P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz GODZISZEWO (91)

Warszawa 2009

Autorzy: HALINA WOJTYNA*, SYLWESTER SALWA*, ANNA PASIECZNA*, PAWEŁ KWECKO*, HANNA TOMASSI-MORAWIEC*, JERZY KRÓL**, ALEKSANDER CWINAROWICZ**

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA* Redaktor regionalny planszy A: ALBIN ZDANOWSKI* Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA* Redaktor tekstu: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Proxima” SA, ul. Wierzbowa 15, 50–056 Wrocław

ISBN ……………….

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2009 Spis treści I. Wst ęp – Halina Wojtyna ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Halina Wojtyna ...... 4 III. Budowa geologiczna – Sylwester Salwa ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – Halina Wojtyna ...... 10 1. Piaski i Ŝwiry...... 13 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 19 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Halina Wojtyna ...... 20 1. Piaski i Ŝwiry...... 20 2. Kreda jeziorna ...... 23 3. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 23 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Halina Wojtyna ...... 23 VII. Warunki wodne – Halina Wojtyna ...... 28 1. Wody powierzchniowe...... 28 2. Wody podziemne...... 29 VIII. Geochemia środowiska ...... 33 1. Gleby – Anna Pasieczna, Paweł Kwecko ...... 33 2. Osady – Izabela Bojakowska ...... 36 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ...... 38 IX. Składowanie odpadów – Jerzy Król, Aleksander Cwinarowicz ...... 40 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Halina Wojtyna ...... 47 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Halina Wojtyna, Sylwester Salwa ...... 49 XII. Zabytki kultury – Halina Wojtyna, Sylwester Salwa ...... 54 XIII. Podsumowanie – Halina Wojtyna, Jerzy Król, Aleksander Cwinarowicz ...... 55 XIV. Literatura ...... 57

I. Wst ęp

Arkusz Godziszewo Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w latach 2008–2009 w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego (plansza A) oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Proxima” SA we Wrocławiu (plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Jest to zweryfikowana i zaktuali- zowana wersja Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Godziszewo (Jochemczyk, 2003). Mapa geo środowiskowa Polski (MG śP) w skali 1:50 000 przedstawia wyst ępowanie kopalin oraz gospodark ę zło Ŝami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa ko- palin, hydrogeologii, geologii in Ŝynierskiej, ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury (plansza A). Informuje równie Ŝ o stanie geochemicznym gruntów i mo Ŝliwo ściach składowa- nia odpadów (plansza B). Mapa ta adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza tre ści mapy stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zago- spodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mo- gą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Mog ą stanowi ć równie Ŝ ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospo- darki odpadami. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: • Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie, • Wojewódzkim Archiwum Geologicznym w Gda ńsku, • Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Pomorskiego w Gda ńsku, • Wydziale Środowiska i Rolnictwa Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Gda ńsku, • Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Gda ńsku, • Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Gda ńsku, • Starostwach Powiatowych w Tczewie, Starogardzie Gdańskim i Pruszczu Gda ńskim, • Nadle śnictwach Starogard Gda ński i Kolbudy, • Urz ędach gmin: Tr ąbki Wielkie, Skarszewy, Starogard Gda ński i Tczew.

3 Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym we wrze śniu 2008 r. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

PołoŜenie obszaru arkusza Godziszewo wyznaczaj ą nast ępuj ące współrz ędne geogra- ficzne: 18º30´–18º45´ długo ści geograficznej wschodniej i 54º00´–54º10´ szerokości geo- graficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi 303,5 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym teren arkusza Godziszewo poło Ŝony jest w południo- wej częś ci województwa pomorskiego i obejmuje fragmenty gmin: Tr ąbki Wielkie, Pszczółki i Suchy D ąb w powiecie gda ńskim, Skarszewy i Starogard Gda ński w powiecie starogardz- kim oraz Tczew i Subkowy w powiecie tczewskim. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002), obszar arkusza poło Ŝony jest na granicy dwóch podprowincji Pobrze Ŝa Południowobałtyckiego i Pojezierza Południowobałtyckiego. Niewielka, północno-wschodnia cz ęść arkusza znajduje si ę w zasi ęgu mezoregionu śuławy Wi ślane, nale Ŝą cym do Pobrze Ŝa Gda ńskiego. Pozostała cz ęść jego obszaru nale Ŝy do Pojezierza Wschodniopomorskiego, obejmuj ąc południow ą cz ęść mezoregionu Pojezierze Kaszubskie i północn ą cz ęść mezoregionu Pojezierze Staro- gardzkie (fig. 1). Obszar objęty arkuszem Godziszewo ma bardzo urozmaicon ą rze źbę terenu. Deniwela- cje osi ągaj ą tutaj 144,1 m. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt (147,6 m n.p.m.) stanowi ący kulminacj ę wysoczyzny polodowcowej jest zlokalizowany na zachód od wsi Goł ębiewo. Punkt poło Ŝony najni Ŝej (3,5 m n.p.m.) znajduje si ę na północ od wsi Miłob ądz Mały, na powierzchni równi- ny deltowej śuław Wi ślanych. Wysoczyzna polodowcowa zajmuje około 90% powierzchni arkusza. Pozostał ą jego cz ęść zajmuje równina delty śuław Wi ślanych. Obszar wysoczyzny w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza wznosi si ę na wysoko ść ponad 110 m n.p.m. Poszczególne wzgórza osi ągają 115–147,6 m n.p.m. Powierzchnia wysoczyzny obni Ŝa si ę ku południowi, a przy granicy z ar- kuszem Starogard Gda ński osi ąga wysoko ść 100 m n.p.m. w południowo-zachodniej cz ęści i 50 m n.p.m. w cz ęś ci południowo-wschodniej. W północnej cz ęś ci arkusza wysoczyzna polodowcowa jest wysoczyzn ą falist ą. Jej po- wierzchni ę tworz ą płaskie, wielkopromienne wzgórza zbudowane z glin zwałowych. W cz ę-

4 ści centralnej i południowej wysoczyzna ma charakter pagórkowaty. Liczne wzgórza i pagór- ki pooddzielane s ą zagł ębieniami wytopiskowymi.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Godziszewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

W krajobrazie omawianego obszaru wyra źnie dominuj ą wzgórza akumulacji szczelino- wej wznosz ące si ę od kilkunastu do ponad 20 m nad otaczaj ące je powierzchnie wysoczyzny

5 polodowcowej. Rozci ągaj ą si ę one równole Ŝnikow ą stref ą od wsi Śliwiny na wschodzie, po- przez Goszyn i W ędkowy, po Trzci ńsk na zachodzie arkusza oraz od wsi Swaro Ŝyn do połu- dniowej granicy arkusza. Niewielkie skupienie wzgórz akumulacji szczelinowej znajduje si ę równie Ŝ w północnej cz ęś ci obszaru, w rejonie wsi Sobowidz. Powierzchni ę wysoczyzny polodowcowej rozcinaj ą trzy rynny polodowcowe. S ą to: rynna Jeziora Godziszewskiego i rynna Motławy o rozci ągło ści NE–SW oraz rynna Jeziora Zdu ńskiego i Szp ęgawskiego o rozci ągło ści N–S (Petelski, Majewska, 2007). Obszar arkusza Godziszewo rozpo ściera si ę we wschodniopomorskim regionie klima- tycznym. Izotermy roku układaj ą si ę od 7ºC do 8ºC, izotermy stycznia od -3ºC do -2ºC, a izotermy lipca od 17ºC do 18ºC. Okres wegetacyjny trwa w tym rejonie około 210 dni. Su- ma rocznych opadów wynosi 510 mm. Północno-wschodni ą cz ęść arkusza ( śuławy Wi ślane i Dolina Dolnej Wisły) cechuje odr ębno ść klimatyczna, o której decyduje w głównej mierze blisko ść Zatoki Gda ńskiej. Za- sadnicz ą cech ą klimatu na tym obszarze jest du Ŝa zmienno ść stanów pogody. Wyst ępuje tu mniej opadów i wi ęcej ciepłych dni w ci ągu roku. Na śuławach przewa Ŝaj ą wiatry z kierunku północno-wschodniego, a na wysoczy źnie – z zachodu i północnego zachodu (Atlas..., 1995). Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczy. Nie ma tu o środków miejskich, nie licz ąc niewielkich, słabo zurbanizowanych obszarów przedmieścia Tczewa w jego wschodniej cz ęś ci. W odległo ści 3–4 km od granic arkusza znajduj ą si ę miasta Staro- gard Gda ński i Skarszewy. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na obszarze arkusza jest Sobowidz licz ący około 1500 mieszka ńców. Podstaw ą gospodarki tego rejonu jest intensywna produkcja rolna rozwini ęta na glebach wysokich klas bonitacyjnych. Aktualnie najcz ęstszym kierunkiem produkcji towarowej jest Ŝywiec wieprzowy, uprawa zbó Ŝ z dominacj ą Ŝyta i pszenicy, uprawa ziemniaków i sadow- nictwo. Główn ą form ą własno ści s ą gospodarstwa indywidualne obejmuj ące 70% u Ŝytków rolnych. Hodowla rolna skupiona jest we wsiach: Sobowidz, śelisławki, Goł ębiewo, Swaro- Ŝyn i Stanisławie. Skup i przetwórstwo mleka prowadzi mleczarnia w miejscowo ści Turze. W Zdunach RSP „KOOPEROL” znana jest z przetwórstwa owocowo-warzywnego i mi ęsnego. W Miłob ądzu, Mie ścinie i Boroszewie znajduj ą si ę sady. Poza tym na obszarze arkusza funk- cjonuj ą liczne, lecz niewielkie przedsi ębiorstwa zatrudniaj ące ludno ść z sektora pozarolnicze- go. S ą to mi ędzy innymi: Zakład Tworzyw Sztucznych „Laminal” w Demlinie, Zakłady Che- miczne „Fregata” w Wa ćmierzu, Firma „CHEMCO” i Odlewnia śeliwa w Wa ćmierzu. Po- nadto na obszarze arkusza prowadzona jest eksploatacja kruszywa naturalnego. Zakłady gór-

6 nicze prowadz ące wydobycie piasków lub pisków i Ŝwirów znajduj ą si ę w: Ełganowie, Dem- linie, Mirowie, Siwiałce, Mał Ŝewie, Goszynie i Rokitkach. Lasy porastaj ą około 20% powierzchni arkusza. Są to głównie lasy mieszane z przewagą gatunków li ściastych zwłaszcza d ębu i buka. Obfituj ą one w zwierzyn ę łown ą: jelenie euro- pejskie, sarny, dziki, daniele i zaj ące. Wyst ępuj ą równie Ŝ wydry, tchórze, bobry i pi Ŝmaki. Wśród ptaków pospolite s ą wilgi, sowy, kaczki i myszołowy. Najwi ększe, zwarte kompleksy le śne znajduj ą si ę w południowej cz ęś ci arkusza, gdzie rozci ągaj ą si ę od Trzci ńska po Goszyn oraz w północnej jego cz ęś ci – w rejonie wsi Sobowidz. W granicach obszaru arkusza lasy nadzorowane s ą przez Regionaln ą Dyrekcj ę Lasów Pa ństwowych w Gda ńsku – nadleśnictwa Starogard Gda ński i Kolbudy. Sie ć dróg na obszarze arkusza jest dobrze rozwini ęta. Do wi ększo ści wsi prowadz ą dro- gi asfaltowe. Przez obszar arkusza przebiegaj ą dwie drogi wojewódzkie. Droga nr 222 ł ączy Godziszewo ze Starogardem Gda ńskim i Gda ńskiem. Droga nr 224 biegnie z Godziszewa w kierunku zachodnim, do Ko ścierzyny oraz we wschodnim do Tczewa. Przez południow ą cz ęść arkusza (Szp ęgawsk – Swaro Ŝyn – Gniszewo) biegnie fragment drogi krajowej nr 22, natomiast przez północno-wschodni ą (Miłob ądz – Kolnik) droga krajowa nr 1. Ponadto przez obszar ten przebiega, oddana do u Ŝytku w 2008 r., autostrada A-1 ( śelisławki – Malenin – Stanisławie – Swaro Ŝyn) oraz linie kolejowe Gda ńsk – Katowice i Tczew – Starogard Gd.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Godziszewo wraz z obja śnieniami (Petelski, Majewska, 2007, 2008). Obszar arkusza poło Ŝony jest w południowej cz ęś ci syneklizy perybałtyckiej, w obr ębie której prekambryjskie podło Ŝe krystaliczne znajduje si ę na gł ęboko ści około 5000 m. LeŜą ce na nim piaskowce i mułowce kambru, morskie wapienie i margle ordowiku oraz iłowce sylu- ru tworz ą silnie sfałdowan ą pokryw ę osadow ą, o mi ąŜ szo ści niemal 3500 m. Bezpo średnio na osadach syluru spoczywaj ą skały detrytyczne (piaskowce oraz Ŝwirowce) permu, przykryte sfałdowanymi utworami mezozoicznymi, w śród których najwi ększ ą mi ąŜ szo ść (do 600 m) osi ągaj ą margle, mułowce ilaste oraz piaskowce kwarcowe wieku kredowego. Przykrywaj ące je mioce ńskie piaski kwarcowe, mułki i iły w ęgliste nie tworz ą zwartej pokrywy na obszarze arkusza i brak ich w jego południowo-wschodniej cz ęś ci. Na pozostałym obszarze osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 20 m w cz ęś ci centralnej, do 60 m w cz ęś ci zachodniej terenu arkusza.

7 Na zrównanej przez erozj ę preglacjaln ą powierzchni spoczywaj ą osady czwartorz ędo- we. Ich sumaryczna mi ąŜ szo ść przekracza 170 m, a w profilu dominuj ą gliny zwałowe, two- rz ące ł ącznie siedem poziomów. Nie stwierdzono tu wyst ępowania udokumentowanych osa- dów interglacjalnych. Najstarsze gliny zwałowe powstały w trakcie zlodowacenia narwi (zlodowacenie naj- starsze). Le Ŝą one na osadach miocenu, a w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza mapy tak Ŝe bezpo średnio na osadach kredy. Gliny te wyst ępuj ą na obszarze całego arkusza, a mak- symaln ą mi ąŜ szo ść (do 45 m) osi ągaj ą w jego południowej cz ęś ci. W trakcie deglacjacji l ądo- lodu nast ąpiła lokalna akumulacja piasków wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści do 1,3 m. W trakcie zlodowacenia nidy (zlodowacenia południowopolskie), w obni Ŝeniach terenu zachodziła pocz ątkowo akumulacja iłów i mułków zastoiskowych. Spoczywające na nich gliny zwałowe osi ągaj ą 30 m grubo ści i pokrywaj ą cały obszar arkusza mapy. Z deglacjacj ą lądolodu zwi ązane było powstanie osadów zastoiskowych, osi ągaj ących do 15 m i wyst ępuj ą- cych w południowej cz ęś ci arkusza Godziszewo. Podczas zlodowace ń środkowopolskich powstały ł ącznie trzy poziomy le Ŝą cych hory- zontalnie glin zwałowych. Najstarszy z nich, zwi ązany ze zlodowaceniem odry, pod ścielany jest przez piaski wodnolodowcowe. Osady te wyst ępuj ą głównie w centralnej i zachodniej cz ęś ci obszaru mapy i osi ągaj ą do 30 m grubo ści. Le Ŝą ce na nich gliny charakteryzuj ą si ę znacznymi, do 40 m, mi ąŜ szo ściami i przykryte s ą przez górne piaski wodnolodowcowe o grubo ści nieprzekraczaj ącej 5 m. Zarówno gliny jak i piaski wodnolodowcowe wyst ępuj ą głównie w północnej cz ęś ci terenu arkusza Godziszewo. Le Ŝą ce powy Ŝej w profilu osadów czwartorz ędowych gliny zlodowacenia warty tworz ą dwa poziomy, zwi ązane ze stadiałami środkowym i górnym. Charakteryzuj ą si ę one zró Ŝni- cowan ą mi ąŜ szo ści ą od 8 do 40 m i swym zasi ęgiem pokrywaj ą cały obszar mapy. Ich depo- zycj ę poprzedziło powstanie osadów zastoiskowych, a pomiędzy nimi i na nich osadziły si ę serie fluwioglacjalne osi ągaj ące mi ąŜ szo ści do 30 m. Zlodowacenia północnopolskie s ą reprezentowane przez dwa poziomy trudnych do roz- dzielenia glin zwałowych. Starsze z nich, reprezentuj ące stadiał środkowy, osi ągaj ą mi ąŜ szo- ści do 10 m, przykryte s ą piaskami fluwioglacjalnymi i wyst ępuj ą w cz ęś ci zachodniej terenu mapy. Na pozostałym obszarze tworz ą wspólny poziom wraz z glinami stadiału górnego zlo- dowacenia wisły, osi ągaj ący razem do 30 m mi ąŜ szo ści. Gliny te wyst ępuj ą na powierzchni terenu tworz ąc wysoczyzny morenowe zwłaszcza w centralnej i północnej cz ęś ci terenu mapy (fig. 2). Pomi ędzy wysoczyznami wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej, tworz ące du Ŝe nagromadzenia w cz ęś ci południowej i południowo-wschodniej arkusza Godziszewo.

