Arkusz GIŻYCKO (104)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz GI śYCKO (104)

Warszawa 2012 Autorzy plansza A: Katarzyna Bednarz*, Józef Kowalik*, Mateusz Szymanowski* Autorzy plansza B: Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Krystyna Wojciechowska***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – Przedsi ębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o., ul. Hauke Bosaka 3A, 25-214 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I.Wst ęp K. Bednarz ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza M. Szymanowski...... 4 III. Budowa geologiczna J. Kowalik ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin K. Bednarz ...... 12 1. Kruszywo naturalne piaskowo-Ŝwirowe...... 12 2. Kreda jeziorna ...... 21 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin K. Bednarz ...... 23 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin K. Bednarz ...... 26 VII. Warunki wodne J. Kowalik ...... 28 1. Wody powierzchniowe...... 28 2.Wody podziemne ...... 29 VIII. Geochemia środowiska ...... 31 1. Gleby P. Kwecko ...... 31 2. Osady I. Bojakowska ...... 34 3. Pierwiastki promieniotwórcze H. Tomassi-Morawiec ...... 38 IX. Składowanie odpadów K. Wojciechowska ...... 40 X. Warunki podło Ŝa budowlanego K. Bednarz ...... 47 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu K. Bednarz ...... 49 XII. Zabytki kultury M. Szymanowski ...... 55 XIII. Podsumowanie K. Bednarz, K. Wojciechowska ...... 58 XIV. Literatura...... 60

I. Wst ęp

Arkusz Gi Ŝycko Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowany został w 2012 roku Przedsi ębiorstwie Geologicznym Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A), Przedsi ę- biorstwie Geologicznym „POLGEOL” SA w Warszawie oraz Pa ństwowym Instytucie Geolo- gicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Wykonano go zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy niniejszym opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Gi Ŝycko Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w 2006 r. (Bujakowska i in., 2006 r.). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą du Ŝą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do niniejszego opracowania zebrano w archiwach: Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Olsztynie, starostwa powiatowych w Gi Ŝycku i W ęgorzewie, Cen- tralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie,

3 a tak Ŝe w Wojewódzkim Oddziale Słu Ŝby Ochrony Zabytków w Olsztynie. Wykorzystane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w urz ędach gmin, ze stron internetowych Wojewódz- kiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie oraz u Ŝytkowników złó Ŝ. Zebrane dane zweryfikowano zwiadem terenowym. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej, jako baza danych Mapy Geo środowisko- wej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza.

Obszar obj ęty arkuszem Gi Ŝycko okre ślaj ą współrz ędne od 21°45 ’ do 22°00 ’ długo ści geograficznej wschodniej i od 54°00 ’ do 54°10 ’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie obszar obj ęty arkuszem nale Ŝy do województwa warmi ńsko-mazurskiego, powiatów: Gi Ŝycko (gminy: GiŜycko, Kruklanki, Wydminy i Miłki) i W ęgorzewo (gminy Pozezdrze i W ęgorzewo). Poza Gi Ŝyckiem, siedzib ą Starostwa Powiatowego, Urz ędu Miasta i Gminy na terenie obj ętym arkuszem znajduj ą si ę dwie miejscowo ści gminne: Kruklanki i Pozezdrze. W podziale fizyczno-geograficznym Polski (Kondracki, 2002) obszar ten znajduje si ę w prowincji Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, w podprowincji Pojezierza Wschodniobał- tyckie, makroregionie Pojezierze Mazurskie, mezoregionach – Kraina Wielkich Jezior Mazur- skich i Pojezierze Ełckie (fig. 1). Krajobraz jest bardzo urozmaicony, dominuj ą formy pochodzenia lodowcowego i wod- nolodowcowego, lokalnie znaczn ą rol ę odgrywaj ą formy pochodzenia jeziornego i utworzone przez ro ślinno ść . W cz ęś ci południowej i środkowej arkusza wyst ępuje strefa czołowomore- nowa, składaj ąca si ę z trzech ci ągów moren czołowych, prawdopodobnie cz ęś ciowo spi ętrzo- nych. Na zapleczu moren czołowych wyst ępuj ą miejscami liczne pagórki moren martwego lodu. Znaczne obszary zajmuje wysoczyzna polodowcowa falista, z licznymi małymi formami akumulacji szczelinowej i kemami oraz zaj ętymi przez jeziora lub torfowiska obniŜeniami wytopiskowymi. Wysoczyzn ę rozcina kilka rynien lodowcowych, z których najwi ększ ą zajmuje jezioro śywki. W cz ęś ci północnej, środkowej i południowo-wschodniej wyst ępuj ą równiny sandrowe. Lokalnie maj ą one bardzo urozmaicon ą rze źbę – ró Ŝnice wysoko ści dochodz ą do 20 m (wzgó- rza mi ędzy Przytułami i Jakunówko). Charakterystyczne dla tego rejonu jest wyst ępowanie na obrze Ŝach wi ększych jezior tarasów kemowych, wznosz ących si ę ponad ich poziom na wysoko ść 4-2 m (jeziora: Wilkus, Gołdopiwo, Kruklin, Harsz, Lemi ęt, Fryd, Niegocin).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Gi Ŝycko na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – miejscowo ści, 4 – granica pa ństwa, 5 – jeziora, 6 – rzeki Prowincja Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) Podprowincja Pobrze Ŝe Wschodniobałtyckie (841) Makroregion Nizina Staropruska (841.5) Mezoregion Nizina S ępopolska (841.59) Podprowincja Pojezierze Wschodniobałtyckie (842) Makroregion Pojezierze Litewskie (842.7) Mezoregion Puszcza Romincka (841.71) Makroregion Pojezierze Mazurskie (842.8) Mezoregiony: Pojezierze Mr ągowskie (842.82), Kraina Wielkich Jezior Mazurskich (842.83), Kraina Węgorapy (842.84), Wzgórza Szeskie (842.85), Pojezierze Ełckie (824.86)

Nad jeziorami: Dargin, Dgał, Warniak i Harsz w północno-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu oraz nad Niegocinem w Gi Ŝycku, na wysoko ści około 120 m n.p.m. zaznacza si ę w rze źbie wy Ŝszy taras jeziorny. Na obrze Ŝach wi ększych jezior miejscami wyst ępuje ni Ŝszy taras jeziorny o szeroko ści nieprzekraczaj ącej na ogół 100 m. Omawiany teren pod wzgl ędem klimatycznym nale Ŝy do regionu mazursko-białos- tockiego. Jest to strefa klimatu kontynentalno-oceanicznego, ze średni ą temperatur ą zimy około -3ºC, lata około 16,6ºC i średni ą roczn ą około 6,5ºC.

5 Najwi ększe opady wyst ępuj ą w lipcu i sierpniu, najmniejsze w marcu, średnioroczny opad wynosi około 665 mm. Pokrywa śnie Ŝna zalega przez około 80–90 dni. Parowanie z powierzchni terenu wynosi średnio 480 mm, a parowanie w wolnej przestrzeni wodnej wynosi około 520 mm. Najsilniejsze wiatry wiej ą w lutym i pa ździerniku, najsłabsze w sierpniu (Wo ś, 1999). Struktura i jako ść gleb w granicach arkusza jest zró Ŝnicowana. Dominuj ą w śród nich gleby brunatne wła ściwe, powstałe z ró Ŝnych skał macierzystych, głównie z zasobnych w wę- glan wapnia glin zwałowych wysoczyzn morenowych. Oprócz nich wyst ępuj ą tu równie Ŝ gleby brunatne wyługowane, pseudobielicowe i czarne ziemie. W śród gleb hydrogenicznych najwi ększe powierzchnie na obszarze obj ętym arkuszem zajmuj ą gleby murszowo-torfowe i torfowe. Wyst ępuj ą one w rozproszeniu na całym terenie. Tereny le śne zajmuj ą niewielkie powierzchnie, najwi ększe w cz ęś ci wschodniej wzdłu Ŝ jeziora Gołdopiwo, mi ędzy Wyłudami i Nowymi Sołdanami oraz przy jeziorach Kruklin i Wydmi ńskim. W cz ęś ci zachodniej wi ększe powierzchnie lasów znajduj ą si ę mi ędzy Pozez- drzem i Świdrami. W śród siedlisk przewa Ŝaj ą średnio Ŝyzne – bór mieszany świe Ŝy (około 30%). Ponad 20% zajmuje Ŝyzny las świe Ŝy, a po około 14% mniej Ŝyzny bór świe Ŝy i ols. Z rozkładu siedlisk wynika, Ŝe lasy s ą w wi ększo ści przydatne dla penetracji turystycznej. Gatunkiem dominuj ącym jest sosna (ponad 50% powierzchni). Po kilkana ście procent udziału maj ą brzoza i świerk. Około 15% powierzchni omawianego arkusza zajmuj ą jeziora. Głównym o środkiem subregionalnym, koncentruj ącym funkcje usługowe, przemysłowe i turystyczne jest wyodr ębnione administracyjne miasto Gi Ŝycko. Poło Ŝone jest ono mi ędzy jeziorami: Kisajno w zespole Mamr, a Niegocinem przy sztucznym kanale ł ącz ącym oba jeziora. Przez kanał, w poprzek systemu jezior przeprowadzono szos ę i lini ę kolejow ą z Olszty- na przez Ełk do Białegostoku. Miasto liczy prawie 40 tysi ęcy mieszka ńców, znajduj ą si ę tu liczne obiekty infrastruktury i zakłady usługowe. Głównymi zakładami przemysłowymi w mie ście s ą: Przedsi ębiorstwo Energetyki Cieplnej, Okr ęgowa Spółdzielnia Mleczarska i Zakłady Rybne (obecnie nieczyn- ne). Wiod ącą funkcją omawianego regionu pozostaje rolnictwo oraz hodowla bydła, a tak Ŝe sezonowo – obsługa ruchu turystycznego. W ostatnich latach szczególnie dynamicznie rozwi- ja si ę sektor usług turystyczno-rekreacyjnych. Znaczny potencjał turystyczny regionu wynika z atrakcyjno ści środowiska przyrodniczego (du Ŝa powierzchnia wód otwartych, niski stopie ń degradacji elementów środowiska) i istniej ącej infrastruktury (m. in. poł ączenie jezior syste-

6 mem kanałów). W wi ększych miejscowo ściach nast ąpiła przebudowa bazy turystycznej, po- wstały obiekty o wysokim standardzie obsługi: hotele, pensjonaty, przystanie Ŝeglarskie, a na terenach wiejskich – pensjonaty i gospodarstwa agroturystyczne. W sezonie letnim obsługa ruchu turystycznego stanowi istotne źródło utrzymania miejscowej ludno ści. Gi Ŝycko jest uznawane za Ŝeglarsk ą stolic ę Polski. Przez omawiany obszar przebiegaj ą dwie drogi krajowe: nr 63 Mikołajki–Gi Ŝycko– Węgorzewo i nr 59 Gi Ŝycko–Ryn. Drogi powiatowe ł ącz ą Gi Ŝycko z Mikołajkami (nr 643), z Ełkiem (nr 656), z Oleckiem (nr 655) i z K ętrzynem (nr 592). Wszystkie miejscowo ści mają dogodne poł ączenia mi ędzy sob ą.

III. Budowa geologiczna

Przedstawiony poni Ŝej rys budowy geologicznej obszaru arkusza Gi Ŝycko jest uprosz- czony i ogranicza si ę jedynie do tych elementów, które s ą istotne dla omawianej dalej pro- blematyki zło Ŝowej, wód podziemnych i warunków podło Ŝa budowlanego. Bli Ŝsz ą charakterystyk ę geologiczn ą omawianego obszaru zawiera arkusz Gi Ŝycko Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Szuma ński A, 2000 a,b). Obszar objęty arkuszem Gi Ŝycko poło Ŝony jest w środkowej cz ęś ci prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, w obr ębie wyniesienia mazursko – suwalskiego. Utwory prekambryjskie zalegaj ą stosunkowo płytko (około 1600 m p.p.t.). Wyró Ŝniono tu szereg ró Ŝ- nowiekowych kompleksów skał metamorficznych i intruzywnych. Skały przeobra Ŝone prze- szły przez kilkakrotne i zró Ŝnicowane procesy metamorficzne. Świadczy to o długiej ewolucji cokołu krystalicznego Polski północno-wschodniej. Pokryw ę osadow ą wspomnianego masywu krystalicznego stanowi ą osady permu, tria- su, jury i kredy. Najstarszymi nawierconymi utworami s ą osady kredy górnej (229– 291 m p.p.t.). S ą to piaski i mułki kwarcowo-glaukonitowe mastrychtu. Pod ścielaj ą one bezpo średnio osady czwartorz ędowe, w obr ębie wydłu Ŝonej, do ść szerokiej doliny, biegn ącej od Str ęgielka (północny kraniec arkusza) przez Pozezdrze do Gi Ŝycka i dalej na zachód. Osady paleogenu zostały nawiercone w rejonie Gi Ŝycka, na gł ęboko ści 197,5 m (62,5 m n.p.m.). S ą to piaski drobnoziarniste, szaro- i ciemnozielone, o mi ąŜ szo ści 10,5 m le Ŝą ce na glinie piaszczystej, z pojedynczymi Ŝwirkami. Na podstawie danych uzyskanych z otworów wiertniczych wykonanych na s ąsiaduj ą- cym od zachodu arkuszu Sterławki Wielkie przyj ęto, Ŝe osady eocenu pod ścielaj ą utwory czwartorz ędowe w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, koło jezior Dargin i Harsz oraz w rejonie Gi Ŝycka i północnego kra ńca jeziora Kruklin.

7 Osadów oligocenu w obr ębie omawianego terenu nie udokumentowano, jednak na podstawie analizy ich wyst ępowania na obszarach obj ętych arkuszami: Miłki, Ryn i Sterławki Wielkie mo Ŝna zało Ŝyć, Ŝe powinny wyst ępowa ć na południowym kra ńcu arkusza Gi Ŝycko. Cały obszar obj ęty arkuszem Gi Ŝycko pokrywaj ą osady czwartorz ędowe (fig. 2), o mi ąŜszo ści przekraczaj ącej na ogół 200 m. Ze wzgl ędu na uwarunkowania glacitektoniczne budowa pokrywy osadów czwartorz ędowych jest bardzo skomplikowana. Osady zlodowace ń najstarszych (narwi), wykształcone w postaci glin zwałowych o mi ąŜszo ści do 15 ,0 m, nawiercono w Str ęgielku i Sulimach. Na całym obszarze wyst ępuj ą osady zlodowace ń południowopolskich, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 97,0 m, reprezentowane przez utwory zlodowace ń: sanu i wilgi. Stadiał główny zlodowacenia sanu reprezentuj ą iły, mułki i piaski zastoiskowe dolne i górne oraz gliny zwa- łowe. Gliny zwałowe i osady zastoiskowe dolne s ą miejscami silnie zaburzone glacitektonicznie. Osady zlodowacenia wilgi to piaszczysto-ilaste, ciemnoszare z odcieniem zielonym, bardzo zwarte gliny zwałowe i nale Ŝą ce do tzw. „czerwonego kompleksu ilastego” tego zlodowacenia – iły i mułki wodnomorenowe. Podczas interglacjału wielkiego osadzały si ę piaski i mułki jeziorno-rzeczne, silnie zde- formowane glacitektonicznie. Wyst ępuj ą w nich domieszki zw ęglonej substancji organicznej. Udokumentowana mi ąŜ szo ść tej serii wynosi od 48,6 m do 90,0 m. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane s ą przez osady zlodowace ń odry i warty. Osadami zlodowacenia odry (stadiału górnego) s ą: piaski wodnolodowcowe, średnio- i drobnoziarniste o mi ąŜ szo ści 48 m; iły i mułki zastoiskowe, br ązowe i szare o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do około 34,0 m oraz piaszczyste lub piaszczysto-ilaste, szare i szaro-zielonkawe gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści do 45,0 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, o mi ąŜszo ści do 30,0 m, wypełniaj ą miejscami rozci ęcia erozyjne, w obr ębie pod ścielaj ących je glin zwało- wych oraz piasków wodnolodowcowych. Ich pozycja stratygraficzna ma charakter hipote- tyczny, poniewa Ŝ te serie osadów mogły powsta ć podczas stadiału środkowego. Stadiał dolny zlodowacenia warty reprezentowany jest przez iły i mułki zastoiskowe oraz gliny zwałowe. Piaski wodnolodowcowe, gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe reprezentuj ą stadiał górny. Ró Ŝnoziarniste, szaro Ŝółte piaski wodnolodowcowe zawieraj ą liczne skalenie i ziarna wapieni, osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 30–45 m. Gliny zwałowe s ą twarde, piaszczyste, maj ą ciemnoszar ą barw ę i osi ągaj ą mi ąŜ szo ść do 88,0 m. Osady interglacjału eemskiego na obszarze obj ętym arkuszem nigdzie nie zostały udokumentowane.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Gi Ŝycko na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej w skali 1:500 000 (Marks i in. 2006)

Zlodowacenia północnopolskie reprezentowane s ą przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne i dolne oraz gliny zwałowe stadiału środkowego oraz osady stadiału górnego. Ró Ŝnoziarniste piaski wodnolodowcowe dolne, rzadko Ŝwiry występuj ą w cz ęś ci środkowej i południowej (33 m mi ąŜ szo ści) oraz na północnym skraju omawianego arkusza (50 m mi ąŜ- szo ści). Gliny wyst ępuj ą powszechnie na całym obszarze i osi ągaj ą mi ąŜ szo ści od 5 do 37 m. Są to gliny br ązowe i szare, silnie piaszczyste, zawieraj ą liczne Ŝwiry skał północnych. Utwo-

