"God Is A DJ"

This is my church This is where I heal my hurt It's a natural grace Of watching young life shape It's in minor keys Solutions and remedies Enemies becoming friends When bitterness ends This is my church

This is my church This is where I heal my hurt It's in the world I become Content in the hum Between voice and drum It's in change The poetic justice of cause and effect Respect, love, compassion This is my church This is where I heal my hurt For tonight God is a DJ This is my church

- Faithless, 1998

Table of Contents

Introduction ...... 4 Chapter 1: Introduction to Rave Culture ...... 6 1.1 Techno and house music ...... 6 1.2 UK acid house and the birth of rave culture ...... 8 1.3 Elements of rave culture ...... 11 1.4 Social reactions ...... 13 1.5 Rave culture in the Netherlands ...... 14 1.6 Auto-ethnography ...... 17 1.7 Rave experiences ...... 18 Chapter 2: Introduction to Rave Studies ...... 21 2.1 Cultural studies ...... 21 2.2 Critique ...... 22 2.3 The rave as a ritual ...... 24 2.4 Connectedness and religious experience ...... 27 Chapter 3: Thomas Luckmann and the Secondary Institution ...... 30 3.1 Invisible religion ...... 30 3.2 Relevance for the study on rave culture ...... 35 3.3 Later research and critique on Luckmann ...... 36 Chapter 4: Methods of the Study ...... 38 4.1 Type of research ...... 38 4.2 Research population ...... 38 4.3 Data collection ...... 39 4.4 Data analysis ...... 40 4.5 Introduction of the interview participants ...... 41 Chapter 5: Results ...... 42 5.1 Initiation stories: becoming a raver ...... 42 5.2 After initiation: freedom and togetherness ...... 43 5.2.1 Experiences of freedom ...... 44 5.2.2 Experiences of togetherness ...... 48 5.3 Beyond rave: consequences for personal narratives ...... 51 5.4 Participant observation report ...... 54 5.5 Participant observation review ...... 57 Chapter 6: Analysis ...... 59 6.1 Recapitulation ...... 59 6.2 Rave culture as a secondary institution? ...... 60 6.3 Other literature ...... 61 6.4 What does it all mean? ...... 62 Conclusion ...... 65 References ...... 67 Appendix A ...... 72 Appendix B ...... 74 Matthijs ...... 74 Bob ...... 87

2 Menno ...... 97 Marieke ...... 110 Frank ...... 118 Nikki ...... 126 Appendix C ...... 134

3 Introduction

God is a DJ is a famous record by the British dance act Faithless, released in 1998. It indicates that there might be more to what is called 'dance culture' or 'rave culture' than meets the eye. The song lyrics mention that it functions as a church, where one might come to 'heal his hurts'. This might not be what directly comes to mind when thinking about the concept. But if it is there, it is worth investigating. This thesis arises from two personal passions: a passion for rave culture and a passion for the sociology of religion, specifically an interest in contemporary forms of non- institutional religion or belief. Combining these two passions makes for a thesis that is not only a research project on the relationship between rave culture and religion, but also a research project on myself. My personal connection to both of these fields of interest is what drives me to know more about them and answer questions about the value and meaning of rave culture and the role of religion in contemporary western society. The conviction that rave culture carries value and meaning is based on experience and the perception that rave culture or variations thereof have a great influence on popular culture today. Musically, electronic dance music has been a constant factor in hit charts since its development during the 1990's, and the contribution to the leisure industry is enormous. There are numerous dance events to be found every weekend throughout the country and annually there are more festivals than days in the year, both attracting millions of visitors. A prime example of this is the Amsterdam Dance Event, according to their website 'the leading electronic music platform and the biggest club festival in the world for the whole spectrum of electronic sub-genres'.1 It is hosted annually in October and attracted 375.000 visitors in 2016 over the course of five days. Rave culture is hot. But might there be more to it than just music and dancing? What is it exactly that people look for when they visit these events? The hypothesis during this thesis will be that there is something meaningful that people find in rave culture, something they value, maybe even something transcendent. The aim will be to examine experiences of ravers and the question is whether or not these experiences can be interpreted as religious? To make the concept of religion tangible and also testable Thomas Luckmann's theory on modern social religion and the concept of the secondary institution will be used as the red thread for this thesis. The concept of rave culture itself might have given rise to some questions about its

1 https://www.amsterdam-dance-event.nl/about-ade/ (retrieved 06-04-2017)

4 nature already, therefore chapter one will start with an introduction to rave culture to achieve some kind of familiarization with it. A closer look will also be given there to the concept of electronic dance music. Chapter two will subsequently discuss some of the academic work that has already been done on rave culture, especially studies done from the field of religious studies, to provide the framework that will be built around the concept of rave culture with some more context. After that chapter three discusses Thomas Luckmann's essay Invisible Religion and highlights why his concept of the secondary institution should be a useful tool to establish whether or not rave culture provides religious experiences for its participants. Chapter four thereafter goes into the methods of the study and introduces the respondents for the interviews. In chapter five the results from the interviews and the participant observation will be presented, followed by the analysis of those results in chapter six. Following this line of reasoning will hopefully help us to see whether God has truly moved out of his traditional house of worship and has taken residence behind a turntable.

5 Chapter 1: Introduction to Rave Culture

Before we start our inquiry into the relation between religion and rave culture, we will start with an exploration of the phenomenon of rave culture itself. This chapter will discuss the development of electronic dance music, the culture that subsequently arose, characteristic elements of rave culture and social reactions to it. Also, more specifically, rave culture in the Netherlands will be introduced. The chapter ends with a discussion of the method of auto- ethnography, leading up to some personal recollections about being a part of rave culture. In this chapter there will be many references to the concepts of “culture”, “scene”, and “subculture”. “Culture” refers to the larger culture surrounding rave, “scene” is used to refer to the people who form the in-crowd of the culture, or those who are ravers, while “subculture” always refers to a specific branch within the culture, for instance when discussing the gabba subculture in the Netherlands.

1.1 Techno and house music Without the electronic music genres 'techno' and 'house' rave culture as it is would not have existed today. Therefore, before we can turn our attention to rave culture a few words on the development of these musical genres are essential. Techno music originates from 1980’s Detroit and its foundation is attributed to Derrick May, Juan Atkins and Kevin Saunderson, also referred to as the “Belleville Three” (Reynolds, 1999, p.14). Detroit during the 1980’s was a racially divided society, but within those separated communities differentiation existed as well, based on socioeconomic status. A new generation of African American youth was growing up in Detroit, accustomed to a more luxurious lifestyle because their parents had the opportunity to earn an fair wage at the factories of Ford or General Motors. These middle-class youths wished to distance themselves from kids from the ghetto by acquiring Europhile tastes (Reynolds, p.15). One of these taste preferences was musical and focused, for instance, on the German band Kraftwerk. Music journalist Simon Reynolds refers to their musical style as “post-rock and proto-techno” (p.13). It was Kraftwerk’s mechanical-sounding music which inspired May, Atkins and Saunderson to produce techno music. The sound of techno music reflected the specific circumstances of Detroit during the 1980’s, “capturing a city in transition: from industrial boomtown to post-Fordist wasteland, from US capital of auto manufacturing to US

6 capital of homicide” (Reynolds, p.19). Characteristic of this musical genre is an industrial sound, which can tend to sound almost empty, but also dreamy. This emptiness or dreaminess are characteristics of Detroit too, according to May and Atkins, referring to a certain kind of desolation of the city, also described as sensory and cultural deprivation (Reynolds, p.21). Although members of the same branch of music, electronic dance music, house music has a very different background from techno. To start off, house music was developed in Chicago and it already started during the late 1970’s. Instead of house music being a whole new musical genre altogether, it was more of a resurrection of an older, condemned genre: disco (Reynolds, p.25). Disco music had been condemned in the USA during a “disco sucks” fever, which culminated in a “Disco Demolition Derby” in Detroit in 1979, an event that led to the destruction of more than 100.000 disco records. Reasons for this hatred for disco were certain feelings about it: being decadent, un-American, and the antithesis of true American music; rock ‘n roll (Reynolds, p.23). House music was an attempt to resurrect the dead disco genre and was born in Chicago out of a double exclusion: the Chicago house scene was not just black, but gay and black. Disco music, as an outsider to mainstream culture, appealed to this community that was an outsider of mainstream society. The genre received its name from a gay night club in Chicago, the Warehouse, and referred to the type of music played there. (Reynolds, p.24-25; Rietveld, 1998, p.17). House music was about inclusion for those involved, instead of the exclusion sought out by the middle-class Detroit youth. For gay people who were excluded for organized religion for their sexual preference it served as a community where they were welcome (Rietveld, 1999). A famous house disc jockey (DJ), Frankie Knuckles, has described the Warehouse as a “church for people who have fallen from grace” (Reynolds, p.30). The Chicago house scene can be described as hedonistic, with clubbers dancing at the Warehouse from Saturday night to midday Sunday, and as opposed to the Detroit techno scene, the use of stimulant and hallucinogenic drugs was usual (Reynolds, p.25-26). In 1988, when house music was thriving in Europe and Britain, it was declining in Chicago. The next phase of house became a scene from New York, a song-oriented deep- house called 'garage', after the famous New York club the Paradise Garage. Its roots in New York are similar to those of house in Chicago: a predominantly gay disco underground with a hedonistic mentality in which the use of LSD and amphetamine was widespread. With the garage sound emerged the first experiments with 'total sound experiences'. These experiences aimed at filling a room with sound, surrounding the dancers with music, submerging them in it. As in Chicago, the Paradise Garage was described as “their church” by frequent clubbers,

7 with the difference being that the influential DJ Larry Levan constructed his music and sound with the specific purpose to evoke a spiritual experience in those dancing on the dance floor. This purpose, and his technique of total sound, qualifies Levan as one of the first examples of the 'DJ-as-shaman' (Reynolds, p.34-35). The DJ-as-shaman constructs the music in his DJ set in such a way that he takes the people on a journey through the evening, lifting them up and guiding them down via the records he chose specifically to achieve this. Levan developed special speakers and subwoofers to surround his audience with music, overtaking the senses of the listeners, overwhelming their bodies with vibrations and tones, and was therefore able to induce an altered state of consciousness guided by himself (Reynolds, p.35).

1.2 UK acid house and the birth of rave culture Although techno, house and garage music were all surrounded by their specific scenes, no definitive culture, let alone rave culture, had formed yet. Because the birth of rave culture would not happen in the USA, but in Britain. House music had been available as an import product since 1985, bringing house music into the international musical scene. House entered the UK via London, Manchester and Nottingham, where it would be played in certain clubs by adventurous DJ’s (Rietveld, 1999). At first this new genre of music was not received with great popularity, it would only gain momentum during the late 1980’s, especially in 1988 and 1989. What gave house music its final push into popularity was the combination with the Spanish holiday island Ibiza party scene. Ibiza was a popular vacation destination for the British to spend their holidays and people from the British music scene were attracted to the Ibizan local clubs by a certain ‘avant garde’ setting. The style that was developed there was later transported to small new venues in London (Reynolds, p.59). The house music that could not entertain the crowds in the existing clubs halfway the 1980’s found an audience in the exclusive, ‘hip’ clubs in 1988. One important club was called The Shoom and it was there that the first characteristics could be found that would become important elements of rave culture later. The Shoom was a small club that hosted exclusive parties where the atmosphere was explicitly different from other clubs. The room would always be filled with smoke from smoke machines, through the smoke disorienting light effects were visible, and free ice cream and fruit would be distributed among the guests. Also, because of a new popular recreational drug called 3-methylenedioxymethamphetamine, or MDMA, usually taken in the form of a tablet called Ecstasy, or ‘E’, there was always a friendly, high, positive and active vibe

8 among the clubbers. Finally, The Shoom can be seen as the first club that played acid house2 music exclusively (Reynolds, p.59-60; Rietveld, p.52). The initial take of clubs like The Shoom and its visitors was to keep this newly imported party scene elite and just for themselves (not unlike the middle-class youth of Detroit). This, however, proved untenable. Not only did these exclusive parties attract much attention, causing some clubs to implement a strict door policy, the time was just right for this new style of partying to be embraced by a larger audience as well. During the 1980's British citizens had to endure mass unemployment which led to little pleasures in their everyday lives. The soccer match and the house party offered escape and distraction from that (Reynolds, p.64). Also, as a result of the popularity of Ecstasy, the social and class barriers dividing British society would be brought down for the duration of the party, while the clubbers were 'loved up' on 'E' (Reynolds, p.63). Instead of being separated in their normal lives, visitors could experience a collective identity within the doors of the club. As a result, house parties became extremely popular. The new audiences were less critical about their parties, however. After the discovery of acid house by a broader public, the parties started to change. These changes were a response to the strict regulations regarding the closing hours of clubs as well. During the 1980’s, clubs’ licenses would only allow them to stay open until 3 AM, meaning that many parties ended prematurely (Reynolds, p.62). It was the advent of the warehouse party, where abandoned warehouses in empty industrial areas would be squatted or borrowed for the night and thousands of people would show up to dance in an industrial, minimal setting. In combination with the use of Ecstasy, for many people these were new, mind- blowing experiences. Popularly, the first period in which both acid house and Ecstasy became common elements in the party scene is called the Second Summer of Love. In an emotionally inhibited society like the UK a drug like Ecstasy, which induces empathy, stimulates serotonin, and has an activating effect, had a profound effect on its users. Many experienced feelings of spirituality. Mark Moore, a dance music record producer and DJ: “A lot of people were born again. They gave up their relatively normal lives, ‘cos they thought ‘why am I doing this shitty job?’ You got all these people suddenly dressing all ethnic and getting spiritual. The whole New Age thing surged forward” (Reynolds, p.65). After a while, when the popularity of the illegal warehouse parties had become apparent, house parties got a commercial aspect. Entrepreneurs who realized the commercial