8 W szczelinach oraz pomi ędzy bryłami martwego lodu osadzone zostały piaski i Ŝwiry ozów, kemów, a tak Ŝe piaski tarasów kemowych. W cz ęś ci centralnej i zachodniej arkusza Godzi- szewo wyst ępuj ą niewielkie równiny sandrowe. Buduj ące je piaski fluwioglacjalne osi ągaj ą niewielkie, nieprzekraczaj ące 10 m mi ąŜ szo ści.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Godziszewo na Mapie geologicznej Polski wg Marksa, Bera, Gogołka, Piotrowskiej red., 2006

9 Na przełomie pó źnego glacjału i holocenu zainicjowany został rozwój procesów stoko- wych, w wyniku których powstały piaski i mułki niewielkich sto Ŝków napływowych oraz piaski i gliny deluwialne wyst ępuj ące u podstawy kraw ędzi wysoczyzny. W okresie holocenu tworzyły si ę osady fluwialne, limniczne i biogeniczne. Piaski i muł- ki rzeczne buduj ą lokalnie płaskie i niskie tarasy zalewowe w dolinie rzeki Styny. Wzdłu Ŝ brzegów jezior wyst ępuj ą piaski drobnoziarniste, zawieraj ące niekiedy znaczn ą domieszk ę humusu. Zagł ębienia bezodpływowe i dna dolin wypełnione zostały piaskami pylastymi, na- mułami piaszczystymi i torfiastymi, a w rynnach polodowcowych i zagł ębieniach wytopi- skowych zachodziła akumulacja kredy jeziornej. Jej najwi ększe pokłady (o mi ąŜ szo ści do 1,5 m) wyst ępuj ą w okolicy wsi Siwiałka i Trzci ńsk. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza Godziszewo, na równinie śuław Wi ślanych wy- st ępuj ą mułki, mułki piaszczyste oraz piaski pylaste z domieszk ą iłu i detrytusu ro ślinnego (mady). Ich mi ąŜ szo ść wynosi od 1 do 2 m. Torfy tworzyły si ę przez cały okres holocenu. W wielu miejscach ich mi ąŜ szo ść przekracza 2 m. Wypełniaj ą one liczne misy jeziorne, obni- Ŝenia wytopiskowe, a tak Ŝe doliny, zarówno w obr ębie wysoczyzny morenowej jak i na rów- ninach sandrowych oraz w rynnach polodowcowych Proces ich tworzenia został w znacznym stopniu zahamowany poprzez melioracj ę ł ąk.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Godziszewo aktualnie znajdują si ę 22 udokumentowane zło Ŝa. Jest to: 16 złó Ŝ piasków („Goł ębiewo Wielkie”, „Goł ębiewo”, „Goł ębiewko II”, „Siwiałka”, „Sta- nisławie”, „Stanisławie I”, „Rokitki”, „Rokitki II”, „Rokitki III”, 2 zło Ŝa o nazwie „Demlin”, „Demlin I”, „Mał Ŝewo”, „Goszyn II”, „Zabagno” i „Swarozyn”), 5 złó Ŝ piasków i Ŝwirów („Ełganowo”, „Mirowo”, „Mirowo I”, „Mirowo II” i „Goł ębiewo I”) oraz zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Goł ębiewo”. Ponadto na omawianym obszarze znajduj ą si ę 3 zło Ŝa kredy jeziornej: „Godziszewo-Damaszka”, „Siwiałka”, i „Trzci ńsko”, 2 zło Ŝa piasku „Rokitki I” i „Goszyn” oraz 1 zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Gołebiewko”, które skre ślono z bilansu kopalin ze wzgl ędu na wyczerpanie zasobów. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wiek Wydobycie Nr geologiczne Kategoria zagospoda- Zastoso- Klasyfikacja Przyczyny Nazwa Rodzaj kompleksu (tys. t, zło Ŝa bilansowe rozpoznania rowania wanie złó Ŝ* konfliktowo ści zło Ŝa kopaliny litologiczno- tys. m3*) na (tys. t, tys. m 3*) złoŜa kopaliny zło Ŝa mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2007 r. (Gientka i in. red., 2008) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Goł ębiewo Wielkie p Q 265 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

2 Ełganowo p, pŜ Q 579 C1 G 115 Sb, Sd 4 A -

3 Goł ębiewo p Q 178 C1 Z - Sb 4 A -

4 Goł ębiewo i(ic) Q 1 897* C1+C 2 Z - Scb 4 A -

5 Mirowo pŜ Q 18 265 C1+C 2 Z - Sb 4 B L, Gl

6 Mirowo I pŜ Q 1 126 C1+C 2 Z - Sb 4 A - 11 7 Mirowo II pŜ Q 2 242 C1 G - Sb 4 A -

8 Goł ębiewko II p Q 2 182 C1 Z - Sd, Sb 4 A -

9 Siwiałka p Q 278 C1 G 299 Sd, Sb 4 A -

11 Stanisławie p Q 23 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

12 Stanisławie I p Q 183 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

16 Rokitki II p Q 1 995 C1 G 711 Sb, Sd 4 B L, Gl

17 Rokitki p Q 41 C1* Z - Sb, Sd 4 A -

18 Goł ębiewo I* pŜ, p Q 4 633,8 C1 N - Sb, Sd 4 B L, Gl

19 Demlin* p Q 216,3 C1 N - Sd 4 A -

20 Demlin I p Q 2 004 C1 G - Sb, Sd 4 A -

21 Demlin P Q 264 C1 G - Sb, Sd 4 A -

22 Mał Ŝewo p Q 187 C1 G - Sb, Sd 4 A -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 23 Goszyn II p Q 296 C1 G - Sb, Sd 4 A -

24 Rokitki III* p Q 142,8 C1 G - Sb, Sd 4 A -

25 Zabagno* p Q 159,7 C1 N - Sb, Sd 4 A -

26 SwaroŜyn* p Q 362,5 C1 N - Sb, Sd 4 B L, Gl Goł ębiewko p, p Ŝ Q - - ZWB - - - - - Godziszewo- kj Q - - ZWB - - - - - Damaszka Siwiałka kj Q - - ZWB - - - - - Trzci ńsko kj Q - - ZWB - - - - - Rokitki I p Q - - ZWB - - - - - Goszyn p Q - - ZWB - - - - -

12 Rubryka 2 – * – zło Ŝe nie figuruje w Bilansie Zasobów Kopalin, zasoby według dokumentacji geologicznej; Rubryka 3 – p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej, kj – kreda jeziorna; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, N – niezagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 – S – kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej; Rubryka 10 i 11 – * – wg „Zasad dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych” (2002); Rubryka 10 – 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 – L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb.

1. Piaski i Ŝwiry

W zło Ŝach kruszywa piaszczystego i piaszczysto-Ŝwirowego kopalin ę stanowi ą czwarto- rz ędowe piaski oraz piaski i Ŝwiry pochodzenia wodnolodowcowego zwi ązane ze zlodowace- niem wisły, sporadycznie czwartorz ędowe piaski rzeczne.

Zło Ŝe piasku „Goł ębiewo Wielkie” zostało udokumentowane w kategorii C1 (Gurz ęda, 1996). W 2008 r. sporz ądzono dodatek nr 1 do dokumentacji w celu powi ększenia zasobów zło Ŝa (Jurys, Wo źniak, 2008a). Poło Ŝone jest ono w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru ar- kusza, około 2,5 km na zachód od wsi Goł ębiewo. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 3,23 ha. Kopa- lin ą s ą piaski ró Ŝnoziarniste o mi ąŜ szo ści od 2,2 do 9,7 m ( śr. 6,6 m), które wyst ępuj ą pod nadkładem gleby piaszczystej o średniej grubo ści 0,4 m. Zło Ŝe udokumentowano powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Piaski z tego zło Ŝa s ą stosowane w budownictwie i drogownic- twie. Zło Ŝe piasku i piasków i Ŝwirów „Ełganowo” graniczy od zachodu ze zło Ŝem „Goł ę- biewo Wielkie”. Rozpoznano je w kategorii C 1 (Ciecha ński, 1998). W 2006 r. opracowano dodatek nr 1 do dokumentacji, w celu powi ększenia zasobów zło Ŝa (Gurz ęda, 2006a). W zło- Ŝu o powierzchni 4,74 ha udokumentowano piaski oraz piaski i Ŝwiry. Mi ąŜ szo ść piasków zmienia si ę od 6,8 do 17,6 m i średnio wynosi 10,7 m, natomiast mi ąŜ szo ść piasków i Ŝwirów – od 4,5 do 8,0 m ( śr. 6,5 m). W nadkładzie zło Ŝa o średniej grubo ści 0,4 m wyst ępuje gleba i grunty nasypowe (zło Ŝe znajduje si ę w rozwidleniu dróg). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina ze zło Ŝa „Ełganowo” znajduje zastosowanie w budownictwie i drogownictwie.

Zło Ŝe piasku „Goł ębiewo” udokumentowano w kategorii C 1 (Medy ńska, 1994), na po- wierzchni 1,79 ha. Zlokalizowane jest ono w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, po połu- dniowej stronie drogi z Goł ębiewa do Ełganowa. Kopalin ą s ą piaski wodnolodowcowe wy- st ępuj ące w formie pokładu, o mi ąŜ szo ści od 3,9 do 7,7 m ( śr. 5,4 m). Grubo ść nadkładu zło- Ŝonego z gleby i piasków gliniastych wynosi od 0,3 do 2,7 m. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawod- nione. Piaski ze zło Ŝa „Goł ębiewo” były stosowane w budownictwie ogólnym do zapraw. Zło Ŝe piasku oraz piasków i Ŝwirów „Goł ębiewo I” o powierzchni 30,49 ha rozpoznano w kategorii C 1 (Gurz ęda, 2007a). Znajduje si ę ono na południe od zło Ŝa „Ełganowo”. W zło- Ŝu udokumentowano dwie kopaliny piaski i Ŝwiry oraz piasek. Powierzchnia zalegania obu kopalin miejscami pokrywa si ę. Piasek wyst ępuje zarówno w sp ągu, jak i w stropie zło Ŝa po- spółki. Mi ąŜszo ść zło Ŝa piasku jest bardzo zró Ŝnicowana i zmienia si ę od 2,2 do 14,2 m (śr. 6,8 m), a zło Ŝa piasków i Ŝwirów – od 2,8 do 16,4 m ( śr. 7,5 m). Nadkład zło Ŝa o średniej

13 grubo ści 3,4 m stanowi ą: gleba, torf, niekiedy kreda jeziorna, namuły piaszczyste, piaski gli- niaste i gliny. Zło Ŝe „Goł ębiewo I” jest cz ęś ciowo zawodnione. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Mirowo” poło Ŝone jest na zachód od wsi o tej samej nazwie. To bardzo rozległe zło Ŝe udokumentowano w dwóch polach. Powierzchnia rozpoznanego w kategorii C 1 i C 2 pola południowego wynosiła 84,10 ha, a udokumentowanego w kategorii

C2 pola północnego – 61,75 ha. Jako ść kopaliny w polu południowym rozpoznano w kategorii B (D ąbrowski, 1990). Kopalin ą s ą osady piaszczysto-Ŝwirowe o zró Ŝnicowanej granulacji, ze znaczn ą domieszk ą otoczaków ró Ŝnej wielko ści. Jest to seria bardzo niejednolita zarówno pod wzgl ędem mi ąŜszo ści, jak i jako ści. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 2,0 m do 22,6 m. W polu południowym wynosi średnio 9,1 m, natomiast w polu północnym 7,8 m. Nadkład o grubości od 0,4 m do 13,6 m stanowi gleba, piaski gliniaste i glina piaszczysta. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. W zwi ązku z wyodr ębnieniem w polu południowym zło Ŝa „Mirowo I” (Medy ńska, 1997) uaktualniono zasoby zło Ŝa „Mirowo” sporz ądzaj ąc dodatek nr 1 do dokumentacji (Me- dy ńska, 1998c). Dwa lata pó źniej z cz ęś ci pola południowego zło Ŝa „Mirowo” (na południe od zło Ŝa „Mirowo I”) wydzielono zło Ŝe „Mirowo II” (Olszewski, 1999). Jednocześnie, w celu uaktualnienia zasobów zło Ŝa „Mirowo”, opracowano dodatek nr 2 do dokumentacji rozlicza- jący zasoby zło Ŝa „Mirowo” (Juszczak, 1999). Po wydzieleniu złó Ŝ kruszywa „Mirowo I” i „Mirowo II” powierzchnia złoŜa „Mirowo” według dokumentacji wynosi w polu południowym 36,17 ha, natomiast w polu północnym 61,75 ha (Juszczak, 1999). Powierzchnia pola północnego obliczona przez autora MGGP ar- kusz Godziszewo wynosi natomiast 112,50 ha (Jochemczyk, 2003). Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Mirowo I” jest rozległym zło Ŝem, rozpoznanym w kategorii

C1 i C 2 (Medy ńska, 1997). Jego powierzchnia, po zmianie zachodniej granicy, wynosi 19,01 ha (Medy ńska, 2003). Wykazuje ono du Ŝe zró Ŝnicowanie mi ąŜ szo ści i uziarnienia. W nadkładzie zło Ŝa, o grubo ści od 0,3 do 7,5 m wyst ępuje gleba, glina piaszczysta i piaski. Pod nadkładem zalega pokład kruszywa grubego, przewarstwiony piaskami ró Ŝnej granulacji o mi ąŜ szo ści od 2,0 do 22,0 m ( śr. 8 m). W serii zło Ŝowej znajduj ą si ę liczne otoczaki, o śred- nicy wi ększej od 80 mm. W zło Ŝu „Mirowo I” wyst ępuje stały poziom wód gruntowych, któ- ry dzieli cał ą seri ę na such ą, zawodnion ą i cz ęś ciowo zawodnion ą. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Mirowo II” graniczy od północy ze zło Ŝem „Mirowo I”. Jego zasoby zostały udokumentowane w kategorii C 1 (Olszewski, 1999) na powierzchni 23 ha. W 2004 r. sporz ądzono dodatek nr 1 do dokumentacji w celu poszerzenia granic zło Ŝa (Jurys, śmuda, 2004). Jego powierzchnia wynosi obecnie 25,49 ha. Kopalin ą s ą piaski i Ŝwiry aku-

14 mulacji lodowcowej i wodnolodowcowej, których mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 2 m do 17,2 m i średnio wynosi 8,2 m. W serii zło Ŝowej wyst ępuj ą liczne otoczaki o średnicy wi ększej od 80 mm. Nadkład zło Ŝa o grubo ści od 0,3 do 6,4 m ( śr. 3,5 m) stanowi gleba, glina zwałowa i piaski gliniaste. Północna cz ęść zło Ŝa „Mirowo II” jest zawodniona i cz ęś ciowo zawodnio- na. Piaski i Ŝwiry ze złó Ŝ „Mirowo”, „Mirowo I” i Mirowo II” znalazły zastosowanie w bu- downictwie.

Zło Ŝe piasku „Goł ębiewko II” zostało udokumentowane w kategorii C 1 (Medy ńska, 1999). W 2007 r. w celu poszerzenia granic zło Ŝa sporz ądzono dodatek nr 1 do dokumentacji (Gurz ęda, 2007b). Zlokalizowane jest ono w zachodniej cz ęś ci arkusza, po wschodniej stronie drogi biegn ącej przez wie ś Nowe Goł ębiewko. Jego powierzchnia wynosi 9,67 ha. Seri ę zło- Ŝow ą stanowi ą piaski ró Ŝnej granulacji, od drobnoziarnistych po gruboziarniste, piaski z do- mieszk ą frakcji Ŝwirowej oraz miejscami piaski ze Ŝwirem. Osady te cz ęś ciowo s ą w ró Ŝnym stopniu zaglinione i przewarstwiaj ą si ę wzajemnie. Całe zło Ŝe zakwalifikowano jako zło Ŝe piasku, z podziałem na zło Ŝe piasku i piasku nieklasyfikowanego. Do piasków pozaklaso- wych zaliczono piaski pylaste i piaski gliniaste. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa piasku zmienia si ę od 2,3 do 18,8 m i średnio wynosi 7,4 m, a piasku nieklasyfikowanego od 3,2 do 18,6 m ( śr. 9,1 m). Mi ąŜ szo ść dla całego zło Ŝa wynosi od 3,7 do 28,8 m ( śr. 12,2). W nadkładzie złoŜa o średniej grubo ści 0,6 m zalega gleba i piaski gliniaste. Zło Ŝe „Gołebiewko II” jest suche. Kopalina z tego zło Ŝa była wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe piasku „Siwiałka” znajduje si ę na południe od wsi Godziszewo, po zachodniej stronie drogi prowadz ącej do Starogardu Gda ńskiego. Zło Ŝe rozpoznano w kategorii C 1 na powierzchni 5,2 ha (Topolska, Walczyk, 2000). W 2008 r. poszerzono granice zło Ŝa i obecnie jego powierzchnia wynosi 9,36 ha (Gurz ęda, 2008a). Kopalin ę stanowi ą piaski od drobno- do gruboziarnistych, cz ęsto zawieraj ące domieszk ę Ŝwirów. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 6,1 do 12,2 m i średnio wynosi 10,1 m. Nadkład zło Ŝa jest zró Ŝnicowany litologicznie. Wyst ępuj ą w nim: gleba, glina piaszczysta i piaski pylaste. Jego grubo ść wynosi od 0,0 do 3,8 m (śr. 2,1 m). Zło Ŝe jest suche. Piaski ze zło Ŝa „Siwiałka” s ą stosowane do celów budownictwa i drogownictwa.

Zło Ŝe piasku „Stanisławie” o powierzchni 1,90 ha rozpoznano w kategorii C 1 (Stepo- wicz,1992). Znajduje si ę ono we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, na wschód od wsi Stani- sławie. Seri ę zło Ŝow ą o średniej mi ąŜ szo ści 6,5 m stanowi ą czwartorz ędowe piaski rzeczne wyst ępuj ące pod niezbyt grubym (0,4 m) nadkładem gleby piaszczystej i piasków. Zło Ŝe cz ę- ściowo udokumentowano poni Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Kopalina z tego zło Ŝa znaj-

15 dowała zastosowanie w budownictwie do zapraw budowlanych oraz po uszlachetnieniu w produkcji kruszywa drogowego. Zło Ŝe piasku „Stanisławie I” przylega (od północnego wschodu) do zło Ŝa „Stanisławie”. Poło Ŝone jest ono w obr ębie rozległego płata czwartorz ędowych piasków i Ŝwirów rzecznych.