9 ry stadiału górnego zlodowacenia wisły s ą powszechne na całym obszarze, reprezentuj ą je osady glacjalne, zastoiskowe i wodnolodowcowe oraz jeziorne. Zostały udokumentowane w rejonie jezior Niegocin i Gołdopiwo oraz koło miejscowo ści Str ęgielek. S ą to szare iły warwowe lub mułki i mułki piaszczyste, o mi ąŜ szo ści do 30 m. Najpowszechniej na całym obszarze obj ętym arkuszem Gi Ŝycko wyst ępuj ą gliny zwałowe, na ogół br ązowe lub szare, o bardzo zmiennym uziarnieniu, zawieraj ą liczne, du Ŝe głazy. Gliny maj ą od kilku do około 26 m mi ąŜ szo ści. Koło Harszu, Spytkowa i Przerwanek wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry oraz gliny zwałowe moren z wyci śni ęcia. S ą to piaski ró Ŝnoziarniste lub piaski i Ŝwiry, bez głazów, z wyra źnymi zaburzeniami glacitektonicznymi, zazwyczaj przykryte glinami. Kilka ci ągów wzgórz moreny czołowej zbudowanych ze spływowych glin zwałowych osadzonych na piaskach, Ŝwirach i głazach powstałych u czoła l ądolodu znajduje si ę w rejonie: Sołdanów, Wyłud, Kruklanek, Kruklina, Jakunówka i Pieczarek. Na zapleczu moren czołowych piaski i Ŝwiry oraz gliny zwałowe moren martwego lodu uformowały nieregularnie rozmieszczone, niewielkie pagórki i wzniesienia. Mi ąŜ szo ść tych osadów miejscami dochodzi do 15,0 m. S ą to piaski i Ŝwiry z nagromadzeniami głazów przykryte najcz ęś ciej spływowymi glinami zwałowymi. Towarzysz ą im liczne zagł ębienia, obecnie wypełnione torfami. W s ąsiedztwie moren czołowych i moren martwego lodu na całym obszarze wyst ępuj ą źle wysortowane, niewarstwowane lodowcowe piaski i Ŝwiry z głazami. Ich mi ąŜ szo ść wynosi kilka metrów. Na wysoczy źnie morenowej pomi ędzy Antoniowem i Pieczarkami, w rejonie Sołda- nów, Przerwanek i Kruklina oraz na obszarach sandrowych koło Jakunówka i nad jeziorem Wydmi ńskim wyst ępuj ą kilkunastometrowe warstwy piasków, Ŝwirów i glin zwałowych form akumulacji szczelinowej. W dnach rynien lodowcowych zalegaj ą piaski i Ŝwiry przykryte osadami wodnolodow- cowymi sandrowymi, cz ęś ciowo piaskami rzecznymi i jeziornymi, osadami deluwialnymi, torfami i kred ą jeziorn ą. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do kilkunastu metrów. Owalne wzgórza, nieregularnie wyst ępuj ące na wysoczy źnie morenowej lub w s ąsiedz- twie sandrów, okre ślone mianem kemów glacifluwialnych zbudowane s ą z piasków i piasków ze Ŝwirem. Znaczne powierzchnie zajmuj ą piaski i Ŝwiry sandrowe. Głównym obszarem ich wyst ę- powania jest strefa akumulacji utworów sandrowych, biegn ąca od północnego obrze Ŝa jeziora Gołdopiwo w kierunku południowym do jeziora Kruklin na południowy wschód wzdłu Ŝ ryn-

10 ny jeziora Wydmi ńskiego w stron ę Sucholasek. W Pieczonkach ł ączy si ę z w ąsk ą stref ą utwo- rów sandrowych biegn ącą równole Ŝnikowo od strony Spytkowa. Wyst ępuj ą równie Ŝ na pół- noc od Pozezdrza, od północy obszaru w kierunku południowo zachodnim, w stron ę: Harszu, Pieczarek i Świdrów. W północno zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w otoczeniu jeziora Harsz i w obr ębie wy Ŝszego tarasu jezior Dargin i Kisajno wyst ępuj ą ciemno- i szarobr ązowe iły warwowe, z nielicznymi przeławiceniami mułków i piasków pylastych, o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 11,0 m. Piaski, miejscami piaski ze Ŝwirami tarasów kemowych, powstały na obszarach przyle- głych do wielkich brył martwego lodu, wypełniaj ących wówczas misy dzisiejszych jezior: Wilkus, Gołdopiwo, Kruklin i Niegocin. S ą to głównie piaski drobnoziarniste, pylaste i piaski z domieszk ą Ŝwirów, a ich mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ą 15,0 m. W otoczeniu jezior: Lemi ęt, Harsz, Dargin, Warniak, Dgał Wielki, Skar Ŝ Wielki, Woj- sak i Niegocin wyst ępuj ą pyłowe piaski jeziorne. S ą to piaski drobnoziarniste, mułkowate, podrz ędnie mułki z domieszk ą humusu i z wkładkami torfu lub gytii. Buduj ą one płaskie zrównania wy Ŝszego tarasu jeziornego poło Ŝone na wysoko ści 2–4 m powy Ŝej poziomu jezior, ich mi ąŜ szo ść nie przekracza na ogół 6 m. Na przełomie plejstocenu i holocenu tworzyły si ę: iły, namuły torfiaste i mułki jeziorne, piaski eoliczne oraz piaski i gliny deluwialne, w tym czasie równie Ŝ nasiliły si ę ruchy erozyjne i denudacyjne. Utwory jeziorne stwierdzono koło miejscowo ści Jasieniec nad jeziorem Gołdopiwo. Osady deluwialne reprezentowane s ą przez piaski i gliny zagł ębie ń bezodpływo- wych, zaz ębiaj ące si ę z namułami holoce ńskimi. W holocenie znacz ącą rol ę odegrał proces zarastania jezior oraz sedymentacja utworów węglanowych. Osadami holocenu s ą: piaski i Ŝwiry rzeczne tarasów zalewowych 1,0 m nad poziom rzeki; piaski i Ŝwiry jeziorne, gytie i kredy jeziorne; osady den dolinnych, zagł ębie ń bezodpływowych i okresowo przepływowych; namuły torfiaste zagł ębie ń bezodpływowych i torfy. Piaski i piaski ze Ŝwirem jeziorne wyst ępuj ą wzdłu Ŝ brzegów jezior, na wysokości 0,5–1,5 m powy Ŝej ich poziomu. S ą to ró Ŝnoziarniste, warstwowane piaski, z wkładkami osa- dów organicznych lub domieszk ą rozproszonych szcz ątków ro ślinnych i skorup mi ęczaków, o mi ąŜ szo ści rz ędu 2-4 m. W obr ębie mis jeziornych w okolicach Okowizny i Kruklina, nad jeziorami: Gołdopiwo, Warniak, Fryd, Wojsak i nad jeziorem Kruklin, osadziły si ę utwory węglanowe: gytie i kredy jeziorne. Maj ą one od 2,0 do 8,0 m mi ąŜ szo ści, maksymalnie 9,5 m. Pod ścielone s ą cienk ą warstw ą iłów jeziornych. Piaski humusowe i namuły piaszczysto- gliniaste o mi ąŜ szo ści rzadko przekraczaj ącej 2,5 m wypełniaj ą obni Ŝenia bezodpływowe.

11 Torfy s ą przewa Ŝnie brunatne i czarne, turzycowe-mszyste. Wyst ępuj ą one na znacz- nych obszarach, wypełniaj ąc stare misy jeziorne, wytopiska, zagł ębienia bezodpływowe, obni Ŝenia oraz dna rynien w obr ębie wysoczyzny morenowej, stref moren czołowych i obszarów sandrowych. Cz ęsto le Ŝą one na gytiach i kredach jeziornych. Mi ąŜ szo ść ich jest bardzo zró Ŝ- nicowana, nie przekracza jednak 5,0 m. Namuły torfiaste zagł ębie ń bezodpływowych wyst ę- puj ą rzadko, wypełniaj ąc cienk ą warstw ą nieliczne, niewielkie, podmokłe obni Ŝenia terenu.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach arkusza Gi Ŝycko rozpoznano i udokumentowano wyst ąpienia piasków, piasków ze Ŝwirem oraz kredy jeziornej. Zlokalizowano tu trzydzie ści trzy zło Ŝa o zasobach udokumentowanych i zarejestrowanych. W aktualnym „Bilansie zasobów…” (Szuflicki i in., (red.), 2011) z tego obszaru wymienionych jest trzydzie ści jeden złó Ŝ. Ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zamieszczono równie Ŝ w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych. Zło Ŝa piasku ze Ŝwirem: „Spytkowo IV” (Kuczy ński, 2003a, 2008b), „Spytkowo II” (Szymborski, 1992, Zaprzelski, 2009), „Zielony Gaj” (Sadowski, 1980) oraz zło Ŝe piasku i piasku ze Ŝwirem „Gajewo” (Bobel, 1999, 2011b) zostały wykre ślone z „Bilansu zaso- bów…” z powodu zako ńczenia eksploatacji.

1. Kruszywo naturalne piaskowo-Ŝwirowe.

Wyst ępowanie osadów piaszczystych na omawianym terenie zwi ązane jest z działalno- ści ą l ądolodu zlodowacenia wisły. W trakcie deglacjacji powstały liczne kemy zbudowane z materiału piaszczysto-Ŝwirowego, w obr ębie których udokumentowano zło Ŝa kruszywa naturalnego. Równie liczne zło Ŝa zwi ązane s ą z formami sandrowymi. W dwudziestu pi ęciu zło Ŝach udokumentowano piaski ze Ŝwirem: „Jakunówko”, „Pie- czarki II”, „ Świdry”, „Spytkowo”, „Sołdany”, „Bo ćwinka”, „Kruklin IV”, „Kruklin-RDP”, „Kruklin III”, „Kruklin II”, „Pieczarki III”, „Sołdany I”, „Spytkowo V”, „Spytkowo XI”, „Spytkowo IX”, „Spytkowo VIII”, „Spytkowo X”, „Sołdany II”, „Spytkowo VI”, „Zielony Gaj”, „Spytkowo VII”, „Kruklin VI”, „Kruklin V”, „Siedliska” i „Siedliska II”. Piasek udokumentowano w trzech zło Ŝach: „Kolonia Pozezdrze”, „Kruklanki „D” i „Gajewo I”, a piasek ze Ŝwirem i piasek w zło Ŝach: „Pieczarki” i „Kruklanki „E”. Zestawienie parametrów geologiczno-górniczych oraz parametrów jako ściowych kruszywa piaskowo-Ŝwirowego z ni Ŝej omówionych złó Ŝ uj ęto w tabeli 2.

12 Zło Ŝe „Jakunówko II” poło Ŝone jest we wschodniej cz ęś ci arkusza na północ od wsi Ja- kunówko. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą kemoweutwory piaszczysto–Ŝwirowe, zalegaj ące pod nadkła- dem gleby lub warstw ą zorsztynizowanych piasków (głównie w cz ęś ci północnej zło Ŝa). Seria zło Ŝowa jest sucha. Kopalina przeznaczona jest dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. W zło Ŝu kruszywa „Kolonia Pozezdrze” kopalin ą s ą utwory piaszczyste z domieszk ą frakcji Ŝwirowej, zalegaj ące pod nadkładem gleby, piasków i piasków ze Ŝwirem. Lustro wyst ępuj ącego w zło Ŝu poziomu wodono śnego ma charakter swobodny i zalega na gł ęboko ści od 3,1 m do 6,5 m p.p.t. Kruszywo mo Ŝe by ć przydatne w budownictwie oraz do budowy i naprawy dróg o nawierzchni Ŝwirowej. W odległo ści 10 km na północny wschód od miejscowo ści Pozezdrze, znajduje si ę zło Ŝe piasków ze Ŝwirem i piasków morenowych „Pieczarki”.Zostało udokumentowanew formie karty rejestracyjnej. Seria zło Ŝowazalega pod niewielkim nadkładem, który tworzy gleba i piasek zagliniony. Zło Ŝe jest suche, kopalina przeznaczona jest dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Kolejne dwa zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Pieczarki III” i „Pieczarki II” poło Ŝone są ok. 0,9 km na wschód od drogi Świdry – Pieczarki. Zło Ŝa te maj ą form ę pokładow ą, zaleganie poziome. S ą to osady piaszczysto-Ŝwirowe zakumulowane w fazie pomorskiej, stadiału głów- nego, zlodowacenia wisły. Nadkład buduje gleba i glina piaszczysta za ś sp ąg piaski gliniaste i gliny. „Pieczarki III” zostały udokumentowane w dwóch polach zasobowych. Zło Ŝa s ą suche. Z obu złó Ŝ surowiec mo Ŝe by ć przydatny w drogownictwie, ze zło Ŝa „Pieczarki II” mo Ŝe znale źć zastosowanie równie Ŝ w budownictwie. „Świdry” to zło Ŝe piasków i Ŝwirów w postaci soczewkowych form o niejednorodnej mi ąŜ szo ści, zalegaj ące pod nadkładem gleby i glin piaszczystych. Są to osady stadiału górnego zlodowacenia wisły. Woda w postaci s ącze ń w glinach wyst ępuje na ró Ŝnych poziomach. Ko- palina mo Ŝe znale źć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. W pobli Ŝu miejscowo ści Spytkowo udokumentowano osiem wyst ąpie ń piasku ze Ŝwi- rem: „Spytkowo V”, „Spytkowo XI”, „Spytkowo VIII”, „Spytkowo IX”, „Spytkowo”, „Spyt- kowo X”, „Spytkowo VI” i „Spytkowo VII”. Zło Ŝa z tego rejonu maj ą form ę pokładow ą, zaleganie poziome. S ą to sandrowe osady piaszczysto-Ŝwirowe zlodowacenia północnopolskiego, wyst ępuj ące pod warstw ą gleby. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski ró Ŝnoziarniste, ze zmienn ą w szerokich granicach domieszk ą frakcji Ŝwirowej z otoczakami. Zło Ŝa maj ą niewielkie powierzchnie (do 1,91 ha) i zbli Ŝone parametry jako ściowe (tabela 2),spełniaj ą kryteria surow- ców drogowych i budowlanych i pod takim k ątem były badane.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wiek geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Nr zło Ŝa Rodzaj Kompleksu bilansowe rozpoznania rowania [tys. t] kopaliny złó Ŝ Przyczyny na Nazwa zło Ŝa kopaliny litologiczno- [tys. t] zło Ŝa konfliktowo ści zło Ŝa mapie surowcowego klasy wg stanu na 31.12.2010 (Szuflicki, (red.) 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Jakunówko II pŜ Q 19 C1 N - Sb, Sd 4 B K, Natura 2000 Kolonia 2 p Q 35 C Z - Sb, Sd 4 A Pozezdrze 1 * 3 Pieczarki pŜ, p Q 18 C1 N - Sb, Sd 4 A

4 Pieczarki II pŜ Q 31 C1 G - Sb, Sd 4 A * 5 Kruklanki „E” pŜ, p Q 30 C1 Z - Sb, Sd 4 A * 6 Kruklanki „D” p Q 57 C1 Z - Sb, Sd 4 A

14 14 7 Świdry pŜ Q 568 C1 G 83 Sb, Sd 4 A * 9 Spytkowo pŜ Q 100 C1 Z - Sb, Sd 4 A 12 Sołdany pŜ Q 28 C1 N - Sd 4 A 13 Gajewo I p Q 189 C1 N - Sb, Sd 4 A

14 Bo ćwinka pŜ Q 21 C1 N - Sd, Sb 4 A 15 Kruklin kj Q 1,2 C1 Z - Sr 4 B K, Gl 16 Upałty kj Q - C1 Z - Sr 4 A

17 Kruklin II kj Q - C1 Z - Sr 4 A 18 Kruklin IV pŜ Q 999 C1 G 20 Sd 4 A * 19 Kruklin-RDP pŜ Q 159 C1 G 5 Sd 4 A

20 Kruklin III pŜ Q 153 C1 N - Sb 4 A 21 Kruklin II pŜ Q 188 C1 G 2 Sb 4 A

22 Pieczarki III pŜ Q 123 C1 G 10 Sd 4 A

23 Sołdany I pŜ Q 800 C1 G 3 Sd, Sb 4 A 24 Spytkowo V pŜ Q 169 C1 N - Sb, Sd 4 A 25 Spytkowo XI** pŜ Q 202 C1 N - Sd, Sb 4 A 26 Spytkowo IX pŜ Q 343 C1 G - Sd, Sb 4 A 27 Spytkowo VIII pŜ Q 248 C1 N - Sd, Sb 4 A 28 Spytkowo X pŜ Q 49 C1 G - Sd, Sb 4 A 29 Sołdany II** pŜ Q 487 C1 N - Sb, Sd 4 A

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

30 Spytkowo VI pŜ Q 337 C1 G 38 Sd, Sb 4 A 31 Zielony Gaj pŜ Q 704 C1 N - Sd, Sb 4 B W, Z 32 Spytkowo VII pŜ Q 158 C1 N - Sd, Sb 4 A 33 Kruklin VI pŜ Q 342 C1 N - Sd, Sb 4 A 34 Kruklin V pŜ Q 6 011 C1 N - Sd, Sb 4 A 35 Siedliska pŜ Q 61 C1 G 3* Sd, Sb 4 A 36 Siedliska II pŜ Q 306 C1 G 2* Sd, Sb 4 A Spytkowo IV pŜ Q ZWB Spytkowo II pŜ Q ZWB Zielony Gaj pŜ Q ZWB Gajewo p,p Ŝ Q ZWB

