,keyfə baxmaq (belə halda olan birisinə Ərəbcə ƏyyaĢ deyirlər) və"NuĢ" isə"içgi içmək", "Meygüsarlıq" ,"Badə içmək" deməkdir.Bizə görə "Ġçmək" sözü (baĢqa variantı isə ĠĢmək`dir),Türk ilahəsi "ĠĢtar" //"Ġçtar"ın xoĢgüzəranlıq və eyĢ-i nuĢ , əyləncə və keyfə baxma xarakterləri və mifik obrazına görə, "kefləndirici mayə"yə də,ĠĢtar //Ġçtar ilahə adının birinci hissəsi götürlənib ondan "Ġçgi" sözü yaradılıbdır.Qədim ilkin Türklər eyni halda ilahənin adının ilk hissəsi "ĠĢ"//"Ġç"sözünü,bu ilahənin aĢk,sevgi ilahəsi rolunu daĢıdığına görə və onun aĢk və sevgi ilə ilgili mifik obrazını nəzərə alaraq , "Ġçk"//"ĠĢk" sözünü yaradıblar. Ġçk // ĠĢk qədim Türkcə sözdür və zaman sürəsində indiki "eĢq"//"aĢk" formasına düĢübdür və bu formada özünü ərəb dilində qorunub saxlanılıbdır və zahirdə ərəbcə söz görünür ,halbuki "aĢk"//"eĢq" xalis türkcə sözdür və kökü "Ġç" (=dərun,daxil)dir.Ġçk //ĠĢk əslində insanın iç dünyasına ayid olan bir duyğu və mövzudur və içtən gələn bir duyğu və hissiyyatdır. Ġçk // ĠĢk türkcə sözlərinin əksi də "DıĢ" // "DıĢk" //DıĢık dır,yəni "eĢik","xaric" ,"burun". Hətta türkcə "DeĢik" sözü də eləcə bu "DıĢık"//"DıĢk" sözündən alınaraq "dəlik" və "eĢiyə açılmıĢ yol-baca" ,"eĢik yolu", "xaric yolu" anlamında iĢlədiblər və indi də geniĢ səviyyədə iĢlənməkdədir.Ġndi isə bu məqalədə verilən məlumatların əsasında "Sad"/"Sat"/"Səd"/"Zəd"/"ġat"/ "ġad" tərkibli toponimlərin etimologiasının xulasə və qıssaca olaraq açıqlanmağına baĢlayırıq : Cəlilabad r., Bərdə r.ġatırlı kəndi, Maku Ģ. ġatır,MeĢkin Ģ. ġatır , Xoy.Ģ.Sədir , Ġran`ın müxtəlif bölgələrində yerləĢən Sətir , Sədrabad, Sədra kəndləri:Bu kəndlərin adları qədim ilkin Türk mifi ġatır`dan ibarətdir və bu ilkin Türk Tanrının mifik anlamı "GünəĢ Tanrısı" ,"GünəĢ Tanrısına tapınan"dır. ġatır=GünəĢ Tanrısı+mənsubiyyət Ģəkilçisi olan "li" ="GünəĢ Tanrısına mənsub el"."Sət","Sad" və "Sat"ın baĢqa variantı sayılaraq ,onun digər bir məna çaları "cür`ət","cəsarət","Ģücaət","qorxmazlıq"dır.Əlbətdə bu anlam,"Sad"// "Sat"//"ġad"//"ġat" sözünün neçənci dərəcəli fərì və məcazi məna çalarlarından birisidir və bu da "Sat"//"ġad" sözünün atılqanlığı və həyəcana gəlmə sifətindən irəli gəlir. "Sat" və "Sad"ın belə bir anlam və məna çaları daĢımağını Mahmud KaĢğəri də öz D.L.T. əsərində də

iĢarə edib və "Sətləndi"//"Satlandı" Türk sözünün qarĢısında anlamını belə yazır : "cəsarət göstərdi","cür`ət etdi" və bu sözün "Çigil" türkcəsində iĢləndiyini vurqulayır. "Ol bu iĢqa satlandı" ,yəni "O bu iĢdə cəsarət göstərdi","O bu iĢə cürət etdi". 79 Salyan r. ġatırovka Masallı r. ġatıroba : Bu iki kəndin adlarının ilk və əsas hissəsini "ġatır" Türk mifik adı təĢkil edir və ümumiyyətdə anlamı "GünəĢ Tanrısına tapınanların obası" , "ġatır tayfasına mənsub oba" deməkdir."ġatır" ya "Satır"ın qədim Türk miflər və Tanrılar panteonunda ilkin (Od və GünəĢ Tanrısı) anlamından baĢqa,eradan əvvəl son minillikdən bəri ,Tanrılıq vəzifə və məqamından "Cin"lər səviyyəsinə enib ,dəyiĢilik tapıbdır və bu cinlər (Satirlar//ġatırlar)Yunan-Roma mifologiyasında daĢıdığı mifik vəzifələr və göstərdiyi mifik obrazlara görə (yuxarılarda qeyd etdiyimiz kimi yenə də vurqulamalıyıq) bu qədim Türk kökənli və Türk mənĢəli Satırlar//ġatırlar , doğa və təbiəti simgələyən cinlərdilər və qədim Türk mifologiasında olan həmən "Cin" adlı varlıqlardılar. Bu qədim Türk mifik varlıqların ,gövdələrinin beldən üst hissəsi insan biçimində və beldən aĢağısı isə At ya da Təkə (Geçi) biçimindədir. Bu cinlərin uzun və dolqun quyruqları var və ayaqları At dırnağı biçimində , ərkəklik üzvləri dolqun və qalxıqdır.Onlar nimflərin və ya FiriĢtələrin peĢində gedərlər.Heyvan kimi (heyvani) duyğuları ,onların üz və çöhrələrində ,özünü əks etdirir.Satirlar mifik əfsanələrdə yalnız bir rol oynamazlar ,bəlki də müxtəlif rollarda çıxıĢ edərlər. Bizə görə Türklərin yaĢadığı ərazilərdə olan "ġatırlı" və "ġatır" tərkibli toponimlər ya oykonimlər ,özəlliklə də Azərbaycan ərazisində olanların adı və ad-etimologiası,bu qədim Türk mifologiasında çıxıĢ edən "Satir"//"ġatır" dediyimiz cin mifi ilə bağlıdır və o qədim Türk mifik varlıqlarının adını əks etdirən ,yəni "Cin"lər ilə bağlıdır. Bizə görə bu qədim Türk mifik varlıqları da ,baĢqa Türk mifləri kimi ,eradan əvvəl birinci minilliyin ilk yüzilliyində ,köçmüĢ Türklər vasitəsilə Yunan`a və Romaya aparılıb və onların mifologiasında, öz mifik rollarını oynamağa baĢlayıblar. Cəlilabad r. Sadatlı kəndi ,Mərağə Ģ. Səadətlu kəndi , İran`ın müxtəlif bölgələrində yerləşən Sadat və Səadətabad adlı kəndlər : 1)"Sad"(=Yay,kəman)+"at"(qədim Türk tayfa və etnosların adının sonunda gələn sonluq və Ģəkilçi, "ut"un fonetik variantı) = "Yay və kəman niĢanlılar","simgəsi və əlaməti yay olan tayfa". 2) "Sad"(= GünəĢ Tanrısı,iĢıq,od,nur + At = Qor atlı, Qıratlı, Oddan AtəĢdən yaranmıĢ at`a mənsub olanlar---- Od və AtəĢə mənsub olanlar ,Od//AtəĢ//GünəĢ tayfası. Bu toponimin tərkibində olan "At" haqqında deyə bilərik ki At Türk xalqlarında zoomorfik onqun sayılır.Türkdilli xalqlar,ulu babalarını və böyük igidlərini ucaltmaq ,qutsallaĢdırmaq və yenilməz olduğunu göstərmək üçün ,onların soylarının köklərini və genlərini zoomorfik onqunlar və Antropomorfik Tanrılarla bağlayırdılar.Bu xalqlarda belə bir inam varmıĢ ki onqunlar və onlarla bağlı olanlar yenilməz olur. Türk xalqların və o sıradan Azərbaycan xalqının əfsanələri baĢdan-baĢa mifik təfəkkürlə və əski inamlarla bağlıdır. Türk xalqlarında belə bir inam varmıĢ ki qəhrəmanlar və igidlərin atları GünəĢdən gəlir.Bir sıra atlar ,özəlliklə də ağ və boz rəngli atlar ,əski Türk xalqlarında mifik keyfiyyətli sayılırdı və bundan bəllidir ki çox qədim zamanlarda Atlar mifik aləmlə bağlı olmuĢdular.Bir sıra Azərbaycan dastan və nağıllarında əfsanəvi qəhrəmanlar boz və ağ ata minirlər.Bu atlar müqəddəs olurlar və onları minənlər də qutsal əfsanəvi böyük qəhrəmanlardır. Belə mifik keyfiyyətin əlamətləri bir çox Türkdilli xalqların xalq yaradıcılığında özünü qoruyub saxlamıĢdır.Qırqız Türklərin adlım qəhrəmanı Manas`ın atı "Ağ qula" və "Ağ boz" adlanır.Bununla belə məlum olunur ki bir sıra Türkdilli xalqlarda at onqun sayılmıĢdır və zaman keçdikcə onları yalnız müqəddəslər və əfsanəvi qəhrəmanlar minmiĢlər. Qədim Türk mifologiyasında dağ Tanrısının ayğırı variymıĢ və zaman keçdikcə dağ Tanrısının əfsanəvi mifik səciyyəli ayğırının əvəzinə Ozanlar ,adi və gərçək atı qoymuĢlar. Koroğlu dastanında Həsən paĢa Həsən xan`dan ayğırlıq at istəyir.Koroğlunun atası ilxıçı Alı kiĢi də "Qırat" və "Durat"ı göstərib tövsiyə edir.Həsən paĢa onların zahiri görünüĢünü bəyənməyib və Həsən xan da öz nöbəsində belə arıq və qılıqsız atları paĢaya seçdiyi üçün ,Alı kiĢiyə qəzəblənib acığı tutur. YaĢlı qoca ilxıçı təkid edir ki belə atları dünyanın heç bir yerində tapmaq olmaz.Həsən xan Həsən paĢanın tapĢırığı ilə günahsız Alı kiĢinin hər iki gözünü çıxartdırır.Amma həqiqətən də atlar Alı kiĢinin təriflədiyi kimidilər.Onlar adi və sıradan birisi atlar deyil idi.Hər iki dayçanın anası adi madiyanlar və atası isə dənizdən çıxmıĢ ayğırlardır. Alı kiĢi çox təkid edirdi ki bunlar elə- belə at deyillər.Bunlar dəniz atından əmələ gəliblər. BaĢqa Türkdilli xalqlarda da qəhrəmanların və igidlərin atları da az-çox dərəcədə "Su" ilə bağlıdırlar. Koroğlu eposunda Qırat və Duratın atası dəniz atı yaxud su ayğırıdırsa ,digər Türk dilli xalqın qəhrəmanlarının atı "Su ruhu"ndan yaranmadırlar. Bu da qədim Türk mifoloji ənənəsi ilə səsləĢir,çünki "Su" qədim Türk xalqları mifologiyasında ilkindir. Bu səbəbdən hər nəyin baĢlanğıcı onunla(su) ilə bağlıdır. Altay Türklərin mifologiyasında "Kögudey -Merqen"in atı sudan yaranıbdır.Türk mifologiyasında Alov qanadlı atların da özəl yeri olubdur. Koroğlunun Qıratının da alov kimi yanan qanadları olmuĢdur və bu bizə aydınladır ki mifoloji inamların güclü çağında alov qanadlar var imiĢ. Ünlü mifoloq Mirəli Seyidov bu Alov qanadlı mifik atların haqqında çox mükəmməl açıklama verib və qeyd edir ki zaman keçdikcə onların get-gedə zəyifləməsi və aradan çıxması ilə bağlı qanadlar unudulmuĢdur. Və sonda 16-17 ci yüzilliklərdə üsyanlarla ,vuruĢlarla bağlı olaraq ,artıq koroğluya mifik alov qanadlı at deyil, real at gərək idi. Buna görədə "Alovqanad"ı zaman unutdurur.Vaxtilə od qanadı olan Qıratın adındakı "Qır" sözünün "Qor"(od,atəĢ) fonetik rivayətini qəbul etsək ,onda "Qırat"ın anlamı "Qrat" ,"Od at" olur. Türkdilli xalqlarda və o sıradan Altay Türklərində belə bir inam var imiĢ ki atlar göydən ,günəĢdən enmiĢdilər. Əski Yaqut Türklərinin inamına görə ,igidlərin atları GünəĢ aləmindən gəlmiĢdir. At onqunu Türklərdən baĢqa qonĢu xalqlara da keçib və onların da mifologiyasında özünə özəl yer tutmuĢdur. Jeremy Black və Anthony Green, birgə yazdıqları Gods, Demons and symbols of Ancient Mesopotamia (An Illustrated Dictionary) adlı əsərlərinin səh.172 -də qeyd edirlər ki eradan əvvəl 2-ci minilliyin birinci yarısından bəri ,At AĢĢur//Assurlərdə ,GünəĢ Tanrısı ġamaĢ`ın (Utu`nun) heyvanı sayılırmıĢ.Belə nəticə alınır ki bu səbəbdən də atların alovlu və odlu qanadı olurmuĢ.Bu qeyd etdiyimiz hər iki inamdan belə çıxır ki At mifi qədim Türk mifologiyasında ,od və GünəĢlə bağlıdır. Elə bu inamlara və əsllərə görədir ki Mirəli seyidov ,Uraz Murat, M.H.Təhmasib kimi ünlü Türk mifologlar və yazarlar,Qıratın "Od at" olmasında həmrəy və yekdildilər. Mirəli seyidova görə hətta bir sıra Türk xalqları öz əcdadlarını ,soy köklərini at`la bağlamıĢlar.Bunun da səbəbi onlarda atın zoomorfik onqun olması idi.Beləliklə məlum olur ki At ən qədim dövrlərdən bəri ,Türk xalqlarında baĢlıca onqunlardan biri imiĢ. Ağcabədi-r.Sadmanbəyli: Sad(=iĢıq,nur) + addan sifət düzəldən "Man" Ģəkilçisi + Bay(=çox,Ģiddətli,gür) + "Li" (=mənsubiyyət Ģəkilçisi) =Gür ĠĢıq buraxan,yoğun və Ģiddətlə nur buraxan,GünəĢ /Nur və gür iĢıq Tanrısı Ağstafa r. Zəncan Ģ. və Ərdəbil Ģ. Sadıqlı ,Zəncan Ģ. Sətıq ,Urmiyə Ģ. Sədiq kəndləri , Sədəqiyan(Səlmas), İran`ın müxtəlif bölgələrində yerləşənSadıqabad kəndi:Öncə Misir panteonundakı Türk mənĢəli "Set" Tanrısı haqqında verdiyimiz məlumatda olduğu kimi yenə də burda bir daha vurqulamalıyıq ki Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində və həmçinin Ġranın müxtəlif bölgələrində yerləĢmiĢ "Sadıq"// "Sadıx" //"Sadıqlı" //"Sadıxlı" adlı toponimlər, həmin qədim Türk kökənli və Türk mənĢəli GünəĢ Tanrısı və həmçinin Misir Tanrısı "Set" və onun baĢqa adı "Sutex" ilə bağlıdır və əslində həmən "Sutex" Tanrı adının fonetik təhrifinə uğramıĢ variantıdır. Misirin"Sutex" Tanrı adı ,əslində qədim Türk dilində "Sat.aq"//"Sat.oq" imiĢ və sonra Azərbaycan ərazisindən Misirə gedib çıxandan sonra ,adda fonetik dəyiĢilik üz verilibdir və Misirdə "Sut.ex" formasına düĢübdür."Sat.aq" Tanrısı ,qadim ilkin Türklərin ilkin və ən önəmli və ən böyük və kutsal Tanrısı sayılırmıĢ. Bu Tanrının adı "Sat" (GünəĢ ,Od) və qədim Türk sözü "Ağ"//"Aq"// "Ak" (=Tanrı) sözlərinin tərkibindən yaranıbdır. Bu hər iki qədim Türk sözlərinin digər müxtəlif məna çalarları da var ki bu anlamları sonradan əldə ediblər. Öncədən həmin məqalədə vurğuladığımız kimi "Sad" ya "Sat"ın digər variantı "Sal" və ya"Sol"dur ve iĢarə etmiĢdik ki Avropada və Latinlərdə bu "Sol" variantı ,GünəĢin mifik və mifolojik adıdır və mifologiya ya mifolojik ədəbiyyatında bu adı və termini kullanırlar. Və öncə qeyd etdiyimiz kimi ,bu Türk mifik ad (=Sat) ,ulduz anlamı verən "Setare" (bu formada özünü Fars dilində əks etdirir) və "Star" (Avropa və Ġngilis dillərində bu formada özünü əks etdirir) kimi sözlərdə özünü qoruyub saxlayır. Həftənin ara günü də (ikinci günü ) bu mifik ad ilə bağlıdır və GünəĢ Tanrısı (Sal//Salı) ilə ilgili adlanıbdır və "Salı günü" deyilir. "Salı günü" əslində "Sadı günü" ya "Satı günü" və yaxud "Sad günü"//"Sat" günü" deməkdir.Avropalılar və Batılıların GünəĢə indilikdə "Sun"(oxunuĢu san) deməkləri də "Sol" ya "Sal" sözünün sonluğundakı "L" hərf və səsinin "N" hərf və səsinə çevirilməsindən irəli gəlir.Sad//Səd//Sat//Sət//Sed//Set//Zad//Zəd//Zed hamısı eyni sözdür və "GünəĢ","Od və GünəĢ iĢığı","Nur" anlamındadır. Bizə görə "Sad"//"Sat" qədim Türk mifik və Tanrısəl adı mürəkkəb kəlmədir və əslində "Sa.Od" ya "Sa.Ot" formalarında olub "Sa"(= iĢıq,nur) və "Od"//"Ot"(=AtəĢ,yanqı) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Od-ĠĢıq" ,"Odlu və ĠĢıqlı",və məcazi olaraq "GünəĢ" deməkdir.Eyni halda "Sad"//"Sat"ın baĢqa variantları olan "Sal","Zal" haqqında da deyə bilərik ki "Sal"//"Sol" sözləri də əslində "Sa.ul"dur və qədim Türk mifik sözü "Sa"(=nur,iĢıq) və qədim Türk sözü "ul"(=qırmızı) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ mürəkkəb addır və anlamı "qırmızı iĢıq","qırmızı nur","qızarmıĢ iĢıqlı" deməkdir. Ġndiki Türk dilində iĢlənən "Al" sözü də əslində "ul" sözünün digər bir variantıdır. Bu məlumatın əsasında biz bu nəticəyə çatırıq ki uzaq Ģərqdə "Cənubi Korea"nın indiki paytaxtı yəni "Se.ul" Ģəhərinin adı , həmən qədim Türk mif və Tanrısı "Sa.ul"dur."Sal" ,qədim Türk mifik söz ya adı olan "Sa.ul"un qıssalmıĢ və ixtisar tapmıĢ formasıdır. Avropa və latin mifologji