Stølsdrift og utmarksbeiting i Telemark før og nå

- Bø i Telemark, 6 april. - Seterkonferansen 2013 - Landbruksdirektør i Telemark, Helge Nymoen

Velkommen til Bø i Telemark og støylskonferansen 2013.

Til Telemark - som geografisk minner om innsida av eit vaffeljern og kanskje er prega av det – Vi er ikkje det største seterfylket, kanskje tvert i mot, men jammen har vi både støylar, stular, stølar og setrar. ”Når du ser tre kvite kjyr i Langefonn, er det beite i fjellet!” Dette var merket de gamle hadde på at nå var våren kommet så langt på fjellet, at de kunne begynne forberedelsene med å dra til stuls.” Slik startar bokverket om støylsdrift på Sauheradfjella. Men bøndene her i Midt-Telemark tenkte også lengre enn til Sauheradfjella. Dei forstod at beita lengre oppover i fylket hadde sine kvalitetar. Kanskje dei allerede på denne tida forsto at her var det antioksydantar, vitaminer og anna godt i beitegraset, utan å ha navn på herlegheten? Den som hadde kornjord i Bø og Bitdalsbeite i Rauland lei inga naud. Vanlegvis tenkjer dei fleste på høgfjellet vest og oppover i fylket når det gjeld støyldrift, men så langt ned som Skien hadde også omfattande støylsdrift tidlegare.

For å trekkje linene heilt tilbake til den spede start: Jordbrukets inntog i Sør-Skandinavia blir rekna frå 4000 år f.kr. med traktbegerkulturen i yngre steinalder. Frå Hardangervidda er det funn frå denne perioden som indikerer at ein hadde med seg sau og geit opp på vidda sommarstid, sjølv om jakt og fiske var en dominerande. Etter nokre hundre år gjekk traktbegerkulturen sterkt tilbake. Men så har ein seinare funn som viser omfattande bruk av dei frodige fjellbeita i perioden 2000 -2400 f.Kr. Det er også først i dei neste 600 åra at jordbruket får en viktigare rolle enn jakt og fiske. Småfe var dominerande, men hald av storfe er på gang. Frå Rauland har ein pollenprøver frå 1000 f.Kr. som vitnar om dyrking av bygg og kveite. Funn av buplassar er ofte knytt opp til kjente stølsområde i historisk tid. Stølsdrift var godt etablert og vanleg før vikingtida.

På 1800-tallet nådde setringa si største utbreiing. Fram til slutten av 1800-tallet var det livsviktig å nytte alle ressursane i utmarka og på fjellet. Mange større gardar fra midtre delar av fylket skaffa seg fjellbeite og støylar i fjellbygdene på 1800-tallet. Det var lite støylsgrender i Telemark samanlikna andre dalføra lenger aust. De fleste støylane låg for seg sjølve og ofte med stor innbyrdes avstand.

Støylsdrifta var naturleg nok viktigast for fjellgardane, men utstyret var primitivt. Støylsbuene i Vinje og Rauland hadde først berre et rom med jordgolv og åre på golvet, med sengeplassar langs eine veggen og hyller for mjølk på andre veggen. Frå 1880-åra blei primosten eit viktig salgsprodukt og geitehaldet tok seg opp i desse områda. I Telemark har fullseterbruk vært dominerande, men i de vestre områda var det også reine slåttesetrar. Setervollane var som regel inngjerda, men i Vest-Telemark var de ofte uinngjerda. En oversikt frå 1917 viser at Øvre Telemark hadde 22000 daa setervoll, mot Valdres sine druge 30 000 daa. Nedre Telemark hadde til samanlikning kun 446 daa. Den gjennomsnittlege storleiken på setervollen var 13,6 daa og lik med Buskerud. Oppland toppar statistikken frå 1939 med 15 daa, mens Hedmark ligg på 4. plass med 9 daa.

Ettersom som det minka med tenestefolk på gardane sist på 1800-tallet og lønningane gjekk opp minka stølsdrifta og utmarkslåtten og særlig i skogsbygdene var nedgangen stor. En del sendte dyra med dei som framleis dreiv setring, og nokre budeier leigde seg beite og tok imot beitedyr, men dette var en overgangsordning før full nedlegging. På denne tida hadde det også blitt vanleg i Grungedal å ta imot vestlandsgeiter. Det blei berre betalt 4-5 kr i sommarleige for desse, mens geiter frå Telemark fikk 7-8 kr. Vestlandsgeitene var nok dårlegare fora og ga derfor mindre mjølk.