Rubryka 2: ** – zło Ŝe nie figuruje w bilansie, zasoby wg dokumentacji ; Rubryka 3: p – piasek, p Ŝ – piasek ze Ŝwirem, kj – kreda jeziorna; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: C1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych; C1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie); Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z „Bilansu Zasobów ...” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej, zamieszczone w materiałach archiwalnych); 15 15 Rubryka 8: * – dane od wła ścicieli złó Ŝ; Rubryka 9: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sr – rolnicze; Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, W – ochrona wód podziemnych, Gl – ochrona gleb, Z – konflikt zagospodarowania terenu;

Tabela 2 Charakterystyka najwa Ŝniejszych parametrów geologiczno-górniczych złó Ŝ i parametrów jako ściowych kopalin okruchowych Zawarto ść Gęsto ść frakcji poni- Zawarto ść Grubo ść Mi ąŜ szo ść nasypowa Numer Ŝej 2 mm pyłów Nazwa zło Ŝa Powierzchnia nadkładu zło Ŝa N/Z w stanie zło Ŝa Warunki Rodzaj (punkt mineralnych zło Ŝa od–do; od–do; od–do; utrz ęsionym na hydrogeolo- kopaliny piaskowy) od–do; Autor dokumentacji, rok (ha) średnio średnio średnio od-do; mapie giczne od–do; średnio (m) (m) średnio średnio (%) (T/m 3) (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Jakunówko II 0,2–1,5; 2,9–6,0; b.d.–b.d.; 34,0–71,0: 5,8–6,8: 1,86– 2,27; 1 0,24 suche pŜ (Sadowski, 1993) b.d. 4,2 0,12 52,7 6,3 2,10 Kolonia Pozezdrze 1,0–1,7; 2,5–7,0; 0,14-0,68; 72,5–88,9; 5,4–11,5; 1,76–1,83; 2 0,50 zawodnione p (Sadowski, 1994a) 1,4 4,4 0,39 79,4 8,5 1,79 2,1–4,2; 47,5–48,5; 3,2–6,0; 2,14–2,15;

16 16 pŜ Pieczarki 0,3–0,4; b.d. 0,07–0,19; 48,0 4,6 2,14 3 0,23 suche (Sadowski, 1991a) 0,3 b.d–b.d.; b.d. b.d.–b.d.; b.d.–b.d.; b.d.–b.d.; p 3,2 86,2 6,3 1,84 Pieczarki II 0,3–0,4; 2,0–6,0; 0,05–0,17; 56,4–63,4; 3,2–4,5; 1,84–1,86; 4 (Ceckowski, Tatarata, 1,39 suche pŜ 0,33 3,9 0,11 59,5 1,85 1,85 2003) 3,5 -10,2; 43,8–76,0; 1,5 -4,7; 1,87–2,01; pŜ Kruklanki „E” 0,7–1,3; 8,0 b.d–b.d.; 71,7 3,0 1,92 5 1,83 suche (Sadowski, 1989) 1,0 4,3–5,3; 0,11 b.d–b.d.; 2,3–5,1; b.d.–b.d.; p 4,8 87,1 4,0 1,79 Kruklanki „D” 0,1–0,4; 2,8–17,8; b.d–b.d.; b.d.–b.d.; b.d.–b.d.; 6 (Matuszczak, So Ŝyński, 1,22 suche p n.o. 0,2 8,2 0,02 78.0 7,0 1980) Świdry 0,2–6,0; 5,2–15,1; b.d–b.d.; 45,0–79,0; 0,5–3,5; 1,80–2,05; 7 5,34 suche pŜ (Kuczy ński, 2005) 1,4 10,0 0,14 63,0 1,58 1,92 Spytkowo 0,3–2,6; 3,2–6,1; 0,06–0,75; 46,0–61,5; 1,3–8,3; 2,01–2,17; 9 1,15 suche pŜ (Sadowski, 1991b) 0,9 4,9 0,24 51,7 4,7 2,11

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Sołdany 0,3–1,5; 3,0–7,0; 0,07–0,33; 55,0–75,0; 4,0–7,0; 1,84–2,05; 12 0,29 zawodnione pŜ (Sadowski, 1994c) 0,9 5,2 0,18 66,7 5,7 1,91 Gajewo I 0,0–1,5; 7,5–18,6; 0,0 -0,4; 83,7–97,7; 0,7–1,6; 1,69 -1,78; 13 0,87 suche p (Kuczy ński, 2003b) 0,4 11,5 0,09 90,7 1,3 1,74 Bo ćwinka 0,3–0,6; 1,1–2,8; 0,0–0,4; 53,0–64,0; 4,8–9,6; 14 0,63 suche pŜ n.o. (Sadowski, 1994b) b.d. b.d. 0,09 b.d. b.d. Kruklin IV 0,2–0,6; 10,2 -11,3; b.d.–b.d.; b.d.–b.d.; b.d.–b.d.; b.d.–b.d.; 18 6,18 suche pŜ (Tatarata, Harat, 1998b) 0,3 10,5 0,03 b.d. b.d. b.d. Kruklin-RDP 1,7–3,0; 5,5–8,9; b.d.–b.d.; 35,4–76,1; 1,23–6,21; 1,93–2,02; 19 (Data, 1983b, 6,60 suche pŜ 2,0 6,1 0,3 54,6 3,35 1,98 Data, 1995) Kruklin III 2,8–3,0; 8,6–15,6; 0,18–0,34; 43,6–53,0; 2,8–7,0; 2,07–2,23; 20 0,57 suche pŜ (Sadowski, 1995b) 2,9 11,0 0,29 47,5 4,3 2,15 Kruklin II 2,7–2,9; 8,6–15,6; 0,18–0,34; 46,0–53,0; 2,5–7,0; 2,07–2,23; 21 1,18 suche pŜ (Data, 1983a) 2,8 11,7 0,26 49,7 4,4 2,15 17 17 Pieczarki III 1,47 2,2–3,4; 0,31–0,84; 55,6–66,1; 1,8–3,5; 1,72–1,80; 22 2,8–7,6; suche pŜ (Kuczy ński, 2007a) (dwa pola) 2,8 0,56 60,5 2,7 1,76

pole A pole A pole A pole A pole A pole A 0,4–1,3; 4,3–9,1; 0,4–0,5; 35,7–83,7; 0,2 -0,6; 1,49–2.01; Sołdany I 5, 81 0,7 6,6 0,24 66,2 0,7 1,66 23 suche pŜ (Kuczy ński, 2006) (dwa pola) pole B pole B pole B pole B pole B pole B 3,6–5,0; 8,4–12,0; 0,38–0,50; 36,9–67,6; 0,2–0,7; 1,61–1,98; 4,3 10,0 0,43 49,2 0,4 1,87

Spytkowo V 0,3–2,6; 7,2–14,6; 0,01–0,04; 38,5–64,8; 0,7–5,1; 1,74–1,98; 24 0,94 suche pŜ (Kuczy ński, 2007b) 0,9 9,8 0,02 53,0 1,8 1,89 4,6–7,7; Spytkowo XI 1,96 0,3–0,5; 0,04–0,11; 62,0–75,5; 1,7–8,3; 1,75–1,88; 25 5,8 suche pŜ (Kuczy ński, 2011) (dwa pola) 0,4 0,08 67,3 4,2 1,82

Spytkowo IX 0,5–1,0; 5,0–14,5; 0,3–0,2; 59,2–78,4; 8,7–16,1; 1,80–1,88; 26 1,91 zawodnione pŜ (Kuczy ński, 2010a) 0,7 9,7 0,1 67,5 11,4 1,84

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Spytkowo VIII 0,2–0,3; 4,9–8,0; 0,03–0,06; 37,9–69,7; 0,9–1,7; 1,77–2,03; 27 1,91 zawodnione pŜ (Kuczy ński, 2009a) 0,2 6,7 0,04 56,4 1,3 1,88 Spytkowo X 0,2–0,5; 3,7–7,4; 0,04–0,09; 51,4–63,9; 0,3–1,7; 1,79–1,99; 28 0,49 zawodnione pŜ (Kuczy ński, 2010b) 0,3 5,2 0,06 59,6 1,2 1,90 Sołdany II 0,7–1,8; 11,2–15,2; b.d.–b.d.; 63,4–78,2; 2,5–4,3; 1,81–1,93; 29 2,00 suche pŜ (Bobel, 2011a) 1,2 13,2 0,09 72,6 1,87 1,87 Spytkowo VI 0,3–0,7; 10,4–13,9; 0,02–0,06; 34,2–53,5; 5,9–7,8; 2,3–2,3; 30 1,49 zawodnione pz (Kuczy ński, 2007c) 0,5 12,1 0,04 40,3 7,0 2,3

Zielony Gaj 6,41 0,0–2,5; 1,8–10,0; 0,0–0,50; 54,0–98,0; 0,8–8,1; 1,61–2,03; 31 (Sadowski, 1980, zawodnione pŜ (dwa pola) 0,6 7,47 0,10 71,82 2,91 1,87 Kuczy ński, 2009b Spytkowo VII 1,1 -1,5; 5,3–8,0; 0,20–0,27; 50,2 -76,6; 0,4–2.3; 1,84–1,92; 32 1,49 suche pŜ (Kuczy ński, 2008a) 1,3 6,0 0,24 60,9 1,3 1,88

18 18 Kruklin VI 2,2–4,2; 7,8–12,3; b.d.–b.d.; 57,2–72,3; 2,1–4,1; 1,81–1,97; 33 1,98 suche pŜ (Bobel, 2008) 3,0 9,4 0,31 63,7 3,1 1,89

Kruklin V 1,3–7,0; 7,8–12,3; 0,06–0,56; 53,31–80,2; 1,14–2,74; 1,84 -2,00; 34 18,38 zawodnione pŜ (Zaprzelski, 2008) 3,6 9,4 0,23 66,57 1,86 1,93

Siedliska 0,5–2,5; 2,0–6,5; 0,1 -1,0; 70,2 -71,5; 1,3–1,9; 1,86–1,86; 35 (Ceckowski, Tatarata, 0,70 suche pŜ 1,7 4,6 0,38 70,8 1,6 1,86 2008) Siedliska II 2,35 0,6–3,8; 1,8–14,4; 0,04–1,81; 50,4–71,7; 0,7–1,6; 1,80–1,94; 36 (Ceckowski, Tatarata, suche pŜ (dwa pola) 2,7 6,7 0,40 59,6 1,1 1,88 2009)

b.d. – brak danych; n.o. – nie oznaczono

Zło Ŝe „Jakunówko II” poło Ŝone jest we wschodniej cz ęś ci arkusza na północ od wsi Ja- kunówko. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą kemowe utwory piaszczysto-Ŝwirowe, zalegaj ące pod nad- kładem gleby lub warstw ą zorsztynizowanych piasków (głównie w cz ęś ci północnej zło Ŝa). Seria zło Ŝowa jest sucha. Kopalina przeznaczona jest dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. W zło Ŝu kruszywa „Kolonia Pozezdrze” kopalin ą s ą utwory piaszczyste z domieszk ą frakcji Ŝwirowej, zalegaj ące pod nadkładem gleby, piasków i piasków ze Ŝwirem. Lustro wyst ępuj ącego w zło Ŝu poziomu wodono śnego ma charakter swobodny i zalega na gł ęboko ści od 3,1 m do 6,5 m p.p.t. Kruszywo mo Ŝe by ć przydatne w budownictwie oraz do budowy i naprawy dróg o nawierzchni Ŝwirowej. W odległo ści 10 km na północny wschód od miejscowo ści Pozezdrze, znajduje si ę zło- Ŝe piasków ze Ŝwirem i piasków morenowych „Pieczarki”. Zostało udokumentowane w formie karty rejestracyjnej. Seria zło Ŝowa zalega pod niewielkim nadkładem, który tworzy gleba i piasek zagliniony. Zło Ŝe jest suche, kopalina przeznaczona jest dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Kolejne dwa zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Pieczarki III” i „Pieczarki II” poło Ŝone s ą ok. 0,9 km na wschód od drogi Świdry – Pieczarki. Zło Ŝa te maj ą form ę pokładow ą, zaleganie poziome. S ą to osady piaszczysto-Ŝwirowe zakumulowane w fazie pomorskiej, stadiału głów- nego, zlodowacenia wisły. Nadkład buduje gleba i glina piaszczysta za ś sp ąg piaski gliniaste i gliny. „Pieczarki III” zostały udokumentowane w dwóch polach zasobowych. Zło Ŝa s ą suche. Z obu złó Ŝ surowiec mo Ŝe by ć przydatny w drogownictwie, ze zło Ŝa „Pieczarki II” mo Ŝe znale źć zastosowanie równie Ŝ w budownictwie. „Świdry” to zło Ŝe piasków i Ŝwirów w postaci soczewkowych form o niejednorodnej mi ąŜ szo ści, zalegaj ące pod nadkładem gleby i glin piaszczystych. Są to osady stadiału górne- go zlodowacenia wisły. Woda w postaci s ącze ń w glinach wyst ępuje na ró Ŝnych poziomach. Kopalina mo Ŝe znale źć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. W pobli Ŝu miejscowo ści Spytkowo udokumentowano osiem wyst ąpie ń piasku ze Ŝwi- rem: „Spytkowo V”, „Spytkowo XI”, „Spytkowo VIII”, „Spytkowo IX”, „Spytkowo”, „Spyt- kowo X”, „Spytkowo VI” i „Spytkowo VII”. Zło Ŝa z tego rejonu maj ą form ę pokładow ą, zaleganie poziome. S ą to sandrowe osady piaszczysto-Ŝwirowe zlodowacenia północnopolskie- go, wyst ępuj ące pod warstw ą gleby. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski ró Ŝnoziarniste, ze zmienn ą w szerokich granicach domieszk ą frakcji Ŝwirowej z otoczakami. Zło Ŝa maj ą niewielkie powierzchnie (do 1,91 ha) i zbli Ŝone parametry jako ściowe (tabela 2),spełniaj ą kryteria surow- ców drogowych i budowlanych i pod takim k ątem były badane.

W rejonie miejscowo ści Sołdany udokumentowano kolejne zło Ŝa piasku ze Ŝwirem: „Sołdany I” (dwa pola zasobowe: północne – pole B; i południowe – pole A), Sołdany II” i „Sołdany”. Ich geneza i budowa jest identyczna jak złó Ŝ z rejonu Spytkowa. Maj ą zbli Ŝone parametry jako ściowe, natomiast ró Ŝni ą si ę powierzchniami: od 0,29 ha („Sołdany”) do 5,81 ha („Sołdany I”). Kopalina w nich wyst ępuj ąca mo Ŝe by ć przydatna w drogownictwie i budownictwie. Zło Ŝe „Zielony Gaj” powstało w obr ębie zarejestrowanego zło Ŝa o tej samej nazwie (Sadowski, 1980), było eksploatowane w latach 1996 – 2006. Koncesj ę wygaszono nie rozliczaj ąc zasobów. Obecne zło Ŝe udokumentowano w kat. C 1 (Kuczy ński, 2009b), skorygowano zasoby, natomiast granice zło Ŝa nie uległy zmianie. Zasoby z karty rejestracyjnej zostały anu- lowane. Teren zło Ŝa stanowi fragment sandru zlodowacenia północnopolskiego. Seri ę zło Ŝo- wą buduj ą plejstoce ńskie utwory piaszczyste reprezentowane przez piaski drobno- i gruboziarniste, niekiedy z domieszk ą frakcji Ŝwirowej, utwory piaszczysto-Ŝwirowe oraz Ŝwirowo- piaszczyste, na ogół z domieszk ą otoczaków, zalegaj ące w formie naprzemianległych warstw i soczew ró Ŝnej mi ąŜ szo ści. Nadkład tworzy gleba, w sp ągu wyst ępuj ą gliny. Zło Ŝe jest zawodnione. Wydobywany surowiec w stanie naturalnym mo Ŝe znale źć zastosowanie w drogownictwie, po uszlachetnieniu równie Ŝ w budownictwie do produkcji mieszanek piaszczysto-Ŝwirowych. Za zachodni ą stref ą zabudowy miejscowo ści Kruklanki, znajduje si ę zło Ŝe kemowych piasków i Ŝwirów „Kruklanki „E”, udokumentowane w formie karty rejestracyjnej. Kopalin ą towarzysz ącą s ą piaski. Seria zło Ŝowa zalega pod niewielkim nadkładem zró Ŝnicowanym litologicznie. Jest to zło Ŝe suche. Kopalina główna i towarzysz ąca mo Ŝe by ć wykorzystywana w drogownictwie i budownictwie. Kopalin ę w zło Ŝu „Kruklanki „D” stanowi ą piaski kemowe, udokumentowane kart ą re- jestracyjn ą. Seri ę zło Ŝow ą buduj ą piaski średnio- i gruboziarniste, przykryte gleb ą. Zło Ŝe jest suche. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w drogownictwie i budownictwie.

W zło Ŝu „Gajewo I” udokumentowano w kategorii C 1, piaski moreny akumulacyjnej, zlodowacenia północnopolskiego. Seri ę zło Ŝow ą buduj ą głównie piaski przewa Ŝnie zaglinione, z wkładkami gliny zwałowej, zalegaj ące pod gleb ą, w sp ągu wyst ępuj ą zaglinione piaski z domieszk ą Ŝwiru. ZłoŜe jest suche. Surowiec w stanie surowym mo Ŝe by ć wykorzystywany do budowy nasypów drogowych i kolejowych, po wypłukaniu gliny mo Ŝe by ć przydatny rów- nie Ŝ w budownictwie.