2 Acid house is a rawer version of regular house music, also developed in Chicago (Rietveld, p.52)

9 potential of these parties started organizing even bigger parties in rural settings, next to high ways or on large fields. Party goers were directed to these parties via specific instructions recorded on voicemail. To reach the destination, they had to call a number that would direct them to the party step by step. These parties were organized by sound systems, collectives of party organizers in possession of big audio systems and light systems. A sound system is a collection of people who own the necessary equipment to organize and host parties, doing so on a regular basis. They attracted massive audiences, the biggest party hosting a crowd of more than ten thousand people. It was at these parties the term ‘rave’ was first attributed to them. Guest of these orbital raves became ‘ravers’, and the activity was ‘to rave’ (Reynolds, p.76-77). The organizations made enormous amounts of money hosting such events. However, they also attracted the attention of the police, since the land these events took place on was usually private property, or at least not meant for these illegal gatherings. In the end, specific legislations were effected which drove the raves back into the legal scene: the clubs. This worked because the licensing laws were also changed so that clubs could now extend their opening hours, keeping the crowds inside for a longer period of time. It meant that house parties had become an official part of the night time leisure industry, and therefore had become commercialized (Rietveld, p.60). The commercialization of rave culture meant a break within the culture itself, between commercial rave and underground rave (Reynolds, p.68; Rietveld, p.59). The commercial rave versions were legal, took place inside clubs or one big sites for which a permit was issued, sold tickets and charged high fees for food and drinks. The underground raves, also called freeparties, were illegal, were usually hosted outside and were free, apart from donations for the volunteers. One important difference between them is that underground rave is more about ideology instead of partying. The hosts of the underground raves were sound systems consisting of British 'travelers', who were anti-capitalism and anti- establishment: they rejected the economic principles of urban living, instead living in buses and vans while traveling around, and preferred to look after themselves without government interference. Their parties attracted both other travelers and urban ravers who were otherwise confined to the clubs (Rietveld, p.59-60). In a nutshell, we’ve discussed how rave culture developed out of house parties into a part of the mainstream leisure industry while at the same time remaining an underground movement. We will now turn our attention to some of the characteristic elements of rave culture.

10 1.3 Elements of rave culture Rave culture is characterized by certain elements, the most important of which we will discuss.

Electronic music One of the most prominent and recognizable elements of rave culture is its music, since it is usually played very loudly, you cannot miss it. It is also the most important, probably, since raves are usually centered around dancing, which would be a lot harder to persevere in all night without the music. There are many different sub genres of electronic dance music, such as the aforementioned genres of techno, house and acid house, and many others like tekno, jungle or drum ‘n bass. Beats per minute (bpm), the use of vocals, and varieties of music production technology such as drum machines and synthesizers are features that constitute the difference between the sub genres. Each of the sub genres has its own subculture of rave culture, every specific style has its own specific audience.

Focus on the audience, not on the DJ At rave parties an interesting change in focus happened: instead of the performing artist, the audience became the star of the event. The standard framework of artist-audience was thereby reversed. It was common at musical events, such as rock concerts, for the audience to look at the performing artist, who was the star they all came for. The artist stood on a huge podium and everyone in the audience faced the podium, looking in the same direction. The rock star was glorified during rock concerts (Gauthier, 2004, p.47). The DJ during a rave, however, does not stand in the spotlight like the rock star used to. The DJ is usually positioned along one of the sides of the dance floor. He or she is also on the same level as the dance floor, the DJ booth is not elevated. This leaves the centerpiece of the space, the dance floor, open for the audience. The dancing audience is the star at a rave, they are both visitors and stars. Of course, the DJ remains an important element of the event. We only just discussed that music is one of the most important ingredients of a rave and the DJ is the supplier of that music. The DJ has the important and difficult task of providing music to the audience and guiding them through the night. Difficult because, while the DJ has a guiding role, the audience has to like the music. So it is important the DJ notices what the audience wants by paying attention to the way it responds to the music. How well a DJ can do this determines his or her quality for a great part. When the DJ and the audience are on the same page, the

11 music can be built up to greater heights.

Visual effects The lighting during a rave is important to create an atmosphere, and, especially in the night or inside clubs, to not stand in the dark. The lights can create a sparkling wonderland or a neon laser show. The visual effects make for a total experience in combination with the auditory effects of the music and the physical effects of dancing.

Clothing Although there is no dominant style of clothing within rave culture, ravers´ clothing is usually comfortable and not too tight. Also, most ravers will not wear their best clothes to a rave because there is a risk they might get dirty, or sweaty in the very least. Since the prime activity during a rave is dancing, ravers dress themselves in clothing that can accommodate that. Your prettiest clothes, or clothes that are not baggy enough, hinder prolonged hours of dancing among other, sweaty bodies (Rietveld, 1993).

Asexuality As stated before one of the main purposes of raving is dancing. Dancing at raves is not about ritual dances to display yourself to find a partner however. Instead dancing at raves is a form of self-expression. Also, ravers dress themselves to dance, not to look their best. These factors, in combination with the use of the empathy-enhancing drug Ecstasy (to which we will turn our attention next), create a sexless environment at rave parties. It has been stated (Martin, 1999, p.85; Goulding, Shakar & Elliott, 2002, p.277; Olaveson, 2004, p.59), especially by women, that the atmosphere at raves feels safe and free, that people can just come and enjoy themselves without other people approaching them with other intentions. One big difference between the mainstream night entertainment culture and rave culture is the presence of empathy-enhancing drugs. In mainstream night life the most prevalent substances are alcohol and energizing drugs such as cocaine. Those create a different mental state than Ecstasy does, lowering inhibitions but also boasting self-esteem, making it a perfect combination when trying to impress a potential partner. It also means that you become less receptive to expressions your potential partner might be giving you, signaling that your approach is unwanted. Empathy-enhancing drugs, on the other hand, stimulate your reception of other people’s expressions and feelings.

12 Drugs The last element of rave culture we will discuss is about drugs. The drug of choice during raves, during the early years of rave even the exclusive drug, is MDMA, taken in pill-form as Ecstasy. MDMA was created as a chemical preparation by E. Merck Pharmaceuticals in Darmstadt, Germany and the first record of it can be found in a patent filed in 1912 (Critcher, 2000, p.146; Pentney, 2001; Benzenhofer & Passie, 2006). After it received its patent, no further recorded tests were done until 1953 when it was studied in a toxicological study done by the University of Michigan. After this, it was used by psychotherapists during treatments during the 1970’s “because it produces an easily controllable altered state of consciousness that facilitates communication by eliminating the neurophysiological fear response that is normally elicited by a perceived threat to one’s emotional integrity” (Pentney, 2001, p.215). MDMA also reached the recreational sector, what eventually led to a Schedule I drug classification in 1986 in the United States, making it an illegal substance and disabling scientific research on it. Despite the Schedule I status, MDMA has been available in the recreational sector ever since and formed part of the rave scene. It probably contributed to a well-known motto of rave culture: Peace, Love, Unity and Respect (P.L.U.R.), because of the feelings of empathy, peace and love it generates in users (Pentney, 2001, p.217).

1.4 Social reactions The new phenomenon of rave did not develop in a vacuum, of course. Actually, it generated quite some reactions to it. Especially the fact that most raves in the UK were hosted in illegal outdoor venues, combined with the increase in drug use at raves, caused the general society to react strongly to it, supported by the government and the tabloid press. Taking a step back and looking at the perception of youth and its behavior in general, since the conception of the separate category of ‘youth’ between childhood and adulthood, the regulation of youth has always been a critical point. The behavior of youngsters has been used as a social barometer of social morality and order (France, 2007, p.11). Therefore, when the youth decided to host all-night parties in all sorts of places, listening to new music and using drugs, this posed quite a threat to the social morality and order. Thus, after an initial phase of interest in the new rave phenomenon, a moral panic arose around it. This moral panic started with the focus on the death of a young girl during a rave, in accordance with the fact that the media had always had the tendency to use girls as the site of moral panic (France, 2007). Accusations of ‘being out of control’ and involvement in

13 ‘dangerous activities’ were thrown at the rave movement and the behavior inclined to hedonism was seen as a symbol of an immoral society, where respectability declined and the social order threatened (France, 2007). Strategies of othering in the media were used where “the morally corrupt, potentially insane raver is set up against normal, sane society” (Martin, 1999, p.80). Eventually the moral panic resulted in a change in legislation to deal with the raves and their organizers. This legislation was effected in the UK in 1994 in the Criminal Justice and Public Order Act. The Act made the organization of and attendance to rave punishable by law, de facto criminalizing tens of thousands of people who raved during the weekends but lived law-abiding lives during the week (Martin, p.79). In fact, the Act prohibited “the gathering on land in the open air of 100 or more persons (whether or not trespassers) at which amplified music is played during the night (with or without intermissions) and is such as, by reasons of its loudness and duration and the time at which it is played, is likely to cause serious distress to the inhabitants of the locality”.3 The music referred to “includes sounds wholly or predominantly characterised by the emission of a succession of repetitive beats”.4 The introduction of the Criminal Justice and Public Order Act had several effects, among them the move of raves back into the clubs (Rietveld, 1999). Since it was no longer worth the risk to organize the parties outdoors they were moved indoors. This was also a time when the closing hours of clubs in the UK changed from 3 AM to 6 AM or even later, which made the all night rave possible inside. A side effect of this move to the clubs is that it provided for the commercialization of rave. From the clubs rave could gradually work its way to the mainstream, taking a central position into popular music.

1.5 Rave culture in the Netherlands So far, rave culture has been discussed in its British context. It has not been contained to only Britain, however. Rave culture has been transported to many other countries. In this section its development in the Netherlands will be discussed. Rave culture was introduced to the Netherlands quite early after its conception in Britain, during the late 1980's. Like in Britain, there exist two separate branches of rave: commercial or mainstream and underground. The mainstream development of rave is quite traceable by reviewing the opening of important clubs and the founding of big organizations.

3 See http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1994/33/section/63/enacted 4 Ibidem

14 The underground scene, however, is harder to retrace since participants of that scene were cautious to avoid attention by both the police and the media, meaning there is hardly any documentation about it. The mainstream culture of rave in the Netherlands seems to have started when Club RoXY opened in Amsterdam in 1987. Together with De Waakzaamheid (1988) in Koog aan de Zaan and Club iT (1989), also in Amsterdam, Club RoXY facilitated the house and techno scene in the Netherlands. The club was known for its extravagant shows and random door policies. Entry to the club was only guaranteed by membership, otherwise, gaining entry could be granted or denied based on different criteria every time. In 1992 ID&T was founded as an organization specializing in dance events. Their first party The Final Exam was hosted in the Jaarbeurs in Utrecht. ID&T has grown to become a massive international organization and is responsible for enormous parties such as Thunderdome (1992), Mysteryland (1993), Sensation (2000) and Tomorrowland (2005). All of these events attract 25.000-100.000 visitors per event, every year. The mainstream rave culture in the Netherlands became very popular very quickly. The underground rave culture developed in rather the same way it did in Britain. It mirrored the style of British underground in such way that the raves, or 'illegale' (illegal), were organized by sound systems, with free entry and low budgets. Two of the first sound systems to do this in the Netherlands were Hardcore Peace Generation from Utrecht and Mononom Soundsystem from The Hague. The venues for such raves were usually squatted or empty buildings in industrial areas. During the 1990's the location to such parties was usually provided via voicemails reached when calling a telephone number set up especially for the event. Today communication is mostly done via social network websites, mobile phones and word of mouth. Like in Britain, some but not all sound systems carry a strong ideology, being mostly left winged 'krakers' (squatters) from the squat movement who also carry a sense of anarchism. However, while not every sound system is necessarily politically inclined, they all share a sense of anti-establishment, breaking the rules when hosting an 'illegale' and always seeming to be playing hide and seek with the police. The Dutch underground rave culture is also known as the 'tekno' scene, after its dominant musical genre. Usually freeparties are hosted by one single sound system, attracting several hundreds of visitors (exceptional cases attracting a couple of thousands). When multiple sound systems join forces to organize a rave, the event is also called a teknival. Teknivals are usually international affairs, however, and draw visitors from all over Europe. In the process of adopting rave culture from their neighbors the Dutch also developed

15 a style of their own, a musical genre to be more specific: 'gabber' (gabba) music. The term 'gabber' is originally Dutch Yiddish and means 'best friend' but its meaning changed to 'hooligan' or 'roughneck', a person who works in hard manual labour. This rather derogative term was adopted by Rotterdam's working-class youth as badge of pride (Reynolds, p.284). Gabba music is derived from techno music, but is much, much faster. Or as Reynolds (p.283) puts it: “an ultrafast super aggressive form of hardcore techno”. Around this gabba genre a subculture of its own grew. A typical gabba has a shaved head and wears a 'bomberjack' (Aussie jacket) and Nike Air Max shoes. The gabba culture arose in 1991-92 (Reynolds, p.283), after the initial rave phase, and seems to be a reaction to it, since it contrasts with early rave on several points. While the early house scene was dominated by the use of Ecstasy only, which resulted, among other things, in an androgynous party setting, gabba culture was a result of the 're-masculation' of rave in which Ecstasy was complemented with amphetamines, producing a predominantly male culture with extremely fast music and militaristic imagery (Reynolds, p.284-285). Also, like rave there existed some political elements within the gabba subculture, however, they tended to lean more towards the extreme right and were likened at times to white power skinheads (Reynolds, p.286). This was not characteristic of the complete gabba subculture though. Gabba can also be seen as a reaction from Rotterdam to Amsterdam's house scene, based on a rivalry between those cities that expresses itself in football (Feyenoord vs. Ajax) as well. Furthermore, gabba subculture is characterized by extremely fast music, the tempo going up to 300 beats per minute. Gabbas dance to this music extremely fast as well, in a style that is called 'hakken', displaying some very fast foot work. During gabba parties the music is played very loudly and the distorting effect of that alone is amplified by the use of lights and lasers, resulting in “a hallucinogenic blitzkrieg of light and noise” (Reynolds, p.284). Next to this gabba has a rather violent image, with song titles such as Mad as Hell5, I'll Show You My Gun6 and No Women Allowed7, the last example also expressing the male orientation of the subculture (Reynolds, p.285, p.287). This violence is contrasted by the humor with which gabba also expresses itself, for instance the mascot of Babyboom Records is a baby in a diaper giving you the finger (Reynolds, p.287). Eventually gabba culture sparked a reaction of its own, leading to a lighter, slower form of music with a different kind of attitude: happy hardcore, a softer version if you will, with popular records such as