Ei anna utnytting av fjellbeita som må takas med er driftetrafikken. Spesielt i Øvre Telemark har den lange tradisjonar. Vi har grunn til å tru at den eksisterte allereie i tidleg middelalder. Storfedriftene låg helst inne i fjellet i Tinn, Tokke og Vinje. Det var fjellbeite langt inne på fjellet driftekarane brukte og fjellbøndene hadde gode inntekter på å leige ut. Mange dreiv fehandel ved sida av og gjorde det godt. I Rauland og Vinje var det helst driftekarar fra nedre og austre delar av fylket, men også karar fra Numedal og Vestlandet. Driftekarane fòr rundt i bygdene på etterjulsvinteren og vårparten og tinga krøtter. Det var mest kviger og andre ungdyr som eigaren betalte for. I tida rundt 1900 var det vanleg å betale 3,50 til 4,- kr for å setje bort kviger på fjellbeite og 12 kr for hestar. Buferdene fra bygdene kunne vare i fleire veker og tok til like før Jonsok og begynte turen ned fra fjellet første veka i september. Driftene overnatta ved faste plassar der det var samlekveer. Driftekarane sat ofte med store drifter år etter år. Driftene flytta til nye beite med 3-5 dagers mellomrom. 150 storfe og en del hest var ikke uvanleg. Været kunne variere mykje på fjellet og husvære var det ofte dårleg med. Nokre bøheringar låg innerst i Bitdalen med 300 storfe, 1000 sauer og nokre hestar då dei fekk kraftig uvær og 40 cm snø under nedturen. Driftekarene selde dyr undervegs og ville helst ikkje koma med for mange dyr til mikkelsmessemarken i Skien. Fikk dei ikkje seld alle dyra, kunne det bli aktuelt å ta dyra til Larvik eller Tønsberg. En del fehandlarar tok driftene til utstillingane på Dalen, Seljord, Sauland og Heddal. Oppkauparar fra austlandet kom på desse og kjøpte ein god del telemarksfe. Blant anna var Frantz Blehr på Lundegård i Stange kjent for å handle mange bra dyr og betale godt. Landbruksselskapet gav ham sølvmedalje for å ha spreidd telemarksfe til hedemarksbygdene. Telemarkfeet er som kjent eldste storferase i landet og ble godkjent i 1856. Driftetrafikken ebbet ut i mellomkrigsåra.,

Ragnvald Gravir blei tilsett som beitekonsulent i 1919 av Telemark landbruksselskap og rapporten i 1921 viser at fylket hadde i underkant av 6 mill. daa fjellbeite som omrekna skulle gje grunnlag for 20500 storfe. På denne tida var alt mange støylshus i ferd med å rotne opp og støylsvollane grodd att. Årsaka var mindre tilgjengeleg arbeidskraft og høgare lønningar på grunn av anleggsdrift og storindustri som hadde gjort sitt inntog i Telemark. Telemark landbruksselskap satte i gang diverse tiltak på 1920-tallet for å bremse den negative trenden. Gravir prøvde å stimulere til meir nydyrking i fjellbygdene, myrdyrking, utbetring av utslåtter og meir dyrking av rotvekster. Det blei gjeve tilskot til 1/3-del av utgiftene ved å sette i stand stølshus, bygge fjøs til kyra og utbetre stølsvegar. Dei organiserte og dreiv sambeite med ungdyr og unghest. Disse tiltaka bremsa nok utvikling noko, men ikke mykje. Støylsdrift i dei tradisjonelle, gamle formene ebba stort sett ut i 30-åra og de første etterkrigsåra Vi ser altså at så tidleg som ved temminga av Rjukanfossen og industrialiseringa av Tinnsamfunnet starta tappinga av arbeidskraft frå landbruket. Seinare kom Tokkeutbyggingane, industrialisering i Grenland og sist no turistutbygginga. Få fylke er så markert prega på dette feltet som Telemark.