Udokumentowano je w kategorii C 1 (Medyńska, 1998a) na powierzchni 3,05 ha. Kopalin ą s ą piaski drobno- i średnioziarniste zalegaj ące w formie pokładowej. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa jest bar- dzo zró Ŝnicowana, zmienia si ę od 1,5 do 9,8 m i średnio wynosi 6,8 m. W nadkładzie zło Ŝa o średniej grubo ści 0,3 m wyst ępuje gleba. Zło Ŝe jest suche. Piaski ze zło Ŝa „Stanisławie I” były wykorzystywane w budownictwie do zapraw oraz w drogownictwie. Zło Ŝe piasku „Goszyn II”, o powierzchni 1,95 ha, znajduje si ę po zachodniej stronie drogi prowadz ącej ze Swro Ŝyna do Mał Ŝewa. Udokumentowano je w kategorii C 1 (Olszew- ski, 2007; Gurz ęda, 2007c). Kopalin ę stanowi ą piaski wodnolodowcowe zalegaj ące w formie pokładu. Ich mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 6,4 do 9,5 m i średnio wynosi 7,8 m. W nadkładzie zło Ŝa o średniej grubo ści 1,2 m wyst ępuje gleba, gliny piaszczyste i piaski gliniaste. Seria złoŜowa zalega powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Piaski ze zło Ŝa „Goszyn II” stosowane są dla potrzeb budownictwa ogólnego i drogownictwa. Zło Ŝe piasku „Rokitki” udokumentowano w formie karty rejestracyjnej (Stepowicz, 1993). Zlokalizowane jest ono przy wschodniej granicy arkusza. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 0,64 ha. Kopalin ą s ą czwartorz ędowe piaski fluwioglacjalne, zwi ązane ze zlodowaceniem wisły, wyst ępuj ące w obr ębie zaburzonej glacitektonicznie moreny czołowej. Są to piaski drobno- i średnioziarniste, ze zmienn ą domieszk ą frakcji Ŝwirowej. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 0,5 do 9,3 m i średnio wynosi 5,0 m. W nadkładzie zło Ŝa o grubo ści od 0,3 do 4,5 m (śr. 1,4 m) zalega gleba, glina piaszczysta i piaski gliniaste. Zło Ŝe jest suche (Bednarczuk i in., 1997). Piaski ze zło Ŝa „Rokitki” były stosowane w budownictwie do produkcji zapraw budowlanych oraz w drogownictwie. Zło Ŝe piasku „Rokitki II”, poło Ŝone na południe od zło Ŝa „Rokitki”, rozpoznano w ka- tegorii C 1 (Topolska, Walczyk, 1999) W 2006 r. w celu poszerzenia granic zło Ŝa opracowano dodatek nr 1 do dokumentacji (Gurz ęda, 2006c). W zło Ŝu pokładowym, o powierzchni 10,02 ha wyst ępuj ą, piaski, których mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 11,9 do 24,7 m i średnio wynosi 18,2 m. Zło Ŝe „Rokitki II” jest złoŜem suchym. W nadkładzie piasków, o grubo ści od 0,3 do 5,0 m wyst ępuje gleba i piaski pylaste. Kopalina z tego zło Ŝa znalazła zastosowanie w bu- downictwie ogólnym i drogownictwie.

Zło Ŝe piasku „Rokitki III”, udokumentowane w kategorii C 1, (Walczyk, 2008) zlokali- zowane jest około 1 km na zachód od zło Ŝa „Rokitki”. Jego powierzchnia wynosi 1,54 ha.

16 Kopalin ą s ą czwartorz ędowe piaski wodnolodowcowe, zalegaj ące w formie pokładu. Mi ąŜ- szo ść serii zło Ŝowej zmienia si ę od 2,9 do 6,7 m i średnio wynosi 5,4 m. Piaski wyst ępuj ą pod nadkładem o grubo ści od 3,5 do 6,8 ( śr. 4,9), w którym zalega gleba, glina, piaski gliniaste, mułki i piaski pylaste. Zło Ŝe jest suche. Kopalina ze zło Ŝa „Rokitki III” wykorzystywana jest na potrzeby budownictwa ogólnego i drogownictwa.

Zło Ŝe piasku „Demlin” rozpoznano w kategorii C 1 (Jurys, Wo źniak, 2008b) na po- wierzchni 1,79 ha. Poło Ŝone jest ono w zachodniej cz ęś ci arkusza, na północ od Nowego Go- łębiewka. W zło Ŝu zalegaj ą piaski ró Ŝnoziarniste z domieszk ą Ŝwirów. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 4,2 do 8,3 m i średnio wynosi 6,4 m. Piaski wyst ępuj ą pod nadkładem o gru- bo ści od 0,2 do 2,0 m ( śr. 0,6 m), który stanowi gleba, piaski gliniaste i pylaste. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina ze zło Ŝa „Demlin” mo Ŝe by ć wykorzystana dla potrzeb dro- gownictwa. Na południe od zło Ŝa „Demlin”, w odległo ści około 2 km, znajduje si ę zło Ŝe piasku o tej samej nazwie – „Demlin”. Udokumentowano je w kategorii C1 (Gurz ęda, 2007d). Jego po- wierzchnia wynosi 1,86 ha. W zło Ŝu, pod nadkładem gleby, wyst ępuj ą piaski, których mi ąŜ- szo ść zmienia si ę od 5,0 do 15,7 m i średnio wynosi 8,8 m. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina ze zło Ŝa „Demlin” wykorzystywana jest na potrzeby budownictwa ogólnego i dro- gownictwa. Zło Ŝe piasku „Demlin I” graniczy od południa ze zło Ŝem piasku „Demlin” zlokalizowa- nym na południowy wschód od Nowego Goł ębiewka. Rozpoznano je w kategorii C 1 (Gurz ę- da, 2007e), na powierzchni 12,33 ha. Kopalin ą s ą piaski ró Ŝnej granulacji od pylastych i bar- dzo drobnoziarnistych do gruboziarnistych, piaski z domieszk ą frakcji Ŝwirowej oraz miej- scami piaski ze Ŝwirami. Osady te wzajemnie si ę przewarstwiają. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej jest zmienna i wynosi od 2,0 do 17,8 m ( śr. 8,8 m). Na znacznej powierzchni zło Ŝa w nadkła- dzie wyst ępuje tylko gleba o mi ąŜ szo ści 0,2–0,7 m. Czasami pod warstw ą gleby zalegaj ą pia- ski gliniaste i gliny. Grubo ść nadkładu dla całego zło Ŝa wynosi od 0,2 do 5,5 m ( śr. 1,0 m). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina wykorzystywana jest na potrzeby budownictwa ogólnego i drogownictwa.

Zło Ŝe piasku „Mał Ŝewo”, udokumentowane w kategorii C 1 (Gurz ęda, 2007f), zlokali- zowane jest w środkowej cz ęś ci obszaru arkusza, na południe od miejscowo ści Mał Ŝewo. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,53 ha, W zło Ŝu o pokładowej formie zalegaj ą piaski drobno- i średnioziarniste. Ich mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 5,0 do 9,4 m i średnio wynosi 6,9 m. W nad- kładzie piasków o grubo ści od 0,2 do 3,0 m ( śr. 1,3 m) wyst ępuje gleba, piaski gliniaste i gli-

17 na piaszczysta. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Piaski z tego zło Ŝa znajduj ą zastosowanie w budownictwie ogólnym i drogownictwie.

W południowej cz ęś ci obszaru arkusza udokumentowano w kategorii C 1 (Gurz ęda, 2007g) niewielkie zło Ŝe piasku „Zabagno”. Jego powierzchnia wynosi 1,97 ha. Kopalin ą s ą piaski ró Ŝnoziarniste oraz piaski i Ŝwiry. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 3,6 do 5,4 m i śred- nio wynosi 4,7 m. Seria zło Ŝowa zalega pod nadkładem gleby piaszczystej o grubości od 0,2 do 0,6 m ( śr. 0,4 m). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina ze zło Ŝa „Zabagno” moŜe by ć wykorzystana w budownictwie i drogownictwie.

Zło Ŝe piasku „Swaro Ŝyn” o powierzchni 3,91 ha rozpoznano w kategorii C 1 (Gurz ęda, 2008b). Poło Ŝone jest ono w odległo ści około 2 km na południe od wsi Swaro Ŝyn. W zło Ŝu wyst ępuj ą piaski o ró Ŝnej granulacji, miejscami z pojedynczymi ziarnami Ŝwiru lub z do- mieszk ą Ŝwirów. Sporadycznie pojawiaj ą si ę cienkie warstwy piasku ze Ŝwirem. Mi ąŜ szo ść kopaliny jest zró Ŝnicowana i zmienia si ę od 2,6 do 8,1 m, średnio wynosi 5,6 m. Piaski zale- gaj ą pod nadkładem o grubo ści od 0,3 do 2,5 m ( śr. 1,4 m), który stanowi gleba, piaski glinia- ste oraz glina piaszczysta. Zło Ŝe na znacznej powierzchni jest cz ęś ciowo zawodnione. Piaski ze zło Ŝa „Swaro Ŝyn” mog ą znale źć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. W tabeli 2 zestawiono parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopalin złó Ŝ piasku oraz piasków i Ŝwirów. Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ piasku oraz piasków i Ŝwirów i parametry jako ściowe kopaliny

Parametry Numer zło Ŝa ąŜ ść ść ść Nazwa zło Ŝa Pole po- Mi szo Grubo Punkt pia- Zawarto (wg tab. 1) wierzchni zło Ŝa nadkładu skowy* pyłów mine- ralnych (ha) (m) (m) (%) (%) 1 2 3 4 5 6 7 2,2 – 9,7 0,0 – 1,0 69,1 – 98,9 3,7 – 4,9 1 Goł ębiewo Wielkie 3,23 śr. 6,6 śr. 0,4 śr. 82,2 śr. 4,4 piaski (p) p p 6,8 – 17,6 0,0 – 1,4 83,2 – 91,9 1,3 – 11,0 śr. 10,7 śr. 0,4 śr. 86,7 śr. 6,2 2 Ełganowo 4,74 piaski i Ŝwiry pŜ pŜ (p Ŝ) 14,0 – 75,0 0,2 – 0,3 4,5 – 8,0 śr. 58,8 śr. 0,2 śr. 6,5 3,9 – 7,7 0,3 – 2,7 79,3 – 96,9 2,2 – 4,5 3 Goł ębiewo 1,79 śr. 5,4 śr. 1,0 śr. 92,6 śr. 3,6 pole N – 2,0 – 22,6 0,4 – 7,0 21,9 – 67,2 0,7 – 5,6 61,75 śr. 7,8 śr. 3,5 śr. 44,3 śr. 1,9 5 Mirowo pole S – 7,0 – 11,2 2,8 – 3,5 18,9 – 75,0 0,5 – 4,9 36,17 śr. 9,1 śr. 3,3 śr. 47,9 śr. 2,2

18 1 2 3 4 5 6 7 2,0 – 22,0 0,3 – 7,5 27,7 – 66,5 0,5 – 5,2 6 Mirowo I 19,01 sr. 8,0 śr. 3,7 śr. 44,5 śr. 2,1 2,0 – 17,2 0,3 – 6,4 24,9 – 68,8 0,5 – 5,2 7 Mirowo II 25,49 śr. 8,2 śr. 3,5 śr. 49,5 śr. 2,2 2,3 – 18,8 63,4 – 99,6 1,0 – 9,1 śr. 7,4 0,0 – 3,2 śr. 86,8 śr. 3,7 8 Goł ębiewko II 9,67 3,2 – 18,6 śr. 0,6 90,9 – 100,0 13,5 – 26,0 śr. 9,1 śr. 97,8 śr. 20,0 6,1 – 12,2 0,0 – 3,8 70,9 – 98,0 5,9 – 17,7 9 Siwiałka 9,36 śr. 10,1 śr. 2,1 śr. 84,1 śr. 12,7 2,2 – 8,6 0,3 – 0,4 77,0 – 97,0 1,1 – 5,3 11 Stanisławie 1,90 śr. 6,5 śr. 0,3 śr. 88,6 śr. 2,3 1,5 – 9,8 0,0 – 0,5 68,7 – 96,7 1,7 – 7,9 12 Stanisławie I 3,05 śr. 6,8 śr. 0,3 śr. 91,9 śr. 3,8 11,9 – 24,7 0,3 – 5,0 91,4 – 100,0 0,6 – 6,5 16 Rokitki II 10,02 śr. 18,2 śr. 1,7 śr. 97,9 śr. 3,2 0,5 – 9,3 0,3 – 4,5 91,2 – 99,8 1,1 – 1,9 17 Rokitki 0,64 śr. 5,0 śr. 1,4 śr. 96,2 śr. 1,5 piaski piaski 85,2 – 98,7 0,8 – 2,2 2,8 – 16,4 0,1 – 7,7 śr. 89,4 śr. 1,6 18 Goł ębiewo I 30,49 śr. 8,5 śr. 3,4 piaski i Ŝwiry pŜ 29,8 – 73,5 0,6 – 3,2 śr. 62,6 śr. 1,6 4,2 – 8,3 0,2 – 2,0 73,3 – 89,0 2,9 – 8,2 19 Demlin 1,79 śr. 6,4 śr. 0,6 śr. 80,8 śr. 4,5 2,0 – 17,8 0,2 – 5,5 62,4 – 98,9 1,4 – 5,8 20 Demlin I 12,33 śr. 8,8 śr. 1,0 śr. 86,3 śr. 2,9 5,0 – 15,7 0,4 – 0,5 76,7 – 89,5 2,9 – 4,4 21 Demlin 1,86 śr. 8,8 śr. 0,5 Śr. 79,7 śr. 3,3 5,0 – 9,4 0,2 – 3,0 54,6 – 94,5 2,2 – 9,5 22 Mał Ŝewo 1,53 śr. 6,9 śr. 1,3 śr. 81,9 śr. 7,1 6,4 – 9,5 0,0 – 3,1 87,9 – 97,1 3,7 – 8,9 23 Goszyn II 1,95 Śr. 7,8 śr. 1,2 śr. 91,6 śr. 6,0 2,9 – 6,7 3,5 – 6,8 85,0 – 95,1 0,8 – 1,5 24 Rokitki III 1,54 śr. 5,4 śr. 4,9 śr. 86,9 śr. 1,0 3,6 – 5,4 0,2 – 0,6 76,0 – 95,2 3,0 – 7,8 25 Zabagno 1,97 śr. 4,7 śr. 0,4 śr. 87,7 śr. 5,0 2,6 – 8,1 0,3 – 2,5 73,5 – 94,3 1,9 – 7,7 26 Swaro Ŝyn 3,91 śr. 5,6 śr. 1,4 śr. 88,0 śr. 4,0

Rubryka 6: * – zawarto ść ziaren < 2 mm 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

Zło Ŝe iłów „Goł ębiewo” udokumentowano w kategorii C 1 i C 2, natomiast jako ść kopa- liny rozpoznano w kategorii B (Samocka, 1981). PołoŜone jest ono w północnej cz ęś ci obsza- ru arkusza. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 29,39 ha, średnia mi ąŜ szo ść w kategorii C 1 10,7 m, a w kategorii C 2 4,3 m. Zło Ŝe to wyst ępuje pod nadkładem gleby gliniastej i piasku pylastego o grubo ści 0,2 do 2,5 m. Kopalin ę stanowi ą czwartorz ędowe iły zastoiskowe, wyst ępuj ące w formie płata otoczonego glin ą zwałow ą i piaskami. W stropie pokładu stwierdzono iły bru- natne i zielonkawe, które przechodz ą w iły szare plastyczne. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnio-

19 ne. Wraz z gł ęboko ści ą obserwuje si ę schudzanie kopaliny i jej stopniowe przechodzenie w mułki. Badania jako ściowe kopaliny wykazały, Ŝe zawiera ona średnio 0,09% marglu ziar- nistego, skurczliwo ść suszenia wynosi od 4,4 do 10,9%, a średnia zawarto ść wody zarobowej 29,7%. Optymalna temperatura wypału surowca wynosi 950°C, a wytrzymało ść wyrobów ceramicznych na ściskanie 14,3 MPa. Kopalina ze zło Ŝa „Goł ębiewo” była wykorzystywana do produkcji cegły pełnej i dziurawki. Według klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ, z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002) zło Ŝa piasku, piasków i Ŝwirów oraz iłów ceramiki budowlanej zostały zaliczone do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Z uwagi na ochron ę śro- dowiska uznano je za małokonfliktowe (klasa A), z wyjątkiem złó Ŝ piasków i Ŝwirów: „Mi- rowo”, „Rokitki II”, „Goł ębiewo I” i „Swaro Ŝyn”, które uznano za konfliktowe (klasa B), poniewa Ŝ znajduj ą si ę cz ęś ciowo na terenach zalesionych oraz pokrytych glebami chronio- nymi.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spo śród 22 udokumentowanych na obszarze arkusza złó Ŝ obecnie zagospodarowanych jest 9 złó Ŝ piasku i Ŝwiru: „Ełganowo”, „Mirowo II”, „Siwiałka”, „Rokitki II”, „Rokitki III”, „Demlin”, „Demlin I” „Mał Ŝewo” i „Goszyn II”.

1. Piaski i Ŝwiry

UŜytkownikiem zło Ŝa „Ełganowo” jest Przedsi ębiorstwo GOŁU Ń Marek Gołu ński z Wi ślinki. Eksploatacja piasków i Ŝwirów prowadzona jest od 2000 r., na podstawie koncesji wydanej w 1998 r., w której ustanowiono obszar i teren górniczy o tej samej powierzchni – 4,89 ha (granice obszaru i terenu górniczego pokrywaj ą si ę z granic ą zło Ŝa). Koncesja na wy- dobywanie kopaliny jest wa Ŝna do 31.12.2021 r. Obecnie eksploatowana jest południowa cz ęść zło Ŝa. W wyrobisku, w cz ęś ci północnej piaski i Ŝwiry s ą poddawane przeróbce (prze- siewaniu). Wydobycie kopaliny prowadzone jest w wyrobisku wgł ębnym, przy u Ŝyciu kopa- rek. W 2007 r. wyeksploatowano 115 tys. ton piasków i Ŝwirów. Z informacji uzyskanych w UG Tr ąbki Wielkie wynika, Ŝe u Ŝytkownik zło Ŝa ma zamiar poszerzy ć granice złoŜa. Zło Ŝe „Mirowo II” zostało zagospodarowane w 2003 r. U Ŝytkownik zło Ŝa (CEMEX Polska sp. z o.o. z siedzib ą w Warszawie) posiada koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny wa Ŝną do 31.12.2011 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 30,25 ha i teren gór- niczy o powierzchni 34,33 ha. Piaski i Ŝwiry s ą urabiane w wyrobisku wgł ębnym, przy u Ŝyciu koparek, a nast ępnie uszlachetniane w zakładzie przeróbczym (przesiewanie, kruszenie).