5 By Ralphie Dee 6 By Annihilator 7 By Sperminator

16 Rainbow in the Sky and Life is Like a Dance8 (Reynolds, p.287).

1.6 Auto-ethnography To finalize the current chapter on the introduction to rave culture this last section presents an insider's perspective. It also functions to position the researcher in relation to the research, because the insider's perspective is provided by myself, the researcher, and my own experiences in rave culture since 2010. The form of this perspective can be likened to an auto-ethnography, however, the goal of this last section is not to research these personal experiences, but to describe them. The auto-ethnography will thus be more of an auto- biographical nature with the purpose of complementing the description of rave culture that has been provided thus far. I believe an insider's perspective can add some layers to this description that could not be captured from an academic position, since a first-hand experience is very different from interviewing someone else about their first-hand experience, for instance. A few words on the concept of auto-ethnography. Within qualitative research this is a relatively new method of study and therefore much debate still surrounds it (Denshire, 2014). The most pressing issue in this debate seems to be the fact that with auto-ethnography it is very likely that the boundaries between social science and literature are blurred (Anderson, 2006, p.377; Denshire, 2014, p.834; Sparkes, 2000, p.22). There are those who believe that this is precisely the point of this form of scholarship and those who think that auto- ethnography can be a useful addition to the social sciences without becoming too much of a subjective personal narrative. The former stance is known as evocative auto-ethnography and is advocated by Carolyn Ellis and Arthur Bochner (2000). Their view on auto-ethnography holds that the distinguishing feature about it is the impression it leaves on the reader. To impress the reader the author should be emotionally present in the text and the text should be styled as a story. When this is done properly the story shall not need any additional explanation or analysis, since it will have transmitted its meaning to the reader by itself (Ellis & Bocher, 2006). The stress is on 'properly', since this style of writing requires exceptional narrative and expressive skills (Anderson, 2006, p.377). Evocative auto-ethnography is about emotional resonance between the author and the reader and has also been called emotional auto-ethnography (Ellis & Bochner, 2006, p.435). Another view on auto-ethnography is proposed in the Journal of Contemporary

8 Both by DJ Paul Estak, pioneer of both gabba and happy hardcore

17 Ethnography by Leon Anderson (2006) who suggests that auto-ethnography does not only serve an evocative function, it can be analytical too. Analytic auto-ethnography has five key features: 1) complete member researcher status, 2) analytic reflexivity, 3) narrative visibility of the researcher's self, 4) dialogue with informants beyond the self, and 5) commitment to theoretical analysis (Anderson, 2006, p.378). The last point seems to be the discerning feature between evocative and analytic auto-ethnography: analytic auto-ethnography is “committed to addressing general theoretical issues” (Anderson, 2006, p.387). While Ellis & Bochner believe the auto-ethnographic story is self-explanatory, Anderson sees an auto-ethnography as data still requiring analysis and explanation to develop and improve social theory. This being said, the purpose of this last section is not to provide data to be analyzed in this thesis but to finalize the portrayal of rave culture we have been working on. As such, I would like to use the method of auto-ethnography only in a descriptive manner as a “highly personalized account that draws upon the experiences of the author/researcher for the purpose of extending sociological understanding” (Sparkes, 2000, p.21). 'Sociological understanding' should be understood in the sense that my personal account will help the reader to better understand the social world of rave culture.

1.7 Rave experiences I had my first introduction into rave culture in August 2010 in Utrecht at Kranck, a party in a small club in a basement down at the wharf. The venue had a lobby, a lounge with the bar in it, and two rooms with a DJ booth and dance floor. When me and my friends arrived not many people were there yet, so it was still rather empty, and also rather cold. After 1 AM more people started to come in, filling up the club and gradually also the dance floors. Since smoking was not allowed inside there was a constant stream of traffic going in and out of the club, moving around the different rooms and then going back out to the wharf again to have a cigarette. I believe four different DJ's played in each room during the night, each one turning the energy of the music higher than their predecessor. What I remember from that first night is that I met so many friendly people. On the dance floor there was always a smile when I caught someone's eye and a conversation started every time during cigarette or drink breaks when I crammed myself next to someone (it had become very crowded in the meantime). I also remember being captivated by the music, while I was dancing – or more accurately, just bouncing from one foot to the other – the repetitive beats made it quite an introspective experience. Because even though I shared the

18 dance floor with dozens of others, dancing was a very individual affair. The volume of the music was turned so loud that conversation on the dance floor was practically impossible, which left dancing and listening to the music, activities undertaken on my own, essentially. Despite this everybody was dancing next to each other together to the same music, forming a collective of dancing individuals. The temperature, which had been rather low on entry, started to rise due to the heat generated by all these people dancing and at the end of the night most people had taken of theirs vests or blouses to have only their last piece of clothing that kept them from being naked on the upper body remaining. The dance rooms were unlit except for some colored lights, stroboscopes and a lamp in the DJ booth. I left the party with my friends when it ended, around 6 AM, feeling tired but also happy and very relaxed. Afterwards we did not go home right away but went a little bit further down the wharfs, where we sat watching the sun rise and the ducks swim, talking about the night. I remember distinctly that I felt this was something I wanted to do more often in the future, which I did, being drawn more to these kind of parties in the months that followed. For me, this initial encounter with rave culture has led to many great moments in my life afterwards. Through the friends I was with that first time and other people I met at parties I made a lot of friends, people who today are still my chosen family, meaning that I feel a closeness and connection to them resembling family. I chose and collected this family myself however, instead of being born into it. With them I experienced extraordinary things, adding a feeling of deeper connection to these friendships that distinguish them from other friendships I already had. Together we started to explore the world of rave by going to different parties in different places, while at the same time sometimes organizing our own parties. After a while we started visiting festivals across Europe as well, meeting people from other countries who were like us. In relation to what this chapter has already said about rave culture, I recognize many elements that are mentioned from my own experience. I have attended both mainstream, legal parties hosted in clubs or on festival sites, and underground, 'illegale' parties, hosted by some organization just outside of town. With the freeparties there is an element of excitement present, an air of secrecy as well. Going to a freeparty is never straightforward, since locations are rarely given in advance, but at the last minute, to avoid attracting unwanted attention resulting in a visit from the police. You have to wait until the party location is shared, this happens mostly through Facebook. Then you have to go somewhere you have probably never been before, somewhere off road as well, because these parties always hide

19 themselves in the landscape, under bridges or in patches of forest for instance. Finding the party is part of the journey, however, and sometimes even more fun than the party itself, because sometimes the parties are just not that good. Also, when you pack for an underground party it can feel like packing a survival bag, since you have to bring everything yourself, because the party site usually does not function as a entertainment location. An extra vest, clean socks, a garbage bag and toilet paper always prove their worth when brought to the 'illegale'. While parties are usually great fun, for me the true experience of rave can be found at festivals, when people do not just spend hours together, but days, camping next to the festival site. The first time I realized this was at Fusion Festival in Germany in 2012. The festival is located on an old Russian airbase north of Berlin, hosted by people who once squatted this airbase and later bought it with the revenues they made by hosting parties there. Me, my friends, and 60.000 other people spent four days there in an almost magical setting. The festival was decorated with the most delicate sense of detail, turning the airbase into a dreamlike place where pretty lights shone all the time and the carnivalesque was present everywhere. All the hangars were turned into different stages, there were stages inside and outside, each with a different identity constructed by different decorations and music genres. There were large constructions of steampunk9 art, for instance a life-size dragon that could actually spit fire. Many of the visitors brought costumes to wear, dressing up as magical beings, or wore special hats or outfits complemented with a lot of glow sticks. After the second day at Fusion it felt as if the regular world was just a faint memory and this was how the world should always be, I was completely submerged into the alternate reality of Fusion. Of course it had to end, but when I returned home I felt like a different person, enriched by this extraordinary experience. These are just a few examples of my experiences in rave culture but they represent what has been important for me as a raver. I hope they have brought the concept of rave somewhat more to life for you, the reader.

9 Steampunk is a sub genre of science fiction that has a historical setting and typically features steam-powered machinery rather than advanced technology (https://en.oxforddictionaries.com/definition/steampunk, retrieved 25-01-2017)

20 Chapter 2: Introduction to Rave Studies

It was not long after rave culture started to grow that it attracted academic attention. Since then it has been studied from several different angles and in this chapter some of the findings from cultural studies, ritual studies and religious studies are presented.

2.1 Cultural studies The first field of studies that started studying rave culture was the field of cultural studies. Cultural studies as developed by the Centre for Contemporary Cultural Studies (CCCS) at the University of Birmingham had a specific view on youth culture and subcultures. Youth subcultures emerging after the Second World War were seen as challenging the status quo, in an indirect, symbolic and stylistic way (Hebdige, 1979, p.17). A classic example of such a subculture was the punk subculture. By turning the meaning of everyday symbols upside down, for example the use of a safety pin as a piercing, punks challenged and critiqued the cultural hegemony (Hebdige, p.18). The CCCS used to identify youth subcultures with class based resistance movements, positioning them in the lower classes of society who rose up to challenge the class-based society (Sweetman, 2013). The CCCS approach on subcultures has been heavily criticized over the last fifteen years on problems concerning their framework. Critics noted that the Marxist-realist style of the CCCS focused the discussion concerning subcultures too much on class-relations and the structure of society as a result of class hierarchy (Sweetman, 2.1). Furthermore, their structural-functionalist approach had little space for involving members of the subculture they were actually researching (Sweetman, 1.4). Stuart Hall and Tony Jefferson of the CCCS, in a second edition of Rituals through Resistance (2006), claim, however, that “the project was concerned both to examine, concretely and in depth, one 'region' of contemporary culture and to understand how this should be connected in an explanatory, non-reductive way, to broader cultural and social structures” (p.viii). Other critique on the CCCS approach to subcultures claimed that it gave too little attention to the agency and creativity of the members of the subculture in question (Sweetman, 2.5) and that subcultures were about more than just symbolic resistance to the cultural hegemony, they also facilitated “immediate experience and the development of new disciplines and virtuosities, new bodies and selves; the development of highly accomplished skills and abilities to no formal purpose and outside

21 the realms of institutionalized education, employment, or sport” (Sweetman, 4.15). The CCCS insisted on making a distinction between real – effective - resistance and symbolic – non-effective - resistance, using this distinction as a lens through which to analyze youth cultures (Martin, p.77). As a result of this lens, soon rave culture was labeled as ‘ineffectual’ and ‘tragic’ (St John, 2006, p.1), since it did not appear to offer any real resistance to the mainstream, instead giving preference to just ‘disappearing’ (Melechi, 1993). Antonio Melechi draws on the postmodern work of Jean Baudrillard, who argued that postmodern culture was reduced to style, containing no depth or 'true' meaning (Martin, p.78). This postmodernist lens was turned to rave culture, resulting in the argument that instead of posing an actual treat to the status quo ravers only try to escape their everyday lives and disappear into a fantasy world of music, lights and drugs. Melechi links raving to tourism, where one leaves the ordinary home and everyday life to travel to a distant place, with preferably a large contrast between ‘home’ and ‘away’. He even goes so far as to say that the dominant image of a subculture containing an attempt to a political message was destroyed by rave culture and its focus on hedonistic pleasure seeking:

For the pop critics, club culture’s ravers and revelers confirmed the death of youth culture. This was a ‘bleak generation’ lost in a world of bacchanalian pleasures. The old language of resistance, empowerment and identity, which had claimed a long line of folk devils as the return of the repressed, was redundant in the face of a subculture whose rank and file were socially diverse. The more general problem for critics who would attempt to read youth and club culture, was the emergence of a scene without stars and spectacle, gaze and identification. Those who sought to understand this subculture in terms of a politics of usage and identity completely missed the point, the spaces which club culture occupied and transformed through Ecstasy and travel (retreating into the body, holidaying in Ibiza and Rimini) represent a fantasy of liberation, an escape from identity. A place where nobody is, but everybody belongs (Melechi, 1993, p.37).