ədəbiyyatında və dilində "GünəĢ"ə "Sol" deyib iĢlətdikləri mifik termin də ,"Sal"ın baĢqa fonetik variantıdır. Bizə görə indiki Türk dilində iĢlənən "Sağ"-"Sol"(səmt və cəhət bildirən anlamında) olan sözlər də əslində həmən günəĢ sözündən və ondan qaynaqlanan sözlərdilər və günəĢ ilə ilgili türk sözləridir. Türkdilli xalqların dilində "Sol" cəhət və səmti "Günbatan" və "Sağ" tərəf də "Günçıxan"dır. Belə məlum edir ki bu iki türk sözü GünəĢ ilə ilgili sözdür və GünəĢin digər adlarından qaynaqlanıb. "Saq" sözü GünəĢ ilə ilgili "Sa.oq"//"Sa.aq"//"Sa.ağ"(=Ağ və iĢıqlı günəĢli göy) və "Sol" isə "Sa.ul"//"Sa.ol"(qırmızı və qızaran günəĢ və səma) sözlərindən yaranıbdır. "Sa.ağ" sözünün qıssalmıĢı "Sağ"ın elə bu mifik mahiyyəti və anlamına görədir ki ondan qədim Türklər digər bir mənaları da törədib öz diilərində iĢlədiblər.Qədim Türklər "Sa.aq"// "Saq"//"Sağ" sözünün ağlıq və iĢıqlığı yetirən anlamından, "Düzlüyü yetirən","Sağlamlığı və səlamətliyi yetirən","Açıq-aydınlığı" yetirən digər müxtəlif sözlər və terminləri yaradıb ,iĢlədiblər. Türklərdə "Sağ" ,ağlığı ,iĢıqlığı,aydınlığı bildirən söz ya termindir.Sağ günçıxandır, iĢıqlıqdır ,GünəĢ hər yeri iĢıqlandırı və hər nəyi aĢkara çıxardır,faĢ edir. GünəĢ və onun iĢığı düzlüyü ,həqiqəti bildirən və aĢkara çıxardandır. "Sa.ul"//"Sa.ol"//"Sol" isə günəĢin qızarması və közərməsi ,od və günəĢin sönməsi deməkdir. Türklər "Sa.ol"//"Sol"un "ol" hissəsinin "qızarma" və "közərmə" ,"sönüb-bitmək" anlamından ,"ölüĢgəmək" və "ölüm" kimi sözlər və terminləri yaradırlar.Türklər üçün günçıxan (sağ) daha üstün sayılırdı çünki günəĢ ilə bağlı idi və onun üçün də GünəĢə tapınan Türk etnos və tayfaları ,öz yurdlarını "Sağ" tərəfdə salırdılar. Biz bu əsasda bu nəticəyə çatırıq ki Türk dilinin bir çox sözləri mifologi düĢüncələr ilə bağlıdır."William G.Doty" –nin "The Times World Mythology" adlı əsərində mitolog "Rachel Storm" qeyd edir ki "Sol" Rum//Roma mifologiyasında "GünəĢ Tanrısı"dır. 80 "Zal" sözü isə həmən "Sal"ın digər bir fonetik variantıdır və "Ağ", "Bəyaz", "kutsal" ,"Parlaq" ,"ıĢıldar","GünəĢ", "iĢıqlı","nurlu","GünəĢli" anlamlarında iĢlənilir. "Sadıq"// "Sadıx" //"Sadıqlı" //"Sadıxlı" toponimlərinin ad tərkibində "Aq" və onun digər variantları "Ağ","Ak","Oq","Oğ","Uğ" ,"Tanrı" deməkdir. "Aq"ın müxtəlif məna çalarları da var ki onlardan "iĢıq","ağ rəngi" , "sərvər","ox","tirə","nəsil","evlad","oğul"u ad aparmaq olar.Bu izahat və açıklama əsasında demək olar ki "Sadıxlı" ya "Sadıqlı" toponimi üç "Sad" və "oq" və "li"(mənsubiyyət Ģəkilçisi) sözlərdən yaranmıĢ mürəkkəb söz və ya addır və külliyətdə anlamı ibarətdir bunlardan : "GünəĢ Tanrıya mənsub","GünəĢ nuru və iĢığı","GünəĢ və Nur nəslindən" ,"GünəĢ Tanrının oğluna","Gün doğmuĢ", "Nur,Ģua,iĢıq" və məcazi olaraq "Mithra`ya mənsub","Misra din və ayininə mənsub" deməkdir.Mirza Mehdixan Estərabadi öz "Sənglax"adlı sözlüyündə "Sədaq","Sədəq","Sadaq" və "Sadıq" sözlərini eyni anlamda yəni "Ox quburu","Ox qabı" olduğunu qeyd edir. 81Bizə görə bu toponimin ad tərkibində iĢtirak edən "Oq" hissəsi,Türk sözü olan "Oğan"//"Oqan" (=Tanrı) və "Oğlan" sözünün yaranmasında əsas rol oynayıbdır.Oğlan sözü haqqında qeyd edək ki qədim ilkin Türklər "oğlan" sözünü həmin "Oq" sözünün "ox","tir", "peykan" anlamında , ərkəklik məna çalarını daĢımağından tutub yaradıblar.Türk mifologiasında "ox"// "oq"un qəziblik və ərkəklik mənası və çaları var və bu da "ox"un ərkəklik üzvü və alətini təmsil etməsindən irəli gəlir.Bu açıklamanın əsasında tam əminliklə deyə bilərik ki indiki Türk dilində iĢlənən "Oğlan"(= ərkək evlad) sözü əslində "Oq"(=tir,peykan,ox) və malikiyyət niĢanəsi olan "u" və "olan" sözlərinin tərkibindən yaranılıbdır.Əslində "Oğlan" ,"Oqu olan"//"Oxu olan"(ox sahibi olan) deməkdir. "Sadıqlı" // "Sadıxlı"// "Satıqlı" mif-toponim adı sonra isə "Sa.tuğlu" mif-etnots və mif-etnotoponim adına çevirilir və bir etnos simvolu və rəmzi kimi özünü əks etdirir."Sa.Tuğlu" qədim Türk simvolik adı,qədim Türk sözü "Sa" (=Yay,Kaman) və qədim türk sözü "Tuq"//"Tuğ"(pərçəm, bayraq, sancaq,niĢan) və mənsubiyyət Ģəkilçisi "lu"//li//lı sözlərinin tərkibindən yaranıb və anlamı"Yay tuğlu","Yay sancaqlı","Yay-niĢanlı","Yay-bayraqlı","bayrağında Yay(=kaman) niĢanı olan" deməkdir. toponimin(Sadıqlı) adını Strabo`nun dediyinə istinadən,qədim Azərbaycanın Alban dövlət və hökümətini təĢkil edən 26 tayfadan biri olan ,Türk tayfası"Satak"//"Sadaq" adında görmək olar. Bir çox tarixĢi və tədqiqatçılar bu tayfanı Qafqaz mənĢəli bir tayfa hesab edirlər. Azərbaycan tarixçisi Q.Qeybullayev öz əsərində yazır ki bu tayfa ən qədim Türk tayfalardan biridir və onun çox qədim tarixi vardır. Bu orta Asya tayfasının adı eradan əvvəl 519-cu ildə yazılmıĢ Bistun qaya üzərindəki mənbədə isə qeyd olunubdur. 82 Eyni halda bu tayfanın adı Hun Türklərin tərkibində də məlumdur və çox ehtimal ki qədim Azərbaycan –Alban dövləti ərazisində məskunlaĢmıĢ "Sadak"larda ,eradan əvvəl 7-ci yüzillikdə orta Asya (Türkistan)dan Saka Türkləri ilə birlikdə gəlmiĢ olsunlar. 14-cü əsrin müəllifi Həmdulla Qəzvini ġəmkir məntəqəsi yaxınlığında "Yurt-ġadakban" adlı bir toponimin olduğunu qeyd edir.Məlumdur ki toponimin adı "Sadak" Türk tayfasının adı ilə bağlıdır.Tovuz və Qazax rayonlarındakı "Sadıxlı" kənd adları da Sadak//Sadaq Türk tayfasının adını özlərində əks etdirirlər.Bu toponimin adı əslində qədim Türk mifik adı "Sad"(=GünəĢ ,od,GünəĢ və od iĢığı) +"ıq" // "uq"(=oğul,nəsil) +"lı" (mənsubiyyət Ģəkilçisi) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ addır və ümumiyyətdə anlamı "Gündən doğulmuĢ","Oddan yaranmıĢ","Od oğlu","GünəĢdən doğulmuĢ iĢıq",Nur və iĢıq Tanrısı" deməkdir . Bu toponimin sonundakı "li" mənsubiyyət Ģəkilçisi nəzərə alaraq ,anlamı "Od və GünəĢ iĢığı Tanrısına mınsub" olur. Zəncan Ģəhərinin "Sətıq" və eyni halda Urmiyə Ģəhərinin "Sədiq" kənd adları da "Sadıqlı" kənd adı ilə eynidir və bir kökdəndir və bir-birinin fonetik vaiantları sayılır. Sadıqlı adının əsas hissəsi "Sadıq" və "Sətıq" və "Sədiq" bir-birinin variantıdır və eyni anlamı daĢıyırlar. Tarixdə adı gedən "Satuq Buğraxan" antroponimin "Satuq" hissəsini yuxarıda adı gedən oykonimlər ilə müqayısə etmək olar.

Güney Azərbaycanın Saətlu Bivəle(Urmiya),Saətlu Dağ (Urmiya),Saətlu Lulfa(Urmiya),Saətlu Mənzil(Urmiya),Saətlu Bəylər(Urmiya) ,Quzey Azərbaycanın Saatlı rayon adı , Ġran`ın müxtəlif bölgələrində yerləĢən Sətlu : Bu kənd adları da qədim Türk mif və Tanrısı "Sat" ilə bağlıdır və bu adlara diqqət edərkən görünür ki onların adı "Satlı" adının təhrifə uğramıĢ formasıdır. Bu kənd adları əslində "Sat"(= Od,GünəĢ,GünəĢ Tanrısı) və "lı"(li,lu) mənsubiyyət Ģəkilçisinin tərkibindən yaranmıĢdır və anlamı "Oda və GünəĢə mənsub","Od Tanrıya tapan","GünəĢ Tanrıya tapan","GünəĢ pərəst","Od pərəst"dir. Satlı ----> Sa`atlı -----> Saətlu (Farsca yazılıĢı və zahiri lüğət anlamı yəni "Saatı olan adam","Qolunda qol saatı bağlanan adam"). Görünür burada tələffüz və səsləniĢ oxĢarlığı var ,amma anlam baxımından yerdən göyə aralarında fərq var. Zədəlı kəndi (Urmiya) : Urmiyənin 15 kilometirliyində yerləĢmiĢ bu kəndin adını iki növ yorumlaya bilərik. Birinci bu ki bu adı "Zat.alı" (="Satalı") kimi və ikincisi bu ki ,bu adı "Zatılı"//"Zətılı" (="Satılı" // "Sətili") kimi və üçüncü bu ki bu adı "Zateli"//"Sateli" kimi bərpa edə bilərik.Hər üç halda da anlam ,yorum və kök anlamı birdir. "Zat.alı" formada ,kəndin adı "Zat"//"Sat"(=Od , GünəĢ, Od və GünəĢ Tanrısı) və "Al/Alı"(=qırmızı ,uca,yüksək,Tanrı) və ümumiyyətdə anlamı "Qırmızı -yüksək Od və GünəĢ Tanrısı"dır. "Zatılı" isə "Zatı"//Satı(od və günəĢ iĢığı) və "lı" mənsubiyyət Ģəkilçisinin tərkibindən yaranmıĢ və anlamı "Od və GünəĢ nuru və iĢığına mənsub" ,"Od və GünəĢ iĢığı Tanrısına tapınan" deməkdir. Üçüncü versia bu ki "Zateli"//"Sat.Eli" ,"Sat"(=Od,GünəĢ,Nur,ĠĢıq) və "El"(= 1-ci dərəcəli anlamı "Tanrı", "Allah" / 2-ci dərəcəli anlamı "el", "xalq","qəbilə","tayfa","nəsil") sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və külliyyətdə anlamı "Od və GünəĢ Tanrısı" ,"Nur və ĠĢıq Tanrısı" , Od və GünəĢə tapınan el ya tayfa ", "Nur və ĠĢıq Tanrısına tapınan el ya tayfa" deməkdir. Sədıl kəndi (Çaldıran) :Bu kəndin adında da "Səd" //"Sad" // "Sat" , Od ,GünəĢ deməkdir və "ıl" isə əslində "El" ,Tanrı,Allah,xalq, nəsil,tayfa deməkdir və bütövlükdə bu adın anlamı "Od və GünəĢ Tanrısı" ,"Od və GünəĢ Tanrısına tapınan el ya tayfa" deməkdir. Siyəzən r. Sədan :Bu kəndin adı da eyni yuxarıdakılar kimi "Səd"// "Sad"//"Sat"(=Od və GünəĢ) və "An" (= Göy Tanrısı,Allah,ulu və yücə göy Tanrısı) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ mürəkkəb addır və bütövlükdə anlamı "Göy Tanrısı GünəĢ" ,"Ulu və yücə göy Tanrısı GünəĢ","Göylər Tanrısı GünəĢ" ,"Od və GünəĢ Tanrının yurdu" deməkdir. G.Azərbaycanın Səidabad (Xoy, Ərdəbil ,PiranĢəhr) kəndi , Q.Azərbaycanın AğdaĢ r. Sadavat,və Ġran`ın müxtəlif bölgələrində yerləĢən Sədabad , Səidabad kəndləri :Bu kənd adları eyni addır və yalnız bir-birilə bir az fonetik fərqliyi var.Səidabad kənd adı əslində "sato.bad"//"sat.bad" ya "Sadabat" // "Sadavat" olmalıdır.Bu kənd adı qədim Türk mif və Tanrısı "Sad"//"Sada"//"Sat"//"Sata"//"Sato (=Od və GünəĢ Tanrısı ,Od və GünəĢ iĢığı Tanrısı) və "Bat"//"Bad"// "Vat" (=yurd, vətən, məskən) qədim Türk sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Od və GünəĢ Tanrının yurdu", "GünəĢ Tanrı evi"deməkdir. "Səid" ,bir ehtimala görə də , "Saut" olmalıdır . Bu kənd adı "Sa", (=Yay,kaman) və "ut"//"it" qədim Türk-Moğul tayfa və qəbilə adlarının sonunda gələn cəm bağlayıcı tayfa və nəsil bildirən Ģəkilçisinin birləĢməsindən yaranıb və anlamı "Yay niĢanlılar" ,"Yay bayraqlılar" ,"Yay simvollular" deməkdir.Bu yorum əsasında "Saitabad"// "Sautabad" kənd adının anlamı olur :"Yay niĢanlılar yurdu","Yay bayraqlılar vətəni".Bu"Saut" adının tərkibindəki "Ut" (// "Uth"//"Us") hissəsini, qədim türk sözü olan "Od","GünəĢ","ĠĢıq" və "Sa" sözünü "də "Yay" və Yayı da "Göy" və "Səma"nın bəlgəsi nəzərdə alsaq, o zaman "Saut"un anlamı "Göy və Göylərin GünəĢi" ,"Göydəki odlu GünəĢ" ,"Göy və səmadəki iĢıqlı günəĢ" olur.Bizə görə Avropa və Batı dillərində,özəlliklə də Ġngiliz dilində "Güney"// "Günəvər" // "Güntutan" //"GünəĢli" anlamlarında iĢlənən "South" (oxunuĢu "Savt") sözü də əslində həmən qədim ilkin Türklərinin mifik ad və sözü olan "Saut"dur.Bu qədim Türk mif və Tanrı yəni "Sa.ut"//"Sat" //"ġat"//"Sət"//"Səd"(Od və GünəĢ Tanrısı)nın məna çalarlarından birisi də "Uğur"(=səadət,xoĢbaxtçıilik,xoĢ və iyi )dir. Elə bu əsasda və səbəbdəndir ki qədim Türk dilindən Ərəb dilinə sözü , uğur və xoĢbəxtçilik və səadət anlamlarında سعد "keçmiĢ "Sə`d iĢlənilir və Ərəblər bu sözü kök və feil qərar verərək ,ondan onlarca "Məs`ud","Səid","Səud","Səadət","Əs`əd" və bu kimi digər sözləri yaratmıĢlar. Bu qədim Türk mif və Tanrısı olan "Sat"//"Sad"//"Səd" ,qədim Turan yaTürkistandan indiki Amerka qitəsinə Türklərin böyük köçlər vasitəsilə də aparılıb və yayılıbdır. Örnəyin "William G.Doty" –nin "The Times World Mythology" adlı əsərində mitolog "Nicholas J.Saunders" qeyd iĢarə edir ki Cənubi Amerkanın Amazon bölgəsində "Mamaivran" yerliləri ,nur və iĢığını uçan quĢların Ģəhriyarından oğurlayan GünəĢ Tanrısının adı "Cuat"dir.Bizə görə bu Amazon GünəĢ Tanrısının adı əslində həmən qədim Türkcə GünəĢ Tanrısı "Saut" ya "Sat" adının fonetik variantıdır. "Suat"//"Cuat"-----> "Sat" . Sat ,Suat adının demək olar qıssalmıĢ variantıdır. Mifolog həmçinin iĢarə edir ki Amazon bölgəsinin "Tukanu" aborigen və yerliləri ,yer planetini yaradan GünəĢ Tanrının adını "Pic.abı" adlandırırlar. 