Obszar udokumentowanego w kategorii C 1 zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Bo ćwinka” usytu- owany jest w strefie rolniczej kolonijnej zabudowy wsi Bo ćwinka. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą

utwory piaszczysto-Ŝwirowe w formie pokładu, o nieskomplikowanej budowie geologicznej, przykryte nadkładem gleby. Seria zło Ŝowa jest sucha. Kopalina mo Ŝe by ć u Ŝytkowana do budowy dróg o nawierzchni Ŝwirowej, po uszlachetnieniu dla mieszanek do betonów. W okolicy miejscowo ści Kruklin, po wschodniej stronie drogi Kruklin – Sucholaski udokumentowano kolejne sze ść złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego: „Kruklin-RDP”, „Kru- klin III”, ”Kruklin II”, „Kruklin IV”, „Kruklin VI” i „Kruklin V”. Seri ę zło Ŝow ą w tych zło- Ŝach stanowi ą sandrowe osady piaszczysto-Ŝwirowe zlodowacenia północnopolskiego, zalega- jące pod warstw ą gleby. Parametry jako ściowe złó Ŝ s ą zbli Ŝone, natomiast powierzchnie si ę róŜni ą i wynosz ą od 1,18 ha („Kruklin II”) do 18,38 ha („Kruklin V”). Wi ększo ść z nich jest zło Ŝami suchymi jedynie „Kruklin V” jest zawodnione. Kopalina z tych złó Ŝ mo Ŝe by ć wykorzystywana w drogownictwie i budownictwie. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza przy drodze Gi Ŝycko – Wydminy, udokumentowano w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego „Siedliska” i „Siedliska II” (dwa pola zasobowe: zachodnie – pole A i wschodnie – pole B). Wyst ępuj ą one w obr ębie niewiel- kiego płatu utworów piaszczystych pochodzenia fluwioglacjalnego. Nadkład buduje gleba i glina piaszczysta, a podło Ŝe ci ągły pakiet glin zwałowych. Zło Ŝa s ą suche. Kopalina w stanie surowym mo Ŝe by ć przydatna w drogownictwie, a po niewielkiej przeróbce równie Ŝ w budownictwie.

2. Kreda jeziorna

Zło Ŝe kredy jeziornej „Kruklin” udokumentowano w kategorii C 1 (R ączaszek, 1983, 1988). Zalega ono na dwóch obszarach nazwanych polem A (północne) i polem B (południo- we). Kreda jeziorna wypełnia płytkie zagł ębienie na południe i południowy zachód od brze- gów jeziora Kruklin. Osady wapienne wyst ępuj ą pod warstw ą gleby lub torfu. W polu A grubo ść torfu waha si ę od 0,4 do 0,7 m, w polu B ich grubo ść jest wi ększa – od 0,4 do 1,7 m. Osady wapienne maj ą mi ąŜ szo ść od 1,0 do 6,0 m. W górnych partiach s ą na ogół sypkie, gru- zełkowate, o jasnych barwach, ku sp ągowi przechodz ą w mas ę o barwach szarych i ciemno- szarych, tłust ą. Wraz z gł ęboko ści ą zwi ększa si ę ich wilgotno ść . Pod osadami wapiennymi wyst ępuj ą szaro-niebieskie iły lub mułki ilaste o mi ąŜ szo ści 0,2–1,0 m, plastyczne, pod ściela- jące zło Ŝe niemal na całej jego powierzchni. Zawarto ść CaO dla zło Ŝa wynosi od 33,6 do 49,95%, średnio 43,42%. Wilgotno ść naturalna jest do ść wysoka, wynosi od 35,23 do 62,32%, średnio 55,07% i jest zale Ŝna od ilo ści opadów. G ęsto ść pozorna (ci ęŜ ar obj ęto ścio- wy) i kredy jeziornej wynosi od 1,16 do 1,80 g/cm 3, średnio 1,47 g/cm 3. G ęsto ść (ci ęŜ ar wła- ściwy) waha si ę od 2,08 do 2,71 g/cm 3, średnio 2,60 g/cm 3. Lustro wody gruntowej zalega

poziomem nieci ągłym około 1 m poni Ŝej poziomu terenu, w lokalnych zagł ębieniach znajduje si ę tu Ŝ pod powierzchni ą terenu. Surowiec jest przydatny w rolnictwie.

Kred ę jeziorn ą w zło Ŝu „Upałty” udokumentowano w kategorii C 1 (Tatarata, Harat, 2000). Teren zło Ŝa stanowi obni Ŝenie w utworach czwartorz ędowych, wypełnione holoce ń- skimi osadami limniczno-bagiennymi. Mi ąŜ szo ść kopaliny waha si ę od 1,2 m do 3,5 m, grubo ść nadkładu zbudowanego z torfów wynosi od 0,2 do 0,7 m. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi od 0,06 do 0,50. Zawarto ść CaO wynosi od 43,6% do 47,4%, 3 wilgotno ść (H 2O) od 67,9% do 72,6%, ci ęŜ ar nasypowy od 1,33 do 1,37 t/m . We wszystkich wykonanych dla potrzeb dokumentacji otworach stwierdzono wyst ępowanie wody. Zwiercia- dło swobodne stabilizowało si ę od 0,8 do 1,3 m p.p.t., średnio 1,1 m p.p.t. Gł ęboko ść zwier- ciadła zmniejsza si ę w kierunku północnym. Kopalina nadaje si ę do bezpo średniego wykorzystania w rolnictwie jako nawóz. „Kruklin II” jest zło Ŝem kredy jeziornej udokumentowanej w 1994 roku (Bieniek, Za- przelski, 1994) w kategorii C 1 na powierzchni 1,19 hektara w ilo ści 51,9 tys. ton. Zalega ono na równinie pojeziernej powstałej sztucznie po obniŜeniu wody w jeziorze Kruklin. Seri ę zło- Ŝową o mi ąŜ szo ści 1,2–4,3 m buduj ą kredy jeziorne. Nadkład ma grubo ść od 0,0 do 1,05 m. W cz ęś ci północnej zło Ŝa, nadkładu praktycznie nie ma, w cz ęś ci południowej stanowi ą go piaski drobnoziarniste pod ścielone warstw ą torfu olesowego (o grubo ści 0,13–0,35 m). Sto- sunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,0 – 0,5. Parametry jako ściowe kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: − zawarto ść wapnia w suchej masie (%CaO) 42,9–47,8 średnio 44,6 − zawarto ść wapnia w stanie wilgotno ści zło Ŝowej (% CaO) 18,2–23,2 średnio 44,6 − wilgotno ść zło Ŝowa (% wagowe) 47,2–60,7 średnio 54,1 − gęsto ść obj ęto ściowa pozorna (t/m 3) 1,30–1,31 średnio 1,30 − zawarto ść ołowiu (ppm Pb) 0,59–2,01, średnio 1,33 − zawarto ść kadmu (ppm Cd) 0,10–0,19, średnio 0,15 − zawarto ść substancji organicznej (%) 10,07–10,11, średnio 10,09 − ph 8,2 − zasobno ść zło Ŝa 1,3–2,3, średnio 2,0. Zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje na gł ęboko ściach od około 0,8 do około 1,7 m p.p.t. W celu uzyskania koncesji na wydobycie kopaliny opracowano w 1996 roku „Dodatek nr 1” (Tatarata, Harat, 1996) koryguj ący zasoby, natomiast w 1998 roku „Dodat- kiem nr 2 …” (Tatarata, Harat,1998a) udokumentowano dodatkowo przylegaj ący do zło Ŝa

obszar o powierzchni 0,97 ha, na którym zalegało 33,93 tys. ton kopaliny. Kopalina mo Ŝe by ć przydatna do bezpo średniego wykorzystania w rolnictwie jako nawóz. Dla wszystkich złó Ŝ kopalin wyst ępuj ących na obszarze arkusza Gi Ŝycko przeprowadzono ocen ę sozologiczn ą w formie klasyfikacji złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony (Zasa- dy…, 2002) oraz ze wzgl ędu na ochron ę środowiska (tabela 1). Wszystkie zło Ŝa kopalin po- spolitych wyst ępuj ące na omawianym terenie, z punktu widzenia ich ochrony, nale Ŝą do złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych (klasa 4). Ze wzgl ędu na ochron ę środowiska złoŜe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego: „Jakunówko II” i „Zielony Gaj” oraz złoŜe kredy jeziornej „Kruklin” uznano za konfliktowe. Przyczynami ich konfliktowo ści jest ochrona wód podziemnych, ochrona gleb, poło Ŝenie w obr ębie strefy ochrony po średniej uj ęcia dla miejscowo ści Zielony Gaj, oraz na terenach ochrony ścisłej rezerwatu faunistycznego „Jezio- ro Ko Ŝuchy”, obszarów chronionego krajobrazu, a tak Ŝe w obszarze Natura 2000. Pozostałe zło Ŝa zaliczono do małokonfliktowych. Cz ęść złó Ŝ z okolic miejscowo ści: Pieczarki, Świdry, Spytkowo i Sołdany znajduje si ę w zasi ęgu udokumentowanego Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 206 – Zbiornik Wielkich Jezior Mazurskich, uznano je za mało konfliktowe, poniewa Ŝ znajduj ą si ę poza strefami ochronnymi zbiornika, a ich aktualna lub pó źniejsza eksploatacja nie stanowi zagro Ŝenia dla wód podziemnych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Gi Ŝycko w 2011 roku prowadzona była eksploatacja dwunastu złó Ŝ kopalin okruchowych: „Pieczarki II”, „ Świdry”, „Kruklin IV”, „Kruklin- RDP”, „Kruklin II”, „Pieczarki III”, „Sołdany I”, „Spytkowo IX”, „Spytkowo X”, „Spytkowo VI”, „Siedliska” i „Siedliska II”. W siedmiu zło Ŝach zaniechano eksploatacji, a czternaście jest jak dot ąd niezagospodarowanych górniczo. Ze wzgl ędu na wielko ść powierzchni złó Ŝ i wielko ść wydobycia wła ściwym organem koncesyjnym dla złó Ŝ: ” Świdry”, „Kruklin IV”, „Kruklin-RDP”, „Sołdany I” jest Marszałek Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego; zło Ŝa „Pieczarki II”, „Pieczarki III” pozostaj ą w ge- stii Starosty W ęgorzewa, a zło Ŝa „Kruklin II”, „Spytkowo IX”, „Spytkowo X”, „Spytkowo VI” oraz „Siedliska” i „Siedliska II” nadzoruje Starosta Gi Ŝycki. Stan formalno-prawny zagospodarowanych obecnie złó Ŝ przedstawiono w tabeli nr 3. We wszystkich wymienionych w tabeli zło Ŝach, eksploatacja kopalin prowadzona jest przez prywatnych przedsi ębiorców. Zdj ęty nadkład został zdeponowany na zewn ątrz zło Ŝa i będzie wykorzystywany do rekultywacji wyrobisk. Surowiec jest bez przeróbki wywo Ŝony z kopal ń, w razie konieczno ści ewentualna przeróbka b ędzie si ę odbywa ć poza obszarami

złoŜowymi. Jedynie w kopalni odkrywkowej „Świdry” kruszywo poddawane jest wst ępnej przeróbce przy u Ŝyciu zestawu mobilnego, który znajduje si ę na terenie kopalni. Eksploatacja kruszywa na zło Ŝu „Kruklin-RDP” prowadzona jest aktualnie w południowej cz ęś ci złoŜa, w latach 1978-1992 zło Ŝe było eksploatowane bez koncesji, w opracowanym dodatku nr1 (Data, 1995), skorygowano zasoby zło Ŝa, natomiast granice zło Ŝa nie zostały zmienione. Na siedmiu eksploatowanych zło Ŝach: „Pieczarki II”, „Sołdany I”, „Spytkowo IX”, „Spytko- wo X,” „Spytkowo VI”, „Siedliska” i „Siedliska II” nie rozpocz ęto prac rekultywacyjnych, na pozostałych rozpocz ęto wst ępn ą rekultywacj ę polegaj ącą na wyrównaniu i stabilizacji skarp. Zło Ŝe piasku „Kolonia Pozezdrze” było eksploatowane w latach 1994–1996 przez Urz ąd Gminy w Pozezdrzu na potrzeby lokalne. Wła ściciel dokumentacji nie zamierza wyst ępowa ć o koncesj ę na wydobycie kopaliny. Zasoby zło Ŝa nie zostały rozliczone. Powstałe wyrobisko uległo samorekultywacji; w dnie znajduje si ę woda, skarpy poro śni ęte s ą ro ślinno- ści ą. Tabela 3 Stan formalno-prawny złó Ŝ na arkuszu Gi Ŝycko

Powierzchnia Okres Planowany Numer Sposób Nazwa złoŜa wa Ŝno ści obszaru terenu kierunek złoŜa eksploatacji koncesji górniczego górniczego rekultywacji (ha) (ha) 1 2 3 4 5 6 7 odkrywko- 16.10.2003 r- wy/ci ągły; rolny lub 4 PIECZARKI II 1,39 1,89 31.12.2013 r. 1 pi ętrem wydo- le śny bywczym odkrywko- 20.06.2005 r.- wy/ci ągły; 7 ŚWIDRY 5,34 11,99 leśny 20.06.2025 r. 1 pi ętrem wydo- bywczym odkrywko- 28.12.1998 r.- wy/ci ągły; rolny lub 18 KRUKLIN IV 6,18 6,18 31.12.2024 r. 1 pi ętrem wydo- le śny bywczym odkrywko- 26.06.2002 r.- wy/ci ągły; 19 KRUKLIN-RDP 1,17 8,14 leśny 30.06.2017 r. 1 pi ętrem wydo- bywczym odkrywko- 14.07.1995 r.- wy/ci ągły; leśny lub 21 KRUKLIN II 1,18 1,18 31.12.2015 r. 1 pi ętrem wydo- rolny bywczym 1,47 odkrywko- (pole A- 20.06.2007 r.- wy/ci ągły; 22 PIECZARKI III 1,00; 2,62 rolny 30.06.2017 r. 1 pi ętrem wydo- pole B- bywczym 0,47) 1 2 3 4 5 6 7 23 SOŁDANY I 01.08.2008 r.- pole A-3,38; pole A-4,28; odkrywko- rolny

31.08.2038 r. pole B-2,43 pole B-3,84 wy/ci ągły; 1 pi ętrem wydo- bywczym odkrywko- wy/ci ągły; 3 pi ętrami wydo- 09.05.2011 r.- 26 SPYTKOWO IX 1,91 2,36 bywczymi (2 rolno-wodny 31.12.2025 r. suche i jedno zawodnione) odkrywko- 22.04.2011 r.- wy/ci ągły; 28 SPYTKOWO X 0,49 1,33 rolny 31.12. 2020 r. 1 pi ętrem wydo- bywczym odkrywko- wy/ci ągły; 2 pi ętrami wydo- 27.032008 r.- 30 SPYTKOWO VI 1,49 1,86 bywczymi (1 rolny 27.03.2028 r. suche i jedno zawodnione odkrywko- 20.03.2009 r.- wy/ci ągły; rolny lub 35 SIEDLISKA 31.12.2019 r. 1,21 1,21 1 pi ętrem wydo- le śny

bywczym odkrywko- rolny (w tym 14.06.2010 r.- 1,31 1,31 wy/ci ągły; niewielki 36 SIEDLISKA II 31.12.2020 r. (pole B) (pole B) 1 pi ętrem wydo- zbiornik wod- bywczym ny) lub le śny

Kruszywa piaskowo-Ŝwirowe i piasek ze zło Ŝa „Kruklanki E” było eksploatowane w latach 1989 – 2003 przez Urz ąd Gminy w Kruklankach. Zasobów nie rozliczono, Wła ściciel zło Ŝa zamierza wyst ąpi ć o przedłu Ŝenie koncesji na wydobycie. W powstałym wyrobisku z prac rekultywacyjnych wykonano jedynie wyrównanie skarp. Przewidywanym kierunkiem rekultywacji jest zalesienie. Piasek ze zło Ŝa „Kruklanki D” eksploatowano na niewielk ą skal ę, przez krótki okres w roku 1981. Wła ściciel zaniechał eksploatacji, nie rozliczaj ąc zasobów. Na obszarze zło Ŝo- wym brak jest jakichkolwiek śladów po wybieraniu piasku. Prywatny przedsi ębiorca prowadził eksploatacj ę zło Ŝa piasków ze Ŝwirem „Spytkowo” tylko w latach 1992–1995, mimo wa Ŝnej koncesji do 2005 roku. Powstałe w wyniku eksploatacji wyrobisko znajduje si ę w południowej cz ęś ci zło Ŝa. Zasoby zło Ŝa nie zostały rozliczone, a na terenie poeksploatacyjnym nast ąpiła samorekultywacja. Zło Ŝe kredy jeziornej „Kruklin” eksploatowane było od 1985 do 2004 roku. U Ŝytkow- nikiem zło Ŝa była Spółdzielnia Usług Rolniczych w Gi Ŝycku. Eksploatacja prowadzona była jedynie w granicach pola A, ze wzgl ędu na brak praw własno ściowych, eksploatacja w polu B

nie była prowadzona. Zasoby zło Ŝa nie zostały rozliczone, a w wyrobisku nast ąpiła samorekultywacja wodna. Kred ę jeziorn ą „Upałty” eksploatowano w latach 2000 – 2005. Zasoby zło Ŝa zostały wyczerpane, ale nie opracowano dodatku rozliczeniowego. Powstałe wyrobisko wypełnione jest wod ą. „Kruklin II” jest zło Ŝem kredy jeziornej, którego zasoby równie Ŝ zostały wyeksploato- wane. Nast ąpiło to w latach 1995–2000, zasobów nie rozliczono. Zło Ŝe zostało zrekultywo- wane zgodnie z planowanym kierunkiem wodnym. ZłoŜa: „Jakunówko”, „Pieczarki”, „Sołdany”, „Gajewo I”, „Bo ćwinka”, „Kruklin III”,„Spytkowo V”, „Spytkowo XI”, „Spytkowo VIII”, „Sołdany II”, „Zielony Gaj”, „Spyt- kowo VII”, „Kruklin VI” i „Kruklin V” s ą niezagospodarowane (nieudost ępnione górniczo). Na mapie zaznaczono punkty wyst ępowania kopaliny, dla których nie sporz ądzono kart informacyjnych. S ą to wyst ąpienia piasków ze Ŝwirem w okolicach miejscowo ści: Jakunów- ko, Pozezdrze, przy jeziorze Gołdopiwo oraz wyst ąpienie piasku we wsi Świdry.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Gi Ŝycko zostały przedstawione obszary rokuj ące perspektywy dla udokumentowania złó Ŝ na potrzeby lokalne, ograniczaj ą si ę one do kompleksów okruchowych, na które składaj ą si ę piaski i Ŝwiry stanowi ące kruszywo dla budownictwa i drogownictwa oraz obszarów perspektywicznych dla poszukiwa ń kredy jeziornej. Nie wskazano obszarów prognostycznych, tzn. złó Ŝ o zasobach prognostycznych w kategorii D 1 lub D 2. Wykonane dot ąd prace poszukiwawcze nie daj ą podstaw do oszacowania takich zasobów dla Ŝadnej kopaliny. Po przeanalizowaniu wyników prac geologiczno-poszukiwawczych i dokumentacyj- nych opracowa ń surowcowych, danych z zakresu ochrony przyrody i wód podziemnych wyznaczono obszary, dla których wyniki poszukiwa ń okazały się perspektywiczne oraz obszary, gdzie wyniki prac okazały si ę negatywne. Omówione poni Ŝej obszary perspektywiczne wyznaczono na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Gi Ŝycko (Szuma ński A, 2000a,b) opracowa ń zło Ŝowych oraz obserwacji terenowych. Obszar w rejonie Spytkowa tworz ą sandrowe osady piaszczysto-Ŝwirowe zlodowacenia północnopolskiego. Przypuszczalne parametry geologiczne i jako ściowe podano na podstawie dokumentacji „Spytkowo”, „Spytkowo XI”, „Spytkowo IX”, „Spytkowo VIII”, „Spytkowo X” i „Spytkowo VI”. Kopalina z tego obszaru mo Ŝe by ć przydatna do robót drogowych i budowlanych. Punkt piaskowy waha si ę od 40,3 do 72,6%, a średnia zawarto ść pyłów wynosi