Som vi ser har beiting vore ein viktig økologisk faktor i norsk natur, og store beitedyr har vore ein del av økosystemet heilt sidan siste istid. Husdyr har antakeleg dominert blant beitedyr i norsk utmark dei siste 2000 år. På 80-talet hadde vi eit blaff med sauen politisk dyr, og alle skulle bygge for 100 v.f. sau og sleppe sauen til fjells. Denne beitebruken var omfattande ein periode, men siste 10-åra er også denne beitebruken for nedadgåande.

Til tross for redusert utmarksbeiting er talet på store planteetende dyr i Norge større no enn i historisk tid. Husdyra er ikkje lengre fordelt ettere tilgangen på beitegras, men et kraftfor, beiter innmark eller står inne, samtidig som tal hjortevilt har vokse til nye høgder. Denne endringa og sammensetning av beitedyr kan ha stor effekt på landskap og vegetasjon, spesielt fordi endringene betyr ein overgang fra sesongmessig beiting av grasetarar som sau, storfe og hest til heilårsbeiting av kvist- og mellombeitarar som elg, rådyr og hjort.

Fleire meiner at endringene i det generelle beitetrykket berre i liten grad er årsaken til attgroing av norske utmark. Endringane kan i vel så stor grad skyldes at andre former for utmarksutnytting har teke slutt eller er redusert (for eksempel vedhogst og utmarksslått). Sjå berre på den teiginndeling vi har i utmarka. Gardar hadde både 2, 3 og 4 stølar. Til kvar av desse høyrde teigar med veaskog som regelmesssig vart brukt.

Når vi i tillegg til dette ser at klimatiske endringar også gjer seg gjeldande får vi eit samansett bilete og skal vera litt varsame med å slå fast kva som er årsaken til endringane vi ”synes å sjå”.

For 100 år sidan hadde Norge 44 000 støylar i drift. I dag er talet redusert til eit minimum. I Telemark har vi 4 fellesstøylar i drift, 3 for geit og 1 for ku. I tillegg 15 støylar med mjølkeproduksjon på ku og 7 på geit. Totalt 26 anlegg som får nyte godt av middel frå regionalt miljøprogram. Gjennom denne ordninga brukar vi om lag 1 mill. kroner årleg for å hjelpe til med å halde på kultur og tradisjon.

Kvifor har vi ikkje fleire? Dette har mange årsaker, men auka tilgang på innmarksareal og relativt billig kraftfor er nok viktig her. I Telemark har vi innmarksareal med gras som sannsynlegvis kunne gje grunnlag for det doble av tal husdyr vi har i dag

Beitekvaliteten varier betydeleg her i fylket. Slik må det vel også vera i vaffeljernlandskapet men variasjon frå Oslofeltet med sine vulkanske bergartar til den næringsfattige gneiss og granittområda. Plasseringa av seteranlegga fortel likevel ikkje eit utrykk for beitekvaliteten. I mange tilfelle var det tilgang på vatn som avgjorde plassering.

Kva kan vi forvente framover? Kurvene har pekt nedover år for år, men det er også signal om at kanskje ikkje alt går i same retning lengre.

I ein oljesmurt økonomi har Norge ei kjøpekraft som få land kan drøyme om. Nokre internasjonale matskandaler no og då, og produkt ein er ”sikker på” blir trygt og godt.

Og går det ikkje så godt likevel, og nauda kjem; Ja så er det neppe fånyttes å vera seterbrukar.

I dag er det er det ikkje så mange som snakkar om fosformangel, men den vil koma opp at med større styrke år for år. Kor lenge kan husdyra ta det vesentleg av energibehovet gjennom kraftfor? Kor lenge har vi råd og får høve til å kjøpe soya som ikkje er genmodifisert?

De som seterbrukarar er viktige, uhyre viktige. Kanskje ikkje på grunn av produktmengda som blir levert, men på grunn av den kunnskap som dykk har. Og ingen er like; det er det ikkje vanskeleg å sjå når ein ser ut over salen her i dag.

Så til slutt: Takk til dykk, landets fremste biolonistar. Takk til dykk som fører vidare kunnskap, produksjon og naturbruk på ein så varleg måte. Som stryk kua og geita på same måten som fiolinisten og felespilaren stryk fela.

Lykke til med konferansen!