83 Bizə görə bu Amazon bölgəsinin GünəĢ Tanrısının adı ,qədim Türkcə mifik addır və qədim Türk sözü "Pec"//"Peç"(=Od və AtəĢi olan, od və atəĢ yanan yer,Od və AtəĢ saxlanılan yer,AtəĢgəh) və qədim Türk sözü "Ab"//"Abı"//"Abu"//"Apu"// "Apı"(=Ata,Tanrı) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ mürəkkəb addır və bütövlükdə anlamı "Od və AtəĢ Tanrısı","Od və GünəĢ Tanrısı" deməkdir.Bizə görə Quzey Azərbaycan Türk xalqının türkcəsində odun ,daĢ kömür və ya baĢqa yanacaqlar ilə istilik vermə üçün yandırılan "soba"ya iĢlənən "Peç" sözü də ,elə həmən bu qədim Amazon Türk Tanrısının adından alınma və yaxud ilgili bir addır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi qədim Türk mif və Tanrısı "Sa.ut"//"Sat"//"Sad"//"Səd"ın məna çalarlarından birisi "Uğur","Səadət","Mübarəklik"dir və Türk mifologiasında və mitologi ədəbiyyatında "Qurd"(=canavar)un günəĢ və GünəĢ Tanrısının bəlgələrindən sayıldığına görə ,qədim ilkin Türklərin bir qismi bu heyvanın adını "Sa.ut"//"Sa.yut"//"Ca.yut"(oxunuĢu kayut) deyirmiĢlər və hətta bu ad qədim Türklərin böyük köçləri vasitəsilə özəlliklə də "Sak"//"Saka" Türklərinin Turan(Türküstan)dan Amerka qitəsinə köçləri zaman ,bu qutsal mifik Tanrı adını da özləri ilə ,o qitəyə də aparıblar. Bu qədim Türk Tanrısı Quzey Amerka qitəsinin Cənub-Qərbinin yerli və aborigen qırmızı dərili əhalisinin mifologiyasında ġabatabazlıq və gözübağlılığın yaradıcısı , peyqəmbər və kultur qəhrəmanı kimi tanınır və bu canavara "Coyute" (oxunuĢu Koyute) deyilir. Bizə görə bu mifik canavarın adı ,əslində həmən qədim Türk mif və GünəĢ Tanrısı "Sa.ut"(Sat)dır ki indiki zamanda bu Türk Tanrının adını "Kayut" ya "Koyut" kimi ifa edirlər. Biz bu haqda (canavarın Türk mifologiyası və mitologiyasında qutlu və qutsallığı rollarını daĢıdığı haqda ,"Kültürümüzdə Kutlama" adlı məqaləmizdə geniĢ Ģəkildə açıqlayıb izah vermiĢik və bu haqda artıq məlumat və bilgi istəyən oxucular , o məqaləyə müraciət edə bilərlər. Sədbar kəndi : Ġran ərazisində yerləĢən bu kəndin adı da əslində "Sadpar"//"Satpar"dır və qədim Türk mifi "Sad"//"Sat" (=GünəĢ, GünəĢ nuru və iĢığı) və qədim Türk sözü "par"(=münəvvər,iĢıqlı, parlaq,yanıb-parıldayan) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ addır və bütövlükdə anlamı "parlak GünəĢ Tanrısı" ,"IĢıldayan GünəĢ Tanrısı" deməkdir. Qobustan r.Sədəflı kəndi:Bu kəndin adı əslində"Sadevli"//"Satevli"dir və qədim Türk mif və Tanrısı "Sad"//"Sat"(=GünəĢ,GünəĢ Tanrısı) və "Ev" (=yuva,məskən,yaĢam yeri) və mənsubiyyət Ģəkilçisi "Li" sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "GünəĢ evi","GünəĢ Tanrının evi","GünəĢ evinə mənsub" deməkdir. Məhəmməd Firuzabadi "Qamus əl-Mühit" sözlüyünün səhifə 784-də Əl-Ģədəf" (=ġədəf)sözünün izahında yazır : "Sədəf vəznində" اَل َش َدف, ,qaraltı`ya deyilir,Ģəxs və səvad mənasındadır" 84 .Bizə görə Fars dilində tər-təravətli ,niĢatlı , svincli ,fərəhli və sağlam anlamlarında iĢlənən "ġadab" sözü də ,əslində həmən bu "ġədəf" sözünün baĢqa fonetik variyantıdır. ġədəf ---- ġadav ---- ġadab ////// Bu qədim Türk sözü Ġngiliz dilində də "ġadov" formasında ,"Kölgə","ġəxs kölgəsi" ,"bədən kölgəsi və qaraltısı" ,"ruh","Ģəbəh","qeyr-i real","xəyali" ,"ġüphəli" və digər məna çalarlarında iĢlənilir. Sədaqə(Urmiyə) : Bu kənd adı qədim Türk mif və Tanrısı "Səd"// "Sad"//"Sat" (=Od,GünəĢ) və "Ağ"//"Ağa" (=Tanrı,Allah) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Od və GünəĢ Tanrısı" deməkdir. Goranboy r. ġadılı və Maku Ģəhrinin ġadlu kəndləri: Bu iki kəndin adı qədim Türk mif və Tanrısı "ġad"//"Sad"//"Sat"(=Od,GünəĢ) və "El" (Tanrı,Allah,tayfa,nəsil) adlarının tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Od və GünəĢ Tanrısı"deməkdir.Digər bir güclü versiya bu ki ,bu ad "ġadı"//"Sadı" //"Satı" qədim Türk Tanrıçası və "Lı"//"Lu" mənsubiyyət Ģəkilçisinin tərkibindən yaranmıĢ addır və bütövlükdə anlamı "Satı" ilahə və Tanrıçasına mənsub tayfa ya nəsil deməkdir. ġadabad (Bostanabad) : Bostanabad Ģəhərinin bu kənd adı "ġad"// "Sad" //"Sat" (=Od və GünəĢ Tanrısı) və qədim Türk sözü "Bad" // "Bat" (= yurd,məskən,vətən) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ addır və bütövlükdə anlamı "Od və GünəĢ Tanrısının yurdu","GünəĢ Tanrının məskəni" deməkdir. Ġran`ın müxtəlif bölgələrində yerləĢən ġadab,ġadan, ġadeb, ġadkam,ġadqan , ġadmehr ,ġadiyan ,ġadiĢe,ġadigur, ġahtut , ġahdan,ġitur kəndləri :Bu kənd adlarına diqqət edərkən görünür ki hamısının tərkibində ,qədim Türk mif və Tanrısı "Sad"//"Sat"//"ġat"// "ġad" (=Od və GünəĢ Tanrısı) iĢtirak edibdir. ġadab : Bu kənd adı qədim Türk mif və Tanrısı "Sad"//"Sat"//"ġat"// "ġad" (=Od və GünəĢ Tanrısı) və "Eb"(=ev,məskən) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "GünəĢ evi","Gün Tanrının evi" deməkdir. ġadan : Bu kənd adı qədim Türk mif və Tanrısı "Sad"//"Sat"//"ġat"// "ġad" (=Od və GünəĢ ) və Göy Tanrısı "An" sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Göy Tanrısı GünəĢ" ,"Göylər Tanrısı GünəĢ" deməkdir. Bizə görə oddan yaranmıĢ mələk və firiĢtənin adı , yəni "ġeytan"ın adı da ,həmən bu qədim Türk mif və Tanrısı "ġadan" //"ġatan"//"Satan"//"Set.an"ın adından alınıbdır. Çünki deyilənə görə bu mələk və firiĢtə də oddan yaranıbdır və digər tərəfdən bu mələk və firiĢtəni Misir Tanrılar panteonundakı "Set" Tanrısının xarakter və obrazları ilə ilgili və yamsıdaraq , və hər ikisinin mahiyyəti və cinsiyyəti eyni olaraq göstərilsin deyə , bu mələkin adı da "Od və GünəĢ Tanrısı Sat//Sad//ġad//ġat"ilə ilgili "ġadan" ya "ġeytan" kimi gedibdir.Burada yeri gəlmiĢkən onu da qeyd edək bizə görə belə məlum edir ki qədim Türk mif və Tanrılar panteonunda "Satan" adlı mif in də özəl yeri varı imiĢ.Bu qədim Türk mif və Tanrısı ,Misir panteonunda ən pis və çirkin sifətlərə mənsub olduqdan sonra , Ġslam dini zihür edəndən sonra , bu dinin əsas və önəmli iĢtirakçıları və obrazlarından birinə çevirilir və Quran`da yüzlər dəfə adı təkrar olunur və onun haqqında müxtəlif surələrin ayələrində söz-söhbət gedir və Allah taala insanları bu yaratdığı mələkdən uzaq olmağı və özlərini ,nəfsilərini onun hilə və məkirlərindən qorumağı əmr edir. Bu oddan yaranmıĢ mələyin adı Ġslam dinində və Quran`da "ġEYTAN" kimi gedir. Qədim Türk mifi və Tanrısı sayılan "Sad.An"//"Sat.An"// "ġad.An"//"ġat.An" (=od və GünəĢ Tanrısı) ,yeni dinlər və ideologiyalar (Yəhud,Xristiyan,Ġslam dini) iĢ üstünə gələndən sonra ,əski din və inancı sıxıĢdıraraq onun baĢ oyunçusu və Tanrısını da ,mənfi və neqativ xarakterlər, obrazlar və sifətlərə mənsub edərək ,bəĢər inamı və inancı meydanından və səhnəsindən eĢiyə çıxardılır . Bu qədim Türk mifi və Tanrısı Satan // ġatan əslində həmən Ġslam dinindəki Böyük Gök Tanrının (Allahın) oddan yaratdığı "ġeytan" adlı mələkdir .Bu mələyin (ġeytan) adı ,qədim Türklər vasitəsilə düzgün formasında ,yəni "Satan" förmunda batıya aparılıb və elə bu formada da deyilib-iĢlənilir. ġadeb : Bu kənd adı qədim Türk mif və Tanrısı "Sad"//"Sat"//"ġat"// "ġad" (=Od və GünəĢ Tanrısı) və "Eb"(=ev,məskən) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "GünəĢ evi","Gün Tanrının evi" deməkdir. Bu toponim adını G.Az.da Çetab Ağakərim (Miyanə),Çetab Hüseynxan (Miyanə) kənd adları ilə də müqayisə etmək olar və eyni izahatı onlara da ayid etmək olar. Çetab // ġetab// //Set.ab//ġat.eb // Sat.eb ġadkam : Bu kənd adı qədim Türk mif və Tanrısı "Sad"//"Sat"//"ġat"// "ġad" (=Od və GünəĢ Tanrısı) və qədim Türklərin din adamı "Qam" (=Maq,Moq,Moğ) adının tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "GünəĢ Tanrının Qam-ġamanı","GünəĢ pərəstliyin dini lideri" deməkdir. ġadqan : Bu kənd adı qədim Türk mif və Tanrısı "Sad"//"Sat"//"ġat"// "ġad"(=Od və GünəĢ Tanrısı) və "Qan"(=xaqan,Qaan,nəsil,soy sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "GünəĢ Tanrının seçdiyi Xaqan","Od və GünəĢ nəslindən","Od və Günə mənsub" deməkdir. ġadmehr :Bu kənd ədı zahirən qədim Türk mif və Tanrısı"Sad"// "Sat" //"ġat"// "ġad"(=Od və GünəĢ Tanrısı) və farsca"Mehr" (=GünəĢ) sözünün tərkibindən yaranıb və anlamı "GünəĢ Tanrısı" deməkdir. ġadiyan : Bu toponimin adı əslində "Sati.An" olmalıdır və qədim Türk ilahəsinin adı "Satı"(=Nur,ĠĢıq,ġua) və "An"(=Göy ,Göy Tanrısı) adının tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Göydəki Nur və iĢıq Tanrısı","Göyün iĢıq Tanrısı" deməkdir. ġadiĢe : Bu kəndin adı əslində "ġad.Ġssi" ya daha doğrusu "Sad.issi" olmalıdır və qədim Türk mif və Tanrısı "Sad"//"ġad"(=Od və GünəĢ) və "Ġssi"//"Ġsi" (= Ġsti ,odlu və hərarətli) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Ġsti və hərarətli GünəĢ" deməkdir. ġadigur : Bu kəndin adı qədim Türk mif ,ilahə və Tanrıçası "Sati", "Sadi" // "ġadi"(=GünəĢ nuru və iĢıq ilahəsi) və "Gür"(Ģiddətli,zor və yoğun,qudrətli) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "qudrətli və Ģiddətli GünəĢ iĢığı ilahəsi" ,"GünəĢ ilahəsi","Nur və iĢıq ilahəsi" deməkdir. ġahtut :Bu kəndin adı əslində "Sat.ut"//"ġad.ut"//"ġat.ut" olmalıdır və "Sat"//"ġat"(Od və GünəĢ) və"Ut"(qədim Türk-Moğol etnonimlərinin sonunda gələn Ģəkilçi) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı olur "Od və GünəĢ tayfası","Od və GünəĢə mənsub tayfa","Od və GünəĢi pərəstiĢ edən tayfa" deməkdir. Əyər bu kənd adının sonundakı "Ut"hissəni ,"Od","AtəĢ" bilib nəzərə alsaq ,o zaman bu toponimin anlamı "GünəĢ odu" ,"Odlu GünəĢ" "iĢıqlı GünəĢ" deməkdir. ġahdan : Bu kəndin adı da əslində "ġad.An" olmalıdır və "ġad"//"Sad" (=Od,GünəĢ) və "An"(=Göy Tanrısı) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Göy Tanrısı GünəĢ" deməkdir. ġitur : Bu kəndin adı da əslində "ġatur"//"Satur" olmalıdır və "ġat"// "Sat"(=Od ,GünəĢ) və "Ur"(=oğul,evlad,tayfa ,nəsil,ər,kiĢi,ərən, özündən Ģiddətlə buraxan,yağdıran,Ģığıyan,Ģığadıcı,sıçratan, saçdıran, saçan ,vuran,xaric edən,yığın,cəmə,təpə ) un tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Od və Gün Tanrının oğlu","Od və Gün Tanrı evladı", "GünəĢ Tanrı tayfası","Nur və iĢıq saçan GünəĢ Tanrısı","nur və iĢıq Tanrısı", "Sat//ġat//ġad əri","ġat"//"ġat"//"ġad"lar yığıntısı və yurdu deməkdir. Bu kənd adı haqqında digər bir güclü versiya bu ki ,bu ad qədim Türk sözü "Sa" (=yay,kəman) və qədim Türk sözü "Tür" (= Türk,nəsil,tirə,törə,tayfa,oq,iĢıq və nur Ģuası) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ addır və bütövlükdə anlamı "Yay Türkü","Yay niĢanlı Türklər","Yay tuğlu Türklər","Yay tuğlu tayfa","Yay-ox`lu Türklər" deməkdir.Belə bir yorum və anlamların əsasında deyə bilərik "Sudur" kənd əhalisinin ulu əcdadı,"Saka"//"Sak" Türklərinə mənsub və ya Sakların bir qoluna ayid olan TürklərimiĢlər. Bizə görə böyük bir ehtimala görə Çin mifologiyasında 10 günəĢin anası GünəĢ ilahəsinin adı "ġihe"də əslində həmən Türk mifologiyasında olan GünəĢlər döğan və günəĢlər anası"Sa.hu"//"Sa.hı"//"ġa.hi"//ġi.hi`dır. Bizə görə bu qədim mifik və ilahə adı qədim Türklərdən də Çinlilərə geçib və onların mifologiyasında və Tanrılar panteonunda özünə özəl yer tutmuç olub. "Miranda Bruce-Mitford"un dediyinə görə bir zamanlar 10 günəĢ göydə yerin göy üzərində qərar tutmuĢdur və bunların hamısının "Fusang" adlı bir böyük ağacda evləri var idi.Bütün bu günəĢlərin hər biri ,bir Tanrı sayılırdı və göy Tanrısı "Dicun" və ilahə "ġi.he"nin evladları sayılırdı. 85 Beləliklə bəlli olunur ki "ġi.he" Çin mifologiyasında GünəĢlərin anası və GünəĢ ilahəsi deməkdir və o yerin üzərindəki göyündə ıĢıldayan və parlayan 10 günəĢin anası sayılır. Bizə görə Çin mifologiyasında olan "ġi.he" ilahə adı ,əslində Türk mifologia və panteonunda analıq vəzifəsini daĢıyan və 10 cocuq günəĢi doğan və onlara analıq edən "Sa.hu"//"Sa.u"dur və bu qədim Türk ilahə adı Çin panteonuna girərkən ,Çin dilinin gramatika və fonetikasına uyaraq ,bir az onda dəyiĢilik üz verilibdir və "ġihe" formuna düĢübdür. "Sa.hu"//"Sa.u" qədim Türk ilahəsinin adı ,əslində "Sa" (= Yay,kaman /məcazi olaraq göy,səma,asuman , gəbə,hamilə, boylu, cocuq və evlad doğan , qadın ,diĢi cinsiyətini daĢıyan , mifik anlamı "ilahə","Tanrıça") və "Hi","Hu"//"U" (Tanrı,Allah /məcazi olaraq ərkəklik cinsiyyəti daĢıyan ) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ ilahə adıdır və ilkin və eyni halda mifik anlamı ,"Ana GünəĢ" , "Doğan GünəĢ" ,"Göy Tanrısı" ,"Yay Tanrısı" deməkdir.Bizə görə Azərbaycan Türkcəsində yeni doğmuĢ qadına (uĢağa yatan qadına) ,"Zahu"//"Zahı" demək də bu qədim Türk ilahəsinin adından və onun daĢıdığı mifik vəzifəsindən irəli gəlir. "Sa.hu"//"Sa.hi"//"Sa.u"//"Za.hu"//"Za.hı"//"Za.u" Bizə görə həmin Türk ilahəsi "Sa.hi"nin qədim Türk mifologiyasında daĢıdığı xarakter və vəzifəsinə görədir ki onun adının ilk hissəsi olan "ġa"//"Sa"//"Za" nı ,diĢi cinsiyyəti daĢıyan insana və bu ilahənin adının ikinci hissəsi olan "Hi"//"Hu"nu ,ərkək cinsiyyətini daĢıyan insana nəzərdə alırmıĢlar.Elə bu ilahənin adının hər iki hissəsinin daĢıdığı anlamlar və bu ilahənin daĢıdığı xarakterlər əsasında , adın ilk hissəsi Avropa dilli xalqların dilinə keçərək ,diĢi cinsiyyətini daĢıyan insanın ad əvəzliyi kimi iĢlənir . Avropa dillilər , özəlliklə də Ġngiliz dillilərin dilində bu ad əvəzliyi diĢi cinsiyyətini daĢıyan üçün "She"(oxunuĢu ġĠ)dır. Misal üçün deyilir : "She go to school" = "O (qız//qadın) məktəbə gedir". Bu qədim Türk ilahəsinin adının ikinci hissəsi yəni "Hu"//"Hi" də qədim Avropa dilli xalqların dilinə keçərək, özəlliklədə Ġngiliz dillilərin dilində ,ərkək cinsiyyəti daĢıyan insanın ad əvəzliyidir və bir əvəzlik kimi iĢləyir. Bu ad əvəzliyi Ġngiliz dilində ərkək üçün "He" (oxunuĢu "Hi")dir. Misal üçün "He is a student"= "O (oğlan / kiĢi) bir tələbədir". Bizə görə hətta fars dilində "Doğum" /"Doğmaq" anlamında iĢlənən "Za" //"Zaidən" sözləridə , elə həmən bu qədim Türk ilahəsinin ad tərkibində iĢlənən "Sa"//"ġa" //"Za" hissəsidir. "Sa" //"ġa" Yay və kaman anlamındadır və onun müxtəlif məna çalarlarından birisi də "doğum","DoğuĢ","gəbəlik"dir. Bizə görə qədim Türk sözü olan "ġah"(Sultan,Xaqan) sözü də həmən bu qədim Türk mifi ,GünəĢlər anası ,GünəĢləri doğub-törədən "Ana GünəĢ"in adı "ġi.he" ilə ilgili və ondan alınmadır. Yəni indiki "ġah" sözü və titulu , "ġi.he" (GünəĢlər anası, Ana GünəĢ) adının baĢqa variyantıdır. "ġi.he" Türk kökənli ilahənin adının "ġah" kimi məna çaları olmasının səbəbi ,bu ilahənin Türk mifologiasında böyük bir məqam və rütbəyə malik olduğundan və GünəĢlərin anası və doğanı olmasından irəli gəlir.Biz belə ehtimal veririk ki bu "ġah"sözü və titulu yaranan zaman ,qadınlar hakimiyyəti dövrü olmuĢ olsun və qadınlar sosial duruma və kiĢilərə hakim olan dövrü olmuĢ olsun. ġot (Maku) : Maku Ģəhərinin