5,08%. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski ró Ŝnoziarniste, o mi ąŜ szo ści od 4,9 do 12,1 m ze zmienn ą w szerokich granicach domieszk ą frakcji Ŝwirowej z otoczakami, zalegaj ące pod warstw ą gleby i piasków gliniastych o grubo ści od 0,2 do 0,9 m (Sadowski, 1991b; Kuczy ń- ski,2007c, 2009a, 2010a, 2010b, 2011). W centralnej cz ęś ci arkusza w rejonie udokumentowanych złó Ŝ: „Sołdany”, „Sołdany I” (pole B) oraz „Zielony Gaj” wyznaczono nast ępny obszar perspektywiczny. Obszar ten stanowi sandr uformowany w okresie zlodowacenia północnopolskiego. Kopalina mo Ŝe by ć przydatna w drogownictwie i budownictwie. Przypuszczalne, średnie parametry geologiczne i jakościowe podano na podstawie dokumentacji zło Ŝowych z tego rejonu. Punkt piaskowy waha si ę od 49,2 do 71,82, średnia zawarto ść pyłów wynosi 3,0%. Seri ę zło Ŝow ą buduj ą plejstoce ńskie utwory piaszczyste reprezentowane przez piaski drobno- i gruboziarniste, niekiedy z domieszką frakcji Ŝwirowej, utwory piaszczysto-Ŝwirowe oraz Ŝwirowo-piaszczyste, na ogół z domieszk ą otoczaków, o mi ąŜ szo ści od 5,2 do 10,0 m . Nadkład tworzy gleba o grubo- ści od 0,6 do 4,3 m (Sadowski, 1980, 1994c; Kuczy ński, 2006, 2009b). Obszar perspektywiczny w rejonie udokumentowanych złó Ŝ w pobli Ŝu miejscowo ści Kruklanki obejmuje sandrowe osady zlodowacenia północnopolskiego. Kopalina z tych złó Ŝ mo Ŝe by ć wykorzystywana w drogownictwie i budownictwie. Średnie, przypuszczalne parametry jako ściowe i geologiczne podano na podstawie danych z opracowa ń zło Ŝowych tego obszaru. Punkt piaskowy oscyluje od 47,5 do 66,57%, natomiast średnia zawarto ść pyłów wynosi 3,40%. Seri ę zło Ŝow ą tworz ą utwory piaszczysto-Ŝwirowe, o mi ąŜ szo ści od 6,1 do 11,7 m, zalegaj ące pod warstw ą gleby o grubo ści od 0,3 do 3,6 m (Data, 1983a,1983b, 1995; Sadowski, 1995b;Tatarata, Harat,1998b;Bobel, 2008;Zaprzelski, 2008). Dwa obszary perspektywiczne kredy jeziornej wyznaczono w rejonie miejscowo ści Ko- Ŝuchy Małe i Ko Ŝuchy Wielkie. Przypuszczalne, średnie parametry dla obu obszarów podano w oparciu o dane z opracowa ń zło Ŝowych obszaru Kruklina (rejon Ko Ŝuchy Wielkie). Seri ę zło Ŝow ą buduj ą holoce ńskie osady wapienne o mi ąŜ szo ści od 1,0 do 6,0 m wyst ępuj ące pod warstw ą gleby lub torfu o grubo ści od 0,0 do 1,7 m. Średnia zawarto ść CaO waha si ę od 43,42 do 72,6%, wilgotno ść naturalna wynosi od 46,3 do 55,07%. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w rolnictwie jako nawóz (R ączaszek, 1983, 1988;Tatarata, Harat, 1996, 1998a, 2000; Bieniek, Zaprzelski, 1994). Prace poszukiwawcze kruszyw naturalnych wykonane w rejonie Kruklanek i osady Je- ziorowskie zako ńczone zostały wynikiem negatywnym. Kruszywo wyst ępuje w formie nie- du Ŝych soczewek ma niewielk ą mi ąŜ szo ść , niekiedy utwory piaskowo-Ŝwirowe s ą mocno zaglinione (Dłu Ŝewska, Strzelczyk, 1965).

Po analizie dokumentacji złó Ŝ torfów, przeprowadzonej zgodnie z kryteriami bilanso- wo ści i przy uwzgl ędnieniu wymogów ochrony środowiska stwierdzono, Ŝe Ŝadne torfowisko nie spełnia wymogów stawianych obszarom potencjalnej bazy surowcowej (Ostrzy Ŝek, Dem- bek i in., 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar obj ęty arkuszem Gi Ŝycko według podziału hydrograficznego Polski poło Ŝony jest w dorzeczu Pregoły oraz cz ęś ciowo w dorzeczu Wisły, w zlewniach Wielkich Jezior Ma- zurskich. W cz ęś ci południowo-zachodniej omawianego obszaru przebiega dział I rz ędu mi ę- dzy dorzeczami Wisły i Pregoły. Biegnie on na północ od jeziora Niegocin, od Gi Ŝycka wznosi si ę ku północy, a nast ępnie obni Ŝa si ę ku południowi odcinaj ąc jezioro Kruklin. Sie ć rzeczna jest słabo rozwini ęta. Jedyn ą rzek ą wypływaj ącą z jeziora śywy jest Sapi- na, która płyn ąc na północ przepływa przez ci ąg jezior: Sołtmany, śywki, Kruklin, Patelnia, Gołdopiwo, Wilkus, Pozezdrze i Str ęgiel. Sapina wprowadza wody do jeziora Świ ęcany (poza obszarem arkusza). Jest to rzeka typowo pojezierna, około 41% jej długo ści (14 km) stanowi ą odcinki przepływów przez jeziora. W górnym jej biegu wyst ępuj ą liczne, niewielkie jeziorka i podmokło ści. Od miejscowo ści Kruklanki do jeziora Gołdopiwo rzeka została uregulowana. Przy jej wypływie z jeziora Gołdapiwo, w rejonie miejscowo ści Przerwanki znajduje si ę śluza reguluj ąca wielko ść przepływu wód. Wśród jezior wyst ępuj ą jeziora wytopiskowe i rynnowe. Do jezior wytopiskowych nale Ŝy jezioro Niegocin (powierzchnia 2606 ha, maksymalna gł ęboko ść do 40,0 m), które Kana- łem Łuczy ńskim o długo ści 2130 m poł ączono z jeziorem Kisajno. W północno zachodniej cz ęś ci obszaru znajduje si ę jezioro Dargin, wokół którego du Ŝo jest niewielkich powierzch- niowo jeziorek. Jezioro Gołdopiwo o powierzchni 862 ha i gł ęboko ści dochodz ącej do 36,5 m ma owalny kształt i słabo rozwini ętą lini ę brzegow ą. Na wschodniej stronie ł ączy si ę z niewielkim jeziorkiem wytopiskowym śabinka, od południa ł ączy si ę z jeziorem Bro Ŝówka. Do wi ększych jezior nale Ŝą : jezioro Kruklin (326 ha, maksymalna gł ęboko ść 25,0 m), Pozezdrze (122,5 ha, maksymalna gł ęboko ść 4,0 m), Wilkus (96,5 ha, gł ęboko ść 5,6 m) oraz Sołtmany (180 ha) poł ączone z jeziorami Babka i śywki. Zlokalizowane na północy jezioro Harsz ma 216 hektarów i maksymaln ą gł ęboko ść do 47,0 m. Wody z kompleksu jezior poł ączonych systemem kanałów, poło Ŝonych na południe od działu wód powierzchniowych odprowadzane s ą przez rzeki: Pis ę i Narew do Wisły. Wody

z kompleksu jezior Mamry, poło Ŝone na północ od działu wodnego odprowadzane s ą, przez Węgorap ę do Pregoły. Kanał ł ącz ący jezioro Śniardwy przez jezioro Niegocin z kompleksem jeziora Mamry spowodował powstanie systemu Wielkich Jezior Mazurskich o zwierciadle wody wyrównanym na poziomie około 115 m n.p.m. Wododział prowadzony mi ędzy zlew- niami jeziora Śniardwy i kompleksu jezior Mamry stracił swoje znaczenie i nie jest stabilny (Górnik, 2004). Na omawianym terenie nie ma punktów monitoringu wód powierzchniowych.

2. Wody podziemne

W regionalizacji hydrogeologicznej obszar obj ęty arkuszem Gi Ŝycko poło Ŝony jest w obr ębie regionu Narwi, Pregoły i Niemna. Według podziału na jednolite cz ęś ci wód podziemnych omawiany obszar le Ŝy na pograniczu zlewni Łyny (JCWPd nr 20) i północnej cz ę- ści Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (JCWPd nr 21) (Paczy ński, Sadurski, (red.), 2007). UŜytkowe znaczenie maj ą wody zwi ązane z piaskowo-Ŝwirowymi utworami zlodowace ń północnopolskich i starszych. W obszarze arkusza czwartorz ędowe pi ętro wodono śne reprezentowane jest przez cztery główne poziomy, niekiedy rozdzielone na warstwy. Poziom przypowierzchniowy wyst ępuje powszechnie w piaskach i Ŝwirach rzecznych interglacjału eemskiego i holocenu. Cz ęść studni kopanych bazuje na wodach tego poziomu. Poziom mi ędzymorenowy jest najlepiej rozpoznany i stanowi główne źródło zaopatrzenia w wod ę. Ma on ci ągłe rozprzestrzenienie i zmienne warunki wyst ępowania. Znajduje si ę on w osadach piaskowo-Ŝwirowych, lokalnie rozdzielonych seriami glin zwałowych i ma zró Ŝnicowan ą mi ąŜ szo ść . W cz ęś ci północno-zachodniej gł ęboko ść studni ujmuj ących ten poziom wynosi od 17,5 m do 50,0 m, a wydajno ści wynosz ą od 3,0 m 3/h do 50 m 3/h. W cz ęś ci północno-wschodniej, środkowej i południowej wyst ępuj ą dwa poziomy wodono śne. Główne znaczenie ma ni Ŝszy z nich. Oddzielony jest on od poziomu przypo- wierzchniowego warstw ą glin o niewielkiej mi ąŜ szo ści. W cz ęś ci północnej studnie bazuj ą na pierwszym poziomie i maj ą gł ęboko ść od 17,0 do 43,0 m. Wody maj ą zwierciadło swobodne. W północnej cz ęś ci drugi poziom wodono śny nawiercono w miejscowo ści Jakunówko na gł ęboko ści 31,0 m. Wody maj ą charakter naporowy. W cz ęś ci środkowej poziom mi ędzymo- renowy ujmowany jest w studniach w Zielonym Gaju (50 m 3/h) i w Kruklankach (120 m 3/h), w cz ęś ci południowej – w Sołtmanach i Kruklinie. W rejonie Gi Ŝycka we wszystkich badanych otworach panuj ą warunki naporowe, natomiast na północ od miasta zwierciadło jest swobodne. Gł ęboko ść studni wynosi od 20,8 m do 55,0 m, strop ujmowanej warstwy wodono śnej wyst ępuje na ogół na gł ęboko ści około

20,0 m. Mi ąŜ szo ść uj ętej warstwy wynosi od 6,5 m do 33,5 m. Uzyskane wydajno ści studni są bardzo zró Ŝnicowane: od 4,2 m 3/h przy depresji od 5,2 m do 130 m 3/h przy depresji 6,2 m. Pierwszy podglinowy poziom wodono śny rejonu Gi Ŝycka tworz ą osady piaszczyste, drobnoziarniste, lokalnie piaszczysto-Ŝwirowe, o mi ąŜ szo ściach i wykształceniu litologicz- nym bardzo zmiennym. Wydajno ści równie Ŝ s ą zmienne od 38 m 3/h do 160 m 3/h. Poziom ten ujmowany jest jako główny w cz ęś ci północnej w rejonach: Pozezdrze, Przerwani, Sołdany (wydajno ści od 11 m 3/h do 50 m 3/h). Drugi podglinowy poziom wodono śny ujmowany jest w Gi Ŝycku, strop warstwy znajduje si ę na gł ęboko ści 156,0-201,9 m. Wydajno ści wynosz ą od 25,0 m 3/h do 50 m 3/h. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne zasilane jest przez infiltracj ę wód opadowych bezpo średnio do utworów piaszczysto-Ŝwirowych stanowi ących warstw ę wodono śną lub przez słabo przepuszczalne osady glin zwałowych. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci omawianego obszaru wyst ępuj ą wody zaliczane do klasy IIb, ze wzgl ędu na podwy Ŝszon ą zawarto ść Ŝelaza i man- ganu w stosunku do wód pitnych. Tylko na niewielkim obszarze, w rejonie miejscowo ści Ja- kubówko, wody zawieraj ą Ŝelazo, mangan w dopuszczalnych ilo ściach. Na wi ększo ści terenu stopie ń zagro Ŝenia u Ŝytkowych poziomów wodono śnych okre ślono jako niski i bardzo niski. Średni stopie ń zagro Ŝenia ze wzgl ędu na obecno ść ognisk potencjalnych zanieczyszcze ń wyznaczono w rejonie Kruklanek, gdzie znajduje si ę stacja paliw, składowisko odpadów i oczyszczalnia ścieków, a tak Ŝe w rejonie Upałt Małych, gdzie zlokalizowano stację paliw i oczyszczalni ę ścieków oraz w cz ęś ci centralnej, gdzie izolacja głównego poziomu wodono- śnego jest słaba. Na omawianym arkuszu znajduj ą si ę tylko uj ęcia komunalne, dla czterech z nich wyznaczono i zatwierdzono strefy ochrony po średniej. S ą to uj ęcia w: Pozezdrzu, Upałtach Ma- łych, Zielonym Gaju i najwi ększe – miejskich wodoci ągów w Gi Ŝycku. Według A.S. Kleczkowskiego (1990) w granicach arkusza Gi Ŝycko znajduje si ę fragment głównego zbiornika wód podziemnych – GZWP Kętrzyn nr 206 (fig. 3). Został on szczegółowo udokumentowany jako Zbiornik Wielkich Jezior Mazurskich (Hakenberg, Sien- kiewicz, 1996). W dokumentacji okre ślaj ącej warunki hydrogeologiczne dokonano korekty jego granic w stosunku do pierwotnie ustalonych w opracowaniu Kleczkowskiego. Obszar zasobowy tego zbiornika ma 3140,6 km 2, zasoby dyspozycyjne wynosz ą 19676 m 3/h (Bentkowski, Haken- berg, 1996). Wody charakteryzuj ą si ę naturalnymi wła ściwo ściami fizyczno-chemicznymi i mo Ŝna je okre śli ć jako wody o dobrej jako ści. Dominuj ą wody drugiej klasy. Jest to zbior-

nik o charakterze porowym, moduł zasobów dyspozycyjnych w jego obr ębie wynosi 99,6 m3/24 h × km 2. Średnia gł ęboko ść uj ęć wynosi 60,0 m.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Sterławki Wielkie na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granice GZWP w o środku porowym, 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 4 – miejscowo ści, 5 – granica pa ństwa, 6 – jeziora, 7 – rzeki Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 202 – Sandr Gołdap, czwartorz ęd (Q), 206 – Kętrzyn, czwartorz ęd (Q), 217 – Pradolina rzeki Biebrza, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 104 – Gi Ŝycko, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar-

to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu104 – dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Gi Ŝycko bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 104 – Gi Ŝycko Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12–67 32 27 Cr Chrom 50 150 500 3–7 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–76 26 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–13 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–7 5 3 Pb Ołów 50 100 600 6–43 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,12 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 104 – Gi Ŝyc- 1) grupa A kow poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- wy Prawo wodne, Ba Bar 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Cr Chrom 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Zn Cynk 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Cd Kadm 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Co Kobalt 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Cu Mied ź 7 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Ni Nikiel 7 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Pb Ołów 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Hg Rt ęć 7 ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, sza 104 – Gi Ŝycko do poszczególny ch grup u Ŝytkowania 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- ść (ilo próbek) ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 7 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4).