20 UŜytkownikiem zło Ŝa „Siwiałka” jest Firma Wielobran Ŝowa KZM z siedzib ą w miej- scowo ści Subkowy. Eksploatacja piasku prowadzona jest od 2002 r. na podstawie koncesji wa Ŝnej do 31.12.2010 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 9,32 ha, natomiast po- wierzchnia terenu górniczego 11,55 ha. Wydobycie kopaliny odbywa si ę sposobem odkryw- kowym w wyrobisku stokowo-wgł ębnym, przy u Ŝyciu koparki. W 2007 r. wydobycie piasku wyniosło 299 tys. ton. UŜytkownikiem złó Ŝ „Rokitki II” i „Rokitki III” jest GTW DREKAR Paweł Kasiarz z Rokitek. Zło Ŝe „Rokitki II” zagospodarowano w 2003 r. U Ŝytkownik posiada koncesj ę na wydobywanie piasku wa Ŝną do 31.12.2031 r. Kopalina urabiana jest za pomoc ą koparek jed- nonaczyniowych i ładowarek, z jednego poziomu eksploatacyjnego, który stanowi dno wyro- biska. Urobek wywo Ŝony jest transportem samochodowym przez odbiorców kruszywa. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 10,44 ha oraz teren górniczy o powierzchni 14,28 ha. W 2007 r. ze zło Ŝa „Rokitki II” wydobyto 711 tys. ton piasku. Zakład górniczy „Rokitki III” uruchomiono w 2008 r. Kopalina eksploatowana jest w wyrobisku wgł ębnym na podstawie koncesji wa Ŝnej do 21.03.2013 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 1,7 ha, natomiast terenu górniczego 3 ha. UŜytkownikiem złó Ŝ „Demlin”, zlokalizowanego na południe od wsi Nowe Goł ębiewko i „Demlin I” jest firma śWIROWNIA SC T. Bogdanowicz, R. Bogdanowicz, M. M ąkosa z siedzib ą w Skarszewach. W 2007 r. Starosta Starogardzki udzielił koncesji na wydobywanie kopaliny ze zło Ŝa „Demlin” do 31.12.2016 r. W decyzji koncesyjnej ustanowiono obszar gór- niczy o powierzchni 1,86 ha oraz teren górniczy o powierzchni 3,21 ha. W południowej cz ęś ci zło Ŝa znajduje si ę zakład przeróbczy, w którym stosuje si ę przesiewanie i kruszenie kopaliny. Zło Ŝe „Demlin I” równie Ŝ zostało zagospodarowane w 2007 r. Eksploatacja prowadzona jest na podstawie koncesji wa Ŝnej do 31.12.2012 r. Zło Ŝe posiada wyznaczony obszar górni- czy o powierzchni 13,23 ha i teren górniczy o powierzchni 15,19 ha. Kopalina wydobywana jest mechanicznie w wyrobisku wgł ębnym, cz ęś ciowo zawodnionym. UŜytkownikiem zło Ŝa „Mał Ŝewo” jest firma THM Usługi Budowlano-Transportowe z siedzib ą w Turzu. Eksploatacj ę piasku rozpocz ęto w 2007 r., na podstawie koncesji wa Ŝnej do 31.12.2013 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,53 ha oraz teren górniczy o powierzchni 1,88 ha. Wydobycie piasku odbywa si ę w wyrobisku wgł ębnym, przy pomocy koparki. Wyrobisko jest suche. Kopalina bez przeróbki odbierana jest transportem samochodowym przez kupuj ących. Eksploatacj ę piasku ze zło Ŝa „Goszyn II” rozpocz ęto w 2007 r. U Ŝytkownik zło Ŝa (Agnieszka Wa śniewska zamieszkała w Goszynie) posiada koncesj ę na wydobywanie kopali-

21 ny wa Ŝną do 31.12.2012 r. Kopalina urabiana jest mechanicznie w wyrobisku wgł ębnym, przy u Ŝyciu koparki. Piasek bez przeróbki odbierany jest transportem samochodowym przez kupuj ących. Zło Ŝe ma wyznaczony obszar górniczy o powierzchni 2,49 ha oraz teren górni- czy o powierzchni 3,48 ha. Eksploatacja 9 złó Ŝ: „Goł ębiewo Wielkie”, „Goł ębiewo”, „Mirowo”, „Mirowo I”, „Go- łębiewko II” „Stanisławie”, „Stanisławie I”, „Goszyn” i „Rokitki” została zaniechana głównie z powodu wyczerpania zasobów. Przyczyn ą zaniechania wydobycia kopaliny ze złó Ŝ „Stani- sławie” i „Rokitki” był brak popytu na piaski drobnoziarniste. Z kolei na zło Ŝu „Mirowo” zaprzestano eksploatowa ć piaski i Ŝwiry z powodu pogorszenia si ę jako ści kopaliny. Ze złó Ŝ piasku i Ŝwiru jedynie zasoby złó Ŝ „Mirowo I” (Jurys, 2006) i „Goszyn” (Gu- rz ęda, 2008c) zostały rozliczone, a wyrobiska poeksploatacyjne zrekultywowano. Wyrobiska na zło Ŝach „Goł ębiewko II”, „Stanisławie”, „Stanisł ąwie I” i „Rokitki” nie zostały zrekulty- wowane. Ze zło Ŝa „Rokitki”, z istniej ącego wyrobiska prowadzona jest nielegalna eksploata- cja kopaliny. Zło Ŝe „Goł ębiewo Wielkie” rozpocz ęto eksploatowa ć w 1998 r. U Ŝytkownikiem zło Ŝa była Wytwórnia Materiałów Budowlanych – Marek Dzieko ński z siedzib ą w Rotmance. Wy- dobycie kopaliny odbywało si ę na podstawie koncesji wydanej w 1998 r. na okres 10 lat. Eks- ploatacja prowadzona była mechanicznie w wyrobisku wgł ębnym. Koncesja na eksploatacj ę wygasła 31.12.2008 r. W 2008 r. poszerzono granice złoŜa w kierunku zachodnim. U Ŝytkow- nik zło Ŝa ma zamiar wyst ąpi ć z wnioskiem o wydanie nowej koncesji. Zło Ŝe piasku „Goszyn” (Medy ńska, 1998b, Gurz ęda, 2006b) poło Ŝone było tu Ŝ przy pa- sie autostrady A-1 (po wschodniej stronie). Eksploatacj ę piasku rozpocz ęto w 2000 r. W 2006 r. poszerzono granice zło Ŝa (Gurz ęda, 2006b) i eksploatowano je do 2007 r. na po- trzeby budowy autostrady. Wyrobisko poeksploatacyjne zostało zrekultywowane w kierunku le śnym. Zasoby zło Ŝa rozliczono (Gurz ęda, 2008c) i w 2009 r. zło Ŝe skre ślono z bilansu za- sobów. Piaski i Ŝwiry do celów budowlanych i drogowych eksploatowano równie Ŝ ze złó Ŝ „Go- łębiewko” (Profic, 1976) i „Rokitki I” (D ąbrowski, 1993; Topolska, 1999). Zło Ŝa te, ze wzgl ędu na wyeksploatowanie zasobów zostały skre ślone z bilansu zasobów kopalin. Dla złó Ŝ „Goł ębiewo I”, „Demlin” (zlokalizowanego na północ od Nowego Goł ębiew- ka), „Zabagno” i „Swaro Ŝyn” nie wyst ępowano z wnioskiem o wydanie koncesji. S ą one nie- zagospodarowane.

22 2. Kreda jeziorna

W latach osiemdziesi ątych i na pocz ątku dziewi ęć dziesi ątych XX w. na obszarze arku- sza prowadzono wydobycie kredy jeziornej ze złó Ŝ: „Godziszewo-Damaszka” (Matuszewski, Jasie ńska, 1989), „Trzci ńsko” (Matuszewski, 1983) i „Siwiałka” (Olszewski, Jurys, 1982). Kreda jeziorna z tych złó Ŝ była stosowana w rolnictwie i ogrodnictwie jako wysokiej jako ści nawóz. Eksploatacj ę zło Ŝa „Siwiałka” zako ńczono w 1989 r. z powodu pogorszenia si ę jako ści kopaliny. Natomiast zasoby złó Ŝ „Godziszewo-Damaszka” i „Trzci ńsko” zostały wyczerpane do 1992 r. Obecnie na terenie arkusza Godziszewo nie jest prowadzona eksploatacja kredy jeziornej, która jest cennym surowcem do produkcji naturalnych nawozów mineralnych. Za- soby złó Ŝ kredy jeziornej: „Godziszewo-Damaszka” (Topolska, 2003a), „Trzci ńsko” (Topol- ska, 2004) i „Siwiałka” (Topolska, 2003b) zostały rozliczone. Wyrobiska po eksploatacji kre- dy jeziornej s ą zawodnione i ładnie wkomponowały si ę w krajobraz. W 2009 r. zło Ŝa te skre- ślono z bilansu zasobów kopalin.

3. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

Eksploatacj ę iłów ze zło Ŝa „Goł ębiewo” rozpocz ęto w latach pi ęć dziesi ątych XX w. na potrzeby cegielni w Goł ębiewie. Ostatnim u Ŝytkownikiem zło Ŝa była firma PPHU „Reich” z siedzib ą w Sobowidzu. Koncesja na wydobywanie kopaliny wygasła w 2007 r. W cegielni wyposa Ŝonej w piec ceramiczny kr ęgowy Hoffmana wypalano cegł ę pełn ą i dziurawkę. Obecnie cegielnia oraz zło Ŝe zostały wystawione na sprzeda Ŝ.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Godziszewo wykonano wiele prac w poszukiwaniu złó Ŝ: piasku, piasku i Ŝwiru, kredy jeziornej oraz iłów do produkcji ceramiki budowlanej. Na podstawie wyników tych prac wyznaczono obszary prognostyczne kredy jeziornej, iłów ceramiki bu- dowlanej oraz piasku i Ŝwiru (tab. 3), perspektywiczne wyst ępowania kruszywa piaszczystego i piaszczysto-Ŝwirowego, a tak Ŝe wiele obszarów negatywnych wyst ępowania tych kopalin. Obszary prognostyczne torfu wyznaczono na podstawie opracowania Ostrzy Ŝka i Dembka (1996). Na mapie zaznaczono tylko te torfowiska, których powierzchnia jest równa lub wi ększa 2 ha, mi ąŜ szo ść torfu wynosi powy Ŝej 1,5 m, a stopie ń rozkładu wynosi co naj- mniej 20%. Wyst ępuj ą one w centralnej cz ęś ci arkusza, w rejonie miejscowo ści Ro ściszewo, Godziszewo i Turze, w południowo-zachodniej – niedaleko wsi Trzci ńsk oraz w południowo- wschodniej – w rejonie Wa ćmierza.

23 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

Grubo ść Zasoby Powierzchnia Średnia gru- Wiek kompleksu w kategorii bo ść nadkła- Nr kompleksu litologiczno- D Rodzaj du 1 Zastosowanie obszaru litologiczno- Parametry jako ściowe surowcowego kopaliny od – do, kopaliny na mapie surowcowe- od – do, średnia go średnia (tys. ton, (ha) (m) (m) tys. m3*) 1 2 3 4 5 6 7 8 9

I 7,3 kj Q zawarto ść CaCO 3 (%): 86,0 śr. 1,7 śr. 3,0 90* Sr popielno ść (%): 17,5 II 11,0 t Q - śr. 1,9 205* Sr stopie ń rozkładu (%): 40,0 popielno ść (%): 15,0 III 7,5 t Q - śr. 3,6 269* Sr stopie ń rozkładu (%): 35,0 24 zaw. margla o średnicy > IV 93,0 i(ic) Q 0,5 – 1,0 1,5 – 3,5 500* Scb 0,5 mm (%): 0,14 – 0,26 V 28,0 kj Q zaw. CaO (%): 49,4 – 53,4 1,0 – 2,0 1,5 – 5,7 1000 Sr punkt piaskowy (%): 52,4 – VI 12,0 pŜ Q 0,2 – 3,2 2,8 – 8,6 180 Sb, Sd 66,9 popielno ść (%): 17,5 VII 13,0 t Q - śr. 1,9 205* Sr stopie ń rozkładu (%): 45,0 popielno ść (%): 12,5 VIII 6,5 t Q - śr. 2,2 124* Sr stopie ń rozkładu (%): 30,0 popielno ść (%): 7,5 IX 2,8 t Q - śr. 2,2 57* Sr stopie ń rozkładu (%): 35,0 popielno ść (%): 17,5 X 2,5 t Q - śr. 1,8 45* Sr stopie ń rozkładu (%): 45,0 popielno ść (%): 17,5 XI 8,0 t Q - śr. 2,2 168* Sr stopie ń rozkładu (%): 40,0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielność (%): 15,3 XII 7,5 t Q - śr. 2,0 148* Sr stopie ń rozkładu (%): 40,0 XIII 2,3 T Q popielno ść (%): 17,5 - śr. 3,1 70* Sr stopie ń rozkładu (%): 40,0

XIV 7,5 kj Q zawarto ść CaCO 3 (%): 86,0 śr. 1,8 śr. 2,8 200 Sr XV 9,0 t Q popielno ść (%): 12,5 - śr. 2,4 220* Sr stopie ń rozkładu (%): 30,0 XVI 2,0 t Q popielno ść (%): 20 - śr. 2,2 43* Sr stopie ń rozkładu (%): 40,0 XVII 5,5 t Q popielno ść (%): 20,0 - śr. 2,0 111* Sr stopie ń rozkładu (%): 35,0 XVIII 7,0 t Q popielno ść (%): 17,4 - śr. 3,6 231* Sr stopie ń rozkładu (%): 28,0 XIX 4,5 t Q popielno ść (%): 12,5 - śr. 2,9 133* Sr 25 stopie ń rozkładu (%): 40

XX 3,3 t Q popielno ść (%): 11,6 - śr. 2,6 82* Sr stopie ń rozkładu (%): 37,0 XXI 78,0 kj Q zawarto ść CaO (%): 42,5 śr. 1,3 śr. 2,6 1000 Sr XXII 2,8 t Q popielno ść (%): 12,5 - śr. 2,2 60* Sr stopie ń rozkładu (%): 25,0 XXIII 3,5 t Q popielno ść (%): 10,0 - śr. 2,5 87* Sr stopie ń rozkładu (%): 32,0

Rubryka 3: kj – kreda jeziorna, t – torfy, i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej, p Ŝ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 9: S – kopaliny skalne: Sr – rolnicze, Scb – ceramiki budowlanej, Sb – budowlane, Sd – drogowe.

Są to torfowiska niskie o powierzchni od 2,0 do 13,0 ha, w których rozkład substancji ro ślinnej przekracza 30%. Średnia mi ąŜ szo ść torfu waha si ę od 1,9 do 3,6 m (tab. 3). W latach osiemdziesi ątych XX w. na omawianym obszarze wykonano prace geologicz- ne w celu rozpoznania złó Ŝ kredy jeziornej. Obszary prognostyczne wyst ępowania kredy je- ziornej wyznaczono pomi ędzy Ro ściszewem i Godziszewem, na południe od Swaro Ŝyna (Ol- szewski, 1985), w okolicy Demlina oraz na północ od wsi Sobowidz (Jurys, Rzepecki, 1983). W rejonie Ro ściszewa (V) pod nadkładem torfu (od 1 do 2 m) wyst ępuje kreda jeziorna o mi ąŜ szo ści od 1,5 do 5,7 m i zasadowo ści ogólnej (CaO) od 49,4 do 53,4%. Obszar ma po- wierzchni ę około 28 ha. Miejscami kreda jeziorna przechodzi w gyti ę wapienn ą. Zasoby sza- cunkowe kredy jeziornej w tym obszarze wynosz ą około 1 000 tys. ton. Na południe od wsi Swaro Ŝyn rozpoznano obszar wyst ępowania kredy jeziornej (XXI) o powierzchni około 78 ha. Kopalina o średniej mi ąŜ szo ści 2,6 m zalega pod nadkładem torfu o grubo ści 1,3 m. Średnia zawarto ść CaO wynosi 42,5%, a zasoby perspektywiczne obszaru – 1 000 tys. ton (Olszewski, 1985). W rejonie Demlina (XIV) kreda jeziorna równie Ŝ zalega pod nadkładem torfu (1,8 m).

Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi 2,8 m, a zawarto ść CaCO 3 85%. Zasoby perspektywiczne wynosz ą około 200 tys. m3. W obszarze poło Ŝonym na północ od wsi Sobowidz (I) wyst ępuje kreda jeziorna o śred- niej miąŜ szo ści 3 m i zawarto ści CaCO 3 86%. Zło Ŝe zalega pod nadkładem torfu o średniej mi ąŜszo ści 1,7 m. Zasoby tego obszaru szacuje si ę na 90 tys. m3 (Jurys, Rzepecki, 1983). Ponadto prace poszukiwawcze za zło Ŝami kredy przeprowadzono w rejonie miejscowo- ści: Goł ębiewo, Malenin (Jurys, Rzepecki, 1983) oraz Szczerbi ęcin, Turze, Boroszewo, Wa- ćmierz, Gniszewo (Olszewski, 1985). Obszary te okazały si ę negatywne, poniewa Ŝ w otwo- rach nawiercono głównie piaski gliniaste, piaski i gliny. Prace geologiczno-poszukiwawcze za zło Ŝami iłów do wyrobu ceramik budowlanej wy- konano w rejonie miejscowo ści: Mie ścin, Mał Ŝewo i Swaro Ŝyn (Banach, Matuszewski, 1989). Pomi ędzy Mie ścinem i Łukocinem wyznaczono obszar prognostyczny iłów grubo- ściennej ceramiki budowlanej (IV). W celu rozpoznania tego obszaru wykonano 13 otworów o gł ęboko ści 10–15 m. W wyniku przeprowadzonych prac geologicznych stwierdzono wyst ę- powanie iłów o mi ąŜ szo ści od 1,5 do 3,5 m. Seria zło Ŝowa zalega pod nadkładem o grubo ści od 0,5 do 1 m. Zawarto ść margla ziarnistego o średnicy powy Ŝej 0,5 mm wynosi od 0,14 do 0,26%. Zasoby tego obszaru oszacowano na około 500 tys. m3 (Banach, Matuszewski, 1989). W okolicy Mał Ŝewa i Swaro Ŝyna nie stwierdzono wyst ępowania osadów ilastych. Ob- szary te uznano za negatywne, poniewa Ŝ w otworach nawiercono głównie gliny zwałowe,

26 piaski gliniaste, czasami piaski drobnoziarniste zal ęgaj ące pod znacznym nadkładem (Banach, Matuszewski, 1989). W połowie lat osiemdziesi ątych XX w. w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza poszuki- wano kruszywa dla potrzeb budownictwa drogowego. Badania geologiczne wykonano w oko- licy miejscowo ści: Sobowidz, Demlin i Obozin (U ścinowicz, 1985). Na podstawie przepro- wadzonych prac i bada ń w rejonie Demlina (na zachód od Godziszewa) wyznaczono obszar prognostyczny wyst ępowania piasków i Ŝwirów (VI). Kopalina o mi ąŜ szo ści od 2,8 do 8,6 m wyst ępuje pod nadkładem gleby i piasków o grubo ści od 0,2 do 3,2 m. Punkt piaskowy wyno- si od 52,4 do 66,9% (U ścinowicz, 1985). Zasoby oszacowano na 100 tys. m 3. W pozostałych rejonach nie stwierdzono wyst ępowania ani piasków, ani Ŝwirów. Obszar negatywny (p Ŝ) zlokalizowany na północ od wsi Obozin poł ączono z obszarem negatywnym (p Ŝ) wyznaczo- nym na arkuszu Skarszewy (Bakota, 1977), który fragmentem wchodzi na omawiany arkusz. W 1987 r. przeprowadzono prace poszukiwawcze za kruszywem piaszczysto-Ŝwirowym dla potrzeb drogownictwa w rejonie Starogardu Gda ńskiego. Na obszarze arkusza prace wy- konano w sze ściu rejonach: Ro ściszewo, Świetlikowo, Turze, Ciecholewy, Janin i Siwiałka (D ąbrowski, 1988). Na podstawie wyników prac geologicznych wykonanych w rejonie Si- wiałki wytypowano trzy obszary perspektywiczne kruszywa. Znacz ący obszar perspekty- wiczny, o powierzchni około 100 ha, wyznaczono na zachód od Siwiałki. MoŜe on stanowi ć potencjalne miejsce eksploatacji piasków wodnolodowcowych, które w tym rejonie maj ą średni ą mi ąŜ szo ść 2,1 m. Seria zło Ŝowa wyst ępuje jedynie pod nadkładem gleby o mi ąŜszo ści 0,3 m. Dwa mniejsze obszary wyst ępowania piasków i Ŝwirów wytypowano na południe i wschód od wsi Demlin. W obszarze wschodnim mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 1,3 do 4 m i średnio wynosi 2,6 m. Piaski i Ŝwiry wyst ępuj ą pod nadkładem o grubo ści od 1,3 do 4 m ( śr. 2,9 m). Nadkład serii zło Ŝowej stanowi gleba, piaski ró Ŝnoziarniste z przewag ą drob- noziarnistych. Średni punkt piaskowy kopaliny wynosi 46,3%. Na obszarze poło Ŝonym na południe od Demlina zalega kruszywo o mi ąŜ szo ści od 3 do 10,3 m ( śr. 5,5 m) i średnim punkcie piaskowym 58%. W nadkładzie o grubo ści od 0,3 do 1,5 m ( śr. 0,8 m) wyst ępuje gleba i piaski ró Ŝnoziarniste. Pozostałe rejony okazały si ę negatywne dla wyst ępowania kru- szywa naturalnego, poniewa Ŝ w otworach nawiercono głównie gliny i piaski gliniaste (D ą- browski, 1988). W północnej cz ęś ci arkusza, w rejonie wsi Kl ępiny, wykonano prace poszukiwawcze za piaskami i Ŝwirami. Odwiercono 21 otworów o gł ęboko ści od 2,5 do 15,0 m. Jedynie w dwóch otworach nawiercono seri ę piaszczysto-Ŝwirow ą, a w pozostałych głównie piaski

27 drobno- i średnioziarniste (Jasie ńska, 1990). Wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępo- wania piasków drobnoziarnistych, o powierzchni około 10 ha. Seria zło Ŝowa o średniej mi ąŜ- szo ści 3,1 m zalega pod nadkładem gleby i piasków pylastych o grubo ści 0,2 m. Ponadto w tej cz ęści arkusza znajduje si ę, na północ od Kolnik, fragment obszaru perspektywicznego dla piasków i Ŝwirów wyznaczonego na s ąsiednim arkuszu (Pruszcz Gda ński) (Profic, 1966). W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza przeprowadzono prace poszukiwaw- cze za utworami piaszczysto-Ŝwirowymi (Samocka, 1964). Wiercenia wykonano w dwóch rejonach (Wa ćmierek i Goszyn). W rejonie Goszyna odwiercono trzy otwory o gł ęboko ści 7 m, w których stwierdzono wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych z wkładkami piasków ró Ŝnoziarnistych o mi ąŜ szo ści od 3,6 m do 6,3 m. W nadkładzie o grubo ści od 0,2 do 1,2 m zalega gleba i piaski pylaste. Na północ od Wa ćmierka wykonano sze ść otworów wiertni- czych o gł ęboko ści 5–7 m. Nawiercono piaski drobnoziarniste o mi ąŜ szo ści od 1 do 6,6 m zalegaj ące jedynie pod nakładem gleby o grubo ści 0,2–0,3 m. Obydwa rejony uznano za per- spektywiczne dla wyst ępowania piasków drobnoziarnistych. W rejonie Linowca (południowo-zachodnia cz ęść arkusza) poszukuj ąc złó Ŝ pospółki, odwiercono 16 otworów. Stwierdzono wyst ępowanie glin piaszczystych, piasków gliniastych i pylastych (D ąbrowski, 1983). Obszar ten poł ączono z obszarem o negatywnych wynikach rozpoznania dla piasków i Ŝwirów wyznaczonym w rejonie Janina (D ąbrowski, 1988). W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza znajduj ą si ę fragmenty dwóch obszarów o nega- tywnych wynikach rozpoznania wyst ępowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych (Flisowska, 1968, Medy ńska, 1975). W obszarach tych nawiercono głównie piaski gliniaste miejscami przewarstwiane piaskami i Ŝwirami.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Godziszewo znajduje si ę w dorzeczu dolnej Wisły. Północno-zachodnia cz ęść arkusza odwadniana jest przez dwa prawobrze Ŝne dopływy Kłodawy – Styn ę i Czerwon ą Strug ę. Styna wypływa z Jeziora Godziszewskiego i dalej płynie w kierunku północnym. Uchodzi do Kłodawy (lewobrze Ŝny dopływ Motławy) poza granicami arkusza mapy. Czerwona Struga przepływa przez obszar arkusza, na północny zachód od Goł ębiewa. W południowej cz ęś ci arkusza z Jeziora Szp ęgawskiego wypływa Szp ęgawa. Nast ępnie rzeka płynie przez Jezioro Zdu ńskie w kierunku północnym. W rejonie Boroszewa jej dolina

28 skr ęca w kierunku wschodnim, a nast ępnie na południowy wschód. Na północ od Swaro Ŝyna przepływa przez Jezioro Mły ńskie i Rokickie Du Ŝe. W górnym biegu płynie jako Szp ęgawa, a poni Ŝej Jeziora Rokickie Du Ŝe staje si ę Motław ą, która uchodzi do Martwej Wisły. Południowo-zachodni fragment arkusza, w rejonie Janina i Linowca znajduje si ę w zlewni II rz ędu rzeki Wierzycy, natomiast cz ęść południowo-wschodnia (Gniszewo, Wiel- głowy, Brzu śce) nale Ŝy do bezpo średniej zlewni Wisły. Na omawianym obszarze wyst ępuje kilkana ście niewielkich jezior. Do wi ększych nale- Ŝą jeziora: Godziszewskie, Du Ŝy Mergiel, Mały Mergiel, Zdu ńskie i Szp ęgawskie. Są to je- ziora rynnowe. Oprócz nich wyst ępuje szereg jezior i zbiorników powierzchniowych bez na- zwy, cz ęsto o charakterze oczek wodnych. S ą to jeziora wytopiskowe. Najwi ększe z nich to jeziora: Damaszka, Sobowidzkie, Zygowickie, Płaczewskie i Wa ćmierek. W rejonie Rokitek znajduj ą si ę dwa jeziora – Rokickie Du Ŝe i Rokickie Małe zwane tak Ŝe Jeziorami Lubiszewskimi. Z Jeziora Rokickie Małe wypływa kanał Mły ński o długości 8,2 km, który odprowadza wod ę z jezior do Wisły. Jeziora wraz z kanałem s ą cz ęś ci ą budowli hydrotechnicznej wybudowanej (przez Krzy Ŝaków) przez zabagnion ą dolin ę Motławy. W granicach arkusza znajduje si ę jeden punkt pomiarowo-kontrolny jako ści wód po- wierzchniowych. Zlokalizowany jest on na Motławie w Rokitkach, przy wschodniej granicy arkusza. Jako ść wód powierzchniowych w tym punkcie była badana w 2007 r. Motława pro- wadziła wody niezadowalaj ącej jako ści (klasa IV), ze wzgl ędu na przekroczenia m.in. w za- kresie zawiesiny, azotu ogólnego i azotanów (Raport..., 2008). Klasyfikacji wód w rzekach dokonano zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowi- ska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzch- niowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyni- ków i prezentacji stanu tych wód (Rozporz ądzenie..., 2004).

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Godziszewo (Lidzbarski, 1998). Na omawianym obszarze wyst ępuj ą trzy pi ętra wodonośne – kredowe, trzeciorz ędowe i czwartorz ędowe. Pi ętro kredowe i trzeciorz ędowe zostało rozpoznane tylko we wschodniej cz ęś ci arkusza, natomiast czwartorz ędowe wyst ępuje powszechnie, z wyj ątkiem rejonu So- bowidz – Kolnik – Szp ęgawa i Wielgłowy. Wody pi ętra kredowego wyst ępuj ą w o środku szczelinowym i porowym. Poziom wodo- no śny związany ze skałami w ęglanowo-krzemionkowymi jest dobrze rozpoznany. Osady wo-

29 dono śne zalegaj ą bezpo średnio pod utworami trzeciorz ędowymi na gł ęboko ści od 100 do 170 m. Wody tego poziomu znajduj ą si ę pod ci śnieniem subartezyjskim o powierzchni pie- zometrycznej nachylonej w kierunku wschodnim do doliny Wisły. Parametry hydrogeolo- giczne s ą zró Ŝnicowane – przewodno ść na ogół nie przekracza 100 m2/24 h, wydajno ść po- tencjalna otworów studziennych mie ści si ę w granicach od 5 do 30 m3/h. Własno ści filtracyj- ne tego poziomu s ą znacznie wy Ŝsze na obszarach połoŜonych na północ i wschód od arkusza Godziszewo. Poziom ten ma podrz ędne znaczenie w zaopatrzeniu w wod ę. Jego znaczenie wzrasta na obszarach pozbawionych płytszych poziomów wodono śnych. Cech ą charaktery- styczn ą wód kredowych jest podwy Ŝszona zawarto ść fluorków, miejscami przekraczaj ąca 5 mg/dm 3 (uj ęcie w Me ścinie). W kierunku południowo-zachodnim, z uwagi na wysok ą za- warto ść chlorków (w Starogardzie Gda ńskim przekraczaj ącą 2000 mg/dm 3) poziom kredowy traci znaczenie uŜytkowe. Ujmowany jest w studniach wierconych w miejscowo ściach: So- bowidz, Kolnik, Mie ścin, Stanisławie, Szp ęgawa i Wielgłowy. Poni Ŝej w osadach węglanowo-krzemionkowych wyst ępuje kredowy poziom wodono- śny w o środku porowym – w piaskach drobnoziarnistych. Na obszarze arkusza rozpoznany został tylko w otworze wchodz ącym w skład stacji hydrogeologicznej w śelisławkach. Strop warstwy wodono śnej znajduje si ę na gł ęboko ści 261 m, a jej miąŜ szo ść przekracza 86 m. Przewodno ść wynosi 83 m2/24h. Z uwagi na znaczn ą głęboko ść jego wyst ępowania oraz obecno ść płytszych poziomów wodono śnych, na omawianym obszarze, nie ma on znaczenia uŜytkowego. Zasilanie poziomów wodono śnych pietra kredowego odbywa si ę poprzez prze- sączanie wód z poziomów wy Ŝej ległych. W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuje poziom wodono śny zwi ą- zany z trzeciorz ędowymi osadami piaszczystymi. Warstwa wodono śna zalega na gł ębokości 50–100 m, jej mi ąŜ szo ść nie przekracza 15 m, a przewodno ść 100 m2/24h. Wydajno ść poten- cjalna otworów studziennych zawiera si ę w przedziale od 30 do 50 m3/h. Poziom ten eksplo- atowany jest przez wiejskie uj ęcie w Zdunach. Poziom czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy wyst ępuje we wschodniej cz ęś ci obszaru arku- sza, gdzie stanowi główny u Ŝytkowy poziom wodono śny, z uwagi na słabsze parametry lub brak płytszego poziomu mi ędzymorenowego. Utwory wodono śne stanowi ą osady piaszczyste zlodowace ń południowopolskich oraz piaski wieku mioce ńskiego i oligoce ńskiego. Strop warstwy wodono śnej, której mi ąŜ szo ść nie przekracza 20 m znajduje si ę na gł ęboko ści od 70 do 120 m. Średnia przewodno ść utworów wodono śnych wynosi 100 m2/24h, a wydajno ść potencjalna studzien wierconych 30–50 m3/h. Nieco wy Ŝsze parametry wyst ępuj ą w dolinie Motławy. Poziom zasilany jest w wyniku przesączania wód z poziomów wy Ŝej ległych oraz

30 infiltracji, która jest ograniczona poprzez kompleks glin zwałowych. Studnie ujmuj ące ten poziom wodono śny znajduj ą si ę w: Zaj ączkowie, D ąbrowie Tczewskiej, Lubiszewie i Wa- ćmierku. Chemizm wód poziomu czwartorz ędowo-trzeciorz ędowego i trzeciorz ędowego jest zbliŜony do chemizmu wód poziomu czwartorz ędowego (mi ędzymorenowego). S ą to wody typu wodorow ęglanowo-wapniowego o średniej twardo ści. Poszczególne parametry zawie- raj ą si ę w warto ściach: sucha pozostało ść 400–500 mg/dm 3, chlorki 5–28 mg/dm 3, azotany 0–0,52 mg/dm 3, amoniak 0,05–1,9 mg/dm 3, Ŝelazo 0,1–6,5 mg/dm 3, siarczany 8–60 mg/dm 3, wap ń 62–102 mg/dm 3, magnez 5–19 mg/dm 3, fluorki 0,2–1 mg/dm 3. Podwy Ŝszona zawarto ść suchej pozostało ści, fluorków i amoniaku mo Ŝe świadczy ć o udziale wód pi ętra kredowego w zasilaniu wód tego poziomu. Pod wzgl ędem jako ści wody te odpowiadaj ą klasie Ib i II (Lidz- barski, 1998). W pi ętrze czwartorz ędowym wydzielono trzy poziomy wodono śne: mi ędzymorenowy górny i dolny oraz plejstoce ńsko-holoce ński. Poziom międzymorenowy (górny) wyst ępuje na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza. Zwi ązany jest z piaskami i Ŝwirami zlodowace ń środkowo- i północnopolskich. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi od kilku do 40 m, najcz ęś ciej 15–25 m. Strop utworów wodo- no śnych zalega na gł ęboko ści 15–50 m, w obni Ŝeniach terenu mniej ni Ŝ 15 m. Parametry hydrogeologiczne tego poziomu s ą najlepsze w zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru przewodno ść przekracza 100 m2/24h, wydajno ść potencjalna studzien wynosi od 40 do 80 m3/h, natomiast we wschodniej cz ęś ci przewodno ść wynosi od 50 do 100 m2/24h, a wy- dajno ść potencjalna nie przekracza 30 m3/h. Poziom ten jest cz ęś ciowo izolowany komplek- sem glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 10–15 m. W rejonie zasilania (zachodnia cz ęść arkusza) gliny s ą miejscami prawie całkowicie zredukowane. Na omawianym obszarze poziom mi ę- dzymorenowy górny jest powszechnie ujmowany w wielu uj ęciach komunalnych i przemy- słowych. Wody poziomu mi ędzymorenowego górnego s ą wodami wodorow ęglanowo-wap- niowymi. S ą to wody średnio twarde, od słabo kwa śnych do słabo alkalicznych. Mineralizacja wód nie przekracza 700 mg/dm 3, średnio wynosi 370 mg/dm 3. Na ogół s ą to wody dobrej i średniej jako ści, wymagaj ące prostego uzdatniania ze wzgl ędu na przekroczenia w zakresie azotu amonowego, Ŝelaza i manganu (Lidzbarski, 1998). Na niewielkim obszarze w zachodniej cz ęś ci arkusza wyst ępuje poziom mi ędzymore- nowy dolny. Strop warstwy wodono śnej znajduje si ę na gł ęboko ści od 70 do 80 m. Poziom ten nie jest ujmowany na obszarze arkusza Godziszewo.