2.2 Critique However, this representation of rave as ineffectual and disappearing was countered with findings from other research. In response to the claim that rave did not have any real significance as a subculture and therefore could not pose any threat and remained ineffectual, Martin (1999) argues exactly the opposite, claiming that rave culture threatens the moral

22 foundation of capitalism: hard work, deferral of gratification and the focus on making money. With the same argument that postmodernists use to label rave as a culture of disappearance, its hedonistic seeking of and indulging in pleasure, Martin states that it is this hedonistic mentality that contrasts with capitalism's deferral of gratification and focus on working hard to earn money. Also, the structure and aim of rave parties (recall that underground raves are also called 'freeparties') is to have fun, without the specific aim to also make a profit (p.83, p.85). Furthermore, there is a strong sense of community in rave culture, where everyone is welcome and equal: inclusive egalitarianism, which also means that it accepts groups that were traditionally marginalized in youth cultures, such as women, homosexuals and ethnic minorities (p.85). Resistance to the status quo can also be found in the choice of venues for rave parties, which, as mentioned in chapter one, are sometimes squatted empty warehouses or remote fields. These locations are not legally available for private use, even though they are empty or un-used, but they are also not strictly controlled anymore, since they are remote or abandoned. Stanley (1995) labels these locations as 'wild zones', or “fenced-off spaces of urbanization signifying a postmodern wilderness” (p.91). By using these wild zones in the urban area as a space to set up their parties, ravers not only subvert the law (Martin, p.83) but also temporary transform the purpose of these spaces. Once those buildings or fields had a specific use but eventually they became redundant. They were not demolished but no other use was found for them either. In attempt to retain some form of regulation abandoned spaces were closed off and became wild zones, not to be used by anyone. By temporarily becoming a party location ravers effect a 'rezoning' of the wild zone in question. Resistance is offered to the law and to the modern organization of urban space. Others have critiqued the Marxist CCCS tradition for being 'ill-equipped' to analyze the hedonistic rave culture with its focus on music, the body, and play (St John, p.2; Gerard, 2004, p.99). Dance had already been dismissed to the domain of girls in 1980, just as disco had been dismissed for not fitting into the heroic-tragic model by the mostly male researchers of the CCCS, stressing the inattention they held for such frivolities. The CCCS missed the importance of the body and the senses in rave – and other subcultures – because they lacked ethnographic material of the subjects they studied (Sweetman, 4.9; Gerard, p.99). Since music and dance are important elements of rave, those should be taken into account as lived experiences, something the CCCS fails to do, according to Gerard:

Instead, music and dance are considered not as lived experiences but as static texts or signs to

23 be read for some decodable political significance or as socially disembodied reference points used to illustrate current theories on deviance, class consciousness, commodity consumption and stylistic resistance to the mainstream (Gerard, 2004, p.99).

2.3 The rave as a ritual According to Arnold van Gennep (1960) social transformation during a ritual, or more specifically a rite of passage, happens during the transition stage, or liminal phase. Previous to the liminal phase is a phase of separation (pre-liminal), and the liminal phase is followed by a phase of incorporation (post-liminal) (Van Gennep, 1960, p.22). Rites of passage transition people from one state of being to the other, like a marriage ritual is a rite of passage transforming two individuals from a single status to a married status. Gerard compares the rave to a ritual, with music and dance as the driving elements behind its transformative powers (Gerard, 2004, p.99). To prove the ritual-ness of the rave party, Gerard analyzes a visit to a club looking for 'techniques of liminality' (p.101). He finds four techniques of liminality that all concern the musical structuring. The way that the music is constructed incites people to dance. A DJ has access to multiple different techniques of playing and influencing their records. According to Gerard filtering and looping, EQ'ing and mixing are techniques that enhance liminality (p.101). Filtering and looping build up excitement, expectation and tension in the room, luring those who are not yet dancing to the dance floor. EQ'ing is basically the manipulation of the bass and influences the sense of time of the dancers. A bass can be taken away completely, leaving the dancers without a rhythm all of the sudden. Instead of the bass, maybe a short segment of the next record will be mixed through the current record, leaving the crowd in anticipation. Gerard calls this the separating phase: “separation is essentially that point where the DJ indicates structural and temporal change through a type of narrative foreshadowing” (p.114). Also, when 'dropping a bass', a DJ is able to synchronize the audience as the flow of time is interrupted (p.102), creating the condition for spontaneous communitas to occur. Communitas is a shared sense of fellowship between the participants of the ritual, a concept developed by Victor Turner based on Van Gennep's work (Andrews, 2015). After this separation both the transitional phase and the incorporation phase are accomplished with the last technique, mixing. Mixing records together is what initially distinguished electronic music DJ's from other DJ's, there is never a pause or silent moment

24 between two records but subsequent records are mixed together by aligning their rhythms, creating a continuous flow of music record after record. This process of mixing the records together can be stretched as long as five minutes, depending on the DJ (p.114). This process of mixing two records not only allows for a continuous flow of music, but also of mental and physical states (p.102) because there is no interruption. Gerard calls this preparatory phase of mixing the transitional phase, a moment between the 'structural past and the structural future', when two rhythmically different records are mixed together seamlessly (p.114). This is also the time when spontaneous communitas can erupt into a 'peak' moment:

Variously signified by dancers throwing their hands in the air, blowing whistles, shouting or, in the case of drum 'n' bass, calling for a 'rewind', peak moments unite the dance floor often through the release of tension built up during the mix and the fulfillment of expectations delivered by an almost prescient programming on behalf of the DJ. Whether such moments are triggered by the introduction of new rhythms, feints or breaks in rhythmic structure, an acceleration of tempo, or simply by mixing from one 'hot' record to another, the result is often a trance-like euphoria that, ultimately, defines a DJ's set and the dancers experience as 'successful' (Gerard, 2004, p.113).

Finally, incorporation is reached when the mixing process is complete and nothing remains of the former record. The audience can return to business as usual, having to listen and dance to only one record (p.114), while the DJ prepares for the next mix. By framing the ritual aspect of rave this way, the pre-liminal arranged by manipulating the bass, guiding the audience to synchronicity, the liminal during the transition of two records, and the post-liminal after the release of the successful merger, it seems as if liminality is only short lived and one phase happens very quickly after another. Following Gerard, however, it appears to be more fruitful to regard the entire night as liminal, each new rotation contributing to the experience:

Furthermore, over the course of a DJ's set, and after each cycle is successfully repeated (particularly in cases when peaks occur), participants might undergo an accelerated transcendence where the combination of music, dance, and, sometimes, drugs, results in a heightened awareness of what informants often refer to as 'the vibe' – that elusive and ineffable quality of underground dance music events which defines a 'totally sick night out' (Gerard, 2004, p.114).

25 Transcendence can thus not be reached after the completion of one single cycle, it has to be built up in order for participants to reach that special state of awareness. The event itself is structured to achieve that, causing Gerard to state that “the central paradigm rave and club cultures offer to the everyday world is liminality itself” (p.101). The fashion in which Gerard applies liminality to rave culture does not represent the only conception of liminality though. That is, the concept of communitas was not the only innovation Victor Turner made to Van Gennep's work. Turner also innovated the concept of liminality itself. The liminal as developed by Van Gennep represents a distinctive transformative experience that can only occur during a ritual. In modern consumerist societies the circumstances leading to liminal experiences have decreased in comparison to more traditional societies because of a stricter separation between work and play, according to Turner (1982). Instead, the liminal has been replaced by the liminoid, similar to the liminal but not quite the same (Andrews, 2015). The liminoid represents “an independent domain of creative activity” (Turner, 1982, p.33) and can be found in art and leisure consumption (Andrews, 2015; Thomassen, 2009, p.15). However, in contrast to the liminal, the liminoid experience is an optional one which does not necessarily offer a resolution to a personal crisis or entail a social transition (Andrews, 2015; Thomassen, p.15). This can seem to wander too far off the original transitional nature of the liminal: “The liminoid is a break from normality, a playful as-if experience, but loses the key feature of liminality: transition” (Thomassen, p.15). Regarding rave culture from the point of view of the liminoid instead of the liminal does seem to be a better fit. What became apparent from discussing Gerard's work is that a successful experience of a peak moment is not necessarily guaranteed, but optional, like a liminoid moment. Furthermore, rave culture has a distinctively playful element to it and is situated in the leisure spectrum of life. A rave does not happen at work, it is a break away from normality. And, most importantly, a rave can be a transformative experience, but not always is. The concept of liminoid does not seem to be mentioning any form of communitas though, while communitas is a very general phenomenon at rave parties for community is such an important aspect of rave. But since it is not mentioned, it does not mean it cannot be a part of the liminoid. In my opinion it would be better to regard a rave party as liminoid instead of liminal, because of the reasons I already mentioned, as long as the concept of communitas can still be incorporated.

26 2.4 Connectedness and religious experience The importance of connection with other individuals within rave culture is echoed by Tim Olaveson (2004), who tries to capture the ineffable experience with the term 'connectedness'. Connectedness refers to the “intense sensation of interpersonal and sometimes universal connection between participants”, also described as 'unity' or 'love' (p.56). Olaveson argues that connectedness at raves is an experience of communitas and collective effervescence. Communitas, by Turner, and collective effervescence, by Émile Durkheim, are specific experiences that only occur during specific social gatherings, especially religious rituals (p.56). According to Olaveson, this feeling of connectedness/communitas/collective effervescence has five characteristics. First, connectedness is a 'high' state of being, fueled by enthusiasm and energy. Ravers translate this into 'the vibe': “a kind of energy or pulse which cannot be expressed or understood in words, but as that which can only be physically experienced” (p.57). Second, connectedness is about feeling, physically and emotionally. Powerful emotional states can be aroused during raves, of compassion, unity or empathy. The body is used in dance as a vehicle for connection (p.58). Third, connectedness can only be achieved together and is therefore deeply communal in nature. Connectedness can lead to a 'melding of the selves' into a collective body wherein everyone's self identifies with the other (p.58). Fourth, connectedness is about equality, transgressing imposed social and normative structures. Differences are cause for celebration and learning instead of division (p.59). Fifth and last, connectedness is now and eye-opening. Connectedness is always in the moment, but temporal, outside of time and outside of place, and presses an urge for sociopolitical change upon those it captures. Once someone has experienced a moment of 'epiphany' during a rave, a new perspective on wider social issues can be gained (p.60). This general feeling of connectedness is often interpreted as a religious experience by ravers (p.62). As a side note based on these characteristics Olaveson provides, it might prove insightful to comment on the fact that put together, these characteristics constitute three of the four markers that are required to call an experience mystical, according to William James (1902). Those markers are ineffability, noetic quality, transiency and passivity (p.371-372). An ineffable experience cannot be expressed in words but can only be understood when experienced, as is the experience of 'the vibe'. The noetic quality of an experience refers to the illuminating aspect of it, a revelation providing a state of insight which corresponds with the effect the experience of connectedness can have one a person's perception of social issues. Transiency concerns the short duration of a mystical experience and is consistent with the

27 temporal nature of the connectedness experience. Lastly, passivity refers to a certain loss of control or suspension of the own will. Although the experience of melding the self into one collective body might be be framed as passivity, loss of control or suspension of the own will are not explicitly mentioned as being part of that experience, meaning that passivity is not a part of the experience of connectedness. Nevertheless, the similarity between James' markers of a mystical experience and the connectedness experience is striking. The transgressive nature of connectedness and also its temporal and locational spatialization are mentioned by François Gauthier in his study on rave 'through the lens of religious studies' (2004a). Combining elements of both Gerard and Olaveson, Gauthier settles on a description of rave as a festal ritual:

While religious rituals usually accompany transformations or passages, rave consumes in a here-and-now fashion with seemingly no other reason than its own end. [..] Essentially, then, the event of the festal ritual, as a religious experience, is to [be] considered in itself and for itself as an advent of meaning. [..] Religion is commonly experienced as what Roger Caillois called its forbidding aspect, which preserves and legitimates the cultural order. However, Caillois [..] also recognized the anthropological need for revitalization through the transgression of the forbidden. The festal ritual, in this respect, agrees to this transgressive function of religion which ruptures, reverses, blurs and mocks the cultural order. [..] An experience, in sum, resolutely other – and thus of the “sacred” (Gauthier, 2004, p.405-406).

Thus, rave as a festal ritual functions as a provider of meaning just by being a festal ritual. Gauthier's understanding of the festal ritual is that, unlike the 'classic' ritual, the festal ritual does not itself transform, but produces 'energy', which may or may not serve as a basis for transformation or reflection later (p.407). This non-transformative element of the festal ritual seems a natural fit with the liminoid, proposed by Turner. The festal ritual also serves a transgressive function, demonstratively defying the cultural order, a feature of rave we have come across earlier in this chapter. Gauthier's addition to this, however, is that an experience of an event such as a rave is so distinctively different from other experiences, it can be interpreted as sacred. The function of this transgression is to go against normality and question boundaries, while at the same time Gauthier contends that “through transgression, rave offers youth new social strategies for community and transcendence” (p.407). The value of rave for modern youth, seemingly unable to get their ambitions in

28 agreement with reality, is to serve as a meaningful escape from that reality, offering instead a temporary alternate reality (p.407):

[..] rave is also a place for the (re)discovery, in atomized societies, of a fundamental need for others, touching upon both sociological and anthropological functions of religion. And as further and final evidence as to a religious dimension of this festal experience, many ravers confide that they feel truly alive only while participating in these collective events (Gauthier, 2004, p.407).

Gauthier is thus convinced of the religiosity of rave for modern youth, confirming the changing nature of religion from traditional religions into 'new areas of cultural expression' (p.408). His conviction is based on the idea that rave culture functions as an alternative vehicle of meaning for youth today and, as such, offers them experiences that can be interpreted as sacred because of their nature of otherness. Also, in the transgressive functioning of rave culture he sees an opportunity for revitalization, reconstructing the existing social order in which meaning was offered by traditional religions, instead localizing meaning to other cultural expressions, for instance rave culture. Gauthier has not been the only one making the connection between rave culture and the religious or spiritual. Among them Graham St. John is a leading author, who has edited and written several volumes (2004, 2008, 2009, 2012) and is the founder and editor of Dancecult: Journal of Electronic Dance Music Culture. His work focuses mainly on psychedelic trance culture and is therefore somewhat too specific for the aim of this thesis. There are other works as well, of course, which discuss the religious or spiritual aspects of rave culture, focusing on various themes, for instance spiritual healing during raves (Hutson, 1999, 2000). However interesting the work done within rave studies may be, I feel it only gives partial explanations and interpretations on how or why rave culture or other contemporary (sub)cultures resonate as much as they do. Only parts of the bigger picture are addressed. This is why I propose to study rave culture from the perspective of Thomas Luckmann. In the next chapter his work Invisible Religion will be discussed and I will argue why I believe it is relevant for understanding phenomena such as rave culture.