Przeci ętne zawarto ści: arsenu, cynku, kadmu, kobaltu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, mied ź, nikiel oraz rt ęć . Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału, pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych) oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) a tak Ŝe rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 1999, 2009; Liu i in., 2005;Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ą- cych w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblomi in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2002; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie zanieczyszczonych osadów na tarasy zalewowe powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwa-

łych zanieczyszcze ń organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1995; Bojakowska i in., 1996; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – sumaacenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – sumabenzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie

Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charak- teryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior: Grajewko, Dargin, Kirsajty, Kisajno, Świ ęcajty, Harsz, Krzywa Kuta, Gołdopiwo, Kruklin, Niegocin,

Pozezdrze i Wilkus. Osady jezior Dargin, Kirsajty, Kisajmo, Świ ęcajty, Gołdopiwo, Kruklin, Harsz, Wilkus i Pozdezdrze charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków śladowych zbli Ŝonymi do warto ści ich tła geochemicznego. Osady jezior Grajewka i Niegocin, a zwłaszcza jeziora Krzywa Kuta zawieraj ą podwy Ŝszone st ęŜ enia cynku, rt ęci i ołowiu. W osadach jezior Gołdopiwo i Niegocin wyst ępuj ą znacznie podwy Ŝszone zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w porównaniu do przeci ęt- nie spotykanych w osadach jezior Polski. Jednak Ŝe stwierdzone zawarto ści pierwiastków śla- dowych oraz WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Grajewko Dargin Kirsajty Kisajno Świ ęcajty Harsz Parametr 2007 r. 2007 r. 2005 r. 2005 r. 2007 r. 2007 r. Arsen (As) <5 <5 9 <5 <5 6 Chrom (Cr) 8 12 18 13 10 19 Cynk (Zn) 91 40 66 80 62 93 Kadm (Cd) 0,7 <0,5 0,5 0,5 <0,5 0,9 Mied ź (Cu) 13 5 13 15 10 16 Nikiel (Ni) 8 5 13 10 8 15 Ołów (Pb) 11 16 31 37 30 38 Rt ęć (Hg) 0,109 0,028 0,067 0,081 0,071 0,199 Krzywa Kuta Gołdopiwo Kruklin Niegocin Pozezdrze Wilkus Parametr 2010 r. 2011 r. 2011 r. 2011 r. 2011 r. 1991 r. Arsen (As) 9 6 6 6 12 <5 Chrom (Cr) 24 8 2 12 6 5 Cynk (Zn) 151 76 34 95 49 50 Kadm (Cd) 1,6 0,6 <0,5 0,6 0,7 0,5 Mied ź (Cu) 34 11 8 14 9 8 Nikiel (Ni) 23 8 3 9 7 4 Ołów (Pb) 72 29 17 34 26 19 Rt ęć (Hg) 0,221 0,118 0,092 0,294 0,128 0,01 * WWA 11 WWA 1,171 5,045 0,963 4,244 1,436 n.o. ** WWA 7 WWA 1,114 4,636 0,905 4,251 1,177 n.o. PCB *** 0,0007 0,0034 0,0012 0,0059 0,0017 n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 11 do około 53 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta w profilu zachodnim wynosi około 36 nGy/h i jest nieco wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h.Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 25 do około 64 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 43 nGy/h.

104 W PROFIL ZACHODNI 104 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6004564 6004765

6002509 6002716 m m 6000631 6000731

5992599 5993747

5986806 5987762

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 39 39

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6004564 6004765

6002509 6002716 m m 6000631 6000731

5992599 5993747

5986806 5987762

0 2 4 6 8 10 0 2 4 6 8 10 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Gi Ŝycko (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W zachodnim profilu pomiarowym zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść zró Ŝnicowane. Najwy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego (ok. 35–53 nGy/h). Ni Ŝsze dawki promieniowania gamma (11–35 nGy/h) s ą zwi ązane z osadami jeziornymi (iły, mułki, piaski i Ŝwiry) zlodowacenia północnopolskiego oraz z holoce ńskimi torfami. W profilu wschodnim warto ści promieniowania gamma s ą generalnie wy Ŝsze i bardziej wyrównane, gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu domi- nuje jeden typ utworów – gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego. Najni Ŝsze dawki promieniowania gamma, zarejestrowane w południowym kra ńcu profilu, pochodz ą od utwo- rów wodnolodowcowych (piaski i Ŝwiry) z tego samego okresu zlodowacenia. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,2 do 8,3 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,5 do 8,5 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiające pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych.

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 1), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Gi Ŝycko Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Górnik, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczo- nymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Gi Ŝycko bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa miejscowo ści gminnych Pozezdrze i Kruklanki oraz Gi Ŝycka – siedziby urz ędów miasta, gminy i Starostwa Powiatowego, ─ zabytkowy zespół architektoniczny w Gi Ŝycku, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Ostoja Północnomazurska” PLH 280045, „Ostoja Borecka” PLH 280016 (ochrona siedlisk),

─ rezerwaty przyrody „Spytkowo” i „Perkuny” (torfowiskowe) oraz „Jezioro Ko Ŝuchy” (faunistyczny), ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ obszary podmokłe, bagienne, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ strefa ochrony udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 „K ę- trzyn” ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie doliny rzeki Sapiny i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Niegocin, Wojsak, Grajewko, K ąpskie, Upałckie Du Ŝe i Małe, Wydmi ńskie, Kruklin, Mewa, Czarne, Babka, śywki, Mała Kruklanka, Małe, Fryd, Bro Ŝówka,Gołdopiwo, śabinka, Krzywa Kuta, Mała Kuta, Smolak, Wilkus, Gł ę- boka Kuta, Piecek, Lemi ęt, Harsz, Mały Harsz, Dargin, Dgał Wielki i Mały, Warmiak, Skar Ŝ Wielki i pozostałych akwenów, ─ strefa ochrony po średniej uj ęć wód podziemnych w Gi Ŝycku, Upałtach Małych, Zielo- nym Gaju i Pozezdrzu, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (Przytuły, Jakunówek, śabinek, rejon na wschód od Kruklanek i rejon śywek i Gajewa), ─ obszar zagro Ŝony powierzchniowymi ruchami masowymi ziemi – północno-zachodni brzeg jeziora Kruklin. Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 80% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Znaczne powierzchnie analizowanego terenu zajmuje wysoczyzna polodowcowa falista z licznymi małymi formami akumulacji szczelinowej i kemami oraz obni Ŝeniami wytopiskowymi. W urozmaiconym krajobrazie dominuj ą formy pochodzenia lodowcowego i wodnolo- dowcowego, lokalnie pochodzenia jeziornego. W cz ęś ci północnej, środkowej i południowo- wschodniej wyst ępuj ą równiny sandrowe.

Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły zlodowace ń północnopolskich. Na terenie wysoczyzny zajmuj ą one najwi ększe powierzchnie. Mi ąŜ szo ść glin wynosi od kilku do około 26 m. Lokalnie gliny stadiału wisły poło Ŝone s ą bezpo średnio na glinach starszych, tworz ąc wspólny poziom izolacyjny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (do 40 m – rejon Gi- Ŝycko – Sulimy według danych z przekroju geologicznego – SmgP) (Szuma ński, 2000). Za- zwyczaj poziom gliny bazalnej przykrywaj ą gliny ablacyjne i miejscami gliny spływowe, bior ące udział w budowie moren czołowych, moren martwego lodu i form akumulacji szczelinowej. Są to na ogół br ązowe lub szare gliny o bardzo zmiennym uziarnieniu – od glin pylastych i lokalnie ilastych, poprzez gliny piaszczyste do piasków i Ŝwirów gliniastych. Zawiera- ją one liczne, du Ŝe głazy, cz ęsto znaczn ą domieszk ę Ŝwirów i głazików oraz przeławicenia piasków, Ŝwirów i mułków wodnomorenowych. W obszarach wskazanych w rejonie Kolonii Pozezdrze i Wyłudów naturaln ą barier ę izolacyjn ą tworz ą gliny zwałowe moren martwego lodu. Powstały w strefie wytapiania brył martwego lodu na zapleczu moren czołowych. Formuj ą nieregularnie rozmieszczone, niewielkie pagórki i wzniesienia zbudowane z osadów o zró Ŝnicowanych uziarnieniu i bardzo zmiennym warstwowaniu lub pozbawione warstwowania (od osadów piaszczysto-Ŝwirowych do głazów przykrytych spływowymi glinami zwałowymi). Mi ąŜ szo ść osadów dochodzi do 15 m. W rejonie miejscowo ści Upałty, Ko Ŝuchy Wielkie oraz na południe od Bo ćwinki na powierzchni terenu wyst ępuj ą gliny zwałowe moren czołowych. Powlekaj ą one powierzchnie spi ętrzonych wzgórz morenowych. S ą to szarobr ązowe gliny ilaste, pozbawione domieszek Ŝwirów, na gł ęboko ści powy Ŝej 2 m przechodz ą one w glin ę pylast ą. Gliny te zwane równie Ŝ „iłami lodowcowymi” s ą prawdopodobnie facjaln ą odmian ą glin zwałowych powstałych w środowisku wodnym. Ich mi ąŜ szo ści s ą na ogół niewielkie, rz ędu 2–3 m, lokalnie mog ą dochodzi ć nawet do kilkunastu metrów (dane z SmgP arkusz Sterławki). Ze wzgl ędu na mo Ŝ- liwo ść niejednorodnego wykształcenia litologicznego oraz niewielk ą na ogół mi ąŜ szość wła- ściwo ści izolacyjne tych glin mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). W rejonie miejscowo ści Wyłudy mamy do czynienia równie Ŝ z glinami zwałowymi moren wyci śni ęcia, przykrywaj ącymi wyra źnie zaburzone glacitektonicznie osady piaszczysto-Ŝwirowe lub piaszczyste.

Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego wykształcenia glin moren czołowych miejscami spi ętrzonych i glin moren wyci śni ęcia (od pylastych do silnie piaszczystych) oraz niewielkie mi ąŜ szo ści ich wła ściwo ści izolacyjne określono na zmienne (mniej korzystne). Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozbawione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe. Budowa składowisk odpadów wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą wykonania dodatkowej przesłony podło Ŝa obiektu – mineralnej lub syntetycznej. Warunkowymi ograniczeniami budowy składowisk odpadów w granicach wskazanych obszarów s ą: b – blisko ść zabudowy Gi Ŝycka, p – poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Wielkich Jezior Mazurskich. Nie stanowi ą one bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywi- dualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, w dalszej proce- durze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Obszary wskazane do składowania odpadów oboj ętnych zlokalizowane s ą na terenie gmin: Pozedrze, Kruklanki, Gi Ŝycko, Wydminy i Miłki. Planuj ąc budow ę składowisk odpadów w granicach obszarów wskazanych w rejonie Upałt i Siedlisk nale Ŝy zwróci ć uwag ę na obecno ść licznych małych zagł ębie ń wypełnionych torfem. Obszary wytypowane do składowania odpadów znajduj ą si ę na terenach o średnim stopniu zagro Ŝeniu wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych. Wyst ępuj ą one w utworach czwartorz ędowych na gł ęboko ści 15–50 m (podrz ędnie 50–100 m i 100–150 m). W rejonie Przerwanki – Kolonia Wyłudy oraz Sulimy, Ko Ŝuchy Wielkie, Upałty, Siedliska, Kruklin, Bo ćwinki stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na niski, w rejonach Przerwanki – Kolonia Wy- łudy i Brzozówka – Jeziorowskie na bardzo niski.

Problem składowania odpadów komunalnych Na powierzchni analizowanego terenu nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W razie konieczno ści budowy tego typu obiektów mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć obszar wskazany w rejonie Gi Ŝycko – Sulimy, gdzie według danych zawartych w objaśnieniach do SmgP gliny zlodowacenia wisły poło Ŝone bezpo średnio na glinach starszych zlodowace ń mo- gą lokalnie tworzy ć wspólny pakiet izolacyjny o ponad 100 metrowej mi ąŜ szo ści.

W profilach otworów wiertniczych wykonanych w Bro Ŝówce stwierdzono wyst ępowa- nie glin o mi ąŜ szo ściach od 40m do około 50 m, w Bo ćwince glin o 30 metrowej mi ąŜ szości. Na analizowanym terenie znajduj ą si ę dwa składowiska odpadów – w Pozezdrzu i w Świdrach. Składowisko odpadów komunalnych w Pozezdrzu zamkni ęto w 2005 roku. Opracowa- no dokumentacj ę rekultywacyjn ą, prace rekultywacyjne rozpoczn ą si ę w 2013 roku. Prowa- dzony jest monitoring wód podziemnych. Składowisko odpadów komunalnych w Świdrach przyjmuje odpady z terenu miasta i gminy Gi Ŝycko. Obiekt jest ogrodzony, otoczony pasem zieleni. Podło Ŝe jest zabezpieczone geomembran ą, prowadzony jest monitoring wód podziemnych. W trakcie budowy jest zakład utylizacji odpadów. Odpady z terenów obj ętych arkuszem przewo Ŝone s ą równie Ŝ na składowiska w Czer- wonym Dworze (gmina W ęgorzewo), Spytkowie (gmina Gi Ŝycko) i w Ma Ŝanach (gmina K ę- trzyn).

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najbardziej korzystne warunki geologiczne wyst ępuj ą prawdopodobnie w granicach obszaru wskazanego w rejonie Bro Ŝówka – Jeziorowskie, gdzie wyst ępuj ą gliny zwałowe o 40– 50 m mi ąŜ szo ści. Jest to równie Ŝ obszar o wysokiej odporno ści głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego (mi ędzymorenowego) wyst ępuj ącego na gł ęboko ści ponad 50 m. Współczynnik filtracji wynosi 14,3 m/24 h, stopie ń zagro Ŝenia wód zanieczyszczeniami an- tropogenicznymi okre ślono na bardzo niski. Prawdopodobnie dobrych warunków geologicznych mo Ŝna spodziewa ć si ę w granicach obszaru wskazanego w rejonie Gi Ŝycko – Sulimy, gdzie gliny zlodowacenia wisły mog ą tworzy ć wspólny pakiet izolacyjny z glinami starszych zlodowace ń, o ponad 40 metrowej mi ąŜ- szo ści. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje tu na gł ęboko ści 15–50 m. Jest to jednak obszar o niskiej odporno ści poziomu wodono śnego, a stopie ń zagro Ŝenia wód zanieczyszczeniami powierzchniowymi pokre ślono na wysoki (głównie ze wzgl ędu na obecno ść ognisk zanieczyszczeń). W nast ępnej kolejno ści, ze wzgl ędu na uwarunkowania hydrogeologiczne, mo Ŝna rozpozna ć obszar wytypowany w rejonie Przerwanki – Kolonia Wyłudy. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje tu na gł ęboko ści ponad 100 m i jest dobrze izolowany od zanieczyszcze ń pakietem glin zwałowych. Jest to poziom o wysokiej odporno ści i bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia. Współczynnik filtracji wynosi tu średnio 5,9 m/24 h.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na składowiska odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobisko zaniechanego zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kruklin II”, a po zako ńczonej eksploatacji wyrobiska złó Ŝ kruszyw naturalnych „Kruklin IV” i „Kruklin – RDP”. Środowiskowym ograniczeniami warunkowymi budowy składowisk odpadów w wyrobiskach s ą: poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajo- brazu Pojezierza Ełckiego „p”, w granicach udokumentowanych złó Ŝ „z”, oraz blisko ść zabudowy miejscowo ści „b”.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa na obszarze arkusza Gi Ŝycko przedstawiono dla terenów znajduj ących si ę poza: granicami złó Ŝ kopalin, rezerwatów przyrody, obszarami lasów i gleb chronionych, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zwartej zabudowy Gi Ŝycka, a tak Ŝe wód powierzchniowych. Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter

ogólny. Ocen ą obj ęto około 20% powierzchni obszaru arkusza. Podstaw ą wydzielenia obsza- rów o korzystnych b ądź niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich były informacje zawarte na mapach geologicznej i hydrogeologicznej w skali 1:50 000 (Szuma ński, 2000a; Górnik, 2004) przeanalizowane i zaklasyfikowane na podstawie instrukcji opracowania mapy (Instrukcja..., 2005) w formie dwóch wydziele ń: obszarów o warunkach korzystnych dla budownictwa i warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe na obszarze obj ętym arkuszem Gi Ŝycko zaznacza si ę du Ŝa zmienno ść przestrzenna warunków geologiczno-in Ŝynierskich, wynikaj ąca z wytopiskowego charakteru młodoglacjalnego terenu. Obszary o korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego charakteryzuj ą si ę wyst ępo- waniem gruntów niespoistych: średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych, gdzie gł ęboko ść zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t., oraz gruntów spoistych w stanie: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym. Grunty korzystne dla budownictwa na omawianym obszarze zwi ązane s ą z wyst ępowa- niem osadów wodnolodowcowych i lodowcowych stadiału górnego zlodowacenia wisły zlodowace ń północnopolskich. Transgresja l ądolodu stadiału górnego zlodowacenia wisły obj ęła swym zasi ęgiem cały omawiany obszar. Korzystne dla budownictwa warunki zostały wyznaczone w miejscu powierzchniowych wyst ąpie ń piasków i Ŝwirów zlodowacenia wisły. Wy- st ępuj ą one w stanie zag ęszczonym i średniozag ęszczonym, poziom wodono śny wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 5 m p.p.t, spadki terenu s ą mniejsze ni Ŝ 3% i nie wyst ępuj ą czynne procesy geody- namiczne. Mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi od kilku do kilkunastu metrów. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa znajduj ą si ę na terenie gminy Poze- zdrze mi ędzy jeziorem Dargin i miejscowo ści ą Harsz, w gminie Gi Ŝycko mi ędzy Zielonym Gajem, Sołdanami i Pieczonkami, na granicy gminy Kruklanki i Gi Ŝycko w rejonie Kruklanki– Nowe Sołdany. Obszary korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą równie Ŝ na wysoczy źnie morenowej pomi ędzy Antoniowem i Pieczarkami, w rejonie Sołdanów, Przerwanek i Kruklina oraz na obszarach sandrowych koło Jakunówka i nad jeziorem Wydmi ńskim. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą związane przede wszystkim z płytszym ni Ŝ 2 m poło Ŝeniem wód gruntowych i z wyst ępowaniem gruntów organicznych. Są to dna zagł ębie ń bezodpływowych z zanikaj ącymi jeziorkami oraz tereny podmokłe i za- bagnione, wypełnione holoce ńskimi torfami, namułami torfiastymi i mułkami z detrytusem ro ślinnym. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa zwi ązane s ą równie Ŝ z wyst ępowaniem słabono śnych gruntów spoistych w stanie mi ękko-plastycznym i plastycznym. Nale Ŝą do nich najmłodsze mułki i piaski lodowcowo-jeziorne fazy pomorskiej

zlodowacenia wisły. Wyznaczono je w miejscach powierzchniowego wyst ępowania osadów holoce ńskich – torfów i torfów na gytiach i kredach jeziornych. Zajmuj ą one znaczne powierzchnie na całym analizowanym terenie, wypełniają stare misy jeziorne, wytopiska, za- gł ębienia bezodpływowe i dna rynien w obr ębie wysoczyzny morenowej, stref moren czo- łowych i obszarów sandrowych. Ich mi ąŜ szo ść jest zró Ŝnicowana i wynosi od 1,5 do 6,0 m. W licznych przypadkach pod ścielaj ą je gytie i kredy jeziorne o mi ąŜszo ści od 2,0 do 8,0 m. Wilgotno ść naturalna wyst ępuj ących tu osadów holoce ńskich przekracza na ogół 50%. Po- nadto na terenach niekorzystnych dla budownictwa, płytko wyst ępuj ące wody charakteryzu- jące si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą kwasów huminowych wykazuj ą agresywno ść w stosunku do betonu i stali. Na mapie uwzgl ędniono (jako niekorzystne dla budownictwa) rejony płytkiego wyst ę- powania zaburzonych glacitektonicznie glin zwałowych, buduj ących przypowierzchniowe partie pojedynczych wzgórz morenowych. Odsłaniaj ą się one w formie izolowanych płatów na całym omawianym obszarze. Na terenach obj ętych zaburzeniami glacitektonicznymi konieczne jest wykonywanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich przed podj ęciem prac budowlanych. Najwi ększe obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą w rejonie jezior: Harsz, Gołdopiwo, Kruklin oraz Niegocin, a tak Ŝe w rejonie miejscowo ści Przytuły, kolonia Pozezdrze, Świdry i Spytkowo. Na omawianym terenie praktycznie nie wyst ępuje zagro Ŝenie powodziowe, a letnie wezbrania dotycz ą jedynie małych cieków. St ąd nie wyznaczono obszarów o warunkach utrudniaj ących budownictwo ze wzgl ędu na zagro Ŝenie zalaniem (Nowicki, (red), 2007). W obr ębie omawianego arkusza wyst ępuj ą obszary predysponowane do powstawania powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, obrywy, spełzywania). Tereny te wyst ępuj ą w strefach kraw ędziowych jezior: Kruklin i Gołdopiwo (Grabowski, (red.), 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

W podziale geobotanicznym Polski obszar obj ęty arkuszem Gi Ŝycko został zaliczony do Działu Północnego, Krainy Mazursko-Kurpiowskiej, Okr ęgu Pojezierza Mazurskiego. W granicach arkusza znajduj ą si ę tereny obj ęte ochron ą prawn ą w formie obszarów chronionego krajobrazu, rezerwatów przyrody, w ramach sieci Natura 2000, a tak Ŝe obiekty chronione – pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej. Znaczn ą cz ęść powierzchni zajmuj ą gleby chronione klas bonitacyjnych I–IV a. Do- minuj ą w śród nich gleby brunatne wła ściwe, powstałe z ró Ŝnych skał macierzystych, głów- nie zasobnych w w ęglan wapnia glin zwałowych wysoczyzn morenowych. Zaliczane s ą do

prawie wszystkich kompleksów przydatno ści rolniczej, z dominacj ą pszennego dobrego. Oprócz nich wyst ępuj ą tu równie Ŝ gleby brunatne wyługowane, pseudobielicowe i czarne ziemie. Łąki na glebach organicznych powstały w miejscach poło Ŝonych najni Ŝej i najsilniej uwilgoconych. W śród gleb hydrogenicznych najwi ększe powierzchnie na obszarze obj ętym arkuszem zajmuj ą gleby murszowo-torfowe i torfowe. Wyst ępuj ą one w rozproszeniu na ca- łym terenie. Kompleksy le śne zajmuj ą niewielkie powierzchnie, najwi ększe w cz ęś ci wschodniej wzdłu Ŝ jeziora Gołdopiwo, mi ędzy Wyłudami i Nowymi Sołdanami oraz przy jeziorach Kru- klin i Wydmi ńskim. W cz ęś ci zachodniej wi ększe powierzchnie lasów znajduj ą si ę mi ędzy Pozezdrzem i Świdrami. Konsekwencj ą karczowania lasów dla potrzeb rolnictwa i prefero- wania przez gospodark ę le śną gatunków iglastych jest zachwianie równowagi w stosunku do pierwotnych puszcz. Obecnie 80% stanowi ą tu drzewostany iglaste. Najwi ększy jest w śród nich udział świerka i sosny zwyczajnej, z drzew li ściastych w najwi ększych ilo ściach wyst ę- puj ą tu: buki zwyczajne, klony, jawory, d ęby bezszypułkowe. Według danych uzyskanych z monitoringu biologicznego i technicznego stan lasów na tym terenie jest zarówno pod wzgl ędem zdrowotnym jak i sanitarnym du Ŝo lepszy od przeci ętnego w kraju. Około 70% powierzchni obj ętej arkuszem zajmuje Obszar Chronionego Krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Został on utworzony w 1993 r. jako uzupełnienie wiel- koobszarowego systemu ochrony przyrody (obok Mazurskiego Parku Krajobrazowego) w tej cz ęś ci Pojezierza Mazurskiego i zajmuje powierzchni ę 85 527 ha. W cz ęś ci wschodniej znajduj ą si ę niewielkie fragmenty Obszaru Chronionego Krajo- brazu Puszczy Boreckiej, a w cz ęś ci południowo-wschodniej fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Ełckiego. Na omawianym terenie utworzono trzy rezerwaty(tabela 8). Rezerwat „Spytkowo”, zlokalizowany mi ędzy miejscowo ściami Spytkowo i Sołdany, utworzono w 1954 roku, w celu zachowania wierzby lapo ńskiej oraz innej ro ślinno ści relik- towej. Jest to torfowisko brzozowe, zajmuj ące dawne jezioro polodowcowe. Ma ono 3,68 ha powierzchni, drzewostan stanowi do ść g ęsto rosn ąca brzoza omszona, o wysoko ści do 10 m.

Tabela 8 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody

Nr obiektu na Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść mapie ochrony zatwier- (powierzchnia w ha) Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Gi Ŝycko 1 R Spytkowo 1958 T – Spytkowo (3,68) Gi Ŝycko Gi Ŝycko 2 R Antonowo 1954 T – Perkuny (2,89) Gi Ŝycko Ko Ŝuchy Gi Ŝycko 3 R 1963 Fn – Jezioro Ko Ŝuchy (28,16) Wielkie Gi Ŝycko Pozezdrze 4 P Jakunówko 1961 Pn – G (granitognejs) Węgorzewo Pozezdrze 5 P Jakunówko 1964 Pn – G (granitognejs) Węgorzewo Kruklanki 6 P Kruklanki 1998 PŜ – brzoza brodawkowa Gi Ŝycko Kruklanki 7 P Kruklanki 1980 PŜ – wierzba w ąskolistna Gi Ŝycko Gi Ŝycko PŜ – aleja drzew pomnikowych, 8 P Poganty 2002 Gi Ŝycko 12 szt. d ębów szypułkowych Gi Ŝycko 9 P Gajewo 1956 PŜ – 3 d ęby szypułkowe Gi Ŝycko Kruklanki PŜ – d ąb szypułkowy 10 P Bo ćwinka 1998 Gi Ŝycko „Stanisław” Gi Ŝycko 11 P Gi Ŝycko 1996 PŜ – d ąb czerwony Gi Ŝycko Gi Ŝycko 12 P Gi Ŝycko 1996 PŜ – sosna czarna Gi Ŝycko Gi Ŝycko 13 P Gi Ŝycko 1996 PŜ – lipa drobnolistna Gi Ŝycko Gi Ŝycko 14 P Gi Ŝycko 1996 PŜ – 2 jesiony wyniosłe Gi Ŝycko Gi Ŝycko 15 P Gi Ŝycko 1996 PŜ – jesion wyniosły Gi Ŝycko Gi Ŝycko 16 P Gi Ŝycko 1964 Pn – G (granitognejs) Gi Ŝycko Gi Ŝycko 17 P Gi Ŝycko 1996 PŜ – 2 modrzewie europejskie Gi Ŝycko Gi Ŝycko 18 P Suliny 1973 PŜ – lipa drobnolistna Gi Ŝycko Rubryka 2 R – rezerwat, P- pomnik przyrody Rubryka 6 rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, T – torfowiskowy rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ- Ŝywej, Pn- nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G- głaz narzutowy Rezerwat „Perkuny” utworzono w 1954 roku na powierzchni 2,89 ha. Obejmuje obszar śródle śnego torfowiska nad jeziorem Fryd. Został utworzony w celu zachowania torfowiska

wysokiego z naturalnymi zespołami ro ślinno ści zielonej i stanowiskiem wierzby lapo ńskiej. Drzewostan stanowi brzoza omszana z domieszk ą olchy czarnej, brzozy brodawkowe i sosny. Runo le śne jest do ść zwarte z domieszk ą paproci i wełnianek, z rozwini ętą warstw ą mchów. Rezerwat faunistyczny „Jezioro Ko Ŝuchy” utworzono w 1963 roku na obszarze 28,16 ha. Obowi ązuje w nim ochrona ścisła skrzypów olbrzymich, poryblinów jeziornych, gr ąŜ eli Ŝółtych i storczyków plamiastych. Ochron ą cz ęś ciow ą obj ęto: porzeczki czarne, kru- szyny pospolite, kopotniki pospolite, grzybienie białe i północne. Rezerwat utworzono w celu zachowania licznie gromadz ącego si ę tu ptactwa, a przede wszystkim jednej z najwi ększych w Polsce kolonii mew śmieszek. W zwi ązku z celami ochronnymi akwen został wył ączony z gospodarki rybackiej i uprawiania sportów wodnych. Wiele drzew zostało obj ętych ochron ą konserwatorsk ą (tabela 8). Pomniki przyrody Ŝywej znajduj ą si ę w: Kruklankach, Gajewie, Bo ćwince oraz Gi Ŝycku. W Pogantach ochron ą prawn ą obj ęto alej ę d ębów szypułkowych. Pomnikami przyrody s ą równie Ŝ głazy narzutowe znajduj ące si ę w miejscowo ści Jaku- nówko, w gminie Pozezdrze i na terenie miasta Gi Ŝycko. Na zboczu Jakunowskiej Góry poło Ŝonej na wschód od jeziora Krzywa Kuta znajduje si ę głaz zwany „Diabelskim Kamieniem”. Na jego powierzchni widnieje odcisk łapy diabła. Jest to prawdopodobnie stół ofiarny Galindów zamieszkuj ących te tereny od V w. p.n.e. do XII w. n.e. Krajowa sie ć ekologiczna ECONET – Polska (Liro red., 1998) jest wielkoprzestrzen- nym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Według tego systemu tereny w granicach niemal całego arkusza stanowi ą fragment obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym – tzw. Obszaru Wschodniomazurskiego (15M). Został on wyznaczony ze wzgl ędu na rzadkie w skali europejskiej typy siedlisk, za- chowane naturalne i półnaturalne zbiorowiska ro ślinne (m.in. krajobraz pojezierny i sandro- wy; subkontynentalny gr ąd, torfowiska) i zwi ązane z nimi gatunki flory i fauny. Z kolei połu- dniowa cz ęść omawianego obszaru, od miejscowo ści Sucholaski przez Upałty, Ko Ŝuchy Wielkie po Gi Ŝycko, stanowi fragment korytarza ekologicznego rangi mi ędzynarodowej (7m) (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Gi Ŝycko na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 14M – Obszar Puszczy Piskiej, 15M – Obszar Wschodniomazurski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski, 8m – Garbu Szeskiego, 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21k – Ełku, 4 – miejscowo ści, 5 – granica pa ństwa; 6 – jeziora, 7 – rzeki

Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 jest sieci ą obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczenia tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci NATURA 2000 wchodz ą: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Zgodnie z tym systemem na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa obszary ochrony siedlisk „Ostoja Północnomazurska” i „Ostoja Borecka” (tabela 9) (http://natura2000.gdos.gov.pl/).

Tabela 9

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Nazwa obszaru Powierzchnia PołoŜenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod obszaru Lp. i symbol oznacze- obszaru obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod nia na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH Ostoja Północnoma- warmi ńsko- 1 B E 21°40’09” N 54°05’44” 14 573,0 PL623 Węgorzewo Pozezdrze 280045 zurska (S) mazurskie PLH warmi ńsko- Węgorzewo Pozezdrze 2 K Ostoja Borecka(S) E 22°06’05” N 54°07’48” 25 340,1 PL623 280016 mazurskie Gi Ŝycko Kruklanki

Rubryka 2: B – SOO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; K – SOO , cz ęś ciowo przecinaj ące si ę z OSO; Rubryka 3: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – obszar specjalnej ochrony siedlisk;

54 54

Obszar „Ostoja Północnomazurska” tworzy system kilku jezior s ą to: Mamry Północne, Kirsajno, Dobskie, Kisajnoi Dejguny oraz kilka zbiorników wodnych bez nazwy. Wyst ępuje w nich bardzo dobrze lub dobrze zachowana ro ślinno ść typu ramieniowego oraz elodeidów i nimfeidy, a tak Ŝe populacja ryb z rodzaju Koza. W okolicy Sztynortu (arkusz Sterławki Wielkie) stwierdzono jedn ą z najwi ększych populacji Pachnicy d ębowej w Polsce, w alejach i lesie (ponad 400 letni drzewostan) około 500 drzew zasiedlonych przez ten gatunek. Ziden- tyfikowano równie Ŝ ponad 30 gatunków chrz ąszczy saproksylicznych, które świadcz ą o naturalnym, puszcza ńskim jego charakterze. Zagro Ŝeniami dla tego obszaru s ą: pogarszaj ące si ę właściwo ści fizykomechaniczne wody (eutrofizacja), spływy rolnicze, niekontrolowany wzrost ruchu turystycznego, zła infrastruktura wodno-ściekowa zlewni jezior, niewła ściwa gospodarka rybacka, a tak Ŝe kłusownictwo. „Ostoja Borecka” jest du Ŝym kompleksem le śnym z udziałem drzewostanów li ścia- stych, ze znacz ącą domieszk ą świerka. Drzewostany maj ą charakter naturalny, cz ęść z nich osi ągn ęła wiek powy Ŝej 150 lat. Miejsca poło Ŝone w obni Ŝeniach pokrywaj ą bagienne typy lasu lub otwarte trz ęsawiska. Liczne śródle śne ł ąki s ą silnie wilgotne. Jest to wa Ŝna ostoja fauny le śnej z wilkiem i Ŝubrem (jedno z pi ęciu wolno Ŝyj ących stad w Polsce). Ogółem stwierdzono wyst ępowanie 7 gatunków zwierz ąt i 4 gatunki ro ślin z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Jest to jeden z wa Ŝniejszych obszarów w Europie dla zachowania klasycz- nych lasów li ściastych typu środkowoeuropejskiego, tzw. gr ądu subkontynentalnego. Zagro- Ŝeniem dla tego obszaru jest wyr ąb starych drzewostanów w ramach planowej gospodarki le śnej i zast ępowanie ich monokulturami sosnowymi, świerkowymi i modrzewiowymi. Cały teren arkusza Gi Ŝycko znajduje si ę w granicach obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski. Celem istnienia tego obszaru jest promowanie rozwoju proekologicznego, utrzymanie zrównowa Ŝonych struktur przestrzennych dla zapewnienia wysokiego standardu środowiska przyrodniczego. Jezioro Ko Ŝuchy i Kruklin zostały obj ęte strefami ciszy na podstawie Uchwały XVIII/151/2000 Rady Powiatu w Gi Ŝycku w sprawie zmiany uchwały w sprawie ograniczenia lub zakazu u Ŝywania obiektów pływaj ących na wybranych akwenach wodnych.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze obj ętym arkuszem Gi Ŝycko w epoce młodszego br ązu i wczesnej epoki Ŝe- laza, w cyklu łu Ŝycko-pomorskim wykształciła si ę odr ębna kultura kurhanów zachodniobał- tyckich. Podstaw ą wydzielenia stały si ę jej cechy charakterystyczne: system osadniczy oparty