31 Na obszarze śuław Wi ślanych (północno-wschodnia cz ęść arkusza) wyst ępuje plej- stoce ńsko-holoce ński poziom wodono śny. Osadami wodono śnymi s ą piaski i Ŝwiry wodno- lodowcowe oraz rzeczne przykryte miejscami utworami organicznymi. Strop warstwy wo- dono śnej zalega na gł ęboko ści do 15 m. Poziom ten cechuj ą wysokie warto ści parametrów hydrogeologicznych przewodno ść wynosi około 200m2/24h, wydajno ść potencjalna około 50m3/h. Jest on słabo izolowany od powierzchni terenu, co stwarza dobre warunki zasilania poprzez infiltracj ę i dopływ boczny. Wody podziemne na obszarze śuław s ą wodami II kla- sy jako ści ze wzgl ędu na podwy Ŝszon ą zawarto ść Ŝelaza (do 1,8 mg/dm3). W trakcie eks- ploatacji tych wód zauwa Ŝa si ę zwi ększenie zawarto ści manganu i Ŝelaza, co jest spowodo- wane wpływem osadów organicznych zalegaj ących w nadkładzie warstwy wodono śnej. Na mapie zaznaczono uj ęcia wód podziemnych o najwi ększych zasobach eksploatacyj- nych (powy Ŝej 50 m3/h). Nale Ŝy do nich 9 uj ęć komunalnych oraz 9 uj ęć przemysłowych. Uj ęcia komunalne o najwi ększych zasobach znajduj ą si ę w: Goł ębiewie, Turzu, Boro- szewie, Zdunach, Płaczewie, Gniszewie, Miłob ądzu i Zaj ączkowie. S ą to uj ęcia zaopatruj ące w wod ę wodoci ągi wiejskie. Uj ęcia wód podziemnych w Boroszewie i Zdunach składaj ą si ę z trzech otworów studziennych, natomiast w Turzu i Mił ąbadzu – z dwóch otworów. Pozosta- łe s ą uj ęciami jednootworowymi. Najwi ększe uj ęcia wód do celów przemysłowych zlokali- zowane s ą w: Sobowidzu, Siwiałce, Turzu, Mał Ŝewku, Obozinie, Wa ćmierzu (zakłady che- miczne), Swaro Ŝynie (gorzelnia), Rokitkach i Zaj ączkowie. We wschodniej cz ęś ci arkusza zaznaczono równie Ŝ fragment leja depresji, który wytwo- rzyła eksploatacja uj ęcia komunalnego „Motława” dla miasta Tczewa zlokalizowanego na arkuszu Tczew. Według opracowania Kleczkowskiego (1990) na północ od granic arkusza rozci ąga si ę główny zbiornik wód podziemnych wyznaczony w utworach kredowych – Subniecka Gda ń- ska (GZWP 111) (fig. 3).

32 Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Godziszewo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Do oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre- ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni-

33 ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Godziszewo, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści prze- ci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej za- nieczyszczonych w kraju). Do oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperatu- rze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

34 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- ści w glebach na ci ętnych (me- nych (median) w arkuszu dian) w glebach glebach obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Godziszewo na arkuszu niezabudowanych lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Godziszewo Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) (mg/kg) (mg/kg) (mg/kg) Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0 –0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–8 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 13–58 26 27 Cr Chrom 50 150 500 2–9 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 17–52 33 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–< 0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–4 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–12 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–16 6 3 Pb Ołów 50 100 600 7–14 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,08 0,06 <0,05 Ilo ść badanych pr óbek gleb z arkusza Godziszewo 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 8 Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Ni Nikiel 8 ze stanu faktycznego, 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków roln ych Hg Rt ęć 8 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, arkusza Godziszewo do poszczególnych grup u Ŝytko- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- wania (ilo ść próbek) ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tab. 4).

35 Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów nie- zabudowanych Polski. Wi ększe warto ści median zanotowano dla chromu, cynku, kobaltu, miedzi, niklu i rt ęci. Wyst ępowanie wi ększych zawarto ści tych pierwiastków wi ąŜ e si ę z ich obfito ści ą w skałach macierzystych gleb utworzonych z najmłodszych osadów czwartorz ędu, najmniej przemytych i zasobniejszych w metale w stosunku do piaszczystych utworów Ni Ŝu Polskiego. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie badane próbki spełniaj ą warunki klasyfika- cji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝyt- kowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowie człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów che- micznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek. Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanie- czyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Do oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ

36 zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowiązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki ba- da ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspek- tora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP–OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osa- dów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spek- trometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV–AAS). Wszystkie ozna- czenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypad- ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu. Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Damaszka, Godziszewskiego i Mergla Du Ŝego. Osady tych jezior charakteryzuj ą si ę nieznacznie pod- wy Ŝszonymi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków w porównaniu do warto- ści ich tła geochemicznego, przede wszystkim chromu, ołowiu i rt ęci. Jednak Ŝe s ą to zawarto- ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych

37 i wskazania ognisk zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg)

Rozporz ądze- ** Tło geo- Damaszka Godziszewskie Mergiel Du Ŝy Pierwiastek * PEL nie M Ś chemiczne (1999 r.) (1999 r.) (1999 r.) 1 2 3 4 5 6 7 Arsen (As) 30 17 <5 7 7 7 Chrom (Cr) 200 90 6 18 21 25 Cynk (Zn) 1000 315 73 93 103 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 0,5 1 0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 11 11 8 Nikiel (Ni) 75 42 6 13 16 10 Ołów (Pb) 200 91 11 39 44 36 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,187 0,132 0,115

Rubryka 2: * Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜeń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony Rubryka 3: ** – zawarto ść pierwiastka powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczo- nych osadów na organizmy wodne wg D. D. MacDonald, 1994 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przeci- naj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar- kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

38 91W PROFIL ZACHODNI 91E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6005848 6005830 6003921 6005169 6000966 m m 6004539 5999032 6003368 5996030 6002269 5994120 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 39

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6005848 6005830 6003921 6005169 6000966 m m 6004539 5999032 6003368 5996030 6002269 5994120 0 1 2 3 4 5 6 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Godziszewo (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 25 do około 72 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta w profilu zachodnim wynosi około 38 nGy/h i jest nieco wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 22 do około 63 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 46 nGy/h. W obydwu profilach pomierzone dawki promieniowania s ą do ść wysokie i wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści z przedziału: 30-50 nGy/h), gdy Ŝ profile pomiarowe przebiegaj ą głów- nie wzdłu Ŝ wyst ąpie ń glin zwałowych, cechuj ących si ę zazwyczaj nieco podwy Ŝszonymi war- to ściami promieniowania gamma w stosunku. do np. osadów piaszczysto-Ŝwirowych. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu za- chodniego wynosz ą od 0 do 5,2 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 2,7 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. z pó ź- niejszymi zmianami (DzU 07.39.251) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eks- ploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wy- mienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficz- nego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: • tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; • tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS);

40 • tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyj- nej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tab. 6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: • warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 6; • zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 6 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów mi ąŜ szo ść współczynnik filtracji k rodzaj gruntów (m) (m/s) . -9 N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 10 iły,

K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9 iłołupki

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierceń, których profile geologiczne wy- korzystano przy wyznaczaniu obszarów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Godziszewo Mapy hydrogeolo- gicznej Polski w skali 1:50 000 (Lidzbarski, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o do-

41 brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zali- czanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza Godziszewo bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: • obszar śuław Wi ślanych zajmuj ący północno-wschodni ą cz ęść arkusza, budowany przez holoce ńskie osady akumulacji deltowej: mułki, piaski i iły (mady) oraz torfy; • wyst ępowanie holoce ńskich osadów rzecznych w dolinach rzek: Styna, Szp ęgawa i Motława oraz innych mniejszych cieków; • tereny bagienne i podmokłe, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; • tereny poło Ŝone w obr ębie zagł ębie ń bezodpływowych, wypełnione torfami oraz namu- łami piaszczystymi i torfiastymi; • obszary mis jeziornych i ich strefy kraw ędziowe wraz z otoczeniem o szeroko ści 250 m (jeziora: Godziszewskie, Damaszka, Du Ŝy Mergiel, Zdu ńskie i inne mniejsze zbiorniki wodne); • obszary o nachyleniu stoków przekraczaj ących 10° wyst ępuj ące w południowo- wschodniej cz ęś ci arkusza (rejon Wa ćmierz-Rokitki-Brzu śce); • obszary predysponowane do wyst ępowania osuwisk lub ruchów masowych na terenie arkusza (Grabowski (red.), 2007); • obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – ochrony siedlisk „Waćmierz”; • kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha; • tereny gospodarstw sadowniczych w okolicach miejscowo ści: Miłob ądz, Malenin, Mie- ścin i Swaro Ŝyn; • obszary zwartej zabudowy oraz infrastruktury w miejscowo ściach: Sobowidz, Miło- bądz, Demlin, Zduny i Swaro Ŝyn;

42 Obszary bezwzgl ędnie wył ączone zajmuj ą około 80% waloryzowanego terenu arkusza i w wielu przypadkach nakładaj ą si ę na siebie.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 20% obszaru arkusza i wyst ępuj ą one równomiernie na całym tym terenie. W granicach arkusza wyznaczono potencjalne obszary preferowane do lokalizacji skła- dowisk odpadów oboj ętnych. Wydzielono je w miejscach, które posiadaj ą naturaln ą warstw ę izolacyjn ą wykształcon ą w postaci pakietu gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izo- lacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (zgodnie z tab. 6). W ob- rębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniaj ące warunki pod składowanie odpadów obojętnych wykazuj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowace ń północnopolskich (wisły) tworz ące pakiet gruntów spoistych. Buduj ą one powierzchni ę wysoczyzn polodowcowych. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od kilku do ponad 30 m. Bardzo cz ęsto s ą to gliny piaszczyste, w par- tii przypowierzchniowej silnie zwietrzałe. Analiza przekroju Szczegółowej mapy geologicz- nej Polski w skali 1:50 000 – arkusz Godziszewo wykazuje, Ŝe gliny te w południowej cz ęś ci omawianego obszaru (rejon Zdun) zalegaj ą bezpo średnio na lepiej skonsolidowanych glinach zwałowych starszych zlodowace ń: warty, nidy i narwi, tworząc wspólny pakiet izolacyjny o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej miejscami 130 m. Podobnie du Ŝe mi ąŜ szo ści glin zwałowych wyst ępuj ą równie Ŝ w środkowej cz ęś ci arkusza (rejon Łuk ęcin-Mie ścin). Dane z otworów archiwalnych BDH wskazuj ą, Ŝe mog ą one lokalnie przekroczy ć 100 m. W południowej cz ę- ści Lubiszewa w sp ągu glin zwałowych (na gł ęboko ści 38,5 m) wyst ępuj ą mułki ilaste o ge- nezie zastoiskowej, stanowi ące istotne wzmocnienie naturalnej bariery geologicznej. W obr ębie cz ęś ci obszarów wskazanych jako mo Ŝliwe do lokalizacji składowisk odpa- dów oboj ętnych wyznaczono rejony o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa, ze wzgl ędu na przykrycie omawianych glin utworami piaszczystymi (lodowcowymi, wodnolo- dowcowymi), o mi ąŜ szo ściach nieprzekraczaj ących 2,5 m oraz obszary pozbawione natural- nej warstwy izolacyjnej. Cz ęść otworów wiertniczych, zlokalizowanych na ogół w brze Ŝnych strefach POLS, wykazuje odmienny od przedstawionego na mapie geologicznej obraz litologii warstw przy- powierzchniowych – szczególnie dotyczy to warstw opisywanych jako glina piaszczysta i pia- ski gliniaste. W takich przypadkach pozostawiano wydzielenia okre ślaj ące naturaln ą barierę geologiczn ą (lub jej brak), przedstawione w materiałach kartograficznych.

43 Pod wzgl ędem geomorfologicznym obszary preferowane pod składowiska odpadów znajduj ą si ę głównie w obr ębie wysoczyzny morenowej falistej. W północnej cz ęś ci arkusza jej powierzchnie tworz ą płaskie wielkopromienne wzgórza, a w cz ęś ci centralnej i południo- wej ma ona charakter wysoczyzny pagórkowatej. W zasi ęgu wyznaczonych obszarów predysponowanych do składowania odpadów wy- ró Ŝniono nast ępuj ące poziomy wodono śne: czwartorz ędowy – mi ędzymorenowy, czwartorz ę- dowo-trzeciorz ędowy, trzeciorz ędowy i kredowy. Najwi ększe znaczenie u Ŝytkowe maj ą wo- dy poziomów czwartorz ędowo-trzeciorz ędowego (wschodnia cz ęś ci arkusza) i czwartorz ę- dowego – mi ędzymorenowego. Poziom mi ędzymorenowy (zwi ązany z piaskami i Ŝwirami zlodowace ń środkowo- i północnopolskich) wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 50 m. Strop poziomu czwartorz ędowo-trzeciorz ędowego, który stanowi ą osady piaszczyste zlodowace ń południowopolskich oraz piaski mioce ńskie i oligoce ńskie, znajduje si ę na gł ęboko ści od 70 do 120 m. Kredowy poziom wodono śny zwi ązany jest ze skałami w ęglanowo-krzemion- kowymi i zalega bezpo średnio pod utworami trzeciorz ędowymi na gł ęboko ści od 100 do 170 m. Wi ększo ść obszarów predysponowanych do składowania odpadów znajduje si ę w stre- fach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia u Ŝytkowych poziomów wodono śnych. Ob- szary POLS wyznaczone w północnej cz ęś ci arkusza (rejon Goł ębiewo-Sobowidz-śelisławki) oraz w okolicy jezior Godziszewskiego i Szp ęgawskiego zlokalizowane s ą w strefach, dla których okre ślono średni stopie ń zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Wyznaczone na mapie preferowane obszary wydzielono na podstawie zgeneralizowane- go obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Godziszewo Szczegółowej ma- py geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Petelski, Majewska, 2008). Podkre śli ć nale Ŝy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą, znajduj ącą si ę w obja śnieniach do mapy geologicznej jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izola- cyjnych warstwy. Dlatego te Ŝ w przypadku omawianych rejonów ka Ŝdorazowa lokalizacja składowiska wymaga przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologicznych (maj ących na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyj- nej) oraz bada ń hydrogeologicznych. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony warunkowych ogranicze ń (RWU) lokalizowania składowisk, wynikaj ące z istnienia obszarów podlegaj ących ochronie ze wzgl ędu na: p – ochron ę przyrody z – ochron ę zasobów złó Ŝ kopalin

44 b – pas w promieniu 500 m od osi autostrady A1 Ograniczenia warunkowe ze wzgl ędu na ochron ę przyrody wyznaczono w zasi ęgu Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Doliny Wierzycy. Wyst ępowanie udokumentowanego złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz obszaru prognostycznego dla iłów ceramiki budowlanej spowodowało wyznaczenie warunkowych ogranicze ń ze wzgl ędu na ich ochron ę. Lokalizacja składowiska w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe powinna by ć rozpatrywana w sposób zindywidualizowany w ramach oceny jego oddziaływa- nia na środowisko, a w dalszej procedurze w ustaleniach z jednostkami administracji lokalnej i odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, kon- serwatorem zabytków oraz administracj ą geologiczn ą.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza wyznaczono równie Ŝ rejony spełniaj ące wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne). Na północ od miej- scowo ści Goł ębiewo znajduje si ę udokumentowane zło Ŝe surowców ceramiki budowlanej. Plejstoce ńskie iły zastoiskowe wyst ępuj ą na gł ęboko ści od 0,2 do 2,5 m. Ich średnia mi ąŜ- szo ść wynosi około 10 m. Nadkład stanowi ą gleba i piaski gliniaste. Obszar dla ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych wskazano równie Ŝ pomi ędzy miejscowo ściami Łuk ęcin i Mie ścin, gdzie na planszy A mapy wyznaczono obszar prognostyczny dla wyst ę- powania iłów ceramiki budowlanej. Osady te zalegaj ą pod nadkładem od 0,5 do 1,0 m, a ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 1,5 do 3,5 m. Ze wzgl ędu na niedostateczne rozpoznanie, dla rejonów tych wprowadzono zmienne wła ściwo ści izolacyjne. Analiza otworów BDH wskazuje, Ŝe mi ąŜ szo ść glin zwałowych zalegaj ących pod iłami zastoiskowymi waha si ę od około 30 do ponad 100 m. Dla składowisk odpadów komunalnych wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ęk- szej od 1 m. Na obszarze arkusza Godziszewo znajduje si ę jedno składowisko odpadów komunal- nych stałych, zlokalizowane na południe od cegielni w Goł ębiewie. Obiekt znajduje si ę na obszarze posiadaj ącym naturaln ą warstw ę izolacyjn ą.