29 Chapter 3: Thomas Luckmann and the Secondary Institution

The following chapter presents an in-depth discussion of Invisible Religion. The Problem of Religion in Modern Societies by the American-Austrian sociologist Thomas Luckmann (1967). His concept of the 'secondary institution' will become a key concept for the current study, as will be clarified after the discussion of his work. Also, the merit of his theory for the study of rave culture and other research based on his theory will be discussed.

3.1 Invisible religion The essay starts by highlighting the problem of ‘the autonomy of individual existence’ (p.9) in modern societies. Luckmann argues the autonomy of individual existence is problematic because individuality is suppressed by a society that is highly organized and monolithic. He finds an explanation for this problem in the sociological theory of religion of Émile Durkheim and Max Weber. Even though their theories differed, they agreed, as does Luckmann, that ‘the problem of individual existence in society is a “religious” problem’ (p.12). This is the problem that Luckmann explores in his essay. Luckmann continues by reviewing the secularization thesis. Although trends in Europe and the US, “the modern west”, seem to suggest that church-based religion has become a marginal affair, involvement in church religion remains high and even seems to rise in the US, so it cannot be said that church-based religion is disappearing altogether (p.35). Instead, it seems changes are occurring in “either the social location of church religion or its inner universe of meaning” (p.37). Therefore, according to Luckmann, two questions can be raised: 1) what causes made traditional church religion a peripheral phenomenon; and 2) was traditional church religion in modern society replaced by something else that could be defined as religion (p.37)? To these questions, which should explain the changes in the nature of religion in modern society and also the loss of the dominant position of church religion, Luckmann adds two more questions: 1) what values in contemporary society can be considered dominant and overarching; and 2) how do these values function in the life of the contemporary individual and what is their social-structural basis (p.40)? With these four questions in mind, Luckmann proceeds with the construction of a definition of religion. For the framework of this definition of religion Luckmann prefers a functional

30 definition to a substantive definition. Substantive definitions have led to the dominant narrow image of religion, the image and form of religion in Western society (p.41-42). To come to a functional definition of religion Luckmann embarks on a quest to find the anthropological conditions ‘for that which becomes institutionalized as religion’ (p.43). He argues that the anthropological condition of religion can be found in the process wherein the human organism transcends its biological nature, a social process which Luckmann calls universal and ‘fundamentally religious’ (p.49), claiming:

It may be objected from a theological and “substantivist” position on religion that in this view religion becomes an all-encompassing phenomenon. We suggest that this is not a valid objection. The transcendence of biological nature is a universal phenomenon of mankind (Luckmann, 1967, p.49).

So for Luckmann the entire process of constructing meaning for a personal context, thereby creating a personal narrative and subsequently a greater societal narrative, is religious. Since societies already possess narratives, or 'universes of meaning', human organisms do not actually construct them themselves anymore (p.51). Instead of creating a new universe of meaning, new individuals internalize an existing universe of meaning, making the process of socialization into a society and its corresponding universe of meaning religious as well. Luckmann calls these universes of meaning world views (p.51). A world view, as a tradition of meaning in a particular social reality, only functions religiously as a whole, the singular elements forming it do not have a specific religious function. Within a world view, however, there can exist a layer of special meaning, a layer that refers to a reality that exists outside of the reality of everyday life. This means that this layer is set apart from everyday life and other profane sets of meanings. Luckmann calls this layer the sacred cosmos (p.60). Thus, in the sacred cosmos those symbolic representations that refer to the religious representation of the world view find their place. It does not have to mean that bundling these symbolic religious representations together automatically leads to an institutionalized form of religion though. It just means that the religious representations are set apart from the representations of everyday life: “We may say, nonetheless, that the sacred cosmos is a social form of religion which is characterized by segregation of specifically religious representations within the world view without specialization of an institutional basis for these representations” (p.62). Institutional specialization can occur, however. When the sacred cosmos is

31 standardized into a doctrine, full-time religious roles are differentiated from other roles, ritual and doctrinal conformity are enforced by special agencies via sanctions and ecclesiastic type organizations emerge, institutional specialization follows (p.66). This results in an institutional basis for the religious representations present in the sacred cosmos, filled with texts, religious figures, standardized rituals and institutions enforcing the dominance of the institutionalized religion. Luckmann argues that the sacred cosmos does not only exist within the world view, it exists within the individual as well. Since the individual is raised within the world view of the society, that world view will become part of the identity, the personal system of relevance. Since the world view was defined as a universal social form of religion, the personal identity becomes a universal form of individual religiosity. The religious layer within the individual, then, is to the personal identity what the sacred cosmos is to the world view. As Luckmann puts it:

In other words, the subjective system of “ultimate” relevance – always retaining its reference to the objective sacred cosmos – serves to legitimate and justify explicitly the subjective pattern of priorities that is a constitutive element of personal identity (Luckmann, 1967, p.71)

Regarding the personal identity as the world view, all things within it are equal, and the religious layer arranges priorities, motives and preferences in a hierarchical order, which makes an individual who he or she is, thus influencing the personal identity. To sum up until now:

An objective world view is, of course, a constitutive element of any society, just as an individual system of relevance is a constitutive element of personal identity. The statement that religion is present in nonspecific form in all societies and all “normal” (socialized) individuals is, therefore, axiomatic. It specifies a religious dimension in the “definition” of individual and society but is empty of specific empirical content (Luckmann, 1967, p.78).

The specific empirical content can be added as the religious layer or the sacred cosmos though. Then there will exist content that is of ultimate significance, for the society and/or for the individual. Institutional specialization can lead to a specific social form of religion which can become the official model of religion for a society. There arises the problem, however, of how to transfer such a model from generation to generation without alterations to the official

32 model. A former official model can be replaced by a new official model if it does not suffice for the younger generation. There can also exist two official models, one for each generation, although neither of those will officially be the official model, since there can only be one. When other religions than the religion of the official model enter society, different sacred universes will exist within the same society, tending towards a pluralistic competition between the various religious models. And, of course, an official model of religion can lose its religious status without it being replaced by a new official model, leading to a secular society (p.87). Instead of interpreting the marginalization of institutionalized religion as a decline of traditional Christianity, Luckmann proposes to interpret it differently: as the replacement of the institutional specialization of religion by a new social form of religion (p.91). He argues that this revolution has been institutional specialization’s own doing:

Summarizing a complex process it may be said, nonetheless, that the long-range consequences of institutional specialization resulted, paradoxically, in the loss of what institutional specialization originally accomplished in the “pluralistic” religious context of the Hellenistic world and the Roman Empire: monopoly in the definition of an obligatory sacred cosmos (Luckmann, 1967, p.94).

By the ‘long-range consequences’ Luckmann refers to the segmentation of different roles in society that happened during the institutional specialization of religion. Over time, the individual was to play different roles in different sectors of society. Between those different roles some undefined space remained, however. In that undefined and unstructured personal space the private sphere could be created (p.95, p.97). In the private sphere the individual is granted a great sense of autonomy, since within it friends, hobbies, goods and services, even ultimate meanings, can be chosen according to the own wishes and preferences. The modern individual is free to construct his or her own personal identity (p.98). Thus, the modern individual also chooses his or her own individual system of ultimate significance (p.99). Without one official model of religion, in a society in which multiple models for religion are available, the individual can choose from ‘assortments of “ultimate” meanings’ (p.102). Important themes within the private forms of religion come from within the private sphere, wherein individuals experience their emotions and sentiments. Primary institutions no longer play an obligatory role in the distribution or definition of religious themes, and it is there the concept of the secondary institution makes

33 its appearance:

Religious themes originate in experiences in the “private sphere”. They rest primarily on emotions and sentiments and are sufficiently unstable to make articulation difficult. They are highly “subjective”; that is, they are not defined in an obligatory fashion by primary institutions. They can be – and are – taken up, however, by what may be called secondary institutions which expressly cater to the “private” needs of the “autonomous” consumers. These institutions attempt to articulate the themes arising in the ”private sphere” and retransmit the packaged results to potential consumers (Luckmann, 1967, 103-104).

The individual has become a consumer on a market for ultimate significance. Primary institutions do not control the sacred cosmos any longer, the sacred cosmos has become an open market where practically everything is available and everyone can shop for themselves. Thus, Luckmann foresees a revolution from an institutionally specialized form of religion towards a different social form of religion, which will not have a dominant form of religion but an assortment of several ones from which individuals, or religious and/or personal consumers, can browse and gather for their own personal identities and personal systems of ultimate meaning. The content on this open market is provided by secondary institutions, that cannot define what is on offer but merely transmit themes from the private sphere to the marketplace. As to what a secondary institution may be, a secondary institution communicates information to the market of consumers, simply put. This means secondary institutions can be magazines, blogs, advice columns, song lyrics, and so on. Luckmann suggests some themes that might become important for the modern individual. Autonomy, the newfound freedom of the individual, is represented in the modern sacred cosmos by self-expression and self-realization. These statuses can not simply be reached and completed by the individual but require time and effort: “Since the “inner man” is, in effect, an undefinable entity, its presumed discovery involves a lifelong quest” (p.110). It is very important for the individual, nonetheless, to embark on the journey for self- expression and self-realization. These quests only take place in the private sphere, of course, since outside of the private sphere the individual’s performances are still controlled by the primary institutions and relative autonomy thus only exists in the private sphere. Another important theme in the modern sacred cosmos is self-transcendence, the experience of stepping outside the borders of the self and connecting with another individual. This can be achieved via sexuality and modern familism (p.112-113). Sexuality actually

34 serves as a form of both individual autonomy and self-transcendence. Luckmann contends sexuality, after its 'liberation' from external social control, will become an important tool for self-expression and self-realization since it can be led by individual preference (p.111-112). At the same time sexuality facilitates the broadening of the private sphere, taking the individual outside the boundaries of the self and thus functions as a form of self- transcendence. Familism, lastly, also 'represents an expansion of the private sphere' (p.113). The distinction between sexuality and familism in terms of self-transcendence is the relatively more stable basis of the family, creating a condition with which ultimate significance may be constructed throughout a biography, or narrative, of the individual (p.113).

3.2 Relevance for the study on rave culture To turn to a relatively old theory on modern religion such as Luckmann's needs some explanation. Even though this theory dates back to the 1960's it still very much captures the essence of the attraction of a contemporary phenomenon such as rave culture. First of all, because it paints a complete picture by retracing the evolution of the human belief system and its organization. This allows for a better understanding of how and why religious and cultural belief systems are shaped as they are today. Second, Luckmann does not limit his understanding of religion. In my opinion, the popular understanding of the concept of religion today is limited to such organized institutions like Christianity or Islam, postulating the existence of a singular external god. By maintaining a definition of religion as 'the transcendence of the human organism of its biological nature', Luckmann makes religion available to everyone, not just those that find themselves agreeing with institutionalized religion. To be human, essentially, is to be religious. Third and last, everyone is free to determine the content of their own personal religious dimension, especially within the new social form of religion that Luckmann proposes. The elements with which that religious space within every individual can be filled are various and diverse and do not even have to be religious in the 'traditional' sense, as long as they bear significance for the individual in question. For the study of rave culture from the perspective of religious studies this opens up possibilities, interpreting meaning and behavior as religious that might be missed otherwise. It also loses the 'religious' framework, since ravers themselves might not use terminology in

35 which 'religion' or 'spirituality' play a big role. Especially the concept of the secondary institution seems very applicable to a phenomenon such as rave culture, providing meaning or meaningful experiences to ravers without taking an authoritative role.

3.3 Later research and critique on Luckmann Luckmann's theory has been the basis for research and, of course, critique. Luckmann himself has expanded on his notion of transcendence, making it operate on three levels. Since it would be out of the scope of the current research, see Luckmann (1987) for further reference. His view, that because humans transcend their biological nature they are thus religious, is critiqued by Meerten ter Borg (2008). Ter Borg contends that while transcendence is a precondition for religion, transcendence alone does not translate to religion directly. Transcendence leads to art, sports and leisure activities as well, for instance. Religion, on the other hand, “also involves the belief in the existence and the power of the images transcendence provides” (Ter Borg, 2008, p. 232). Belief is thus necessary for transcendence to actually turn into religion, according to Ter Borg. Others have argued against the idea of privatization of religion, claiming that religion is not reduced to the private sphere at all (Roeland, Aupers, Houtman, de Koning, & Noomen, 2010). They stress that that their research among religious Dutch youth shows that religion does not necessarily have to be “radically privatized, ephemeral, uncommitted, and superficial” (p.303). This is implied nowhere in Luckmann's work, however. Their critique shows they might only have read the first part of Invisible Religion, about the concept of privatization of religion, but did not continue reading about the concept of the secondary institution. Especially in the second section, where Roeland et al. demonstrate that modern religion does not lack social organization (which Luckmann does not claim), the authors demonstrate they have not grasped Luckmann’s ideas fully. They talk about ‘’light’ organization forms’ versus ‘firmly organized churches and mosques’; social networks from which young believers can get their information, often more than one source; and ‘social forms that are simply better adapted to these contemporary strains of religion, that all feature a marked aversion to established religious traditions and institutions’ (p.299). When they eventually also mention the new organizational form of the Evangelical church as ‘no longer a ‘hierocratic’ organization, […] governed by authoritative leaders with much power to control the community’ (p.300), they prove they understand the concept of a secondary

36 institution as argued by Luckmann, only they do not attribute it to him, instead use it against him to show how religion does not have to lack social organization. I think that if Aupers et al. added the concept of the secondary institution, in my opinion the second half of Luckmann’s argument, to their own essay, instead of it being a critique of his theory, it would have been a confirmation of it. Since actually, it seems to me they do not disagree with Luckmann at all. This last article shows how Luckmann should not be interpreted, in my opinion. An example of how his theory should be used is the article by Gordon Lynch and Emily Badger (2006), which investigates the 'mainstream post rave club scene' as a secondary institution, research very similar to the current research. By ‘mainstream post rave club scene’ they refer to the scene (the in-crowd, see the introduction to chapter 1) of the mainstream club culture in a post rave time. ‘Post rave’, meaning that Lynch and Badger attribute the label of ‘rave’ only to the early years of rave during the 1990’s and therefore see contemporary forms of clubbing derived from that movement as ‘post rave’. Their article has some flaws, for instance they have not published their data (37 semi-structured interviews), but the connection between Luckmann's theory on a new social form of religion and the post rave club scene is interesting. Lynch and Badger find that the mainstream post-rave club scene does not characterize a new specialized form of religion, but their conclusions support Luckmann's claim that it represents a break away from specialized religion. They argue that:

The mainstream post-rave dance scene can therefore be seen as one of many secondary institutions that support this emerging post-Christian spirituality based on liberal, humanist and Romantic values and focused on the development and exploration of the self in the context of intimate relationship with others. (Lynch & Badger, 2006, p.38)

Their research thus supports Luckmann’s assumptions that there will emerge a post-Christian, or post-specialized form of religion, spirituality and the importance of self-development and self-exploration for this new form of spirituality, or new social form of religion. The motivation for studying rave culture from Luckmann’s perspective in this thesis can be traced back to this article. Following Luckmann and Lynch and Badger the remainder of this thesis will focus on the question whether rave culture functions as a secondary institution.