yaxınlığında yerləĢmiĢ bu kiçik Ģəhərin adı ,əslində "ġat" formunda bərpa olunmalıdır. Bu toponimin adı həmən qədim Türk mif və Tanrısı "ġat"//"Sat" adından ibarətdir və anlamı "Od,GünəĢ, Od və GünəĢ Tanrısı"dır. ġotlu(PoldəĢt) : Bu kənd Maku məntəqəsinin "PoldəĢt" bölgəsində yerləĢir və onun adı qədim Türk mifi və Tanrısı "Sat"//"ġat"(Od, GünəĢ, Od və GünəĢ iĢığı) və "Lu"(=mənsubiyyət Ģəkilçisi) sözlərinin tərkibindən yaranıbdır. Qax r. ġotavar : Bu toponimin adını "ġat.Avar" və "ġato.par" formalarında bərpa etmək olar. "ġat.Avar" formantında ,"ġat" və "Avar" ,Türk etnos və tayfa adlarıdır və belə məlum edir ki bu toponim çox ehtimala görə iki Türk tayfa və qəbilə birləĢməsinin yurdu və məskəni olsun. Ġkinci versiya bu ki ,bu toponim adı qədim Türk muf və Tanrısı "Satı"//"ġatı" (=Od və GünəĢ iĢığı) və qədim Türk sözü "Par"(=ıĢıldayan,parlaq) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Parlayan GünəĢ iĢığı","parlak GünəĢ nuru" deməkdir. , Ağcabədi r. ġotlanlı : Bizə görə bu toponimin adı "ġot.ulan.lı" və daha doğrusu "ġat.ulan.lı" olmalıdır . "ġatulanlı" adı ,qədim Türk mifik adı "ġat" (= GünəĢ ya od iĢığı) + "Ulan" (= yüksək mərtəbəli ,böyük, əzəmətli, qırmızı) + "lı"(mənsubiyyət Ģəkilçisi) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və külliyyətdə anlamı "Yüksək mərtəbəli GünəĢ Tanrısı" və ya "Qırmızı GünəĢ iĢıqlı" deməkdir. Q.Az.da Quba r. ġuduq kəndi : Bu kəndin adı əslində "ġaduq" olmalıdır və sait səslərin bir-birinə uyması ,"ġuduq" formasına çıxmağına səbəb olubdur. Bu ad "ġad"//"ġat"//"Sat" (=Od,GünəĢ, Od və GünəĢ Tanrısı) və "Uq"//"Oq"(oğul,evlad,tayfa,nəsil) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ addır və bütövlükdə anlamı "ġad Tayfa və nəsli" ,"GünəĢ Tanrının evladı","GünəĢ Tanrısının oğulları","Gün oğulları" deməkdir. Digər bir güclü ehtimala görə bu ad,"ġa.Duq"(Sa.tuq) olmalıdır ,yəni "Sa" (= Yay,Kaman) və "Tuq"(=niĢan,pərçəm,bayraq) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Yay niĢanlılar","Yay bayraqlılar" deməkdir. Qusar r. Sudur kəndi : Bu kənd adı da "Satur" olmalıdır. Bu ad haqqında da iki güclü versiyanı zikr etmək olar. Birinci versiya bu ki bu ad qədim Türk mifi və Tanrısı sayılan "Sat" (=Od və GünəĢ Tanrısı) və qədim türk sözü "Ur"(=oğul,evlad,tayfa ,nəsil,ər,kiĢi,ərən, özündən Ģiddətlə buraxan,yağdıran,Ģığıyan,Ģığadıcı,sıçratan, saçdıran, saçan ,vuran,xaric edən,yığın,cəmə,təpə ) un tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Od və Gün Tanrının oğlu","Od və Gün Tanrı evladı", "GünəĢ Tanrı tayfası","Nur və iĢıq saçan GünəĢ Tanrısı","nur və iĢıq Tanrısı", "Sat//ġat//ġad əri","ġat"//"ġat"//"ġad"lar yığıntısı və yurdu deməkdir. Bu kənd adı haqqında digər bir güclü versiya bu ki ,bu ad qədim Türk sözü "Sa" (=yay,kəman) və qədim Türk sözü "Tür" (= Türk,nəsil,tirə,törə,tayfa,oq,iĢıq və nur Ģuası) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ addır və bütövlükdə anlamı "Yay Türkü","Yay niĢanlı Türklər","Yay tuğlu Türklər","Yay tuğlu tayfa","Yay-ox`lu Türklər" deməkdir.Belə bir yorum və anlamların əsasında deyə bilərik "Sudur" kənd əhalisinin ulu əcdadı,"Saka"//"Sak" Türklərinə mənsub və ya Sakların bir qoluna ayid olan TürklərimiĢlər. G.Az.da Sotut kəndi (Əhər) : Bu kəndin adı əslində "Sat.ut"dur və qədim Türk mif və Tanrısı "Sat"//"ġat" (Od və GünəĢ ,Od və GünəĢ iĢığı) və qədim Türk-Monqol etnosların sonunda gələn və cəm bildirən "Ut"(it,at) Ģəkilçisindən ibarət tayfa adıdır və bütövlükdə anlamı "Parlaq GünəĢ Tanrısına mənsub el və tayfa" deməkdir. Əyər adın sonundakı "Ut" sözünü "Od","AtəĢ" nəzərdə tutsaq ,o zaman adın anlamı "Odlu GünəĢ " ,"Odlu yanar GünəĢ Tanrısı" deməkdir. Sotun-rəĢ (Səlmas) : Bu toponimin adı da qədim Türk mif və tanrısı "Sat"(=Od və GünəĢ Tanrısı) , "Un"(=əslində An yəni göylər Tanrısı) və anlamı dəqiqən bəlli olmayan "RəĢ" sözlərinin tərkibindən yaranmıĢdır. Bizə görə "RəĢ"//"RaĢ"//"RuĢ" qədim mifoloji ədəbiyyatında "Dünya Ağacı" ya "Həyat Ağacı" anlamında olan söz və termin olmalıdır və bu məna əsasında bu toponimin ad anlamı bütövlükdə "GünəĢ göy Tanrının dünya ağacı" ya "Göylər Tanrısı GünəĢin həyat ağacı" deməkdir. Setən(xudafərin) : Bu toponimin adı da qədim Türk mif və Tanrısı və eyni halda Türk kökənli qədim Misir panteonunun ilkin GünəĢ Tanrısı və sonralar Ģərr və kötülükə tanınan Tanrısı ,yəni"Sat"//"Set" (=Od və GünəĢ)Tanrının adı ilə bağlıdır. Bu kəndin adı "Sat"//"Set" Tanrı adı ilə "Ən"//"An" (=Göy Tanrısı) sözlərinin tərkibləĢməsindən yaranıb və bütövlükdə anlamı "Göy Tanrısı GünəĢ"dir. Bizə görə oddan yaranmıĢ mələk və firiĢtənin adı , yəni "ġeytan"ın adı da ,həmən bu qədim Türk mif və Tanrısı "ġadan" //"ġatan"//"Satan"//"Set.an"// "Setən"ın adından alınıbdır. Çünki deyilənə görə bu mələk və firiĢtə də oddan yaranıbdır və digər tərəfdən bu mələk və firiĢtəni Misir Tanrılar panteonundakı "Set" Tanrısının xarakter və obrazları ilə ilgili və yamsıdaraq , və hər ikisinin mahiyyəti və cinsiyyəti eyni olaraq göstərilsin deyə , bu mələkin adı da "Od və GünəĢ Tanrısı Sat//Sad //ġad//ġat"ilə ilgili "ġadan" ya "ġeytan" kimi gedibdir.Burada yeri gəlmiĢkən onu da qeyd edək bizə görə belə məlum edir ki qədim Türk mif və Tanrılar panteonunda "Satan" adlı mif in də özəl yeri varı imiĢ. Sat.an ----> Set.an---->ġet.an----> ġeytan Q.Az.da Tovuz r. Çataq : Bu kənd adı əslində "ġataq"//"Sataq" olmalıdır. Bu toponimin adı qədim Türk mif və Tanrısı "Sat"//"ġat" (=Od və GünəĢ) və qədim Türk sözü "Aq"//"Ağ"//"Ağa" (Tanrı,Allah, Yücə ,Yuxarı) tərkibindən yaranıb və bütövlükdə anlamı "Od və GünəĢ Tanrısı" deməkdir. Gedəbəy r. Çadırdərə çayı (Hidronim) : Bu hidronimin adı da axdığı dərənin adı ilə adlanıb-səslənir və dərə də "ġatır" etnonimi ilə ilgili adlanır və belə məlum olunur ki bu dərəlik ,qədim Türk etnosu olan "ġato"lar ya "ġatır"ların yaĢadığı yer olubdur. G.Az.da SatılmıĢ Məhəmmədlu (Miyandoab) : Bu kənd adının tərkibində qədim Türk mif və Tanrısı "Sad"//"Sat" (=Od və GünəĢ iĢığı)iĢtirak edibdir. Bizə görə "SatılmıĢ" adının anlamı "satmaq"dan deyil və əslində həqiqi və düzgün mənası, "NurlanmıĢ","Nur və iĢığa dönmüĢ" ,"Nur və iĢıq qaynağı və gözəsi" deməkdir. Satıllu(AzərĢəhr) : Bu toponim də baĢqaları kimi qədim Türk mif və Tanrısı "Sat"(=Od , GünəĢ ) və "El"(=Tanrı,Allah) və mənsubiyyət Ģəkilçisi "Lı"//"Li" sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Od və GünəĢ Tanrısına mənsub el və ya tayfa" deməkdir. Naxçıvan M.R. Sədərək r. : Azərbaycanın bu bölgəsinin adı haqqında bir neçə versiyanı irəli sürmək olar.Birinci bu ki bu ad qədim Türk mif və Tanrısı "Satı"//"Sadı"//"Sədı"//"Sada"//"Sədə"(=Nur ,ĠĢıq,Nur və ĠĢıq Tanrı ya ilahəsi) və qədim Türk sözü "Uruq" (= tayfa, nəsil, evlad) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Nur və iĢıq Tanrısı ya ilahəsinə mənsub nəsil və tayfa" deməkdir. "Satı.uruq"--->"Sadı.ruq"--->"Sədı.raq"--->"Sədə.rəq" --->"Sədə.rək" Ġkinci versiya budur ki ,bu ad qədim Türk mifi və Tanrısı "Sat"//"Sad" (= GünəĢ) ,qədim Türk sözü "Ar" (= kutsal,qırmızı) və qədim Türk sözü "Ağ"//"Aq"//"Ak" (Tanrı,Allah) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Kutsal-qırmızı GünəĢ Tanrısı" deməkdir. "Sat.ar.ak"// "Sad.ar.ak"------"Səd.ər.ək" Üçüncü versiya bu ki ,bu ad qədim Türk sözü və termini "Sat.ar"(=Ulduz) və "Aq"//"Ak"//"Ək" (=Pak və müqəddəs) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Ulduz Tanrısı" deməkdir. Ġran`ın müxtəlif bölgələrində yerləĢən Sətılsər toponimi: Bu toponim adı da qədim Türk mif və Tanrısı "Sat" və qədim Türk sözü "El"(= Tanrı, Allah) və Farsca xəzər sahili toponimlərinin sonunda gələn "Sər" (= baĢ,qafa)sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ addır və bütövlükdə anlamı "BaĢ Tanrı GünəĢ","Tanrılar baĢçısı GünəĢ Tanrısı" deməkdir. Bu adın tərkibindəki "Sər" sözünü "Sarı" rəngi nəzərdə alsaq ,o zaman bu adın anlamı "ĠĢıqlı və sarı GünəĢ Tanrısı" deməkdir. Sədibeyg(Üskü) : Bu kəndin adını bir neçə baxımdan açıklamaq olar. Birinci versiya bu ki ,bu ad qədim Türk ilahəsinin adı "Sati" və qədim Türk sözü "Bay"(=zəngin,varlı,elin böyügü və baĢçısı) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Zəngin Nur ilahəsi" deməkdir. Qədim Türk ilahəsi olan "Sati"nin adı ,qədim Türk sözü "Sa" (=nur,iĢıq,Ģua) və qədim Türk sözü "Ti" //"Tu" (=çay,su,nehir ,bulaq, çeĢmə, su gözəsi) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Nur və iĢıq bulağı" ,"Nur və iĢıq mənbəyi" ,"Nur və iĢıq gözəsi" və məcazi olaraq anlamı "Nur və iĢıq Tanrısı","GünəĢ" deməkdir. "Sa.di"//"Sə.di"//"Sa.ti"//"Sa.tu"//"Sa.to"//"ġa.do"//"ġa.di"//"ġa.ti"// "ġa.tu"// "ġa.to" . Sədibeyg kənd adı haqqında ikinci versiya bu ki , bu toponim adı "Satı"(= Od və GünəĢ, Od və GünəĢ iĢığı) və "Bay" (zəngin,varlı,mə`dən və məcazi olaraq "Tanrı") sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Zəngin GünəĢ Tanrısı" deməkdir. Sədi (Bostanabad) : Bu kəndin adını bir neçə baxımdan açıklamaq olar. Birinci versiya bu ki ,bu ad qədim Türk ilahəsinin adı "Sati"dan ibarətdir və anlamı "Nur və iĢıq ilahəsi" deməkdir. Qədim Türk ilahəsi olan "Sati"nin adı ,qədim Türk sözü "Sa" (=nur,iĢıq,Ģua) və qədim Türk sözü "Ti" //"Tu" (=çay,su,nehir ,bulaq, çeĢmə, su gözəsi) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Nur və iĢıq bulağı" ,"Nur və iĢıq mənbəyi" ,"Nur və iĢıq gözəsi" və məcazi olaraq anlamı "Nur və iĢıq Tanrısı","GünəĢ" deməkdir. "Se.di"//"Sə.di"//"Sə.də"//"Sə.de"//"Sa.di"//"Sa.ti"//"Sa.tu"//"Su.ti"// "Sa.to"//"ġa.do"// "ġe.di"// "ġa.di"// "ġa.ti"//"ġa.tu"// "ġa.to" . . ġedi (Maku) : Bu kəndın adı əslində həmən "Sati" ,qədim Türk ilahəsi adının baĢqa variantıdır və anlamı "Nur və iĢıq gözəsi" ,"Nur və iĢiq ilahəsi" deməkdir. Sati (Əhər) : Bu kəndın adı həmən "Sati" ,qədim Türk ilahəsi adını özündə əks etdirir və anlamı "Nur və iĢıq gözəsi" ,"Nur və iĢiq ilahəsi" deməkdir. Suti (Miyanə) : Bu kəndın adı əslində həmən "Sati" ,qədim Türk ilahəsi adının baĢqa variantıdır və anlamı "Nur və iĢıq gözəsi" ,"Nur və iĢiq ilahəsi" deməkdir. Yekan Sədi (Mərənd) : Mərənd Ģəhərinin Yamçı bölgəsinin "Yekanat" mahalında yerləĢmiĢdir.Bu kəndin əhalisi ,Qaraqoyunluların ən böyük və önəmli qəbiləsi olan "Sədlilər"in qalığıdır ki Qaraqoyunlular dövləti və höküməti zamanında ən həll edici rollara malik olan böyük qəbilə sayılırdı,və onların bir sırasının yurdu və məskəni həmin Mərənd-Xoy-Culfa arasında Yekan adlı mahalda, dağ qoynunda tikilmiĢ "Yekan Sədi"imiĢ.Kəndi dövrəliyən dağlar ,bir üzük kimi onu sanki üzüyun qaĢı olaraq, özündə yerləĢdirib,saxlayır.Bu kəndin iqlimi kamilən dağlıqdır və əkin yerləri "Dem"dir.Bu kəndin əhalisinin məĢquliyyəti əkinçilikdir və əsas əkinləri buğda,arpa, noxuddur.Bu səbəbdən də bu kənd ,Yekan mahalının əsas taxıl və saman istehsalçısı və tə`min edicisi kimi ,ən qədim zamanlardan bəri tanınıbdır və həqiqətən də belədir və o mahalın saman və taxıl istehsalçısıdır. Bu kəndin adı da qədim Türk ilahəsi"Sati"// "Sadi" ilahəsinin adı ilə bağlıdır. "Sədi" həmən ilahə "Sati"//"Sadi"nin baĢqa fonetik variantıdır. Bu kəndin əhalisi Qaraqoyunlu tayfasına bağlıdır. Qaraqoyunluların Ġran ,Suriya və Anadoludan baĢqa ,Ġrak`ın da müxtəlif bölgələrində geniĢ yayılĢı olubdur. Sadun KÖPRÜLÜ`nün - 03 Mayıs 2012 tarixli ,TÜRK OLAN KÜRTLER Məqaləsinin bir bölümündə yazılır:" Karakoyunlu oymağı gücüyle Yıvalardan sonra bölgeye yerleĢmiĢtir. Moğol yönetiminden sonra bu bölgede siyasi bir güç ortaya bu defa Türkmenler çıkmıĢtır, varlıklarını Karakoyunlular göstermiĢlerdir Yıvalar, Karakoyunlular arasında yakından akrabalık olmuĢtur.Karakoyunlu oymağının, Oğuz boylarından olduğu bellileĢmiĢtir.Karakoyunluların Yıvaların nesli, kuĢakları olduklarını düĢünmektedir. Karakoyunlu devletinin bölgede çok güçlü bir yönetimi kurarak, birçok Türkmen, boylarını, soylarını, oymağını tek bir çatısı altında toplamıĢtır. Karakoyunlu Musul ve Kerkük, Diyala Ģehrinde oymağının varlığı 16. yüzyılın öncesine bağlıdır, bu topraklar Osmanlı yönetimine geçmesiyle bölgenin tapu tahrir defterlerinde Karakoyunlu oymağı ile ilgili kayıtlar geniĢ yer alarak bulunmaktadır. Karakoyunlu döneminde Musul ve Kerkük bölgesinin yoğun bir TürkleĢme dönemi yaĢanmaktaydı. Karakoyunlu oymağına bağlı Türkmenlerin yaĢadıkları köyler ise Musul yöresinde tanınmıĢ olanlardan Ģunlardır: 1-Yukarı Karakoyunlu, 2-AĢağı Karakoyunlu 3-Cemaliye 4-ReĢidiye ,5-Kadıye (Kadıköy),6-Ba'vize,7-Diriç ,8-Cinci ,9-Barıma ,10-Fazıliye,11-Ortaharap ,12-Telyara ve 13-Ömer Kayacı varlıklarını kurumaktadırlar, Musul’un 20 km. kuzey-batısında yer alan Karakoyunlu köyü tek yoğun Türkmen köyü olarak kurulmuĢtur. Çevresinde olan kalıntılardan anlaĢılıyor Kerkük'ün 20 km. güneyinde bulunan Tazehurmatu bucağının Karakoyunlu oymağından geldiklerini ve Tatar (Moğol) soyundan olarak Karakoyunlular tarafından yapılmıĢtır, Kerkük Tuzhurmatu Ġlçesi'nin çevresinde Bayat boyundan köyler olan Türkmenler Karakoyunlulara dayanmaktadır, ayrıca Kömbemler, Kızıl yar, Altunköprünün bir bölümü ve birçok Türkmen köyleri de Kara koyunludur bu oymak özelikle Ġran, Suriye, Filistin, Urdun, Lübnan gibi Azerbaycan ve Türkiye’de bulunmaktadır.