45 Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania odpadów wskazano w rejonach wyst ępowania pakietów ilastych, zalegaj ących w stropie glin zwałowych. Najlepsze warunki geologiczne dla składowania odpadów innych ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalne) ist- niej ą w północnej (okolice Goł ębiewa) i środkowej cz ęś ci arkusza (rejon Łuk ęcina-Mie ścina). Wyst ępuj ące w tych rejonach iły zastoiskowe maj ą mi ąŜ szo ść zgodn ą z kryteriami izolacyj- nych wła ściwo ści gruntów (tab. 6) i zalegaj ą bezpo średnio na glinach zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły. Analiza otworów BDH wykazuje, Ŝe ł ączna mi ąŜ szo ść pakietu izolacyjnego waha si ę od ponad 30 do około 100 m, lokalnie przekraczaj ąc t ę warto ść (112 m w rejonie Mie ścina). U Ŝytkowane tu poziomy wodono śne czwartorz ędowy i kredowy, maj ą dobr ą izolacje, a stopie ń ich zagro Ŝenia jest bardzo niski i średni. Jednak nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe omawiane rejony znajduj ą si ę w strefie warunkowych ogranicze ń zwi ązanych z ochron ą złó Ŝ. Najkorzystniejsze warunki naturalne do składowania odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w miejscach, gdzie pakiet izolacyjny utworzony przez gliny zwałowe osi ąga najwi ększe mi ąŜ szo ści, i zło Ŝony jest z osadów kilku cykli glacjalnych. Obszar taki, o dobrych pod tym wzgl ędem warunkach geologicznych i morfologicznych, występuje w południowej cz ęś ci arkusza, w rejonie Zdun. Gliny zwałowe zlodowacenia wisły podścielone s ą tam starszymi, mocniej skonsolidowanymi glinami zlodowace ń warty, nidy i narwi, a mi ąŜ szo ść bariery izo- lacyjnej w tym rejonie wzrasta miejscami do 130 m. Dobre warunki wyst ępuj ą równie Ŝ w środkowej cz ęś ci arkusza (rejon Godziszewa i Mał Ŝewa) gdzie mi ąŜ szo ść glin zwałowych na ogół jest mniejsza (waha si ę od 20 do 30 m), jednak miejscami osi ąga nawet około 100 m (okolice Łuk ęcina). Wyst ępuj ące tu u Ŝytkowe poziomy wodono śne czwartorz ędowy, kredo- wy i lokalnie trzeciorz ędowy (okolice Zdun) maj ą dobr ą izolacj ę i stopie ń zagro Ŝenia okre- ślony jako niski. Mniej korzystne warunki do składowania odpadów oboj ętnych s ą na obsza- rach POLS wyznaczonych w zachodniej i wschodniej częś ci omawianego obszaru. Wi ąŜ e si ę to z mniejsz ą mi ąŜ szo ści ą wyst ępuj ących tam glin (od kilku do kilkunastu metrów).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenie omawianego arkusza w obr ębie potencjalnych obszarów lokalizowania skła- dowisk, znajduje si ę wyrobisko, zwi ązane z zaniechan ą obecnie eksploatacj ą surowców ila- stych ze zło Ŝa „Goł ębiewo”. Znajduje si ę ono na obszarze posiadaj ącym naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, dlatego nisza powstała po wyeksploatowaniu kopaliny mo Ŝe by ć wykorzystana

46 pod składowisko odpadów komunalnych, po uprzednim okre śleniu cech izolacyjnych podło Ŝa gruntowego i skarp. W bliskim s ąsiedztwie funkcjonuje ju Ŝ gminne składowisko tego typu. Na zachód od Mirowa (zachodnia cz ęść arkusza), na obszarze pozbawionym warstwy izolacyjnej eksploatowane s ą piaski i Ŝwiry. Ewentualne wykorzystanie jego niszy dla skła- dowania odpadów wi ąza ć si ę b ędzie z utworzeniem sztucznych przesłon. Pozostałe wyrobi- ska, zwi ązane z eksploatacj ą piasków i Ŝwirów, zlokalizowane s ą na obszarach wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Oba wyrobiska posiadaj ą ograniczenia warunkowe wy- nikaj ące z ochrony złó Ŝ. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko dla składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do katego- rii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan śro- dowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchnio- wych mog ą by ć u Ŝyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści śro- dowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Godziszewo opracowano na pod- stawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (arkusz Godziszewo) (Petel- ski, Majewska, 2008), Mapy osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ru- chów masowych (Grabowski (red.), 2007) oraz mapy topograficznej w skali 1:10 000. Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝy- nierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter orientacyjny. Wyró Ŝniono zgodnie z instrukcj ą: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono: obszary gleb o wysokich klasach bonita- cyjnych (I–IVa), ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, obszary udokumentowanych złó Ŝ

47 kopalin mineralnych oraz tereny lasów. Obszary, dla których przeanalizowano geologiczno- in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego, stanowi ą około 15% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich terenu decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształ- towanie terenu, poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych oraz ewentualne wyst ępowanie proce- sów geodynamicznych. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczono głównie w rejonach wyst ępowania pokryw sandrowych pochodzenia wodnolodowcowego z okresu zlodowace ń północnopolskich. Zbudowane s ą one z piasków oraz piasków i Ŝwirów. Osady wodnolodow- cowe s ą gruntami sypkimi średniozag ęszczonymi i zag ęszczonymi. Tereny o warunkach ko- rzystnych zwi ązane z wyst ępowaniem piasków sandrowych rozci ągaj ą si ę w południowo- zachodniej cz ęś ci arkusza – w rejonie Janina, na zachód od Goł ębiewa, pomi ędzy Szczerbi ę- cinem i Swaro Ŝynem, na południe od Zabagna oraz w wielu innych mniejszych obszarach. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą równie Ŝ na obszarze wyso- czyzny morenowej, na której zalegaj ą grunty spoiste w stanie półzwartym i twardoplastycz- nym. Reprezentuj ą je nieskonsolidowane gliny zwałowe powstałe w czasie zlodowace ń pół- nocnopolskich. Gliny te s ą przewa Ŝnie piaszczyste, rzadziej pylaste i zajmuj ą znaczn ą po- wierzchni ę w północnej cz ęś ci arkusza w rejonie miejscowo ści Goł ębiewo, śelisławki, Male- nin i Miłob ądz oraz w środkowej, gdzie ci ągn ą si ę od Godziszewa przez Turze po wie ś Stani- sławie. Gliny zalegaj ą tak Ŝe w południowej cz ęś ci omawianego obszaru, w rejonie miejsco- wo ści Ciecholewy, Swaro Ŝyn i Brzu śce, ale na znacznie mniejszych powierzchniach. Na ma- pie wyznaczono niewiele obszarów o korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego w obr ę- bie wyst ępowania glin, poniewa Ŝ pokrywaj ą si ę one z obszarami gleb chronionych. Wi ększe obszary o korzystnych warunkach budowlanych na wysoczy źnie morenowej wyznaczono m.in. w rejonie Sobowidz, Kolnik, Miłob ądza i Ciecholew. Warunki niekorzystne dla budownictwa zwi ązane s ą przede wszystkim z obecno ści ą gruntów organicznych, które wyst ępuj ą w pobli Ŝu jezior i w dnach rynien. S ą to przewa Ŝnie torfy i namuły organiczne, a tak Ŝe gytie i kredy jeziorne. Utrudnienia w zakresie fundamen- towania wyst ępuj ą równie Ŝ w gruntach piaszczystych, gdzie zwierciadło wody gruntowej poło Ŝone jest na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Warunki takie wyst ępuj ą w dolinach Szp ęga- wy (od Swaro Ŝyna do wschodniej granicy arkusza) i Styny (pomi ędzy Godziszewem i Ro ści- szewem), a tak Ŝe na podmokłych terenach okalaj ących jezioro Damaszka i równinach torfo- wych w rejonie wsi Zduny (południowa cz ęść obszaru arkusza), Kl ępiny i Goł ębiewo (pół- nocna cz ęś ci arkusza). Tego typu warunki wyst ępuj ą równie Ŝ w północno-wschodniej cz ęści omawianego obszaru obejmuj ącego fragment śuław Wi ślanych.

48 Obszary o niekorzystnych warunkach dla budownictwa obejmuj ą tak Ŝe niewielkie, podmokłe zagł ębienia zarastaj ące ro ślinno ści ą torfowiskow ą. Do ść licznie wyst ępuj ą one w kompleksach le śnych okalaj ących miejscowo ść Ciecholewy. Poza tym, w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, od wsi Kokoszkowy a Ŝ do Mirowa, znajduj ą si ę enklawy terenów podmo- kłych w obr ębie utworów wodnolodowcowych. Budownictwo utrudnione jest równie Ŝ na gruntach predysponowanych do powstawania ruchów masowych. Utwory te wyst ępuj ą w postaci płatów na obszarze całego arkusza. Naj- wi ększe powierzchnie zajmuj ą one w południowo-wschodniej cz ęś ci w rejonie Swaro Ŝyna i Gniszewa, na południe od Wa ćmierza, a tak Ŝe pomiędzy wsiami Łukocin i Mie ścin (Gra- bowski (red.), 2007). Ponadto na wysoczy źnie wyst ępuj ą obszary o spadkach terenu lokalnie przekraczaj ących 12%, co stanowi ć mo Ŝe zagro Ŝenia stateczno ści zboczy, szczególnie w przypadku ich zabudowy. Warunki takie wyst ępuj ą na wschód od wsi Turze (kulminacja terenu 106,6 m n.p.m.), na południe od Jeziora Godziszewskiego (kurhan Czubatka – 108 m n.p.m.) oraz w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie Ełganowa (147,6 m n.p.m.). Obszary o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich utrudniaj ących budownictwo, zwłasz- cza o du Ŝej zmienno ści przestrzennej gruntów wymagaj ą szczegółowych bada ń przed podj ę- ciem ewentualnych inwestycji oraz sporz ądzenia dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Wszystkie wi ększe budowle winny posiada ć dokumentacje geologiczno-in Ŝynierskie nieza- le Ŝnie od tego, czy znajduj ą si ę w obszarach korzystnych czy te Ŝ niekorzystnych. Ta walory- zacja nie zwalnia z opracowania dokumentacji.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Znaczn ą cz ęść (60–70%) obszaru arkusza Godziszewo pokrywaj ą gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa). Najwi ększ ą powierzchni ę zajmuj ą w północnej, środkowej i połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Po śród gleb pochodzenia organicznego, w przewadze wyst ępuj ą gleby torfowe, których najwi ększe powierzchnie znajdują si ę w północno- zachodniej (rejon Sobowidza i Ro ściszewa) i wschodniej (rejon Rokitek) cz ęś ci omawianego obszaru. Lasy zajmuj ą około 20% powierzchni arkusza. Najwi ększe, zwarte kompleksy le śne znajduj ą si ę w południowej cz ęś ci arkusza, gdzie rozci ągaj ą się od Trzci ńska po Goszyn oraz w północnej jego częś ci – w rejonie wsi Sobowidz. Na omawianym obszarze zlokalizowane s ą fragmenty dwóch obszarów chronionego krajobrazu. Południowo-zachodnia cz ęść arkusza poło Ŝona jest w zasi ęgu Obszaru Chronio-

49 nego Krajobrazu Doliny Wierzycy (OChKDW). Obejmuje on środkowy odcinek doliny Wie- rzycy od Kościerzyny po Starogard Gda ński. Główn ą warto ść przyrodnicz ą obszaru stanowi dolina rzeczna z wieloma elementami morfologicznymi: meandruj ące koryto, starorzecza, tarasowe zbocza, pagórki meandrowe i kraw ędzie. W granicach OChKDW znajduj ą si ę jezio- ra rynnowe: Jezioro Godziszewskie, Mały Mergiel i Du Ŝy Mergiel. W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę niewielki fragment (250 ha) Obsza- ru Chronionego Krajobrazu śuław Gda ńskich (OChK śG). Powierzchnia całego obszaru wy- nosi 30 092 ha. Cech ą charakterystyczn ą obszaru jest obecno ść wielu cieków i bogatej sieci rowów melioracyjnych oraz zwi ązany z tym układ polderowy. Unikalne warto ści gleb sprawi- ły, Ŝe śuławy s ą u Ŝytkowane głównie rolniczo. Do cennych elementów przyrodniczych nale- Ŝą wzgl ędnie naturalne i półnaturalne zbiorowiska ł ąkowe i szuwarowe, które zachowały si ę lokalnie wzdłu Ŝ cieków, rowów melioracyjnych oraz w starorzeczach, a tak Ŝe zakrzewienia i zadrzewienia śródpolne i przyzagrodowe. W krajobrazie śuław maj ą one wa Ŝne znaczenie głównie fitomelioracyjne. Na obszarze arkusza statusem pomnika przyrody obj ęto 10 okazałych, pojedynczych drzew (grab pospolity, d ąb szypułkowy, trzy buki pospolite, modrzew europejski, cis pospoli- ty, jesion wyniosły, kasztanowiec biały i platan klonolistny) oraz 4 grupy drzew (d ęby szy- pułkowe, kasztanowce białe). Charakterystyk ę pomników przyrody przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7 Wykaz pomników przyrody

Numer Rok obiektu Forma Miejscowo ść Gmina Rodzaj obiektu ochrony Powiat zatwier- na mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Sobowidz Tr ąbki Wielkie PŜ – d ąb szypułkowy 1 P (park podworski) gda ński 1984 (grupa drzew) Sobowidz Tr ąbki Wielkie 2 P 1995 (park podworski) gda ński PŜ – grab pospolity Sobowidz Tr ąbki Wielkie P – kasztanowiec biały 3 P 1984 Ŝ (park podworski) gda ński (grupa drzew) Sobowidz Tr ąbki Wielkie 4 P 1984 P – d ąb szypułkowy (park podworski) gda ński Ŝ Le śnictwo Tr ąbki Wielkie 5 P 1996 P – buk pospolity Sobowidz gda ński Ŝ Le śnictwo Tr ąbki Wielkie 6 P Sobowidz gda ński 1968 PŜ – modrzew europejski Le śnictwo Tr ąbki Wielkie PŜ – d ąb szypułkowy 7 P 1968 Sobowidz gda ński (grupa drzew) Szczerbi ęcin Tczew 8 P (park podworski) tczewski 1995 PŜ – cis pospolity

50 1 2 3 4 5 6 Szczerbi ęcin Tczew 9 P 1995 (park podworski) tczewski PŜ – buk pospolity Szczerbi ęcin Tczew 10 P (park podworski) tczewski 1995 PŜ – buk pospolity Zaj ączkowo Tczew 11 P (park podworski) tczewski 1986 PŜ – jesion wyniosły Skarszewy 12 P Godziszewo starogardzki 1989 PŜ – kasztanowiec biały Turze Tczew 13 P (park podworski) tczewski 1995 PŜ – platan klonolistny Starogard PŜ – d ąb szypułkowy 14 P Szp ęgawsk Gda ński 1984 starogardzki (grupa drzew)

Rubryka 2 – P – pomnik przyrody; Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej.

Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro i in., 1998) jest wielkoprzestrzennym syste- mem obszarów w ęzłowych, najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Poło Ŝenie obszaru arkusza Godziszewo na tle systemów ECONET przedstawiono poni Ŝej (fig. 5). śaden z elementów systemu nie wchodzi na teren arkusza. Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 to sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza (150 m na południowy zachód od drogi ł ącz ącej miejscowo ści Wa ćmierz i Brzu śce) znajduje si ę specjalny obszar ochrony sie- dlisk – Wa ćmierz sieci NATURA 2000 (tab. 8). Obejmuje on, połoŜony pomi ędzy moreno- wymi pagórkami, zespół niewielkich, dystroficznych zbiorników wodnych o gł ęboko ści 2 m. Najwi ększy z nich ma około 300 m długo ści. Ro ślinno ść przybrze Ŝną tworz ą: tatarak, trzcina pospolita, skrzyp błotny i pałka szerokolistna. Na znacznej cz ęś ci odkrytego lustra wody wy- st ępuj ą ro śliny z zespołu reprezentowanego przede wszystkim przez rdestnic ę pływaj ącą oraz gr ąŜ ela Ŝółtego. Na brzegach zbiornika na kraw ędzi wody wyst ępuj ą krzewy wierzby szarej, a od strony wschodniej i północnej tak Ŝe brzozy brodawkowatej oraz omszonej. Zbiorniki te stanowi ą najwi ększe stanowisko strzebli błotnej na terenie województwa pomorskiego. Strze- bla jest obj ęta ochron ą gatunkow ą i znajduje si ę w Polskiej Czerwonej Ksi ędze Zwierz ąt.