37 Chapter 4: Methods of the Study

In this fourth chapter the methods of the present study will be discussed. It will present what has been done during the study, how it has been done, and why. In the previous chapters we have built a picture of the concept of rave by reviewing its history, development, and academic study of it. The work of Luckmann has also been discussed and will form the lens through which the upcoming results will be analyzed. In this chapter the discussion will focus on the type of research, the research population, the collection of data, and the steps taken during data-analysis.

4.1 Type of research The research in this thesis is meant to evaluate what kind of experiences ravers have in rave culture and to examine in what way these experiences can be interpreted as religious, following the concept of the secondary institution. Field research in the form of interviews and participant observation has been done to collect data with which to effect this aim. The nature of the research is thus qualitative and explorative. The research design is based on Alan Bryman’s Social Research Methods (2012), which states about qualitative research that “the stress is on the understanding of the social world through an examination of the interpretation of that world by its participants” (p.380). Since we are looking to understand in what way participants of rave culture interpret their experiences in that culture, qualitative research was the obvious choice. Furthermore, interviews were necessary to learn about those experiences. Lastly, participant observation was chosen as a research tool to see what could be observed and experienced by the researcher herself in a rave setting.

4.2 Research population The research population for this thesis had to be of a limited measure, since the scope of the research could not be too large. Therefore it was limited to residents of the city of Utrecht and its culture of rave. This means that respondents had to live in Utrecht to be eligible for the interviews, and the party which was selected for the participant observation was located in a venue in Utrecht. The choice for Utrecht as a research ground had practical motives because it is where the researcher lives. Not only would the execution of interviews be more

38 convenient, it also meant the social network of the researcher in Utrecht could be used. The choice of this research population resulted in six interviews and one participant observation. Although six interviews and one participant observation may not seem as a significant amount of data, it is in accordance with what Smith (2008) argues: “The detailed case-by-case analysis of individual transcripts takes a long time, and the aim of the study is to say something in detail about the perceptions and understandings of this particular group rather than prematurely make more general claims” (p.55). Since the experiences of the participants are the focus of the research those should receive the attention they deserve. As for the selection of the participants, also in accordance with Smith (2008), the sample is relatively homogeneous. Since it is only a small sample, instead of looking for diversity and attempt to make a general statement about rave culture the research will go deeper into the experiences of a similar group. For the selection of the respondents the snowball sampling technique discussed by Bryman (2012, p.424) was put to practice. With this technique an initial group of respondents was chosen by the researcher. These first respondents proposed other suitable respondents for the research after their interviews, thus finalizing the group of respondents. This led to a group of respondents of more of less the same age, although their backgrounds in rave still varied. The research represents the experiences of a group of ravers in their late twenties. The respondents vary between the age of 26 and 30, completed a HBO or WO degree, and all but one have a permanent job, ranging from artist/veterinary assistant to client manager at an insurance company. Two of the respondents are female and four are male. A further introduction is given at the end of this chapter. The participant observation was conducted in the Utrecht venue Tivoli De Helling at FreaX, a tekno, tribe and frenchcore party.

4.3 Data collection For the collection of data from the interviews an interview guide was constructed. The nature of the interviews was semi-structured, the questions were set up to guide the respondents in a certain direction but were not too specific. Bryman proposes nine different kinds of questions (2012, p.476-487), which were all used in the interview guide: introducing questions, follow- up questions, probing questions, specifying questions, direct questions, indirect questions, structuring questions, interpreting questions, and lastly, silence to give the respondent time to reflect on an answer and maybe tell a little bit more. The questions were grouped together

39 based on the different themes they touched upon. The themes were chosen to obtain as much information as possible about the participants’ experiences in rave culture, the meaning and importance of rave culture on their lives, its possible impact on their lives, their opinions about religion/spirituality and their own views on the world. The full interview guide can be found in appendix A. Five interviews were conducted at the researcher’s home and one was conducted at coffee bar ‘t Koffieboontje at the request of the respondent. The only notable difference between these venues was the difference in background noise, which did not pose a problem during the interview but made it somewhat more difficult for the researcher during the transcription of the interview in question. Two interviews were conducted in November 2016, two interviews in December 2016 and the last two interviews in January 2017. All of the interviews were recorded and transcribed. The transcriptions of the interviews can be found in appendix B. The participant observation was held in an open setting, since it was a party everybody could buy a ticket for and there were no thresholds imposed. The researcher chose an overt role in such a way that, when engaging in conversations it was not hidden from the conversation partners that questions were being asked for the purpose of conducting research. However, when introducing herself, the researcher did not expose herself as being a researcher right away. This way conversations ensued on a personal basis. During the party the researcher acted like a partially participating observer, as described in Bryman (2012, p.443), meaning that she participated in some activities, such as dancing and socializing, but not all activities, such as the use of mind altering substances like alcohol or drugs. The party was attended in the company of a few friends, who were all aware of the research purposes of the attendance and, at times, even helped the researcher by pointing out observations of interest. Notes were recorded during the observation on a mobile phone, which were documented later. The field notes of the participant observation can be found in appendix C.

4.4 Data analysis The transcriptions of the interviews were coded with help of the software of MAXQDA 12. Furthermore, all of the data was analyzed on both its own merits and in light of the themes given by Luckmann: autonomy, in the forms of self-expression and self-realization, and self- transcendence, in the forms of sexuality and familism. The leading hypothesis during the

40 analysis held that while these themes might need some adjustment to the present-day, since they were formulated in 1967, they would still be useful. In the next chapter the results of the interviews will be discussed, following the themes that presented itself during the interviews. Those themes resulted from a data-driven analyses, meaning that the data provided the basis from which the themes emerged, instead of working with pre-existing themes (Gibbs, 2007, p.58-59). In the chapter after that concept-driven analysis will be done, subsequently. The data- driven themes discussed in chapter 5 will be compared with the concept-driven themes provided by Luckmann and it will be argued whether or not the data-driven themes are compatible with the concept-driven themes, proving or disproving if rave culture functions as a secondary institution for ravers.

4.5 Introduction of the interview participants Since there are only six participants for the interviews, they will receive a short introduction here regarding their age and occupation. All of their names are fictitious, however their real names are known to the researcher. • Matthijs is 29 years old, finished a master's degree, and currently works at an insurance company as a client manager in the pension department. • Bob is 26 years old, finished a bachelor's degree, and currently works as a chef but wants to return to organizing festivals and music events. • Menno is 30 years old, finished a bachelor's degree, and currently works as a CEA specialist in marketing. • Marieke is 29 years old, finished a bachelor's degree, and is currently finishing a second degree while working as a veterinary assistant, and is an artist. • Frank is 27 years old, finished a bachelor's degree, and is currently working as a product owner at a bank. • Nikki is 29 years old, finished a bachelor's degree, and is currently working as a filmmaker.

41 Chapter 5: Results

This chapter will discuss the findings of the interviews and participant observation. Analysis of the results will follow in the next chapter. The themes presented in this chapter are data- driven. Quotes from the interviews will be used to support the discussion of the findings. The transcripts of the interviews, which can be found in appendix B, are numbered per interview, meaning the first line of text or paragraph from each interview starts with number one. The quotes can be found in appendix B by the following the numbers. Since Dutch was the leading language during the interviews the quotes that appear in the chapter are all translated by the researcher. After the discussion of the interviews follows the discussion of the participant observation. The field notes taken after the visitation of the event FreaX in Tivoli the Helling at October 7th 2016 can be found in appendix C.

5.1 Initiation stories: becoming a raver At the start of every interview the respondent was asked if he or she remembered the first rave party he or she ever attended. This led to a small collection of initiation stories. An initiation story can be understood as the specific memory the respondent has framed as the first time he or she came into contact with rave. This first experience has left such an impression that it led them to visit more rave parties afterwards. It can thus also be understood as the transition from non-raver to raver. What stands out about the initiation stories is that respondents remember quite a lot of details about them. They remember what year it was, the location of the party, the name of the party, with whom they went to the party, and what was so special about it that it left them wanting more. In comparison to memories of other parties mentioned during the interviews the memories of initiation stories seem to be very vivid, and recollecting them always put a smile on the respondent's face. As an addition to the introduction of the respondents in chapter 4, these are the initiation stories of the respondents: • Matthijs went to a rave party (or, as he puts it himself: a huge organized musical feast) for the first time in 2004 when he went to Shockers in the RAI in Amsterdam. He went there with a friend, who unfortunately did not do so well with her XTC, causing them to spend most of their time sitting on the side of the entry hall. Nevertheless, he remembers it being a very exciting experience, because of the huge

42 amount of people present and because it was the first time visiting such a party while also taking XTC. • Bob went to his first party with his brother in 2006 or 2007. They went to see a specific DJ at Awakenings, and he remembers that everyone there was very friendly and relaxed. It made him feel welcome and accepted, which is specifically important for his initiation story because he did not have many friends as an adolescent. • Menno went to his first party when he was sixteen, with friends. They went to Trance Energy in the Jaarbeurs in Utrecht. There were huge podia, fun fair rides, and it was enormous. Taking XTC together as a group contributed to the special nature of the experience. • Marieke went to her first party in 2009, in the Gagelbos near Utrecht. It was an outside freeparty near an old bunker. She went with friends. She remembers that party as the start of the whole journey that followed, because she met some people there who are still part of her core group of friends today. • Frank's first party was at Lowlands when he was fifteen, with his brothers. He remembers it being huge, everyone being friendly and relaxed, and stepping into a bubble, out of the world, temporarily. His brothers introduced him to MDMA and wanted his first time to be with them, so they could guide him and provide a safe first experience with drugs for him. • Nikki's first party was a party from Boze Buren in an industrial area just outside of Utrecht, in 2010. She remembers it being very basic, no decorations or anything like that. She and her friends went there by bike and she mentions that searching and finding the exact location added to the excitement of it all.

Within these initiation stories a lot of elements can be found that remain important throughout the respondents' narratives as ravers. An inclusive atmosphere, an element of spectacle, the use of drugs, the group experience, and stepping out of everyday life are explicitly mentioned during the recollection of their first rave parties. It can be concluded from that small fact alone that those elements carry special significance, during the initiation story experience, but as will become clear from this chapter, during the rest of their rave narrative as well.

5.2 After initiation: freedom and togetherness The initiation experiences introduced the respondents to the world of rave, which they started

43 to visit more frequently thereafter. This allowed them to have many more different experiences, some more meaningful than others. Out of this array of experiences two overarching themes emerged as most fundamental to the special significance of rave: freedom and togetherness. They represent the attraction rave culture holds for the respondents, what makes them want to come back to it. There is no straightforward definition for either of the themes since they both encapsulate many different varieties of feelings of either freedom or togetherness. So instead of defining them they will be discussed separately.

5.2.1 Experiences of freedom Freedom is defined by the Cambridge English Dictionary as “the condition or right of being able or allowed to do, say, think, etc. whatever you want to, without being controlled or limited”.10 This definition relates to all of the experiences that can be categorized within the freedom theme here. It relates to the respondents feelings that within rave culture they can do whatever they want to do, just as the first part of the definition states. The second half of the definition, “without being controlled or limited”, gives voice to the respondents’ feelings that they sometimes do feel controlled or limited in everyday life, by certain responsibilities and expectations that life has given them. For them, rave culture facilitates a space wherein this feeling of control or limitation disappears, allowing them to really feel free. Holding on to that thought, a first example of an experience of freedom is the freedom to not do anything. This is set apart from everyday life because respondents can feel that they have to do a lot in everyday life:

But yeah, I feel that I can't easily express myself, maybe in a mental way as well, in the system. Let's call it the system. You feel you have to do a lot, and can do a lot, even if you don't do it. - Nikki, 18

So the respondents experience some kind of pressure to do certain things without necessarily being intrinsically motivated to do those things themselves. Some of those things can feel arbitrary. For them, a rave party or the rave space represents a contrast to this because there is no pressure and no expectation:

Look, say the normal world is logical and comprehensible, you have to brush your teeth, see a

10 https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/freedom (retrieved 04-04-2017)

44 doctor once in a while, and study. These are all things you have to do, you are trained to do this, and at such a party that is not the case. There are no things you have to do. - Frank, 26

So participating in a rave event also means that respondents can let go of any feelings that they have to do something and can relax. When letting go of such feelings of expectation and pressure, it opens up space in the mind for things they do want to do and for acting impulsively. This is assisted by an experience of time that is not limited:

And normally there is always something to do, and you don't feel like it, or you're stuck in your head, a blockade, like I still have to do so much, there are so many things I have to do and so many things I want to do. But now it's just the weekend, we're just going to party and you enter the roller coaster and you go down this beautiful chronology, and you know that the next twenty-four hours I'll just be here, or maybe I'll go somewhere else, but I have all the time in the world, so you can just come to a standstill. Time stands still, and that opens up the space to do that I think, yeah. - Nikki, 32

The first example of experiences of freedom can be paired with the second example: freedom from social conventions. Social conventions, like the previously mentioned responsibilities and expectations, guide behavior in the social world, and can be experienced as limiting by the respondents. However, social conventions, like responsibilities and expectations, diminish in the rave space, literally opening up lines of communication and making available more modes of behavior.