Faruq Sumer ,"Qaraqoyunlular" adlı əsərində yazır :" Mənbələrin dediyinə görə Naxçıvan bölgəsi ,"Sədli" tayfasının qədim yurdu və məskəni sayılırdı və Qaraqoyunluların əmioğluları nəzarətində idarə olunurdu. Moğolların gəliĢi zamanı ,Musel və Kərkuk məntəqəsi, Qaraqoyunluların qıĢlağı sayılırdı.Qaraqoyunlular ,Moğulların hakimiyyəti dağılandan sonra,adı çəkilən məntəqədə ,bir siyasi quvvə kimi zühur etdi. Faruq Sumer ,Hafiz Ebru`nun "Zobdətultəvarix" adlı əsərindən sitat gətirərək yazır :" Pir Hüseyn Səd" Qara Yusufun əmioğlusudur. Hafiz Ebru`nun yazdığına görə Naxçıvan və Sürməli bölgəsi və Sürməli çukuru, "Sədli" tayfasının əski yurd və məskəni sayılır. Çuxur Səd məntəqəsi Səfəvilər dövründə Erivan və adları zikr olunan bölgələrlə birlikdə ,üç əyalət təĢkil edərək , yaranmıĢdır.Çuxur Səd adı ,Sədli tayfası adı ilə bağlıdır. Bu tayfa ,Qaraqoyunlu ulusunu təĢkil verən iki əsas və möhüm tayfadan biri sayılırdı və Qaraqoyunlu dövlət təĢkilatının siyasi müvəffəqiyyətlərində ən əsas rolu oynamıĢdır. Qaraqoyunlu dövlət və hökümətinin yıxılıĢından sonra da ,baĢqa tayfalar və təĢkilatlar kimi ,ilk öncə Ağqoyunluların və sonra isə Səfəvilərin qulluğuna keçdilər. Amma artıq keçmiĢdəki əhəmmiyyətini itirmiĢdilər.Burada yeri gəlmiĢkən lazim görünür qeyd edək ki bütün tarixçilər və mənbələrin iĢarə etməməyinə rəğmən ,Makı(Maku),Çaldıran,Qərəzyadın ,Naxçıvan,Culfa-Ələmdar və Yekanat mahallarını da gərəkdir "Çuxur Səd" üstündə və ona ayid bölgələr kimi hesab edək və "Çuxur Səd"in teretoriasından saymaq lazimdir.Çünki bu mahallar və ərazilər ,(tarixçilərə və mənbələrə istinadən) onun rəsmən tərkib hissəsində sayılmasa da ,amma ona bitiĢik və idaməsidir və öz zamanında "Səd"(=Sad//Sat//ġad//ġat) tayfa və qəbiləsinin əməliyyat və fəaliyyət dairəsi ,alanı və meydan-i əməl və təhərrükatı imiĢ və bu məntəqələrin müxtəlif yerləri və zonalarında ,bu tayfanın yaĢayıĢ məntəqələri olmuĢdur.Müəlliflərin yazdığına görə "Çuxur Səd" ,"Erivan"(Ġrəvan)ın qərb və cənub- qərbində yerləĢmiĢ məntəqənin adıdır ki Ġran müəllifləri onu "Çuxur Səd" adlandırır və Osmani mənbələrində "Səd çukuru" kimi qeyd olunubdur. Bu məntəqə qərbdə Araz və Arpaçay çaylarının bitiĢdiyi yerdən ,Arazın cənubuna qədər uzanmıĢdır."Çuxur Səd" adı ,ilk dəfə "Kitab-i Diyar Bəkriyə"də qeydə alınıbdır.Müəllif Ğəffari də "Cəhan Ara" adlı əsərində yazır ki Ġrəvan və Üçkilsə ,"Çuxur Səd"nahiyəsində yerləĢir. Həsən Beyg Rumlu yazır :"Ġskəndər mirza Qaraqoyunlu" "Qaqızman" yolu ilə "Çuxur Səd" və "Sormalı"ya (Sürməli) gəldi və qıĢı orada keçirtdi.O eyni halda Səfəvilər bölümündə yazır ki ġah Ġsmailin Əlvənd mirza Aqqoyunlu ilə müharibəsi,"Çuxur Səd" və Naxçıvanın "ġərur" bölgəsində üz verdi. O zamanın tarixçilərindən bir çox tarixi hadisələrinin kök və mənĢəyini ,əsalət və mahiyyətini düzgün və həqiqi Ģəkildə təĢxis verə bilməyən və səhv məlumatlar və açıklamalara yol verən "ġərəf xan Bədlisi" öz "ġərəfnamə" adlı əsərində (2-ci cild , Velyaminov Zernov yayınları,Peterzburg ,1860,səh.213-239) yazır ki "Duveyn" Ģəhəri bir zaman viran və "Çuxur Səd"in "Kərney"inə (Kərəni /Qərəni.F.C) məĢhur idi. Bu müəllif Misirin Fatimi Məmlukunun Türk sərdarı və baĢ komandanı "Səlahəddin Əyyubi"nin cəddindən söz açarkən qeyd edir ki o həmin "Duveyn" Ģəhərinin əhalisindən idi və baĢqa bir yerdə "Çuxur Səd" ilə ilgili yazır :"Duveyn" Azərbaycandandır ki indi "Çuxur Səd"in "Kərney" kəndinə məĢhurdur.(ġərəfnamə ,1-ci cild ,Misir çapı, 1930, səh.83). "Kərəniy" ya "Kərəney" kəndi ki "ġərəf xan" ondan ad aparır ,bugün də durur.Bizə görə bir güclü ehtimala görə bu kəndin adı əsil Türk adı və sözüdür və əslində "Qaranoy" formasında imiĢ ki xalqın danıĢıq Ģivəsində ,onda fonetik dəyiĢiliyi üz verib və zamanla "Kərəniy" ya "Kərəney" formantını əldə edibdir. Deməli ġərəf xanın qeyd etdiyi "Kərəniy" kənd adını ,əslində "Qaranoy" kimi bərpa etmək lazimdir. "Qaranoy" adı Türk sözü "Qara"(=yer,diyar,sıx ,dolu və geniĢ) və "Nay","Nüy" (=meĢə,ağaçliq,cəngəl) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ mürəkkəb söz və addır və bütövlükdə anlamı "MeĢəlik","Sıx meĢə və cəngəllik","GeniĢ və sıx cəngəllik" deməkdir. Bu ad Xəzər Türkləri vasitəsilə Azərbaycana gəlibdir. Ġkinci bir çox güclü ehtimalı və versianı da burada önə sürmək olar və o da ibarətdir bundan ki ,bu toponimin adını qədim Türk mifologiyası ilə ilgili açıklayak və bizə görə də bu versiya çox inandırıcı və həqiqətə yaxın və uyğun gəlir. Bizə görə ġərəf xan`ın qeyd etdiyi "Kərəniy" ya "Kərəney" kənd adı ,əslində "Karanoy" kimi bərpa olunmalıdır. Bizə görə bu toponim adı qədim Türk mifi ,(özəlliklə Yakut Türklərində) "Su Tanrısı"nın adı "Ğaran"// "Qaran" // "Karan" və qədim Türk sözü "öy" (=ev,yuva,yurd,məskən) sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ mürəkkəb mifik addır və anlamı bütövlükdə "Su Tanrısının evi","Su Allahının məskəni və yeri" deməkdir.Bizə görə ġərəf xan`ın bu iĢarə etdiyi "Kərəniy" toponimi əslində Maku məntəqəsində yerləĢmiĢ həmən indiki "Qəreyni" Ģəhəri toponimidir."Qərəeyni" Ģəhər adı əslində "Qaranöy" (="Su Tanrısının evi") olubdur və zaman keçdikcə "Qaran.öy" adı,"Kərəniy" və son zamanlarda da "Qərə eyni" förmasına düĢübdür. "Qərəeyni" adı zahirdə Türkcə-ərəbcə ad və sözə oxĢayır və güya Türk sözü "Qərə" (= qara rəngi) və Ərəbcə "Eyn"(ərəbcə anlamı göz) /"Eyni" (ÇeĢmə,bulaq)sözlərinin tərkibindən yaranmıĢ və bütövlükdə anlamı "Qərə göz" , ya "Qara çeĢmə"//"Qərə bulaq" olur və bu mürəkkəb sözü Ġran Fars rejimi(Pəhləvi Sülaləsi),Farscaya çevirib xəritələrdə və dövlət idarələrində və orqanlarda rəsmən "Siyəh çeĢmə" (=Qara bulaq) adını yazdırmıĢlar və xalq da ,əksəriyyət bu ad ilə yazıb deyirmiĢlər. Bu hesabla görün bir qədim Türk mifik adı olan "Qaran.öy" (=Su Tanrısının evi),necə olubdur ki sonda "Qərə göz"və ya "Qərə bulaq" anlamında olan "Qərə.eyn" adına çevirilibdir. "Qərə göz" anlamını verən "Qərəeyni" adı Pəhləvi rejimi dövründə farslaĢmıĢ və farsca "Siyəh ÇeĢmə"yə çevirilib və sonra Ġslam Cümhuriyyəti dövründə də ilgisi olmayan və namərbut olan "Çaldıran" adına çevirildi. Qaran.öy ----> Qaraney(ġərəf xan dövründə Kərəney) ----> Qərəniy ----> (son iki əsrdə)Qəreyniy ----> (ġah Pəhləvi dövründə)Siyəh çeĢmi ----> Siyəh çeĢmə --- -> (Ġslam Cümhuriyyəti dövründə)Çaldıran Bizə görə Ġranın cənub-qərbində yəni Xuzistan bölgəsində və Əhvaz Ģəhərində axan adlım və məĢhur böyük çayı,yəni "Karun" çayının adı da elə bu qədim Türk mifi "Qaran"//"Karan"(Su Tanrısı) ilə bağlıdır və qədim ilkin Türk Tayfaları tərəfindən qoyulubdur. Mirəli Seyidov bu qədim Türk Tanrısı "Qaran" haqqında belə yazır: Türk xalqları əskidən tutmuĢ son vaxtlara qədər suya tapınmıĢ və baĢqa-baĢqa adlar vermiĢlər.Bir sırası ona "Su xanı","Su iyesi" , bir sırası "Yayıq" və bir sırası da "Qaran" demiĢlər. 86 Bizə görə bu qədim Türk mifi yəni Su Tanrısı olan "Qaran"//"Karan" , qədim indiki Yunan ərazisinə köçmüĢ Türklərin vasitəsilə , Yunana da aparılıb və sonralar Yunan mifologiasında vəzifə daĢımaqda olubdur.Bu Türk mifi ,Yunan mifologiasında ,"Karun" ya "Xarun" adı ilə çıxıĢ edir və qayıqçı vəzifəsində çalıĢaraq,ölüləri "Styx" (stiks) çayından keçirdib,yeraltı dünyanın və ölülərin hökmranı olan "Hades"ə aparır. 87 Faruq Sumer "Tarix-i Türkəmaniyyə" adlı əsərə istinad edərək yazır : "Qaraqoyunlular min ailədən ibarət olaraq ,Çəngiz xanın yürĢünün ardıca ,öz baĢçıları "Törə bəy"in baĢçılığı altında , Türkistandan Mavəraünnəhrə və oradan da Ġran yolu ilə ġərqi Anadoluya köç etdilər.Onların köçəri həyatları olubdur və At ətindən qidalanırdılar". Faruq Sumer ,"TəzkirətulĢuəra"nin müəllifi "DölətĢah"dan sitat gətirərək "Ġskəndər mirza Qaraqoyunlu"dan söhbət gedərkən ,onun etnik mənsubiyyətinə iĢarə edib və yazır ki onlar (Qaraqoyunlular) Türkistanın ən ucqar nüqtələrində yerləĢmiĢ "Ğazqurd" adlı dağlarda yaĢayırdılar və çox qədim zamanlarda Azərbaycan diyarına və "Bədlis"ə gəliblər."Ğazqurd" ,"Qaracuq" adlı sıra dağlarının bir hissəsinə deyilirmiĢ."Tarix-i Türkəmaniyyə"yə istinadən ,Qaraqoyunlu tayfası "Oğuz xan" törəmələrindən olan və "Qara Yusuf"un yeddinci cəddi sayılan "Törə bəy"in baĢçılığı altında ,Ərzrum və Diyarbəkir vilayətinə gəlmiĢlər. Faruq Sumer Qaraqoyunlaların sərkərdəsi və dövlət qurucusu "Qara Yusuf"un döyüĢlərindən söz açarkən yazır:"Qara Yusuf ,Naxçıvanın qərbində Əmir Teymurun nəvəsi sayılan Əbubəkir`lə döyüĢdə ,"Sədli"(Sadlı// Satlı)tayfasının sərkərdəsi sayılan"Pir Hüseyn"i ordunun sağ qanadına və Urmiyənin hökmranı "Dizəq"i də sol qanadına təyin etdi . "Əmir Hüseyn bəy Sədli" və qardaĢı "Pir Məhəmməd Sədli" ,Qara Yusufùn əmirlərindən sayılırdı. Qara Yusufùn "Ġspənd" adlı oğlu "Sədli" tayfasının yanında qaldı.Qara Yusuf,Ġskəndər, CahanĢah Qaraqoyunlu zamanında ,Sədli tayfasının sərkərdəsi "Hüseyn bəy"idi. 88 Biz Qaraqoyunlu dövrünün Antroponimlərinə və o sıradan Sat/Sad/Səd/ġad//ġat tərkibli Antroponimlərə diqqət edərkən, bu Türk qəbilə birləĢməsinin və ulusun Oğuz və "Goran" olduqlarını və eynihalda Goranism ayin və inancına bağlı olduqlarına dair və ya daha doğrusu GünəĢpərəstlik,Nur və ĠĢıqpərəstlik və Mitraism inancının kök və izlərini onlarda bulunduğuna dair ,fakt və dəlil əldə etmiĢ oluruq.Qaraqoyunlu dövrünün bəzi antroponimləri ibarətdir bunlardan : Oloğ xan beyg Sədlu , Əlvənd xan beyg Sədlu , Əlvənd YarƏli ,Əmir Hüseyn beyg Sədlu , Baba Haci , Baba Haci beyg Gavrudi , Pir Budaq , Pir Hüseyn Səd , Pir Ömər , Pir Əhməd beyg Duxarlu , Pir Baba , Pir Həsən , Pir Hüseyn Bərlas , Pir Əli , Pir Əli Barbeyg , Pir Ömər Naxçıvani , Pir Ğeyb beyg , Pir Məhəmməd , Piro Beyg , Piri beyg , SatılmıĢ , Səd ,Sultan Oveys , ġah Əli , ġeyx Bəhlul , Pir Həsən , Mir Yusuf (=Qara Yusuf) , Nayıb Birə həqq , Yadigar ġah , Yar Əhməd , Yar Hüseyn və Yar Əli beyg kimi yüzlərcə Goranlara ,Goranismə ayid adları ad aparmaq olar. Rum Səlcuqiləri ,Təsənnün (Sünni) məzhəbini ,hakimiyyətin rəsmi məzhəbi elan etdikdən sonra, Kəndlilər ilə Ģəhərlilər arasında yaranan fərqdən (fəqr və yoxsulluqdan) və narazıçılıqdan , ġiə və ġiəçilik , təriqət əhlinə ,Sufizm təbliğinə əlveriĢli zəmin yarandı. ƏĢirətlərin baĢçıları və öndərləri ki Kiçik Asya (Anadolu) "BABA"ları adında zühur edildilər ,əslində Orta Asya və yaxud Türkistan "ġəmən"lərin yolunun davamçıları idilər ki əĢirətlər və kəndlərdə yaĢayan xalq ,onlardan itaət etməyi ,özləri üçün vacib bilirdilər və həmən "Baba"lar idilər ki dini və siyasi liderlərə çevirildilər və 7-ci əsrdə "Babailər" hərəkatı həmin liderlərin əli ilə və narazi elat və əĢirələrin köməyi ilə həyata keçirildi. Bu "Babai"lər hərəkatının ən tanınmıĢ Ģəxsiyyəti "BABA ĠSHAQ"dır. Baba Ġshaq ,kəndlilər və əĢirələr əleyhinə olan zülmə qarĢı ,Babailər üsyanının görkəmli və gözə çarpaz örnəyi və nümayəndəsi kimi sayılırdı. BəktaĢiyə və aĢırı Ģiəçiliyin köçərilər və əĢirələr içində nifuzu get-gedə onları Ģiəçiliyə və onunla həmcəhət baĢqa təriqətlərə təmayüllü etdi. Bunların əsasında ,Səfəvilərin ulu cəddi "ġeyx Səfiyyəddin"in məktəbi ,yəni "Səfəvi Təriqəti" yarandı və onun iman və irfanından qaynaqlanmıĢ göstəriĢlərinin əsərində və həmçinin mürid pərvəriĢ verməyi sayəsində ,Ərdəbil xanəqahının nifuz dairəsi Ġranda və Ġrandan xaric, geniĢləndi. ġeyx Səfiyəddinin həyatı dövründə ,xanəqahın təbliğçilərindən bir sırası ,"Xəlifə","Baba","Pir" və "Əxi" adları altında ,Anadolunun Türk və Türkmən əĢirələri içində təbliğə baĢladılar. Xanəqahın irĢad məsnədinə "ġeyx Cüneyd" əyləĢərkən, artıq "Əsna əĢəri"(12 imami) Ģiəçiliyi,Ərdəbil xanəqahında ,öz yerini möhkəm və müstəhkəmləĢdirmiĢdir.Səfəvi təriqəti Qafqazda , Azərbaycanda və Anadoluda,Ģiəçilik təbliğatı ilə Ģiddətləndi və Səfəvi təriqətinin elçiləri,Anadolunun əĢirəniĢin yurdlarını,Ərdəbil xanəqahının rəhbərləri dayağına və mərkəzinə çevirdilər.Səfəvi hökümətinin yaranması ,Ģiə Türkəmanlarının Anadoludan çıxmasına və Ġrana köçmələri ilə nəticələndi.Yeri gəlmiĢkən qeyd etməliyik ki Səlcuqi ,Ağqoyunlu ,Qaraqoyunlular zamanında yaranan və ayaq tutan "Yarsan"(=Əhl-i həqq) məsləkinin baĢçıları da "Dədə","Baba" ,"ġah","Sultan","Pir" ,"Xəlifə","Mir","Beyg" kimi titullarla adlanırdılar.Misal olaraq "Sultan Ġshaq","Baba Ġshaq","Pir Ġshaq","Pir musa","Pir Davud","Seyid Mustafa","Xəlifə Babir","Seyid Həbib Ģah","ġah ġah","ġah Ġbrahim","Baba Yadigar","Mir Suri","AtəĢ beyg" ,"Hüseyn Beyg",və s. Ad aparmaq olar. "Baba" bir böyük dini ad və titul sayılırdı ki Səlcuqilər zamanı mərsum idi.KeçmiĢdə "Baba" ,o Ģəxsə deyilirdi ki Dədələrin sədrində və baĢında dururdu, deyilirdi. Faruq Sümerin dediyinə görə Anadolunun əkinçiləri və əĢirətlərinin bir böyük hissəsi ,Ġslam dinindən az və müxtəsər tanıĢlıqları üçün və digər tərəfdən elm və bilgiləri olmadığı ücubatından,orta Asyadan özləri ilə gətirdiyi keçmiĢ inancları ilə həyat sürürdülər və "Dədə" adlı Ģəxslər onların dini həyatlarına hakim idilər.Səfəvi dövləti yaranandan sonra da "Dədə"lər ,Ġran Moğollarının "Qam"ları və "ġəmən"ləri kimi ailələr üçün dəyərli, mötəbər və hörmətli sayılırdı.ġah Ġsmail və ġah Təhmasibin evladlarının hər birisinin bir Dədəsi varları idi.Bu Dədələr həmən Moğollar dövrünün Qamanlar ya ġamanların gördükləri iĢləri görürdülər . Türklər öz siyasi Ģəxsiyyətlərinə ,xas bir bağlılıqları varları idi və onlara həddindən artıq hörmət bəslərmiĢlər. Misal üçün "Gültəkin"in ölümündə ,Türklər saçlarını üz-gözlərinə tökərək və qan ağlamaqları ilə müddətlər əzadarlıq edərdilər.Buna tay rəsmlər Ġsfahanda MəlikĢah Səlcuqinin oğlu Davudùn ölümündə də ,Türklər tərəfindən yerinə yetirilirdi.Türklərin bu mərasim və rəsmləri, ġiələrin Hz. Ġmam Hüseynìn Ģəhadəti münasibəti ilə Məhərrəm ayının 10-da yerinə yetirldiyi mərasimlərə oxĢarlıqları vardı.Türklər məzhəbi və dini Ģəxsiyyətlərə xas və dərin bir hörmət qail olurdular. Faruq Sümer "Hüdud-el Aləm"dən sitat gətirərək yazır ki Oğuzların e.s.958-ci ildə "Təbib"ləri var imiĢ vəonlara çox da hörmət bəslərmiĢlər və onları gördükdə və tuĢ gəldikdə,səcdə edərmiĢlər.Bu təbiblər Oğuzların canlarına və mallarına hakim idilər.Burada Ģüphəsiz,yazarın hədəfi təbiblərdən,həmən "Qamanlar" ya"ġamanlar"dır.Bu Ģəxslər Türklər üçün "Ata" adlanıb,sayılırdı. 