51 Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Godziszewo na tle systemów ECONET (Liro, 1998)

52 Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego punktu Po- Typ Poło Ŝenie administracyjne obszaru na obszarze arkusza Godziszewo Kod i obszaru wierzch- Lp. ob- obszaru symbol oznaczenia na Długo ść Szeroko ść nia obsza- Kod szaru Województwo Powiat Gmina mapie geogr. geogr. ru NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH E N 1 B Wa ćmierz (S) 21,68 PLOB2 pomorskie tczewski Subkowy 220031 18°42’28’’ 54°00’39’’

Rubryka 2: B – wydzielony Specjalny Obszar Ochrony (SOO), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

53

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Godziszewo ochron ą konserwatorsk ą obj ęto przede wszystkim za- bytki architektoniczne sakralne i świeckie oraz zespoły dworsko-parkowe. Liczne stanowiska archeologiczne dokumentuj ą osadnictwo ludno ści w ró Ŝnych epo- kach. Pocz ątki osadnictwa si ęgaj ą młodszego neolitu (3700–1900 lat p.n.e.). O ci ągło ści osad- niczej na tych ziemiach świadcz ą lu źne znaleziska broni, narz ędzi oraz cmentarzyska kultury pomorskiej z epoki Ŝelaza (700–400 lat p.n.e.), jak równie Ŝ stanowiska z okresu rzymskiego (100–500 lat n.e.). Cmentarzyska z grobami skrzynkowymi kultury pomorskiej odkryto w rejonie miejsco- wo ści: Dalwin, Turze, Lubiszewo i Swaro Ŝyn. Na półwyspie wcinaj ącym si ę w Jezioro Go- dziszewskie znajduje si ę doskonale zachowane średniowieczne grodzisko, zwane Czapką Szwedzk ą. Góra Czubatka poło Ŝona na południe od wsi Obozin jest reliktem wczesnośre- dniowiecznego słowia ńskiego grodziska. Najstarsz ą miejscowo ści ą na omawianym terenie jest Lubiszewo, gdzie w VIII–IX w. powstał gród strzeg ący przeprawy przez dolin ę Motławy. Z pocz ątkiem XIII w. Lubiszewo było stolic ą samodzielnego ksi ęstwa, którym władał ksi ąŜę Sambor II. Po przeniesieniu stoli- cy do Tczewa, ksi ąŜę podarował Lubiszewo zakonowi rycerskiemu św. Jana Chrzciciela z Jerozolimy (joannitom). Prawdopodobnie w miejscu starego grodu znajduje si ę obecny ko- ściół pw. Św. Trójcy, zbudowany w 1348 r. Główny ołtarz z Madonn ą Szafkow ą oraz grupa figuralna – Świ ęta Trójca powstały na pocz ątku XV w., natomiast pozostała cz ęść wyposa- Ŝenia ko ścioła pochodzi z baroku. Bardzo interesuj ącymi elementami wystroju jest ambona w kształcie łodzi oraz kurdybanowe (wytłaczane i malowane we wzory skóry kozie) elementy ołtarza głównego oraz bocznych. Od 1997 r. świ ątynia ta jest Sanktuarium Matki Boskiej Po- cieszenia. Ponadto w Lubiszewie na uwag ę zasługuje zagroda drewniana z 1935 r., tzw. po- niatówka, składaj ąca si ę z domu mieszkalnego, obory i stodoły. Wi ększo ść miejscowo ści poło Ŝonych na obszarze arkusza wzmiankowana była dopiero w dokumentach z XIII w. W Miłob ądzu znajduje si ę ko ściół pw. Macierzy ństwa NMP z XIV w. odbudowany po 1945 roku. We wn ętrzu znajduje si ę pó źnobarokowy obraz Ukrzy- Ŝowanie Jezusa, gotycka rze źba Madonny z Dzieci ątkiem wykonana w drewnie lipowym oraz granitowa chrzcielnica datowana na XIV w. Ponadto niedaleko ko ścioła stoi plebania z 1800 r. z interesuj ącymi słupami przedprogowymi oraz dwiema granitowymi kulami. W Swaro Ŝynie warto zobaczy ć neogotycki kościół pw. Św. Andrzeja Boboli z 1895 r. z pi ęknymi organami i beczkowym sklepieniem. Nieopodal ko ścioła poło Ŝony jest nieczynny

54 cmentarz ewangelicki. Zabytkowe ko ścioły znajduj ą si ę tak Ŝe w Godziszewie (barokowy), Obozinie (pó źnogotycki) i Dalwinie, który był wzmiankowany juz w XVI w. W miejscowo ści Turze, zlokalizowanej w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza, znajduje si ę ko ściół pw. Matki Bo Ŝej Nieustaj ącej Pomocy z 1913 r. oraz dwór murowany z XVIII w. (przebudowany na pocz ątku XX w.) otoczony dziewi ętnastowiecznym parkiem. Murowany pałac (XVI/XVII w.) z parkiem (XIX/XX w.) znajduje si ę tak Ŝe we wsi śelisławki. Z budyn- ków zachowały si ę: spichlerz, gorzelnia, wozownia i dom zarz ądcy. W malowniczo poło Ŝonej nad Styn ą wsi Sobowidz znajduje si ę ko ściół pw. Przemienie- nia Pa ńskiego (XIX w.) oraz zespół dworsko-parkowy z reliktem zamku krzy Ŝackiego (frag- menty murów obronnych i fosy) i dwoma obiektami gospodarczymi (wozowni ą i jałowni- kiem). W Goł ębiewie Średnim zachował si ę zespół dworsko-parkowy z folwarkiem (dwór, owczarnia, ku źnia, gorzelnia). Ponadto warto obejrze ć zespoły dworsko-parkowe w Stanisła- wiu, Łukocinie, Zaj ączkowie i Szp ęgawsku oraz park podworski w Szczerbi ęcinie. Szczególnym miejscem na omawianym obszarze jest Las Szp ęgawski okalaj ący Jezioro Płaczewskie. W latach 1939–1945 Niemcy dokonali tu masowych egzekucji, zarówno Pola- ków jak i cudzoziemców, w tym wielu duchownych, nauczycieli i śydów oraz pacjentów szpitala psychiatrycznego w Kocborowie. We wschodniej cz ęś ci miejsca egzekucji odkryto 39 masowych grobów. Ofiary zbrodni pochodziły z ró Ŝnych regionów Pomorza, głównie z powiatu starogardzkiego, tczewskiego, a tak Ŝe z ko ścierskiego, kwidzy ńskiego oraz kosza- li ńskiego. Dla upami ętnienia tamtych wydarze ń wzniesiono pomnik, na którym wyryto słowa: Miejsce u świ ęcone krwi ą Polaków poległych za wolno ść Ojczyzny. Tu od wrze śnia 1939 r. hitlerowcy rozstrzelali około 7000 Polaków.

XIII. Podsumowanie

W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Godziszewo. Obejmuje ona 26 udokumentowanych złó Ŝ. Dla budownictwa i drogo- wnictwa rozpoznano 22 zło Ŝa piasku oraz piasków i Ŝwirów. Ponadto udokumentowano 3 zło Ŝa kredy jeziornej oraz 1 zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej. Obecnie zago- spodarowanych jest 9 złó Ŝ kruszywa naturalnego. Eksploatacja 9 złó Ŝ kruszywa, 3 złó Ŝ kredy jeziornej oraz zło Ŝa iłów, głównie ze wzgl ędu na wyczerpanie zasobów została zaniechana. Pozostałe cztery zło Ŝa są niezagospodarowane. Na omawianym obszarze istniej ą perspektywy poszerzenia bazy surowcowej. Wyzna- czono obszary prognostyczne torfu (17 obszarów), kredy jeziornej (4), piasku i Ŝwiru (1) oraz

55 iłów ceramiki budowlanej (1). Ponadto wytypowano obszary perspektywiczne wyst ępowania piasku (4 obszary) i piasków i Ŝwirów (3). Źródłem zaopatrzenia miejscowej ludno ści w wod ę do picia s ą poziomy wodono śne w utworach czwartorz ędowych. Lokalnie u Ŝytkowe poziomy wyst ępuj ą w utworach trzecio- rz ędowych i kredowych. Miejscami poziomy czwartorz ędowe, ze wzgl ędu na brak izoluj ące- go nadkładu, s ą w znacznym stopniu nara Ŝone na wpływ zanieczyszcze ń antropogenicznych, dlatego te Ŝ szczególna uwaga powinna by ć zwrócona na wła ściwe rozwi ązanie gospodarki wodno-ściekowej i gospodarki odpadami. Na obszarze arkusza Godziszewo rejony preferowane do lokalizacji składowisk zajmuj ą około 20% jego powierzchni. Poza obszarami wył ączonymi bezwzgl ędnie wyst ępuj ą one równomiernie na całym terenie arkusza. Wyznaczone rejony predysponowane s ą dla składo- wisk odpadów oboj ętnych i innych ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalnych). Wynika to z wła ściwo ści naturalnej warstwy izolacyjnej, któr ą stanowi ą plejstoce ńskie iły zastoiskowe oraz gliny zwałowe. Najbardziej korzystnych warunków nale Ŝy spodziewa ć si ę okolicach Goł ębiewa, Łuk ęcina i Mie ścina, gdzie wyst ępuj ą osady mułkowo-ilaste, tworz ące skonsoli- dowan ą warstw ę izolacyjn ą. W rejonach tych równie Ŝ kompleks glin zwałowych osi ąga naj- wi ększ ą mi ąŜ szo ść przekraczaj ącą lokalnie 130 m. W przypadku podj ęcia decyzji o umiej- scowieniu składowiska odpadów we wskazanych na mapie miejscach, konieczne jest prze- prowadzenie szczegółowych bada ń geologiczno-in Ŝynierskich i hydrogeologicznych, w celu potwierdzenia izolacyjnego charakteru podłoŜa. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą przede wszystkim na obsza- rze wysoczyzny morenowej, gdzie zalegaj ą gliny zwałowe powstałe w czasie zlodowace ń północnopolskich. Zajmuj ą one znaczn ą powierzchni ę w północnej cz ęś ci arkusza w rejonie miejscowości: Goł ębiewo, śelisławki, Malenin i Miłob ądz oraz w środkowej, gdzie ci ągn ą si ę od Godziszewa przez Turze po wie ś Stanisławie. Gliny zalegaj ą tak Ŝe w południowej cz ęś ci omawianego obszaru w rejonie miejscowo ści: Ciecholewy, SwaroŜyn i Brzu śce, ale na znacz- nie mniejszych powierzchniach Na obszarze arkusza dominuj ą warunki korzystne dla budownictwa, ale na mapie po- krywaj ą si ę one w zdecydowanej cz ęś ci z obszarami gleb chronionych. Wi ększe obszary o korzystnych warunkach budowlanych (poza obszarami gleb chronionych) znajduj ą si ę w rejonie Janina, Trzci ńska, Boroszewa i Mał Ŝewa. Obszary o niekorzystnych warunkach dla budownictwa wyst ępuj ą w dolinach Szp ęgawy i Styny, a tak Ŝe na podmokłych terenach okalaj ących jezioro Damaszka i równinach torfo- wych w rejonie wsi Zduny, Kl ępiny, Goł ębiewo oraz na śuławach Wi ślanych. Obejmuj ą one

56 tak Ŝe podmokłe zagł ębienia, które wyst ępuj ą od wsi Kokoszkowy a Ŝ do Mirowa oraz w rejonie wsi Ciecholewy. Budownictwo utrudnione jest równie Ŝ na gruntach predysponowa- nych do powstawania ruchów masowych. Obszary takie znajduj ą si ę w okolicy Swaro Ŝyna i Gniszewa, na południe od Wa ćmierza, a tak Ŝe pomi ędzy wsiami Łukocin i Mie ścin. Ponadto na wysoczy źnie wyst ępuj ą obszary o spadkach terenu lokalnie przekraczaj ące 12%, co stano- wi ć mo Ŝe zagro Ŝenia stateczno ści zboczy, szczególnie w przypadku ich zabudowy. Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczo-le śny. Dominuj ącym czynnikiem rozwoju regionu powinny by ć: rolnictwo, małe i średnie przedsi ębiorstwa pro- dukcyjne sektora Ŝywno ściowego i przedsi ębiorstwa usługowe. Z uwagi na walory przyrodnicze regionu oraz zabytki kultury cz ęść arkusza obj ęta jest ró Ŝnymi formami ochrony przyrody: obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody Ŝy- wej, stanowiska archeologiczne. Na południowy wschód od Wa ćmierza znajduje si ę ostoja wpisana na list ę obszarów Natura 2000. Dlatego te Ŝ perspektywy rozwoju gospodarczego tego regionu nale Ŝy wi ąza ć równie Ŝ z rozwojem usług turystycznych. Wskazana jest odpo- wiednia promocja, propaguj ąca informacje o walorach przyrodniczych i interesujących, war- tych odwiedzenia, miejscach.

XIV. Literatura

Atlas Rzeczypospolitej Polskiej – cz. II – Środowisko naturalne (Klimat). Polskie Przeds. Wyd. Kartograficznych im. E. Romera, Warszawa 1995. BAKOTA L., 1977 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych w rejonie Skarszew. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk. BANACH M., MATUSZEWSKI A., 1989 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych dla okre śle- nia warunków wyst ępowania surowców ilastych dla cienko ściennej ceramiki budow- lanej na terenie województwa gda ńskiego. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk. BEDNARCZUK B., TOCZYSKI M., JANICKI T., 1997 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyj- nej rozliczaj ący zasoby zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rokitki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CIECHA ŃSKI S., 1998 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasku „Ełganowo” w Ełganowie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DĄBROWSKI T., 1983 – Sprawozdanie z wykonanych prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego w rejonie Starogardu Gda ńskiego. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk.

57 DĄBROWSKI T., 1988 – Sprawozdanie nr 2 z wykonanych prac geologiczno- poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Starogardu Gda ńskiego. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk.

DĄBROWSKI T., 1990 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 i C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mirowo” (pole A i B). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DĄBROWSKI T., 1993 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasku „Rokitki I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. FLISOWSKA E., 1968 – Orzeczenie z przeprowadzonych bada ń geologiczno-zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w rejonie Czerniewo i Ełganowo. Centr. Arch. Ge- ol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód pod- ziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), JURYS L., NEUMANN M., WO ŹNIAK T., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wy- st ępowania ruchów masowych w województwie pomorskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GURZ ĘDA E., 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Goł ębiewo Wielkie”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. GURZ ĘDA E., 2006a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natural-

nego: piasku i piasku ze Ŝwirem „Ełganowo” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GURZ ĘDA E., 2006b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 zło Ŝa kruszy- wa naturalnego – piasku „Goszyn”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. GURZ ĘDA E., 2006c – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasku „Rokitki II”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2007a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Goł ębiewo

I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GURZ ĘDA E., 2007b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 zło Ŝa kruszy- wa naturalnego (piaskowego) „Goł ębiewko II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

58 GURZ ĘDA E., 2007c – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natural-

nego „Goszyn II” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2007d – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Demlin”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2007e – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Demlin I”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2007f – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mał Ŝewo”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2007g – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Zabagno”

w kat. C 1. Powiatowe Arch. Geol. w Tczewie. GURZ ĘDA E., 2008a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natural-

nego „Siwiałka” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2008b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Swaro Ŝyn”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2008c – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natural-

nego – piasku „Goszyn” w kat. C1 (rozliczaj ący zasoby zło Ŝa). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa 2005. JASIE ŃSKA J., 1990 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego w północno- wschodniej cz ęś ci województwa gda ńskiego w rejonie Kartuz, Skarszew i Tczewa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JOCHEMCZYK L., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Godziszewo. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JURYS L., 2006 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mirowo I” rozliczaj ący zasoby w zwi ązku z zaniechaniem eksploatacji wg stanu na 31 grudnia 2005 r. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JURYS L., RZEPECKI P., 1983 – Jeziorne osady wapienne województwa gda ńskiego na obszarze byłych powiatów: gda ńskiego, ko ścierskiego i cz ęś ci chojnickiego (spra- wozdanie ze zwiadu generalnego). Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk.

JURYS L., WO ŹNIAK T., 2008a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Goł ębiewo Wielkie”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

59 JURYS L., WO ŹNIAK T., 2008b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego

piaskowo-Ŝwirowego „Demlin” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

JURYS L., śMUDA J., 2004 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mirowo II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa.

JUSZCZAK E., 1999 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. C2 i C 1 z rozpo- znaniem jako ści w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mirowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Wyd. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. LIDZBARSKI M., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Godzi- szewo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (kier.) i in., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol- ska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski w skali 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MATUSZEWSKI A., 1983 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jako ści w kat. B zło Ŝa kredy jeziornej „Trzci ńsk”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., JASIE ŃSKA J., 1989 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Godziszewo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MEDY ŃSKA K., 1975 – Dokumentacja geologiczna z bada ń geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Glinna Góra, Czerniewo, Ełga- nowo. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk. MEDY ŃSKA K., 1994 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalne- go piaskowego „Gołębiewo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MEDY ŃSKA K., 1997 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 i C 1 zło Ŝa kruszywa natural- nego „Mirowo I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

60 MEDY ŃSKA K., 1998a – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Stanisławie I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MEDY ŃSKA K., 1998b – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Goszyn”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MEDY ŃSKA K., 1998c – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C2 i C 1 z jako- ści ą w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mirowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MEDY ŃSKA K., 1999 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piaskowego „Goł ębiewko II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MEDY ŃSKA K., 2003 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 i C 2 złoŜa kruszywa naturalnego „Mirowo I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. OLSZEWSKI J., 1985 – Sprawozdanie ze zwiadu generalnego w poszukiwaniu złó Ŝ kredy jeziornej w południowej cz ęś ci woj. gda ńskiego. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk.

OLSZEWSKI J., 1999 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mirowo II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

OLSZEWSKI J., 2007 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Goszyn II”. Powiatowe Arch. Geol. w Tczewie.

OLSZEWSKI J., JURYS L., 1982 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kredy jezior- nej i marglu jeziornego w rejonie Siwiałki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK i in., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PETELSKI K., MAJEWSKA A., 2007 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Godziszewo. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PETELSKI K., MAJEWSKA A., 2008 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Godziszewo. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PROFIC A., 1966 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych w rejonie miejsco- wo ści Pszczółki. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk. PROFIC A., 1976 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Gołebiewko”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

61 Raport o stanie środowiska województwa pomorskiego w roku 2007. Biblioteka Monitoringu Środowiska 2008, WIO Ś, Gda ńsk. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55, poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dzien- nik Ustaw nr 32, poz. 284. SAMOCKA B., 1964 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem mineralnym w rejonie miejscowo ści Wa ćmierek – Śliwiny – Goszyn. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk.

SAMOCKA B., 1981 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 i C 2 z rozpoznaniem jako ści w kat. B zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Goł ębiewo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STEPOWICZ E., 1992 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa piasków „Stanisła- wie”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STEPOWICZ E., 1993 – Karta rejestracyjna złoŜa piasków „Rokitki” – działka 168. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. TOPOLSKA G., 1999 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej zło Ŝa piasków naturalnych „Ro- kitki I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

62 TOPOLSKA G., 2003a – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej zło Ŝa kredy jeziornej i gytii

wapiennej „Godziszewo” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. TOPOLSKA G., 2003b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kredy jeziornej

i marglu jeziornego „Siwiałka” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TOPOLSKA G., 2004 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 z rozpozna- niem jako ści w kat. B rozliczaj ący zasoby zło Ŝa kredy jeziornej „Trzci ńsk”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TOPOLSKA G., WALCZYK J., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rokitki II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TOPOLSKA G., WALCZYK J., 2000 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Siwiałka”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (z pó źniejszymi zmianami). Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. . UŚCINOWICZ J., 1985 – Sprawozdanie z wykonanych prac geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego w zachodniej cz ęś ci województwa gda ńskiego. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. Gda ńsk. WALCZYK J., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rokitki III”

w kat. C1. Powiatowe Arch. Geol. w Tczewie. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

63