I think it has to do with that ambiance of freedom, and everybody's here and we can do, here we can just do what is less accepted normally. - Matthijs, 60

You're less embarrassed, or you're embarrassed about other things, but your normal embarrassment that keeps you in line, like you have to act normal, just act normal because that's crazy enough, walk the line, all that disappears, you don't have to hold yourself to that anymore. - Marieke, 31

Thus while social conventions dictate what is normal and accepted behavior most of the time, respondents feel they can let loose and act outside of the box while they are at a rave. This is again exemplified by different forms of behavior the respondents feel they can practice more easily there than in everyday life. For instance, drug use is a form of behavior that is

45 generally taboo in society, criminalized even, except for certain substances such as alcohol, tobacco and prescribed medicine. In rave culture, however, drug use is accepted and frequent. The respondents presented several reasons for why they use drugs themselves, the general reason being that they enjoy doing it:

Just for fun, actually. Also I'm of the opinion myself that there's nothing wrong with it, if you know what you're doing, and, yeah, I have used irresponsibly myself sometimes, but I do think you should use responsibly. [..] We just did it for fun, and the setting is great for it, because it's socially accepted, and yeah, drugs makes music more fun, makes dancing more fun, makes interaction more fun, and at such a party it's just a very nice occasion for it. - Menno, 200

A rave party is thus an environment wherein drugs can be used in an accepted way, and it's stressed that it should be done in a responsible way. That way it can contribute to a more enjoyable experience. It can also contribute to feelings of spirituality:

Spirituality, in a certain sense when I'm doing mushrooms for instance, in that sense I'm focussing on, not on faith, but there's such a symbolism behind things and I see some things that can be linked to certain norms and values. No okay, I'm not interested in God, but I'm interested in the ways that people can live together. I really notice that during a mushroom trip for instance, I can have this euphoric moment, just thinking ahh, you know, this is the basis, if we could just love each other the world would be a better place, those kinds of thoughts. - Bob, 81

Drugs can help the respondents see things differently, then. Not only can they be used for enjoyment, but also for reflection and insight. Or, they can assist with processing emotions and mental states:

Drugs are such a taboo, although it's declining, and I think that's strange, because everybody's allowed to drink alcohol, but a pill.. [..] Anyway, I don't do drugs in my everyday life, on weekdays, I really try to save that for parties, it's linked to those parties. Those are the moments you can do it, and then it becomes a pressure cooker, right, for expressing emotions and talking more easily, so yeah, that definitely contributes to the experience. - Marieke, 31

All of these experiences can be had because rave culture accommodates drug use instead of

46 inhibiting it. Behavior classified as 'weird' or 'abnormal' is allowed. Also things that are generally perceived as 'normal' are questioned in the rave space, such as the way you dress or certain gender behaviors. Respondents suggest that they do not feel judged or classified based on the way they look:

And, also, maybe because you look a little different, you're with other people, maybe you put on something special and other people as well, stepping outside your role. - Nikki, 32

I think it has to do with the fact that it's just different there from the regular nightlife scene. It's different there. At a rave it's just different. [..] It is really different. [..] You're not classified based on how you look or whatever, no, you're just a part of it. - Matthijs, 62

The latter quote also indicates that respondents make a distinction between going out to a bar, the regular night life scene, and going to a rave and that it has to do with the fact that it does not matter how you look. They experience feelings of inclusion not based on external appearances. This even affects the way they experience their gender at a rave:

What I really appreciate is that you don't have to look very feminine as a girl. - Marieke, 16

At most illegal parties it's not like that, you can have an awesome conversation with someone and be best friends with someone for a couple of hours, no strings attached, usually. Girl, boy, it doesn't matter. - Marieke, 20

These feelings of not having to hold themselves to common categorizations of normalcy bring us to the last variation of experiences of freedom: freedom from everyday life. Several times during the interviews the respondents mentioned something that they called 'the bubble'. The bubble represents a sort of alternate reality in which the respondents feel they can step into when entering the rave space. In the bubble things are different. All of the examples mentioned above are possible because of the experience of the bubble. And most of all, the bubble represents a contrast to everyday life:

And precisely that, I think that that makes, that's what I'm looking for all the time. Sometimes reality is just a bit boring. And there you are in a world you sort of created yourself that's super interesting. - Frank, 24

47 The bubble is thus open for creation, you can construct it any way you like. It is not, however, meant as a replacement for reality, it is only temporary:

Energy, yeah, which creates a sort of haze, a sort of energy-ambiance, it changes something, add some lights to it, and it all enhances each other creating something that you could call rave. Spiritual as well, as an experience, that everybody's in that bubble there. Because in a certain way it's a bubble, again, because on Monday you just have to, the rave is no more on Monday. - Matthijs, 116

The freedom from everyday life makes it possible that the freedom not to do anything and the freedom from social conventions can be experienced. Since the respondents indicated that they can sometimes feel constrained or limited in their everyday life, it may be concluded that it is necessary for them to step out of that everyday life once in a while to have experiences of true freedom. Complementing these experiences of freedom are experiences of togetherness, which will be discussed next.

5.2.2 Experiences of togetherness To return to the Cambridge Dictionary once more, togetherness is defined as “the pleasant feeling of being united with other people in friendship and understanding”.11 This definition once again hits the mark when related to the respondents’ experiences of togetherness. These are nice feelings (“pleasant”) that are brought about by connecting with other people, familiar or unknown, in a kind and like-minded way (“friendship and understanding”). In their own words, the respondents have all given voice to feelings and experiences of this kind during raves. The first example of experiences of togetherness is connecting with strangers. This was possibly the most remarkable experience of togetherness mentioned by the respondents, especially because they found it remarkable themselves as well. It has to do with going up to and randomly talking to strangers. It is again that they interpret this as special because they feel like this is something that is not done normally:

If you just look at the contact with other people, talking to strangers on the street is not really perceived as normal, but it's normal there and maybe it's because of the consumption of alcohol or other stuff that people interact in a really different way. You can notice in the

11 https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/togetherness (retrieved 05-04-2017)

48 bathrooms that people just talk to each other differently, hey yeah, fun, and then a conversation has started all of the sudden, and just, that people are on the same page, I think. - Bob, 31

I think it's much easier to approach someone with a question or with a conversation, or whatever, which would be, yeah, rather weird if you did that outside. And it's actually really silly that that's weird, but I do think that's how it is. - Menno, 94

This can be related to the experiences of freedom from social conventions mentioned in the previous section, because the respondents indicate that they do not feel it is normal to just approach someone they do not know and start talking to them in everyday life, or “outside”. Whereas they do feel it is normal during a rave, when social conventions are diminished or different. This can also lead to experiences with strangers they do not usually have outside of rave:

And then you get into a conversation with somebody you don't know. And then you suddenly have one of the deepest conversations you've had in a long time, that person telling you things he's never shared like that with anyone else and vice versa, so relationships are very close right away. - Marieke, 6

Connecting with strangers can thus lead to meaningful experiences for the respondents. Some of these encounters have led to long lasting friendships, both inside and outside of rave. A second example of experiences of togetherness follows from that: connecting with friends. Apart from the fact that raves are occasions to come into contact more easily with people they did not know before, rave parties are also moments for the respondents to spend time with their friends. During the week it can sometimes be hard to make time for their friends because of work or other duties, so catching up and spending time together is also done during raves:

Yeah, the ease of being together and that you don't have to do anything else than being together, listening to music, playing a game, dancing. [..] Being together like that, sharing that together, I can't do without it anymore and I don't want to. - Marieke, 24

The last example of experiences of togetherness is about connecting to the whole. This has to do with the 'melding of the selves' mentioned in chapter 2, whereby single individuals form a

49 collective body. Respondents have referred to this as feelings of 'solidarity', 'unity', or 'brotherhood', inclusive and egalitarian feelings establishing a connection between them and everybody else present:

While at a party it's like, you're like brothers or something, well not really, but if you're at a party where you do feel that way, you'll start acting that way. - Menno, 94

When feelings such as those are established during a rave they contribute to the special significance of the event. It gives the respondents a sense of being part of a larger whole, being there together with all the other people, being all on the same page:

It's like, you're in it together and even if you don't know each other, you know you're like- minded or something, in one way or another, and it's not always like that but it was like that at that party and at most parties I go to, yeah, I can find that. That like-mindedness, yeah. - Marieke, 6

This feeling is so special and unique that it can be interpreted as the reason behind it all, to experience that. It determines whether or not a party is successful, in the end. Being part of a collective body during a rave delivers much more satisfaction for the respondents than being at a party that consists of several smaller groups and individuals focussing on themselves:

I feel that negatively impacts the experience itself, because then it's about something else entirely than the bubble, then it's about the individual, while usually, for me it's successful when it's about the group, when you are with one big group of people, instead of small groups standing next to each other. - Frank, 20

Transcending above themselves into a larger whole can even be interpreted as a spiritual experience, when everybody is contributing to it:

In a rave you are the center in a way, or you become it, even though you all want to see the DJ, you become the center of attention in a way. All together, all the center, in a spiritual way, everybody's self-aware and going along with it, and then, yeah, it's not about what you're looking at any more but it's about the experience, you know? [..] The collective, that's what makes it spiritual. - Matthijs, 108

50 Connecting to others can thus take the experience to a whole different level. These are experiences that are sought after, which contribute to the special significance rave culture has for the respondents, just as the experiences of freedom do. These are also experiences that can only be had during raves, but the special significance of rave culture for the respondents does not end there. Participating in rave culture has had consequences for their everyday life as well.

5.3 Beyond rave: consequences for personal narratives Being part of rave culture has influenced all respondents beyond the rave parties, it has influenced them personally. In a way, being a raver has seeped into their everyday lives influencing their opinions or the choices they make. Just as with the experiences of freedom and togetherness, there are several different ways discernible in which participating in rave culture has had consequences for the personal narratives of the respondents. For one thing, it has had a practical influence on respondents, for instance influencing what they have studied or what they do for a living:

At one point I’d decided to become a DJ. That is why I moved and refrained from doing other things, for instance I didn’t look for a job that corresponded with my studies, I didn't feel like doing that yet. Because we started to organize our own parties I had the opportunity to write a lot, pieces for the podcast, for which I found a personal talent, that's something I really like to do. And I already could organize parties and actually I really have developed a lot through the rave scene. Yeah. Because it was a hobby, and I could just do what I..yeah. It really, really..yeah. Wow, it's almost frightening. But in a good way. - Nikki, 42

I have studied music management, and I spent a lot of my time on music, and I still love listening to music and I really have a broad orientation qua music, I've partied like crazy, organized parties and worked on festivals, and sometimes I play records, and yeah, so music management was, yeah, it all fit together really nicely. - Menno, 62

When the respondents stopped being only visitors of rave parties, but, for instance, also became organizers, a whole new field of skill sets, job opportunities and educational possibilities opened up for them. By going to rave parties they discovered their interest and enjoyment in that field, which influenced their decisions to pursue those interests. Another consequence for the personal narratives of the respondents is personal

51 growth. It is already discussed that the respondents have feelings and experiences in rave that they do not have somewhere else and for some the freedom and connection they have found there have had a profound impact on their personal development, strengthening them:

On my life? Definitely. Yeah, when I went to Awakenings and Melt I wasn't yet focused on music and management, or something like that, at all. It was at that moment that I felt, because of the huge space and the big crowd of people, something I had never felt before, I felt accepted and that was, it was so beautiful, it really changed me in every way. It made me who I am today, confident, loving this business. Yeah, I think it's the only thing that has ever touched me this intense, emotionally, it, yeah, I think it's the most important in my life, in the end. - Bob, 49

I have become a totally different person. I, well yeah, I became an adult because of parties. I can finally be who I've always been deep inside, it has given me enormous trust, people with whom I can really be myself. - Marieke, 71

Being part of rave culture has helped them to overcome psychological obstacles and insecurities, shaping their very identity. For others, it had an affirming impact on their personal opinions. By connecting with like-minded individuals, their previously held ideas could be reflected upon, discussed and expanded:

[..] it provided me with a sort of home and affirmed the world view I already had, that you could do things in a certain way. And I think, it just really confirmed to me that the way we do things now, it doesn't work and it could be different. So it really motivated me to fight for that, yeah. - Frank, 108

Yeah, well, I actually come from a very leftist family, I think that has had a greater influence on me and it's the other way around, that, because I am like this, I feel more at home in that part of rave culture, yeah, well. I have had a lot of conversations with a lot of people and have come to certain insights just by talking to people who have similar ideas, or even ideas you have never thought about. - Menno, 156

Also, participating in rave culture has given the respondents some utopian ideas about how the world should work and what it is all about in life. Experiencing what they have experienced has led them to conclude that it would be a good thing for everybody to share in

52 this, and even that there might be some higher truth to be found in rave:

At the risk of sounding like an old hippie, but I think in the end it's all about love, and being together, and life and death. [..] And that might be the beauty of those parties, because, for me, it returns to those basics there. To being together, and love, and celebrating life, and if your ideas differ from mine that's fine, we can just co-exist and dance next to each other. - Marieke, 53