1240-cı ildə Türkəmanlar "Baba Ġshaq"ın baĢçılığı ilə səlcuqi hökmranlarına qarĢı üsyan etdilər.Onlar öz rəhbər və baĢçılarına "Baba Rəsul" ya "Baba Rəsulullah" ad və ləqəbini verdilər.Yəni ona peyğəmbər gözü ilə baxırdılar və hətta öldürüləndən sonra da ,müridlərinin belə əqidəsi var idi ki güya yardım gətirmək üçün göyə gedibdir və beləliklə də öz üsyanlarına davam verirdilər.Baba Ġshaq da öz həyatı dövründə,müridləri tərəfindən ona verilmiĢ adları və ləqəbləri qəbul etmiĢdir. Belə bir misallar onu göstərir ki Anadolunun QızılbaĢ Türkləri ,ġeyx Cüneyd və onun caniĢinlərini peyğəmbər(səlləllah) ya Hz.Məhdi (ələyhüssəlam) və ya hətta Allah gözü ilə baxırdılar və öz Ģahları və Ģeyxləri yolunda hər bir növ candan keçməyə ,fədakarlığa və canfəĢanlığa hazır idilər və bu mövzu da ,Səfəvi dövləti və hökümətinin təĢəkkülü və yayılıb geniĢlənməsi üçün əsas səbəblərdən və amillərdən biri və ən önəmlisi sayılırdı. Anadolu əkinçiləri və əĢirətləri çox zamandan bəri Ġslamı qəbul etdiklərinə rəğmən ,bəzi möhümm və əhəmmiyyətli məntəqələrdə onların dini və inanc həyatlarında ,hələ bir önəmli və gözə çarpaz gəliĢmə,irəliləyiĢ və önə getmə və inkiĢaf üz verməmiĢdi. Belə bir düĢüncə və təfəkkürün zirvəsində,siyasi və dini səhnələrdə, Ģəxsiyyətlərə nisbət dərin və Ģiddətli hörmət-ehtiram onun gözə çarpaz və dəyiĢilməz müĢəxxəsatından və özəlliklərindən sayılırdı. Faruq sumer qeyd edir ki digər tərəfdən də BəktaĢiyə təriqətini Ģiə və Ģiəçilik inanclarının əsas yayılıĢ səbəbkarı kimi qəbul etməliyik. Oniki imami Ģiə ya Əsna ƏĢəri Ģiə məzhəbinin Moğol hökmranı Olcaytu tərəfindən qəbul olunması,Moğol əyalətlərində məskun olan Ģiə məzhəb əkinçilər və əĢirətlər tərəfindən qəbul və istiqbal olundu. Qaraqoyunlular rəsmən Ģiə deyil idilər,amma buna baxmayaraq Hz.Əli`yə və onun evladına nisbət ,xas və özəl əlaqələri və sevgiləri olmuĢdur. Biz bu hissiyyatı və onun izlərini Türkəmanların və özəlliklə də Qaraqounluların yaratdığı "Əhl-ihəqq", "Əli-Əllahi" və ya "Goranlıq" məktəb ya təriqətində də açıq aĢkara görürük. Qaraqoyunluların böyük qəbilələrindən birisi "Sədlilər" (Sədlular) tayfa və qəbiləsidir.Onların müddətlər öncədən,məskəni və yurdları Naxçıvan məntəqəsi və Ġrəvan`ın cənubunda yerləĢmiĢ "Çuxur səd" imiĢ. Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular tərəfindən Ģikəstə uğradıqdan sonra ,onun "Sədli"(Sədlu) qəbiləsi ya tayfası da baĢqa Qaraqoyunlu qəbilələri kimi ,Ağqoyunluların xidmətinə və tabeçiliyinə keçdilər.Və sonralar da Səfəvi sülaləsi qəbilələri sırasına keçdi. 1547-ci ildə Sədlilərin baĢçısı və lideri"Əlvənd xan" və 1552-ci ildə "Uluğ xan Bəy" imiĢ.Faruq Sumerìn yazdığına görə "Sədlilər" Qaraqoyunluların ən qüdrətli qəbiləsi sayılırdı.O qeyd edir ki bu qəbilə ,adını öz bəylərinin birinin adından ki "Sə`d" adlanırdı,alıbdır və "Çuxur Sə`d"(Sə`d çuxuru // Saàd çuxuru) də bu əmir və hökmranın adı ilə ilgilidir.89 Halbuki bu məqalənin məzmunu isbat edir ki bu tayfa ya qəbilənin adı qədim mifik bir addır və heç də bir hökmranın ya tayfa baĢçısının adı ilə bağlı deyil.Faruq Sümer sonra artırır ki 1604-cü ildə ġah Abbas "Çuxur Sə`d"i ,Osmanilərdən almaq istəyirdi ki bu əyalətin məskun Sədliləri,onun hüzuruna gəlidilər və Ġrəvan və baĢqa qalaları almaqda çox böyük xidmətlər göstərdilər.ġah Abbas da ,bu xidmətin qarĢılığında,"Qağızman"ı ,"Nəfəs Sultan Sədlu"ya verdi.Bu qəbilənin digər əmirlərindən biri "Mehdi Qulu bəy" idi.Onun atası Əliqulu Sultan idi ki Osmanilərin xidmətinə keçmiĢdi,amma oğlu Mehdiqulu bəy ,atasını tərk edərək,Ġrəvanda ġah Abbasın hüzuruna gəlmiĢdir.90 Faruq Sümer "Karakoyunlular" adlı əsərində ,Katib Çələbi`nin "Cahan Numa" adlı əsərinin 391-ci səhifəsindən sitat gətirərək ,öz əsərinin 40-cı səhifəsində yazır:"Katib Çələbi deyir ki Rəvan qəsəbədir və "Çuqur (Çuxur) Səd" adlı məntəqənin mərkəzi sayılır. Çələbi əsərinin 397-ci səhifəsində yenə də iĢarə edir ki "Arpaçay" ,Çuxur Səd`də Araza qarıĢır. Faruq Sümer sonra davamında deyir ki "Bu izahatlarla,bəlli olunur ki müəlliflərin qəsdi və mənzurları "Çuqur Sə`d","Çuxur Sə`d" və "Saət Çuquri"dən haradır. Bu informasiyalara istinadən ,yuxarıda deyildiyi kimi, "Sə`d Çuquru" "Erivan" və "Arpaçay"ın bir-birinə qovuĢduğu yerdir və Arazın oradan keçməyinin səbəbi də budur ki ,bu yer və məhəll,dəniz səviyyəsindən aĢağıda yerləĢibdir və bu yerə "Sə`d" adı verilmənin də səbəbi odur ki bu yer "Qara Məhəmməd"lə çağdaĢ olan "Sə`d" adlı bir Türkəman baĢçısı və əmirin qıĢlağı imiĢ.Sonralar bu Türkəman hökmran və valinin qəbiləsi,onun adını öz tayfaları və qəbilələri üçün seçdilər. Onlar qıĢ fəsillərini bir-baĢa orada qalıb keçirdərdilər. 91 Bu izahat və məlumatlardan bəlli olunur ki Faruq Sümer,özü də "Səd Çuquru" toponimi adının etimologiyası,tarixi və mənĢəyi haqqında bütün müəlliflərlə həmrəy və həməqidədir. Amma bizə görə bu "Çuxur Sə`d" toponimin ad etimologiası heç də inandırıcı və qane edici deyil və Türk toponimiasının ad qoyma normalarına və qanunlarına zidd və əksdir.Yəni bu toponimin adı ,güya "Sə`d" adlı bir Ģəxsin adından yaranması və adın ikinci hissəsi,yəni "Çuqur" (Çuxur) sözü isə məntəqənin və ya bölgənin dəniz səviyyəsindən aĢağı olmasına görə qoyulub və adlanıbdır. Söz burasındadır ki müəlliflərin dediklərinə görə "Çuxur Səd" bölgəsi çox böyük bir məntəqəni (Erivandan tutmuĢ Araza qədər və hətta Arazdan cənuba sarı Azərbaycan ərazisini və qərbə doğru Anadoluda yerləĢən "Ġğdır"a qədər uzanır)əhatə edir. Hal bu bölgəni və məntəqənin çuxurluğu və dəniz səviyyəsindən aĢağı olmağını necə əsaslandırmaq olar və iddia etmək olarmı,özü bir müəmmadır.Arazın və ya Arpaçayın bu bölgədə axmağı və bir-birinə qovuĢmasını,dəniz səviyyəsindən aĢağı olduğuna ilgiləndirmək ağıla batan deyil ,çünki əksinə olaraq,bu bölgə və məntəqənin dəniz səviyyəsindən yüksək olduğunu isbatlayır. "Çuxur Səd" məntəqə və zonası heç də çuxur ya dəniz səviyyəsindən aĢağı bir ərazi deyil.Bizə görə Tarixçilər və müəlliflər qədim olsun ya çağdaĢ olsun,qədim Türkcə "Çuqur" və ya daha doğrusu "Çaqar" və ya digər bir Türk sözü və termini olan "Çığrı" sözünü,indiki əĢağılıq,çökəklik anlamında iĢlənən "Çuxur" sözü ilə dəyiĢik salıb və tərs tutublar. "Çuqur" sözü ilə "Çuxur" sözü arasında və ya "Çığrı" sözü ilə "Çuxur" sözü arasında ,yalnız fonetik oxĢarlıqdan baĢqa ,bir ilgi və anlam birliyi yoxdur və bu fonetik oxĢarlıq ,bütün keçmiĢdəki və çağdaĢ tarixçilər və müəllifləri yanıldıb və bu toponimin etimologiasında ,əsasi bir yanlıĢlığa və yanılmağa səbəb olubdur. Çaqar--->Çaqır--->Çoqır--->Çoqur---> Çokur--->Çoxur--->Çuxur Çığrı -----> Çuğrı -----> Çuğurı -----> Çuğuru -----> Çuxuru Azərbaycanın bütün zonalarında və müxtəlif ərazilərində sular və çaylar axırlar və hamısı da dəniz səviyyəsindən çox miqdarda yüksəklikdədir və heç də çökəklik və çalası yoxdur.Çala olan yerlərdə "Van","Urmu","Göyçə", "Göygöl" kimi göllər əmələ gəlibdir.Amma bu "Çuqur Sə`d" adının ,dəniz səviyyəsindən aĢağı olmasına dəlalət edə bilməz."Çuqur" sözünə yalnız"Çuxur","Çuxurluq","Çökəklik"dən baĢqa bir məna və anlam bilməmək və tapmamaq və Türk,Turan və Azərbaycan toponimiyasına dərindən bələd olmamaq və onun gizlərini ,rəmzlərini və tarixi kök-mənĢəyi və mahiyyətini bilməmə ucubatından,bu verilən qərar və oy,səhv və yanlıĢ bir fikir və yorumdur. Azərbaycan ərazisində əmələ gələn göllər isə azad sulardan, və hətta xəzər və karadəniz kimi böyük göllərdən də yüksəklikdədirlər ,harda qalsın "Çuxur Sə`d" kimi məntəqə və bölgələrə ki Araz və Arpaçayı ,onda birləĢir və xəzərə doğru axıb gedirlər. Bizə görə bu "Çuxur Sə`d" məntəqə və ya əyalətinin əsil doğru və həqiqi adı ilkin zamanlarda "Çaqar Sad" (Çakar Sad, Çaxar Sad , Sad Çaqarı,Sad Çağarı,Sad Çaxarı) və digər bir böyük ehtimala görə "Çığrı Sad"olmuĢdur.Burada ilk öncə qədim Türk sözü "Çığrı"ilə bitiĢik və ilgili ,bu adı açıklamaq istəyirik.Adın ikinci hissəsi "Səd"// "Sad" haqqında, məqalədə yetərincə ətraflı və geniĢ səviyyədə danıĢıb açıklama vermiĢik və bəlli olundu ki "Səd" və yaxud "Sad"//"Sat" qədim Türkcə mifik bir addır və anlamı da "Nur və ĠĢıq Tanrısı", "GünəĢ Tanrısı" deməkdir.Amma toponimin adının birinci hissəsini "Çığrı" nəzərdə alsaq,və "Çığrı"nın qədim Türk dilindəki "Göy","Göy üzü","Asıman","Səma" anlamını nəzərə alsaq, o zaman bu "Çuxur Sə`d" adlandırdığımız toponimin anlamı və etimologiyası "Gökdəki GünəĢ Tanrısı","Gök üzünün Tanrısı","Gök üzünün nur və iĢıq Tanrısı", "Nurlu və iĢıqlı Göy Tanrısı"və xülasə olaraq,"Gök Tanrısı" deməkdir.Bu bir qədim mifik Türk adıdır və Türk mifologiyasından qaynaqlanan addı. M.KaĢqarlı öz möhtəĢəm D.L.T əsərində "Çığrı" sözünün izahı və anlamında yazır : "Çarx","Asıman","Fələk","Səma","Gök","Gök yüzü" 92 Ġndi isə ikinci bir güclü ,tutarlı və uyarlı bir versiyanı ,yəni "Çaqar" variantını və sözünü açıklayaq."Çaqar" Türk sözü zamanla ,yerli Türk xalqlar və tayfaları dilində müxtəlif formalarda fonetik dəyiĢiklərə uğramıĢ və sonda "Çuqur" formantını əldə edibdir və xalq və müəlliflər onu ,ona oxĢar digər Türk sözü "Çuxur"(=çökəklik) ilə birgə tutub və bu toponimin adını"Çuxur yer olan","Çuxurluqda olan yer və ərazi", "Çökəklikdə yerləĢmiĢ" kimi manalandırıb,izah ediblər (Türk dünyası və o sıradan Azərbaycanın minlər toponimilərində olduğu kimi).O zamanın müəllifləri və tarixçiləri bu toponimin ad tərkibinin mahiyyətinə və etimologiyasına dərindən fikir verməyib və xalq arası Ģifahi kütlə yorumlarına qatılaraq ,onları qələmə aliblar (tıbqı indiki zamanda Azərbaycanın toponimləri haqqında müəlliflərin və toponimist alimlərin məruzələrində xalq deyimləri və yorumlarına qatılaraq onları əsas götürmələri, Yardımlı və Cəlilabadın "Alar" oykonimlərinin xalq arası olan yorumları kimi).Bizə görə"Sə`d Çuquru" ya "Çuqur Sə`d" toponimin tərkibindəki "Çuqur" sözü , əslində qədim Türkcə söz və termini olan "Çaqar"dır və anlamı "ĠĢıqlar" , "Nurlar" , "ġualar" ,"ParlayıĢlar" deməkdir. "Çaq"//"Çak"//"Çax"ın Türk dilinə baĢqa müxtəlif məna çalarları da vardır. Amma ən ilkin və birinci dərəcəli anlamı ,onun mifik anlamı ,yəni Ģua,ĠĢıq,ziya,Nurdur.Türkcə olan "Çaqın" sözünün kökündə "Çaq"durur və onun anlamı "ġimĢək", "Bərq", "Cərəqqə" , "Odun qor atması və iĢığı","Qığılcım" deməkdir. Elə "Çaq" sözündən "Çaqmaq" (=od yandıran daĢ,çaxacaq alət) sözü ,"Çaqı"(iti və kəsici alət,Biçaq) yaranılıbdır."Çuxur Sə`d" toponimin adının ilk hissəsini ,qədim Türk sözü olan "Çaqır" nəzərdə ala bilərik ki bu da özü bir böyük və güclü variant sayıla bilər və öz yerində çox da inandırıcı və özünü doğruldan bir versiadır. "Çaqır" sözü qədim Türk dilində "Ġti","Tiz" ,"Sivri","Süngü kimi batıb-sancılan","Pek keskin","Dəlib-Yırtan" ,"Dikən"kimi anlamlara və məna çalarlarına malikdir. Əyər "Çuxur Sə`d" adının "Çuxur" hissəsini qədim Türk dilində "Kaman" , "Yay" anlamında olan "Çoğur"//"Çoqur" sözü nəzərdə alsaq ,O zaman "Çuxur Sə`d" toponimi,ġəmsəddin Sami`nin"Qamus-ı Türki"

adlı sözlüyünə əsasən və həmçinin Türk mifologiyasında kaman və yay ,Göyün , Göy üzünün və səmanın məcazi anlamı daĢımasını bildiyimizə əsasən, anlamı "Göyün GünəĢ Tanrısı","Göy üzündəki GünəĢ Tanrı","Göy Tanrısı" deməkdir. ġ.Sami öz sözlüyündə "Çoğur" sözünün anlamında səhifə 523-də belə izah yazır : "1-Əkin içində bitən böyük bir cins dikən 2- Ğayət iri kəman 93 Bu izahda iĢlənən hər iki söz də (dikən və kəman) GünəĢ, Gök üzü və səma ilə və eyni halda GünəĢin dikən kimi Ģuası ilə bağlı və ilgilidirlər və onları məcazi Ģəkildə yamsıdır.Eyni halda Sənglaxda qeyd olunan "Çaqır"ın anlamları və məna çalarlarına diqqət edərkən ,onların GünəĢ nuru ,iĢığı və Ģualarının haləti və zehinsəl Ģəkili ilə oxĢarlığı və ilgisini və uyarlığını görmək olar.GünəĢin hər bir Ģuasının itiliyini,kəskinliyini,tizliyini,sivriliyini bu sözün bətnində tam görmək olar. Bu əsasda bizə görə "Çuqur Səd" toponimin əsl və birinci anlamı "Ġti və sivri Ģualı GünəĢ Tanrısı","Ġti və kəskin GünəĢ Ģuasına Tapınanlar" deməkdir.Bizə görə bu məlumatlardan aydın olur ki "Çaqır" //"Çakır" əski Türk mifologiyasında və Türk miflər panteonunda ,ilk öncə bir mif və Tanrı adı olmuĢ və sonra bu deyilənlər və müxtəlif anlamlar və məna çalarları ondan törəyibdir. Əski Türk mifologiyası əsasında "Çaqır" //"Çaqar"// "Çakar"//"Çakır" //"Çaxar"//"Çaxır" ,nur və iĢıq və Ģua Tanrısı deməkdir. Bu mifik adın ilk hissəsi "Çaq"//"Çak"//"Çax",bərq,ziya,iĢıq,qığılcım və qor deməkdir. "Ġr"//"Ar" isə "kutsal", "müqəddəs" və "Tanrı" deməkdir və bütövlükdə anlamı "Qığılcım Tanrısı","Qor Tanrısı","Ġti və sivri Ģua Tanrısı" deməkdir. Bizə görə "Sə`d Çuquru" ya "Çuqur Sə`d" toponimin tərkibindəki "Çuqur" sözü ,əslində qədim Türkcə söz və termini olan "Çaqar"dır və digər anlamı və məna çalarlarından birisi də "Yurd","Məskən","Ev","Diyar" deməkdir.Çaqar ,Çağatay və ġərqi Türkistan Türkcəsində anlamı ,Mirza Mehdi xan Estərabadinin "Sənglax" adlı sözlüyündə belə izah verilibdir : "Çaqar" = Qala və Ģəhər darvazası eĢiyində bir xalq və cəmaət tərəfindən yığıĢıb düzəldilmiĢ və yaradılmıĢ hasarlı yaĢayıĢ məskənidir,və Qala ya Ģəhər kənarında və ətrafında hasar çəkib yurd və məskən salınmıĢ məhəl və yerlərə deyilir. 