na sieci osiedli obronnych, system gospodarczy bazuj ący na le śnym wypasie stad zwierz ąt, kurhanowy obrz ądek pogrzebowy, specyficzna technika lepienia naczyń kulistodennych. Szczególnie charakterystyczny dla Pojezierza Mazurskiego jest typ osiedli obronnych – nawodnych. W okolicach Gi Ŝycka znajduje si ę jedno z najwcze śniejszych osiedli nawodnych zwi ązanych z t ą kultur ą. Do najcenniejszych stanowisk – nieuj ętych jeszcze w rejestrze zabytków, ale cennych poznawczo na terenie miasta Gi Ŝycko nale Ŝą trzy obiekty: osada z warstwami kulturowymi od pó źnej fazy średniowiecza po okres nowo Ŝytny, w której znaleziono obr ączki, monety, szpile, garnki, zawieszki, ła ńcuchy i płyty szlifierskie oraz dwa cmentarzyska ciałopalne kultury bogaczewskiej z okresu wpływów rzymskich z licznymi znaleziskami (monety, bi Ŝute- ria). W gminie Kruklanki znajduj ąca si ę około 2,5 km na północ od Kruklanek (przy jeziorze Gołdopiwo) osada z okresu staro Ŝytno ści, w której znaleziono bardzo liczne fragmenty cera- miki. Drugim obiektem jest odkryta nad jeziorem BroŜówka osada z okresu wpływów rzymskich. Do rejestru zabytków wpisano XVIII-wieczny układ urbanistyczny miasta Gi Ŝycka. W mie ście zachowało si ę kilkana ście stylowych klasycystycznych i secesyjnych kamieniczek z drugiej połowy XIX wieku, domek ryglowy z pocz ątku XIX wieku oraz secesyjne pot ęŜ ne gmachy, z dwuskrzydłowym magistratem ozdobionym wieloma detalami architektonicznymi z przełomu XIX i XX wieku. Ochron ą prawn ą obj ęto ko ściół parafialny pod wezwaniem świ ętego Brunona z lat 1936–1938. Przy placu Grunwaldzkim znajduje si ę niewielki, klasycystyczny, trzynawowy ko ściół ewangelicki z 1827 roku. Zbudowano go w miejscu wcze śniejszej świ ątyni. W skrom- nym, XX-wiecznym wystroju wyró Ŝnia si ę eklektyczny ołtarz główny oraz organy. Przy ko- ściele znajduje si ę plebania z drugiej połowy XIX wieku. Do rejestru zabytków wpisano XIX- wieczn ą murowan ą kaplic ę cmentarn ą, budynki starostwa z pocz ątku XIX wieku, szpitala, szkoły z pocz ątku XX wieku oraz domy i wie Ŝę wodoci ągow ą z przełomu XIX i XX wieku. Ochron ą prawn ą obj ęto most na Kanale Łuczy ńskim. Most obrotowy z 1848 roku jest jedy- nym tego typu wci ąŜ działaj ącym urz ądzeniem w Europie. Dzi ęki systemowi przekładni prz ę- sło mostu (100 ton) mo Ŝe obróci ć za pomoc ą korbki w ci ągu pi ęciu minut jeden człowiek. Przy mo ście na zachodnim brzegu Kanału Łuczy ńskiego znajduje si ę zamek pokrzyŜacki. Pierwotnie jednoskrzydłowy zameczek z omurowanym dziedzi ńcem wznie śli Krzy Ŝacy po wojnie trzydziestoletniej. Z pocz ątkiem XVII wieku obiekt zamieniono w renesansow ą siedzib ę, zabudowuj ąc boki dziedzi ńca mniejszymi skrzydłami. W XVIII wieku spłon ęły dwa

skrzydła, trzecie zostało zniszczone przez Rosjan w 1945 r. Opuszczony i zaniedbany obiekt, znajduj ący si ę obecnie w r ękach prywatnych, b ędzie restaurowany. Z jednego z najmniej- szych na Mazurach zamków przetrwał jednopi ętrowy budynek wielko ści willi, o grubych murach ozdobionych renesansowymi szczytami z resztkami portalu. Widoczne s ą fundamenty nieistniej ących budowli, obecnie poro śni ęte starym parkiem. U zachodnich granic miasta znajduje si ę twierdza Boyen (cz ęś ciowo poza obszarem arkusza). Warowni ę zbudowano w latach 1844–1850. Zabudowa tworzy zarys nieregularnej, sze ścioramiennej gwiazdy. Murowa- ne, rozdzielone such ą fos ą sza ńce osłaniaj ą koszary, kazamaty, place manewrowe, strzelnice, magazyny i tkwi ący po środku twierdzy ogromny don Ŝon – w sumie 100 hektarów umocnie ń. Dróg od strony miasta strzeg ą dwie okazałe wie Ŝe z neogotyckimi detalami. W odległości 300 metrów na południe od twierdzy, nad brzegiem jeziora Niegocin znajduje si ę pagórek widokowy z a Ŝurowym krzy Ŝem Świ ętego Brunona, wystawionym w 1909 roku w 900-lecie męcze ńskiej śmierci biskupa. W miejscowo ści gminnej Pozezdrze do rejestru zabytków wpisano neogotycki ko ściół z 1891 pod wezwaniem Świ ętego Stanisława, o ludowym wystroju wewn ętrznym. W Okowi źnie ochron ą prawn ą obj ęto zespół dworski z XIX wieku z pozostało ściami równowiecznego parku. Do rejestru zabytków wpisano znajduj ący si ę w miejscowo ści gminnej Kruklanki mu- rowany ko ściół pod wezwaniem Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Marii Panny z drugiej połowy XVI wieku, plebani ę, cmentarz z okresu I wojny światowej oraz zespół dworski. W Bro Ŝówce i Upałtach Małych opiek ą prawn ą obj ęto park podworski, a w Sołdanach parterowy, neoklasycystyczny dwór z XIX wieku, z dwiema facjatkami i zrujnowane zabu- dowania folwarczne. W śywkach do rejestru zabytków wpisano dwuskrzydłowy secesyjny dwór z drugiej połowy XIX wieku i pozostało ść parku oraz ozdobn ą bram ę folwarczn ą. Ponadto ochron ą konserwatorsk ą obj ęto cmentarze ewangelickie w Pozezdrzu, Spytko- wie, Ko Ŝuchach Wielkich, Upałtach, Bro Ŝówce, Jeziorowskie i w Siedlskach. Cmentarze z okresu I wojny światowej, które s ą pod opiek ą konserwatora znajduj ą si ę w miejscowo- ściach: Kolonia Pozezdrze, Jeziorowskie, Kruklanki, Bro Ŝówka, i w śywkach. Ciekawostk ą turystyczn ą s ą ruiny zniszczonej przez Niemców w 1944 roku kwatery Hi- tlera zwanej „Hochwald” (Wysoki Las), znajduj ą si ę one przy północnej granicy miejscowo- ści Pozezdrze.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Gi Ŝycko znajduje si ę na pograniczu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i Pojezierza Ełckiego. Administracyjnie teren nale Ŝy do województwa warmi ńsko-mazurskiego, powiatów: Gi Ŝycko (gminy: Gi Ŝycko, Kruklanki, Wydminy i Miłki) i W ęgorzewo (gminy Pozezdrze i W ęgorzewo). Baza surowcowa obejmuje trzydzie ści trzy zło Ŝa o znaczeniu głównie lokalnym – s ą to wyst ąpienia piasków, piasków ze Ŝwirem oraz kredy jeziornej. Zło Ŝa, w których prowadzona jest eksploatacja to kopalnie piasku ze Ŝwirem: „Pieczarki II”, „ Świdry”, „Kruklin IV”, „Kru- klin-RDP”, „Kruklin II”, „Pieczarki III”, „Sołdany I”, „Spytkowo IX”, „Spytkowo X”, „Spyt- kowo VI”, „Siedliska” i „Siedliska II”. Na mapie zaznaczono obszary rokuj ące w świetle dotychczasowych bada ń perspektywy dla udokumentowania złó Ŝ kopalin, w szczególno ści piaskowo-Ŝwirowych oraz kredy jeziornej na potrzeby lokalne. Zasadnicze znaczenie dla zaopatrzenia regionu w wodę ma pi ętro czwartorz ędowe. Ko- nieczna jest wi ęc ochrona jego zasobów oraz jako ści wód. Znaczna cz ęść arkusza poło Ŝona jest w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 206 – Wielkie Jeziora Mazurskie. Zapotrzebowanie na wod ę jest w pełni zaspokojone. Znaczn ą cz ęść powierzchni arkusza zajmuj ą grunty rolne, w tym gleby chronione i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Tereny le śne zajmuj ą niewielkie powierzchnie, najwi ększe w cz ęś ci wschodniej wzdłu Ŝ jeziora Gołdopiwo, mi ędzy Wyłudami i Nowymi Sołda- nami oraz przy jeziorach Kruklin i Wydmi ńskim. Około 15% powierzchni omawianego arkusza stanowi ą jeziora. Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru arkusza maj ą rang ę ponad lokaln ą, znajdują si ę tu trzy rezerwaty przyrody: torfowiskowe – „Spytkowo” i „Perkuny” oraz faunistyczny „Jezioro Ko Ŝuchy”, a tak Ŝe obszary chronionego krajobrazu – Kraina Wielkich Jezior Mazur- skich, Puszczy Boreckiej i Pojezierza Ełckiego. Zgodnie z systemem Natura 2000 na omawianym obszarze znajduj ą si ę dwa obszary ochrony siedlisk: PLH 280045 „Ostoja Północ- nomazurska”i PLH 280016 „Ostoja Borecka”. Teren arkusza Gi Ŝycko znajduje si ę w granicach obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski, którego celem jest promowanie rozwoju proekologicznego, utrzymanie zrównowa Ŝonych struktur przestrzennych dla zapewnienia wysokiego standardu środowiska przyrodniczego. Przemysł wydobywczy ma lokalne znaczenie, rozwoju gospodarczego omawianego rejonu nie nale Ŝy wi ąza ć z eksploatacj ą kopalin z uwagi na brak prognoz i niewielkie perspek-

tywy ich wyst ępowania. Ze wzgl ędu na wysokiej klasy gleby i znaczne powierzchnie łąk jest on predysponowany do dalszego rozwoju rolnictwa i hodowli a sezonowo do obsługi ruchu turystycznego. Obszar arkusza nale Ŝy do bardzo atrakcyjnych turystycznie i siedliskowo. Urozmaicony krajobraz, lasy, du Ŝa powierzchnia wód otwartych, niski stopie ń degradacji elementów środowiska, brak przemysłu stanowi ą atuty do dalszego rozwoju turystyki i agro- turystyki. Rozwój i poszerzone oferty usług turystycznych i rekreacyjnych przewiduj ą zarów- no gminne jak i regionalne plany strategii. Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 80% powierzchni terenu obj ętego arkuszem Gi Ŝycko. Na jego powierzchni nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla odpadów komunalnych. Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ęt- nych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły zlodowace ń północnopolskich. Obszary te znajduj ą si ę na terenach gmin: Pozezdrze, Kruklanki, Gi Ŝycko, Wydminy i Miłki. W razie konieczno ści budowy składowiska odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć warunki geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne w granicach obszaru wskazanego w rejonie Bro Ŝówka – Jeziorowskie. W profilach odwierconych tu otworów stwierdzono wyst ępowanie glin o 40–50 m mi ąŜ szo ści. Pod tym k ątem mo Ŝna równie Ŝ rozpozna ć obszar wytypowany w rejonie Gi Ŝycko – Sulimy, gdzie gliny zwałowe zlodowacenia wisły poło Ŝone bezpo średnio na glinach starszych tworz ą pakiet izolacyjny o ponad 40 metrowej mi ąŜ szości. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów maj ą obszary wytypowane w rejonie Bro Ŝówka – Jeziorowskie, gdzie u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuj ący na gł ęboko ści 50–100 m jest dobrze izolowany od zanieczyszcze ń powierzchniowych oraz rejon Przerwanki – Kolonia Wyłudy, gdzie u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 100–150 m. Dla obu obszarów stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo niski. Na składowiska odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć suche wyrobiska poeksploatacyjne złó Ŝ kruszyw naturalnych „Kruklin II”, „Kruklin IV” i „Kruklin – RDP”. Nale Ŝy uwzgl ędni ć konieczno ść dodatkowej przesłony podło Ŝa obiektu – syntetycznej lub mineralnej. Ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji składowisk odpadów musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. BENTKOWSKI A., HAKENBERG H., 1996 – Zasoby wód podziemnych z utworów czwartorz ędowych regionu Wielkich Jezior Mazurskich – Przedsiębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” w Warszawie. BIENIEK B., ZAPRZELSKI Z., 1994 – Dokumentacja geologiczna – uproszczona w kat.

C1zło Ŝa kredy jeziornej „Kruklin II”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13–35.

BOBEL T., 1999 –Dokumentacja geologiczna – uproszczona kat. C 1 zło Ŝa kruszyw naturalnego „Gajewo”. Arch. Geol., Starostwa Powiatowego w Gi Ŝycku. BOBEL T., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kruklin VI”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOBEL T., 2011a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Sołdany II” w kat.

C1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

BOBEL T., 2011b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej – uproszczonej w kat. C 1 złoŜa kruszyw naturalnego „Gajewo”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. (1996) — Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. GeologicalQuarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P. (1995) – Metale ci ęŜ kie wglebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391– 400. BUJAKOWSKA K., HRYBOWICZ G., WOJCIECHOWSKA K., 2006 – Mapa geologiczno- gospodarcza GI śYCKO (104). Pa ństw. Inst.. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2003 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszyw naturalnego „Pieczarki II”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2008 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Siedliska”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2009 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Siedliska II”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

DATA I, 1983a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kruklin II”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DATA I, 1983b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego dla budownictwa drogowe- go „Kruklin-RDP”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DATA,1995– Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej złoŜa kruszywa naturalnego „Kruklin- RDP”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DŁU śEWSKA H., STRZELCZYK G., 1965 – Sprawozdanie z prac geologiczno- zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Świdry– Spytkowo–Kruklanki. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DONAHUE R., HENDRY M., LANDINE P. (2000). Distribution of arsenic and nickel in uranium mill tailings. Applied Geochemistry 15: 1097–1119. GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (HessischeRied, Germany). Applied Geochemistry16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GÓRNIK M., 2004 – Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Gi Ŝycko. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa HAKENBERG H., SIENKIEWICZ A., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Wielkich Jezior Mazurskich GZWP 206 województwo: su- walskie i olszty ńskie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa

Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. http://natura2000.gdos.gov.pl/ KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Wyd. AGH w Krakowie, Kraków. KONDRACKI J., 2002 − Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.. KUCZY ŃSKI A., 2003a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Spytko-

wo IV” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2003b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Gajewo

I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ Świdry”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Sołdany I”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KUCZY ŃSKI A., 2007a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Pie-

czarki III” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2007b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Spytkowo V”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2007c – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Spytkowo

VI” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2008a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Spytkowo

VII” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2008b – Dodatek nr 1 d dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego „Spytkowo IV” w kat. C 1 w miejscowo ści Spytkowo w zwi ązku z wyczerpa- niem zasobów zło Ŝa z tytułu wydobycia i strat. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2009a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Spytkowo

VIII” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2009b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Zielony Gaj”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2010a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Spytkowo

IX” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KUCZY ŃSKI A., 2010b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Spytkowo X”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2011 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Spytkowo XI”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol. 126 Nos. 3–4 p. 363 – 383. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339 (1– 3):153–166, 2005. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Contamina- tion and Toxicology39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZCZAK T., SO śYŃSKI W., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kruklanki „D”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce”. Infor- mator Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa.

OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 − Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Inst. Melior. i U Ŝyt. Ziel., Falenty. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 − Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pband Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for contaminant metal dispersion processes.Environmental Pollution157(5): 1649–1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370.

RĄCZASZEK H., 1983 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kredy jeziornej „Kru- klin”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

RĄCZASZEK H., 1988 – Dodatek Nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 z roz- poznaniem jako ści w kategorii B zło Ŝa kredy jeziornej „Kruklin”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and SoilPollution vol. 159: 67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Zielony Gaj” dla potrzeb budownictwa wiejskiego. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1989 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kruklanki „E”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1991a– Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Pieczarki” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1991b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Spytkowo” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jakunkówko II” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1994a– Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kolonia Pozezdrze” dla potrzeb drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1994b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bo ćwinka”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1994c – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Sołdany” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1995b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kruklin III”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. SZUMA ŃSKI A., 2000a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Gi Ŝycko. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUMA ŃSKI A., 2000b – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Gi Ŝycko. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMBORSKI J., 1992 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego: piasku ze Ŝwirem „Spytkowo II” wraz projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. TATARATA M., HARAT J., 1996 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicz-

nej w kat. C 1 zło Ŝa kredy jeziornej „Kruklin II”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TATARATA M., HARAT J., 1998a– Dodatek nr 2 do uproszczonej dokumentacji geologicz-

nej w kat. C 1 zło Ŝa kredy jeziornej „Kruklin II”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., HARAT J., 1998b– Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kruklin IV”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., HARAT J., 2000 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 złoŜa kredy jeziornej „Upałty”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J. (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X. (2000) – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950.

WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C. 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes &Reservoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WO Ś A., 1999 − Klimat Polski. Wyd. PWN, Warszawa. ZAPRZELSKI Z., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kruklin

V” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZAPRZELSKI Z., 2009 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat.

C1zło Ŝa kruszywa naturalnego „Spytkowo II”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002. Ministerstwa Środowiska, Warszawa.