94 "Çuqur Sə`d" toponimin ikinci hissəsi ,"Sad"// "Sat" (//ġad//ġat") isə əslində Nur,ĠĢıq və GünəĢ Tanrısı deməkdir və sonra bir Türk etnoniminə çevirilmiĢ ad olubdur.Yəni Sad//ġad//Səd mifik adı öz tapındığı xalqı tərəfindən,o xalqın tərəfindən etnos adı kimi seçilibdir. "Səd Çuquru" bütövlükdə anlamı"Səd//Sad//ġad//ġat Türklərinin məskəni"deməkdir. Çaqar----->Çakar---->Çaxar----> Çaxır---->Çaxur---->Çuxur "Çaqar"ın digər bir məna çalarlarından birisini də qeyd etmək yersiz olmaz.Bu toponimin adı haqqında daha bir əhəmmiyyətli və güclü nüktəni də qeyd etmək olar və o bu ki, "Çuqur" əslində qədim Türk sözü "Çakar" olmuĢ olsun. "Çakar" sözün anlamı "Qulluq edən", "Qulluqçu","Xidmət edən","Bəndəlik edən","Birisinin xidmətində və itaətində olmaq" deməkdir.Bizə görə "Çakır"//"Çakar" sözünün "xidmət edən","Qulluq edən","Nökər","Xadim" anlamı və məna çaları da ,elə GünəĢin iĢıq və nur buraxmasından, bəĢərə və bütün canlılara həyat bağıĢlamasından və insan həyatının xidmətində və yardımında olmasından irəli gəlir.Çünki GünəĢ öz nuru və iĢığını yer üzündəki canlılara bağıĢlaması ilə və belə bir xidmət göstərməsi ilə ,bəĢərin və bütün canlıların diri və həyatda qalmasına səbəb olur. Deməli Göy Tanrısı ya həmən GünəĢ Tanrısı ,insanın,kainatın,yer üzündəki dirilər və canlıların xidmətində və qulluğundadır və onlara qulluq edir."Çaq" ya "Çak"ın digər bir məna çaları da "Xət","Çizgi","Cızıq" deməkdir, və digər bir məna çaları da "Çat"(Çatlamak)dır və bu məna çaların səbəbi də budur ki hər bir Ģey və nəsnəyə çat düĢəndə ,çat yeri bir cızıq kimi görünür və buna görədir ki "Çaq"//"Çak"ın bir anlamı da cızıqdır.Fars dilində "Çat" sözünə "Çak" demək və "Çak" iĢlənməsi də ,elə həmən bu Türk sözü "Çaqar" ya "Çakar"dan alınma və götürmədir. "Çuqur" ya daha doğrusu "Çaqar"//"Çakar"ın anlam və məna çalarlarından ,"Bəndə","Qul","Əbd" deməkdir və onun sonuna ,baĢqa Türk etnos adlarında göründüyü kimi etnos adı bildirən "ar" sonluğu artırlanıbdır və bütövlükdə yekun olaraq "Qullar","Nur , ĠĢıq və ya GünəĢ Tanrısına itaət və bəndəlik edənlər","Goranlar","GünəĢə və oda Tapınanlar","GünəĢə və ĠĢığına tapınanlar" və son 5-6 əsirdən bəri onların qalıqlarının dili ilə desək və adlandırsaq,"Əhl-i həqq", "Yarsan" ,"San Tayfası","Al-Allahi" (Ġslamdan sonra son əsirlərdə "Alı"ya ,Ġslami don geydirilib "Əli"yə çevirilib və "Əli-Əllahi" adlanıbdır,və "Al" Tanrının [=GünəĢ]yerinə Hz."Əli"ni qərar veriblər və Hz.Əli`ni uluhiyyət və Tanrılıq sifətlərinə bəzəyib nisbət veriblər) "Əhl-i Nur","MüĢə`Ģəilər" deməkdir. Deməli bu deyilənlərə əsasən ,"Çakır"//"Çakar"ın digər bir anlamı və məna çaları ,"Qul"//"Kul"//"Xadım"//"Xidmətçi" deməkdir və bu da həmən qədim GünəĢpərəstlik ,GünəĢ mədəniyyəti ,Mitraism(Nur və ĠĢıq Tanrısını pərəstiĢ etmə) və son minilliyin dilicə desək "Əhl-i Nur" ya "Əhl-i həqq" təriqətinin əsas elementlərindən və terminlərindən sayılır, çünki hər əhl-i həqq özünü bir "Qul"//"Kul" sayır.Qədim Türk sözü olan "Çakır" sözü ,həmin yuxarıda saydığımız anlamları ilə birlikdə ,indiyə qədər özünü Fars dilində qoruyub saxlayıbdır və Fars dilinə keçmiĢ minlərcə Türk sözlərindən biri kimi öz yerini qoruyub saxlayır və eyni halda Güney Azərbaycan Türklərinin dilində də özünü qoruyub saxlayıbdır. Bizə görə Avropalıların(Latinlərin) dilində "GünəĢ" anlamında iĢlənən "Sol"//"Sul" termini də həmən "Kul"//"Kol" sözünün fonetik variantıdır və həmən "Qul","Qulluqçu" ,"Qulluq edən" anlamlarlndadır və "Sol"//"Sul"un bu anlamını nəzərə alaraq ,"əskər","Sərbaz","Hərbiçi","QoĢun piyada nəfəri" ,"Dövlət və qoĢun məmuru" anlamında olan "Soldier" sözünü(oxunuĢu Solcer) yaradıblar. Qeyd etmək lazimdir ki Azərbaycanda indi də xalq arası danıĢıqda (özəlliklə də qədim yaĢlılar arasında) əskər və sərbaza "Qulluqçu" və əskərçiliyə getməyə də "Qulluğa getmək" və əskərçilik etməyə də "Qulluq etmə" deyirlər.Və hətta birisi əskərçilikdə olanda deyirlər "Filankəs qulluqdadır"(indiki dövr-zamanda deyilir "filankəs xidmətdədir"). Bizcə qədim ilkin Türklər insanın bədəninin önəmli üzvlərindən sayılan çüt qolların "Qol" adlanması da elə-belə yersiz və boĢ yerə qoyulmayıbdır ,bəlki də onların insana qulluq etməsindən və insanın kəndi qulluğunda olmasından və eyni halda onların əl hissəsi və pəncəsinin GünəĢə oxĢadılmasından və qolun sapı da GünəĢin ya GünəĢdən çıxan Ģuaya oxĢadılmasından irəli gəlir. Biz çox diqqətlə bu məsələyə fikir versək görərik ki Avropalılar "Sol" sözünü "GünəĢ" üçün yox ,bəlki də onun Ģuası üçün iĢlətməlidirlər,nə yalnız GünəĢin özü üçün. Bizə görə Qaraqoyunluların bir bölümü bu adı öz tayfa və etnos adı üçün seçib və tarixdə "Çəkərlu" ya "Cakərlu" kimi qeyd olunubdur. Faruq Sümer Qaraqoyunluların bu tayfasının adı haqqında yazır :"Elə nəzərə gəlir ki bu tayfa ,adını Cəlayiri dövrünün əmirlərindən olan və eyni halda öz baĢçısı və hökmranı sayılan "Əmir Cakır"dən almıĢ olsun. Əmir Cakır o əmirlərdən sayılır ki Teymur Ġranı fəth edəndən sonra ,onun xidmətinə və tabeiyyətinə keçdi".95 Faruq Sümer "Ġbn-ƏrəbĢah"ın dediklərinə əsaslanaraq ,Qaraqoyunluların əsas və önəmli olan "Çakırlu" kimi nəhəng Türk tayfasını,Kürd əsilli bilibdir. Faruq Sümer yazır :"Ġbn-ƏrəbĢahın dediklərindən nəticə almaq olur ki "Cakırlu"lar Kürd əsilli olublar". 96 Bizə görə Ġbn-ƏrəbĢah dövründə ,yüzlər Türk tayfaları kimi ,"Çakırlu" türkləri də ,qeyr-i Türk dağda yaĢayan kürdlərin içində ,artıq ərimiĢdir və azlıqda olduqları üçün dilləri də,əksəriyyəti təĢkil edən dağ kürdlərin dilinə çevirilmiĢdir. Yəni Türk əsilli olaraq, kürddilli tayfaya çevirilmiĢdir.Belə bu sayaq Türk tayfalarımız Ġranın qərb və Zagros bölgələrində ,Ġrak və Suriyanın Ģimalında və Anadoluda çox olubdur,necə ki məqalənin ilk səhifələrində də geniĢ Ģəkildə bu məsələyə iĢarə olunubdur və bəzi Kürd olmuĢ Türk tayfaların da ad siyahısı verilibdir.TarixĢünaslıq elmində,özəlliklə də Ġran tarixĢünaslığında , xalqları öz soy və daĢıdığı gen əsasında qeydə alınmaması və onları danıĢdığı dil əsasında ,soy mənsubiyyətini bəlləndirmək ,az olmayıbdır.Biz bu məqalədə yetəri qədər Kürd deyilən etnos adı və Ġnsan-coğrafiyası termini haqda açıklama vermiĢik və hətta buna da iĢarə etmiĢik ki soy mənsubiyyətindən asılı olmayaraq ,dağda və höndür ərazilərdə yaĢayan hər bir insan cəmiyyətinə və qrupuna ,qədim Türklər,"Kürd" deyirmiĢlər və "Kürd" adlandırırmıĢlar. Bu dəlillərə görə və "Çakırlu" kimi tayfanın ad etimologiyası ,onun tarixdə və Qaraqoyunlular kimi Türk xalqının dövlət quruluĢunda çox önəmli rollar oynamıĢ və Qara Yusufun sağ əli sayılan tayfalardan birisi olan və ġah Ġsmail zamanında da öz mövqeyini və əhəmiyyətini saxlayan "Çakırlu" kimi tayfanı "Kürd" soylu və Kürd əsilli (indiki Kürd sözünün daĢıdığı anlamda) saymaq, heç ağıla sığmır və yalnız bir sadə vaqiə ya vəqayə yazan və qədim tarixi və dilçilik ,etnoloji elmlərindən xəbərsiz bir "Ġbn-ƏrəbĢah" və "ġərəf xan" kimisilərdən, tarixi və onun gizlərini və gizli qalmıĢ detaylarını bilməyənlərdən öyrənmək və ona istinad etmək ,düzgün və ağıla batan deyil.Ġbn-ƏrəbĢah və ġərəf xan kimi müəlliflər yalnız eĢitdiklərini və sadəcə öz bildiklərini və baĢqa qeyr-i Türk Ərəb müəlliflərinin və səyyahların dediklərini qeydə alıblar,və Tarixi yazarkən sadəcə üzdə olanı və üzdə görəni yazıblar və tarixin dərinliklərinə gedə bilməyiblər və həqiqətləri görə bilməyiblər.Hal Faruq Sümer kimi ünlü və həyatını Tarixə həsr edən və ömrünü bu ağır yolda qoyan birisi,necə olur ki bu önəmli detayları nəzərə almayır ,öz yerində heyrət vericidir.Çünki bu tayfanın adı və onun mahiyyəti ,səsləniĢi,hansı dilə və xalqa mənsub olduğu, göz önündədir. Sarvan86 saytesində 23.09.2013 tarxində yerləĢdirilmiĢ məqalədə Ġlhan Erdemìn — «Akkoyunlu Devletini Meydana Getiren AĢiretler» adlı əsərinə istinadən belə yazılır:"ġah Abbas çağında Çâkirlülərin baĢında gördüyümüz əmir, Əxi Sultandır. Əxi Sultan hicri 1013-cü (1604-1605) ildə ġirvanın fəthinə məmur edilən əmirlərdən biri idi.Abbas onların Mahmud Abad tərəflərinə köç edərək oralarda əkinçilik etmələrini əmr etmiĢdi". Ardıca sonra Faruk Sümerìn — «Safevi Devletinin KuruluĢu ve GeliĢmesinde Anadolu Türklerinin Rolü» adlı əsərinə istinadən yazılır:"1629-cu ildə Çâkirlülər ġəkidə otururdular. Əmirləri olan Məhəmməd Sultan da bu vilayətin valisi idi".Ġndi isə yeri gəlmiĢkən "Sarvan 86" saytesinin qeyd etdiyinə əsasən ,Q.Azərbaycanda "Çakırlu" ya "Çaxırlı" adlı kəndlərin və obaların ad siyahısını burada gətirmək istəyirik: Çaxırlu Tayfası ilə ilgili toponimlər Çaxırlı (Cəbrayıl) — Azərbaycanın Cəbrayıl rayonunda kənd. Çaxırlı (ĠmiĢli) — Azərbaycanın ĠmiĢli rayonunda kənd. Çaxırlı (Masallı) — Azərbaycanın Masallı rayonunda kənd. Çaxırlı (Göyçay) — Azərbaycanın Göyçay rayonunda kənd. Çayırlı (Göyçay) — Azərbaycanın Göyçay rayonunda kənd. Çəyirli (Göyçay) — Azərbaycanın Göyçay rayonunda kənd. Cəyirli (Göyçay) — Azərbaycanın Göyçay rayonunda kənd. Çaxırlı (Göyçə mahalı) — Qərbi Azərbaycanın Göyçə mahalında keçmiĢ Türk kəndi,sonra adı Xaçabür olaraq dəyiĢdirilərək erməniləĢdirilmiĢdir. Sarvan86 23.09.2013, 01:56 Bütün bu deyilənlərdən bəlli olur ki son minillikdə bu bölgədə (Azərbaycan,Türkiyə,Ġrak,Suriyə və Ġran)ərazisində yaĢayan müxtəlif Türk tayfaları və qəbilələrinin içində ,qədim GünəĢ mədəniyyətini və onun ayinlərini qoruyub saxlayan və Ġslam dinini qəbul etdikdən sonra ,onu və müxtəlif ayinləri və rəsmlərini Ġslam dininə uyğunlaĢdıran və Ġslam dini donu geydirən və indiyə qədər "Əhl-i həqq" adı altında yaĢadan və davam etdirən,ən çox və ciddi Ģəkildə qoruyub saxlayan, Qaraqoyunlular olubdur.Qaraqoyunlulara ya Qaraqoyunlu qəbilə birləĢməsinə bağlı və mənsub olan müxtəlif Türk tayfalardan ən tanınmıĢlarından "Duxarlu",Qaramalu","Alpavut", "Çakırlu","Ayinlu","Hacilu","Ağacəri","Dogər","Bayramlu","Baharlu ","Qaraqoyunlu","Sədlu"ları ad aparmaq olar.Tarixi mənbələrin və Faruq Sümerìn dediyinə görə "Sədlu"(=Sədli//Sadlı//ġadlı//ġatlı) Türk tayfası,Qaraqoyunlu ulusunun (Qaraqoyunlu tayfası ilə yanaĢı) ən iki böyük baĢcıl , ən önəmli və təyin edici və həll edici tayfadan biri sayılırdı. Sadlılar əslində həmən tarixdə adı gedən "ġadlılar" və "ġatolar"dır. ġatırlar ya Satırlar da elə həmən bu Türk Tayfalar ilə bir kökdən və daldandılar.Belə məlum olur ki Sadlılar,ġadlılar,ġatolar, Sədililər,Sədilər,ġadılar,ġatırlar ya ġatırlılar,qədim ilkin GünəĢ mədəniyyətinin minilliklər və əsirlər boyu tapınanları ,qoruyucuları, sayılırlar və Ġslam dinini qəbul etdikdən sonra da ,onu Ġslam dini və mədəniyyətinə uyğunlaĢdıraraq və Ġslam dininin detayları,simgələri, ayinləri və elementləri əsasında ,"Əhl-i nur"//"Əhl-i həqq"//"ġuailər" adı altındakı təriqətlər ilə və ən sonda Səlcuqi dövründən bəri, özəlliklə də Səfəvi Türk dövlətinin quruluĢundan bəri "ġi`ə" və "12 Ġmami ġi`əçilik məzhəbinin bətnində və adı sayəsində qorudular və bu iki mədəniyyətin və inancın bir sıra ayinlərini bir-birinə tətbiq verərək ,birləĢdirdilər ,çünki bu uyğunlaĢmanın əsl səbəbi də Türklərin ən qədim çağlardan Tək bir Allaha ,Göy Tanrısına və vahid Allaha inamları və bu inamın zəminində kökləri olmaqdan irəli gəlir . Ən qədim dövrlərdən bu baxıĢ və görüĢün onlarda zəmini olubdur.O Türk tayfaların bəzisi tam xalis Ģəkildə Ģiəçiliyə uymadılar və qədim "Al-Allahlıq" (GünəĢ Allahlığı) ,"Əli-Allahlığa" çevirdilər və Ġslami alimlərə və qaynaqlara görə bu təriqət də ifrata və Ģiddətə yol verdilər və öz nöbəsində 12 Ġmami Ģiəçilikdən fərqli bir yöntəm tutub baĢqa təriqətin yaranmasına səbəb oldular ki biz indi bu təriqətləri və məsləkləri "Əhl-i həqq","Əli-allahi","Yarsan","MüĢə`Ģəi" ,"Ələvi" və s. kimi tanırıq. Bəzi Türk tayfaların bu yaratdıqları ayın və məsləklər ,indiki zamanda ən əsas bölgələri və yoğunluq təĢkil edən mahal və Ģəhərlər Ġranda və G.Azərbaycanda ibarətdir Ġranın qərbində yerləĢən KirmanĢah vilayəti və özəlliklə də o vilayətin "Qəsr ġirin","Sərpol", "Zəhab", "Kerend", "Səhnə","Bivənic","MahidəĢt","Həlilan" ,"Dilfan" ,"PoĢtkuh" məntəqələri , Lorestan vilayətinin Ləkistan və Səgvənd elat və əĢirələrində , Azərbaycan vilayətinin "ƏfĢar",Gərus","Maku" "ġiĢəvan","Ġlxıçı","Miyandoab","Urmiya" məntəqələrində ,Həmədan, Tehran,Əlburz dağlarının ətəklərində,pataq və ġəhriyar, Xəzər sahilində yerləĢən "Kolarabad" və "KolardəĢt" Ģəhərləri, Xorasan vilayəti,Ġrak Kürdüstanı və Türkiyə.Baxmayaraq ki indiki dövr və zəmanədə Kürd alimləri və mənbələrin dediyinə görə güya bu təriqətlərin bani və qurucusu kürdlərdir,halbuki onlar bu tarixi həqiqətdən vaqif deyillər ki onların indiki yaĢadıqları ərazi və vilayətlər (indiki kürdistan,kirmanĢah,ilam,Loristan,Həmədan vilayətləri,Ġrakın Ģimalı,Türkiyənin qərb hissəsi)ən qədim dövrlərdən bəri həqiqi Azərbaycanın ərazisi və Türk tayfaların yurdu və məskəni olmuĢdur və son əsirlərdə cəmiyyət tərkibi Türk xalqının zərərinə dəyiĢdikdən və qeyr-i Türk xalqların çoxaldığı və Türk tayfaların siyasi,hərbi,iqtisadi və sosial səbəbləri üzündən üz vermiĢ miqrasiyalar ücabatından,Türklər,Türk tayfaları və Türkəmanlar zaman-zaman asimilə olub ,əksəriyyəti təĢkil edən qeyr-i Türk xalqlar içində əriməyə baĢladı və dilləri dəyiĢildi və müxtəlif Lor və Kürd deyilən ləhcələri və dillərini götürdülər. Kürdüstan deyilən bölgələrin və vilayətlərin bir çox xalq kütlələri və cəmiyyətləri Türk əsilli və Türk soylu , kürddillilərdilər.Bu hadisəyə oxĢar Türk tarixində çox olub,o sıradan Alban Xristiyan Türklərinin HaylaĢması və Haydilli olması,Avropanın müxtəlif bölgələrində Türklüyünü və Türk dilini əldən verməsi ,misal üçün Bolgarıstan Türklərinin islavlaĢması, Ġrak Türkəman tayfalarının bir çoxunun ərəbləĢməsi və kürdləĢməsini ad aparmaq olar.Bu Ģum və nəhs prossein ən təyin edici və iĢi bitirən ünsür və elementi və Ģərti ,dilin aradan getməsidir.Bir xalqın heç nəyinə və heç bir varlığına toxunulmasın,yalnız onun dilini aradan aparmaq və əlindən alma,bəs və kifayət edər.Bir xalq o zamana qədər ki öz doğma və soy dilində danıĢır,diridir .Amma dili əldən vermək həmin ,o ölübdür və tarix səhnəsindən silinib gedəcək. Hər bir xalqın diriliyi və özünü isbatlamağa və baĢqasına meydan oxuması,yalnız öz soy dili sayəsindədir və bəs.Tutalım ki Ermənistan Haylarının yarısını, həmən qədim Alban(əslində Azərbaycan) Türkləri təĢkil edir,amma nə faydası?!Məyər indi özlərini qatı və əsil Hay bilən və düĢünən Alban Türklərinin cocuqları deyildir ki dəhĢətli və vəhĢiyanə Xocalı və Urmiya soyqırımlarını və Azərbaycanın yüzlər müxtəlif bölgələrində cinayətlər,soyqırımlar,terrorlar törətmədilər?! Bir xalqı aradan aparmaq üçün ilk öncə yalnız onun dilini aradan aparmaq,əlindən almaq və dilinə nisbət bağını ,iliĢgisini qopartmaq gərəkdir. Ġran`ın müxtəlif bölgələrində yerləĢən Sadian, Sədə , Səde həmzəlu, Səde lencan, Sədiç, Sədi toponimləri Sadian : Bu toponimin adı da "Sadi"//"Sati" qədim Türk ilahəsi adını özündə əks etdirir və anlamı "Nur və iĢıq gözəsi" ,"Nur və iĢiq ilahəsi"dir və "An" isə "Göy","Göy Tanrısı" deməkdir.Bütövlükdə anlamı "Göy Tanrısı və ilahəsi Sati","Göylərin Tanrısı Sati" gedir. Sədiç : Bu toponimin adının ilk hissəsi "Səd"("Sad"//"Sat"ın baĢqa variantı)dir və "GünəĢ","GünəĢ Tanrısı" deməkdir.Adın ikinci hissəsi "Ġç" ,əslində "Ġs"(=issi,yanar və iĢıqlı)dir və bütövlükdə anlamı "Ġsti Od və GünəĢ","Ġsti GünəĢ ilahəsi" deməkdir. . Sədə , Səde həmzəlu, Səde lencan : Bu kənd adları da əslində qədim Türk ilahəsi "Sadi"//"Sati" adının baĢqa variantlarıdır.Yekan Sədi haqqında qeyd etdiyimiz Ģərhlər və izahlar,eynən bu toponimlərə də ayiddir və biz burada məqalə çox uzanmasın deyə ,onları bu kənd adları haqqında ,təkrarın qarĢısını almaq üçün ,bir daha təkrar etmirik. Sədi : Bu toponimin adı da "Sadi"//"Sati" qədim Türk ilahəsi adını özündə əks etdirir və anlamı "Nur və iĢıq gözəsi" ,"Nur və iĢiq ilahəsi"dir. Bu kənd adları da əslində qədim Türk ilahəsi "Sadi"// "Sati" adının baĢqa variantlarıdır.Yekan Sədi haqqında qeyd etdiyimiz Ģərhlər və izahlar,eynən bu toponimlərə də ayiddir və biz burada məqalə çox uzanmasın deyə ,onları bir daha təkrar etmirik. Bizə görə bu məqalədə verilən izahat və açıklamaların əsasında, bütün Sad/ Sat /Səd/ġad/ġat/ġot/ġid/ġit tərkibli toponimlər, Etnotoponimlər, Antroponimlər,Hidronimlər və Oronimlərin ad mənĢəyini və kökünü ,etimologiyasını tapıb açıklamaq olar və toponimist tədqiqatçılar, araĢdırıcılar və eynihalda bu konu və mövzu ilə bağlı sahələrdə çalıĢanlar ,ondan yararlanıb və lazimi istifadəni edə bilərlər. Tarixdə adları gedən ġad/ġat/ġid/Sad/Sat/Sid/Səd tərkibli antroponimləri də bu məqalənin əsasında rahatlıqla açıklamaq və etimologiyasını araĢdırmaq olar.Misal üçün Miladdan öncə XIII əsrdə Dədə yaxasında UrraxinaĢ (UrratinaĢ) ölkəsi çarının oğlunun daĢıdığı (ġadi-TeĢub) adı,Qədim türklərlə bağlı ġumerli elçinin sarayda Aratta elbəyinin ġat-ammu adı, Asur-urartu mətnlərində və qaynaqlarda adı keçən m.ö. 820-də qızıl tayfalarının yaĢadığı Qızılbund bölgəsinin bəyiPiriĢati ,"Mucmil at - tavarix" əsərində onun adaĢı və Feridunun vəziri PirĢad.Saqa-qamər boylarının m.ö.VI-I əsrlərdə Azaq yaxasında qurduqları Saqat Elində, xüsusilə Bosfor çarlığında (bəyliyində) çarlardan 5-i Perisad adını , Tərkibində Ģad sözü olan Ģəxs adları Orta əsr qaynaqlarında, o cümlədən Sasani dövrünə aid möhürdə BaqaĢat, həmin dövrdə farslar və iberlər arasında iĢlənən ġadman, sonrakı dövrlərdə özünü göstərən BərguĢad, ElĢad adları və 576-da Bizans elçisi Valentinosu qarĢılayan Göy-Türk dövlətinin prinsi Türk-ġad, 704-də türkeĢlərlə vuruĢan Börü-ġad, Alp Arslanın yanında gənc elçi ġadi, Altun Orda hökmdarı ġadi-beq (1401-1407), və Ġrəvan mahalının milli qəhrəman Abasqulu bəy ġadlinski kimi adları açıklamaq olar. SON Yazar : Fərhad Cavadi Yekan Sədi (Abdulla oğlu) / Güney Azərbaycan / Urmiya / 1 – Sentyabr 2015 . QAYNAQCA ...... KAYNAKÇA 1 – Ġran Coğrafiya Ensiklopediası 4-cü cild, Azərbaycan vilayəti ,"Ordu coğrafiya idarəsi" NəĢriyyatı ,Ordu mətbəəsi ,Tehran ,1951 , Səhifə 256-260-270-271-289-297-298-299-306-316 2 – Azərbaycan S.S.R-in Ġzahlı Coğrafi Adlar Lüğəti ,Azərbaycan S.S.R Elmlər Akademiyası NəĢriyyatı – Coğrafiya Cəmiyyəti – Coğrafiya Ġnstitutu , Bakı , 1960 ,səh.216 və 244 3- Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi Adına Dilçilik Ġnstitutu, iki cilddə. I-ci cild. Bakı, "ġərq-Qərb", 2007,səh.186 4 – Azərbaycan S.S.R-in Ġzahlı Coğrafi Adlar Lüğəti ,Azərbaycan S.S.R Elmlər Akademiyası NəĢriyyatı – Coğrafiya Cəmiyyəti – Coğrafiya Ġnstitutu , Bakı , 1960 ,səh.258 5 – Namname-ye Ġlat və ƏĢayer və Təvayev (Ġran Tarixi və Fərhəngi) // Ġranın Elat ,ƏĢirələr və Tayfalar siyahısı ,Mənuçehr Stude ,Mərkəz Dairətülməarif Bozorg Ġslami NəĢriyyatı , Tehran ,2006 ,səh.177,262,263,294,295 6 - Faruk Sümer , Safevi Dövletinin kuruluĢu ve GeliĢmesinde Anadolu Türklerinin Rolü , Güven Matbaası ,Ankara 1976 ,Tərcüməçilər : Dr.Ehsan ġərqi /Dr.Məhəmməd Təqi Ġmami , Göstərə yayım evi,Tehran,1992,p.5 7 – Walther Hintz ,Ġrans Aufstieg Zum Nationalstaat , 2-ci çap ,Tərcümə: Keykavus Cahandari,Xarəzmi NəĢriyyatı,səh.56-57 8 - Walther Hintz , həmən qaynaq,səh.2 9 - Walther Hintz , həmən yerdə 10 - Dr. Otto Blau. Nachrichten über kurdische Stämme: 1. Verzeichniss der kurdischen Stämme unter türkischer Oberhoheit. Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft, Leipzig,Cilt 16, 1862. sayfa 607 - 627. 11 - bilgi güçtür saytesində Sadun KÖPRÜLÜ`nün - 03 Mayıs 2012 tarixli ,TÜRK OLAN KÜRTLER Məqaləsi 12 - Bilal ALARLI,filologiya üzrə fəlsəfə doktoru , "DaĢ Kitabələr Sorağında", yaxud "ġatırlıya bayram səfəri" adlı məqaləsi , ―Sözün iĢığı‖ jurnalı, 2014, aprel sayı (125), s. 32-38 13 - Bilal ALARLI , həmən qaynaq 14 – Bilal ALARLI, həmən qaynaq :"ElĢad Səfərəli oğlu Amanov, Cəlilabadın tarixini araĢdıran və bu barədə xeyli məqalələr yazıb çap erdirən ziyalılarımızdandır. O, 1957-ci il dekabrın 14-də anadan olub, 1985-ci ildə Pedaqoji Universitetin tarix fakültəsini bitirib. Bütün ömrünü müəllimlik kimi Ģərəfli bir peĢəyə həsr edib. Onun Muğan haqqında, Cəlilabad toponimləri haqqında yazıları həmiĢə maraqla oxunub və oxunmaqdadır." 15– Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi Adına Dilçilik Ġnstitutu, iki cilddə. I-ci cild. Bakı, "ġərq-Qərb", 2007,səh.180 16 – SoltanĢa ATANĠYAZOV , "Türkmen Boylarının GeçmiĢi ,YayılıĢı, Bugünkü Durumu ve Geleceği" adlı məqalə , Türkmenistan Bilim ve Teknik Yüksek Kurulu , bilig-10/Yaz’99,səh.22 17 – SoltanĢa ATANĠYAZOV , həmən qaynaq ,səh. 24 18 - B.Ə.Budaqov, N.G.Məmmədov. Azərbaycanın Lənkəran regionu toponimlərinin izahlı lüğəti. Bakı 2007,səh.76 19 – Bilal Alarlı , həmən qaynaq 20 – Gülxani Pənah ,Anar və Folklor ,Elm NəĢriyyatı,Bakı 2006 Təkrar nəĢr 2014 , səh.88 21 – Nərgiz Quliyeva , Etnoqrafiya və Etnologiya ,157 səh., Bakı , ADPU 2009 ,səh.77 22 – Bilal Alarlı ,"ġatırlı Etnotoponimləri" adlı məqalə,Cəlilabad,22 Yanvar 2015 23 – Könül Səmədova , Qərbi Azərbaycan-indiki Ermənistan etnotoponimlərinin arealları , (monoqrafiya). «Nurlan» , Bakı, 2008, səh.126-127 24 – Firudin Ağası oğlu Cəlilov , Azər xalqı , ÇaĢıoğlu nəĢriyyatı, 2000 25- Qədim Azərbaycan Tarixi Mixiyazılı Mənbələrdə , Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının A.A.Bakıxanov adına Tarix Ġnstitutu, səh.21 26 – Həmən qaynaq , səh.34 27 – Həmən qaynaq ,səh.83 28 – SoltanĢa ATANĠYAZOV , həmən qaynaq 29 – Azərbaycan Tarixi ,A.Bakıxanov adına Tarix Ġnstitutu (ən qədimdən bizim eranın 3-cü əsri) Yeddi cilddə , 1-ci cild ,560 səh. ,Elm nəĢriyyatı,Bakı ,2007 ,səh.343-344 30 – Aydın Mədətoğlu Qasımlı,Türklər(Tarixi oçerklər) , Bakı 2012 ,səh.158 31 – Aydın Mədətoğlu Qasımlı , həmən qaynaq,səh.158 32 – L.N.Qumiliyov , Qədim Türklər ,Tərcümə edənlər: Vilayət Quliyev, Vəli Həbiboğlu, Ġxtisas redaktoru: Filologiya elmləri doktoru Elməddin Əlibəyzadə , 536 səh. , Bakı – Gənclik – 1993 – səh.179,221,243,248,265,282,297,303,319,320,334,338,348,349

33 – Kamüran Gürün ,Türkler ve Türk Devletleri Tarihi ,1-ci cilt ,Karacan Yayınları , Ankara , Aralık 1981,səh.202-205 34 - V.V.Radlov , Türk Ləhcələrinin Lüğət Tərcüməsi , spb , 4-cü cild ,2-ci hissə , səh.1456 , 1911

35 – V.V.Radlov , həmən qaynaq , 1-ci cild , 2-ci hissə , səh.1606

36 – Mirəli Seyyidov , Azərbaycan xalqının soy kökünü düĢünərkən – Tərcümə:R.ġavanlı , Əxtər nəĢri ,Təbriz 2006 ,səh 125 37 – Mirəli Seyyidov , həmən qaynaq , səh.603 ta 619 38 - V.V.Radlov , həmən qaynaq , 3-ci cild , 2-ci hissə , səh.1421 39 – Mirəli Seyyidov , həmən qaynaq , səh.160-161-162 40 – Mirəli Seyyidov , həmən qaynaq , səh.162 : N.A.Baskakov ,Dağlıq Altayda Altaylıların dağlara ad qoyma prinsipi ,1964 , səh.41 41 – Mirəli Seyyidov , həmən qaynaq , səh.239 42 - Mirəli Seyyidov , həmən qaynaq , səh.355 : L.P.Putanov , Altay ayin və inancları , Sovet etnoqrafiya , 1946 , No.2 , səh.149 43 – Mirəli Seyyidov , həmən qaynaq , səh.373 44 – Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi (Əbu Tahir 1329-1414) , "Qamus əl-Mühit", Tərcümə Osmanlı Türksəinə : Əbu Kəmal Əhməd Asim ,səh. 787 45 - Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi , həmən qaynaq,səh.787 46 - Jean.C.Cooper , An Ġllustrated Encyclopedia of Traditional symbols , London 1993 ,Tr.By. Malihe Karbasian , Fərhəng nəĢr nov , 2-ci çap,Tehran 2006,səh.96-97 47 – Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi , həmən qaynaq,səh. 610 48 - Aydın Mədətoğlu Qasımlı , həmən yerdə 49 - Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi ,həmən qaynaq,səh.610 50 - William G.Doty ,The Times World Mytholojy,General Editor:William G.Doty, London:Times Book,2002,Tr.By Abolghasem Esmailpour,Tehran 2013 , p.60 51 - Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi ,həmən qaynaq,səh.616 52 - Michael Grant & John Hazel ,Who`s Who in Classical Mythology ,Routledge , 2002 // Yunan və Roma Klasik mifləri Ensiklopediası ,Tərcümə Rza Rzai , NəĢr-i Mahi , Tehran ,2012 , səh.323 53 - Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi ,həmən qaynaq,səh.615 54 - Mahmud KaĢğarlı , Divanü Lüğat-it Türk dizini "Endeks" , Çevirən : Besim Atalay , Atatürk kültür,dil ve Tarih Yüksek kurumu / Türk Dil Kurumu Yayınları :524 , 4. Baskı ,Cilt 4,Ankara 1999, səh.498 55 – Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi ,həmən qaynaq,səh.486 56 - Mahmud KaĢğarlı , Həmən qaynaq (D.L.T) , səh.556 57 – Richard Cavendish ,Mitholojy An Ġllustrated Enscyclopedia Of The Principal Myths And Religions Of The World , Tr. By R.Behzadi , Elm NəĢriyyatı , Tehran 2007 , səh.57.59 58 – Richard Cavendish ,Göstərilən əsəri , səh.134 59 - Fuzuli Bayat , Mitolojiye GiriĢ (Türklerin mifologiası), Tərcümə Farsca : Kazım Əbbasi , Yaran NəĢriyyatı , Təbriz 2010 .səh.94 60 - J.Vieu , The Myths of Egypt ,Tərcümə :Əbulqasım Ġsmayilpur , NəĢr-i Qətrə ,Tehran , 2010 ,səh.43 , 44 61 - Jean.C.Cooper , həmən qaynaq , səh.432 62 - J.Vieu , həmən qaynaq ,səh.45 63 - Jean.C.Cooper , həmən qaynaq , səh.306 64 - Jean.C.Cooper , həmən qaynaq , səh 306 65 - Jean.C.Cooper , həmən qaynaq , səh. 354-355 66 - J.Vieu , həmən qaynaq ,səh.88-89 67 - William G.Doty ,The Times World Mytholojy,General Editor:William G.Doty, London:Times Book,2002,Tr.By Abolghasem Esmailpour,Tehran 2013 , p.44 68 – A.V.Pierre /F.Guirand /John X.W.P.Corcoran , Roman and Celtic Mythology , Translation by M.Shokri , NəĢr-i Qətreh , Tehran , 2011 , səh.43-44 69 – Mirza Mehdixan Estərabadi ,Türkcə-Farsca sözlük ,Düzənləyən və redaktə edən:Dr.Hüseyn Məhəmmədzadə Sədiq,Yaran NəĢriyyatı, Təbriz 2013,səh.132 70 - Mirza Mehdixan Estərabadi ,həmən qaynaq,səh.133 71 - Jeremy Black and Anthony Green – illustrations By Tessa Rickards, Gods, Demons and symbols of Ancient Mesopotamia (An Illustrated Dictionary) – Translated by peyman Matin , p.179-180-181 72 - Jean.C.Cooper , həmən qaynaq , səh.189 73 - Jean.C.Cooper , həmən qaynaq , səh. 219 74 – Jeremy Black and Anthony Green , Həmən qaynaq ,səh.281 75 – Jeremy Black and Anthony Green , Həmən qaynaq ,səh.87 76 - Jeremy Black and Anthony Green , Həmən qaynaq ,səh.93 77 - Jeremy Black and Anthony Green , Həmən qaynaq ,səh.87 78 - F.Guirand – the Myths of Assyria and Babylonia – New Larousse Encyclopedia of World Mythology- Tr.By: A.Esmailpur- Ferkre Ruz publication- Tehran 1995 , p.74 79 – Mahmud KaĢğarlı , Həmən qaynaq (D.L.T) , səh.392 80 - William G.Doty , Həmən qaynaq , səh.235 81 - Mirza Mehdixan Estərabadi ,həmən qaynaq,səh.222 82 - Qiyasəddin Qeybullayev , Azərbaycan Türklərinin TəĢəkkülü Tarixindən , Azərbaycan dövlət nəĢriyyatı , Azər nəĢr , Bakı ,1994 83 - William G.Doty , Həmən qaynaq , səh.229 84 - Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi ,həmən qaynaq,səh.784 85 - William G.Doty , Həmən qaynaq , səh.60 86 – Mirəli Seyyidov , həmən qaynaq , səh.319 87 - Richard Cavendish ,həmən qaynaq,səh.193 88 - Faruk Sumer , Karakoyunlus , Translated into Persion by Wahab Wali Ph.D. , Cultural Studies and Research Ġnstitute , Tehran 1990 pp.22,26,41,50,97 89 - Faruk Sumer, Safevi Dövletinin kuruluĢu ve GeliĢmesinde Anadolu Türklerinin Rolü ,səh.236 90 - Faruk Sumer,həmən yerdə 91 – Faruk Sümer , Karakoyunlular,1-ci cild,Tərcümə :Vahab Vəli,Mütaliat və Təhqiqat-i Fərhəngi Müəssisənin NəĢri, Tehran 1989,səh.40 92 – Mahmud KaĢğari,Divan-ü Luğat-it-Türk ,Farsçaya çevirə: Prof.Dr.Hüseyin Mohəmmədzadeh Sədiq(Düzgün),Əxtər NəĢriyyatı,Təbriz 2004,səh.253 93 - ġəmseddin Sami , Kamus-ı Türki , Kapı yayınları 25 , Ġstanbul 2009 , səh.523 94 - Mirza Mehdixan Estərabadi ,həmən qaynaq,səh.196 95 - Faruk Sümer , Karakoyunlular,səh.30 96 - Faruk Sümer ,həmən yerdə