And I really have had moments that I believed that, you know, this is just where we should go as humanity, you know, just dancing together and then going back to work once you've finished, yeah, definitely. I feel it's like a religious experience. - Matthijs, 108

Lastly, being part of rave culture has provided the respondents with some form of identification. Most respondents do not party as much as they used to, resulting in the fact that they would not necessarily categorize themselves as 'raver' any more. They seem to make a distinction between 'real' ravers and people who are just part of rave culture, in which the real ravers are characterized by an on-going focus on parties, visiting them regularly and being up-to-date about the scene. However, they have spent a number of years within rave culture already, acquiring much knowledge about the culture in the process. This has caused them to label themselves differently, instead of calling themselves ravers they prefer to call themselves 'Papa Smurf', 'veteran', 'retired', or 'hedonist'. They do not distance themselves from the culture though, meaning that they still attribute value to their identification with rave culture, but in a more passive way:

I find myself wanting to [call myself a raver], but I also feel I would do injustice to the term raver. Because I don't feel that I'm a die-hard party-goer. [..] The word rave brings to mind a tunnel with LED light, say, people with lights and glow in the dark body paint, and black lights. I don't see myself like that, but more like someone who goes to parties and is part of the community. - Frank, 114, 116

Because I've been participating for so long I'm just part of the gang, always. [..] See, I used to be, say, a Smurf, you know, a young Smurf walking among all the other Smurfs in Smurf land, and now I am more of a Papa Smurf, one of the big Smurfs who can just, yeah, who get's accepted again right away. - Matthijs, 146

53 At the moment I don't go more often then once every four months or so, but that doesn't change my feeling during a rave, towards the culture, fraternization. - Bob, 77

Maybe a retired one, something like that. A veteran, because I really notice I'm getting older. I'm not that involved anymore. [..] So no, I'm not a seasoned raver, or no, I'm a seasoned raver, but not a raver of the moment. Or, I don't know. Yeah, I would describe myself as a raver, but I'm not totally involved in the scene anymore. - Marieke, 61

Being part of rave culture has thus had consequences for the personal narratives of the respondents: how they perceive themselves, how they perceive the world, how they perceive their future. We have been following their narratives, from their initiation stories until their perceived retirement. It has become clear that being a raver has been of special significance for their life stories and that it has led them to have extraordinary experiences. We will now turn our attention to the second body of data, provided by the participant observation.

5.4 Participant observation report Complementary to the results of the interviews is the discussion of the participant observation, which will follow now. The participant observation report will be similar to the auto-ethnography in a certain sense, however, the auto-ethnography is based on recollections and its structure is based for a large part on emotions tied to specific memories, meaning that what came to mind while writing the auto-ethnography were memories with strong emotional connections. The participant observation report, on the other hand, is written based on notes and specific observations made during the visit of FreaX. Of course, recollections of that night have played a significant role as well while writing the participant observation, only for this report those recollections were not guided by emotions or emotional connections to them. It is therefore a less personal account than the auto-ethnography.

Visiting FreaX I visited FreaX in Tivoli the Helling in Utrecht on October 7th 2016. Before the party I met up with a friend with whom I would attend and we had some drinks while he introduced me to the kind of music that would be played that night. For me it was my first FreaX, an event mostly dominated by tekno music, and since he is a regular to the tekno scene he could show me the ropes. The party officially started at 11 PM, but usually most people arrive between

54 12 PM and 1 AM, so we left for the Helling around 11.30 PM. On arrival we parked our bikes in front of the Helling (there were still some spaces left, signaling we arrived a little while before everybody else) and bought our tickets at the desk outside. There were still tickets on sale, the party had not sold out already. Before even going in, the arrangement of pockets had started: money, cigarettes, lighter and telephone go into the pockets of the pants, while bigger and valuable items such as the whole wallet remain in the jacket, because that is going into the checkroom. After that, we handed over our tickets to the security, who scanned our tickets, after which we could go inside. We were not searched, contributing to a friendly atmosphere. Both the entrance and the checkroom served as thresholds towards the party, stepping over one ensured coming one step closer towards it. The Helling is structured into one entry hall in which a bar and checkroom are also situated, next to which is the hall with the dance floor (also containing a bar), a small smoking lounge and a corridor with bathrooms. Both of the halls have a high ceiling and the entry hall is lit very lightly, while the dance floor hall is barely lit, only by colored lights, strobe lights and a light on the podium on which the DJ stands. Inside the dance floor hall the music was playing very loudly, there were light effects, a strobe light, a smoke machine and there was a screen behind the DJ on which visuals were projected. The visuals were controlled by the VJ (videojockey), who was positioned on a balcony opposite to the podium of the DJ. All of these sensory effects complemented each other and together they tended to have a disorienting or dissociative effect on the crowd on the dance floor. The people on the dance floor were all facing towards the DJ (or the screen behind the DJ, but that was the same direction), and were dancing. They all had their own styles of dancing, however, most of them seemed to have mastered the dancing technique called 'hakken', which requires very rapid movement of the feet and legs and is therefore not easily done, and costs a lot of energy. It was noteworthy that among the dancers on the dance floor everybody gave each other plenty of personal space, which made it possible for everyone to really dance and not be squeezed against each other. It was pointed out to me that some people were dancing right in front of the speakers, as close as they could get. This seems to be unwise, due to the heavy vibrations produced by the speakers, but apparently that was exactly the point. By dancing in front, almost inside, the speakers, those 'speaker freakers' – as I dubbed them – could feel the vibrations of the music (especially the bass) through their whole body, almost as if the music was going right through them. They were immersed by music. It was also noticeable that some people had dressed especially for the party, either by a very distinguished wardrobe or special attributes they had brought with them. There were

55 glow sticks, Hawaii garlands, and at one point even an inflatable dolphin was making its way over the crowd on the dance floor. People were obviously having fun, as was shown for instance by two guys who were waltzing over the dance floor halfway through the night. Apart from dancing together on the dance floor, the social aspect of the evening took place mostly outside of the dancing area, in the other room and outside of the club. Even though smoking is allowed in the special smoking lounge inside the Helling, many people chose to smoke outside because the smoking lounge tended to fill up with both people and smoke, making the smoking experience rather nauseating sometimes. While smoking, but also while having a drink, people socialized with friends or met new people. It appeared many people knew each other from previous visits to FreaX or other events like it. In the entrance hall there were some couches, where people were resting from dancing. There was a small stand selling music records as well, contributing to the social element of the main hall, in which you could thus have a drink, have a smoke, talk to others, lounge and buy some new records. Although no official interviews were conducted during the evening, it was easy to end up in conversations about my research during the night. Many of the people I spoke with had been going to FreaX for years because of the nice atmosphere there. They told me everybody is always friendly and there are never any fights. One guy, Eric, approached me while I was taking notes on my phone, asking me what was so interesting on my phone that I was not dancing, thus enticing me to participate more in what was happening around me instead of retreating into my phone. Another guy talked to me in the smoking lounge. He was from Hendrik Ido Ambacht, close to Rotterdam, and had travelled to Utrecht especially for FreaX. He had been going to tekno parties for ten years already and told me he stopped doing drugs two months ago. He was very proud of that and said he still had the same amount of fun. When I asked him what was so special about FreaX, he told me that for him it was about the people, the music, and the location. He actually pointed around him, smiling, indicating to me that it should be obvious what was so special about it. After a couple of hours, some general rules slowly started to fade in the Helling. When first people danced only on the dance floor, they started dancing on the podium as well, next to and in front of the DJ. Around 3 AM smoking outside was no longer allowed because of any noise disturbance it might cause to residents of the area, and as a result people started smoking inside more, but outside of the smoking lounge. So either on the dance floor or practically next to the smoking lounge, because there was no more room inside of it anyway. Also, many guys started to take off their shirts because of the heat inside, generated

56 by the dancing. Towards the end of the party the distribution of people between the dance floor and the chill space also changed, because they had spent a lot of energy dancing all night more people were hanging out in the chill space and less people were dancing. During the party me and my friend met two other friends by chance and about a half hour before the party ended, around 05.30 AM, we decided to leave because we were tired. Afterwards we went to sit down and relax a little bit at one of my friends' house close to the venue. After a night of many impressions and a lot of dancing it was nice to just sit down in a quiet environment and talk about the evening some more.

5.5 Participant observation review We will now reflect on what the participant observation has added to what we've already established until now during this chapter. The value of the participant observation lies mostly in its addition of a sensory nature. By participating in a rave party it was possible to experience such a thing first hand, instead of hearing about it from the respondents. This does not necessarily mean that everything that the respondents mentioned during the interviews was also experienced during the participant observation. It does however complement their experiences by adding information about what is to be seen, heard, or done during a rave party. So it can first of all be said, based on the participant observation, that a rave party is a sensory experience. The music in the dancehall was so loud that it completely filled one’s head. Accompanying the music is the light show, filling you vision. The senses are, thus, pretty much overwhelmed. This is the experience people look for, as exampled by the speakers freakers who try to put themselves as close to the music as possible. During the night it gets warmer as well and feelings of exhaustion set in after dancing a couple of hours energetically. Also, attending a rave party is a very social experience. This is already true of course, when attending a social event where other people are present as well, but this refers to the experiences of togetherness also mentioned by the respondents, especially the experience of connecting with strangers. During the participant observation contact with unknown people was very easily established and followed by lengthy, interesting conversations. Contact felt very personal from the start, not superficial. These conversations made it clear that the people I spoke with knew a lot of the other visitors as well, some of them for years already, indicating a sense of community that existed between them.

57 It was also interesting to see how the dynamics of such a party are flexible and change throughout the party. The initial phase, the early hours of party are for acclimatizing. People arrive, walk around to acquaint themselves with the space and the people who are already there, dance a little, but return to the chill room easily. After this phase the peak of the night happens, when most of the people are dancing. Since most of the people come for the music, or even to see a specific DJ, dancing is a main activity during the night. So after having acclimatized, that is what people do. However, it requires a lot of stamina to dance all night, so after this peak phase, which lasts for a couple of hours, the come down phase begins. Some of the fanatics are still dancing, but most of the people either have to take a break or have finished dancing altogether. More people go into the chill area, there are hardly any spaces left to sit, and people relax. Now it is the time for socializing, which is hardly possible during dancing. If the come down phase has been going on for a while and the party is nearing its end as well, then people gradually start to leave. Every phase has its specific purpose and together all the phases construct the night out, the party. After all these results we will now head into the final chapter and discuss what all this means with regard to the research question.

58 Chapter 6: Analysis

In this chapter the final analysis concerning the themes provided by the research and the themes provided by Luckmann's theory is presented. Connections between the research and the other literature are explored as well.

6.1 Recapitulation To start off the comparison between the themes provided by the research and the themes Luckmann proposed as markers for a secondary institution, we will revisit his definition of those themes shortly. There are essentially two important themes, which can both be divided in two sub-themes. The two overarching themes are autonomy and self-transcendence. Autonomy is the freedom of the individual to make his or her own decisions and choices within the private sphere, represented by self-expression and self-realization. Self- expression is the freedom to express oneself without being constrained and self-realization is the freedom to develop oneself throughout life, for which a certain amount of private time and space are required. Self-transcendence is the experience of stepping outside or over the borders of the self and connecting with other individuals, represented by sexuality and modern familism. Sexuality actually serves as a tool for autonomy as well, since it can be used both as a means of self-expression and self-realization, and as a manner of transcending the boundaries of the individual by connecting with another individual. Modern familism, lastly, represents an expansion of the private sphere, a stable basis of social connections to relatives, creating a context in which ultimate significance may be created throughout the narrative of the individual. Next to these concept-driven themes derived from Luckmann, this research provided some data-driven concepts, among which were freedom and togetherness. These can be seen as the overarching themes and can be divided into sub-themes as well. Freedom can be taken literally (as defined according to the Cambridge Dictionary in chapter 5), to be free to do, say, think whatever you want without being limited or constrained. During the discussion of the results we found that the experiences of freedom from the respondents could be divided in three sub-themes: freedom to not do anything, freedom from social conventions and freedom from everyday life. Characteristic of the experiences of freedom was that they all felt to the respondents as contrasts to their everyday

59 life experiences. Togetherness represents the need to connect with other people at rave parties and the meaning this connection has for the respondents. The sub-themes of togetherness were connecting with strangers, connecting with friends, and connecting with the whole. When feelings of connection are established during a rave party this can take the experience to a higher level of significance. Now we have reacquainted ourselves with the themes from Luckmann and from the research, we can make a start to explore whether or not they are compatible.

6.2 Rave culture as a secondary institution? What seems obvious right away is that the two most important themes provided by the respondents, freedom and togetherness, are very similar to Luckmann's themes of autonomy and self-transcendence. The respondents clearly specify their need to connect with others in a way that is not facilitated by ordinary everyday life. Or, in Luckmann's words: they want to transcend the borders of their selves by connecting with others. Autonomy, the freedom to make one's own decisions, is also clearly mentioned by the respondents, especially the contrast they experience between everyday life, where they are obliged to do certain things and act a certain way, and the rave world, where all of that goes away. Also, they feel free to express themselves in any way they want and have learned tremendously from their experiences in rave culture, corresponding with self-expression and self-realization. So it seems Luckmann's overarching themes are applicable to the respondents’ experiences, and the sub-themes of self-realization and self-expression correspond as well. Modern familism and sexuality seem to be less obvious connections. However, I want to argue, based on the stories of the respondents, that the term familism should be extended. The connection the respondents report to have with other people at raves, but also in their relationships derived from them, are extremely meaningful and supporting in their lives. Their friends, or maybe their own collected family, definitely play important roles in the respondents' biographies. Referencing back to Luckmann's definition of modern familism, one of its distinguishing features is the facilitation of a stable social basis from which ultimate significance can arise in the personal narrative. Familism can still be a marker showing that rave culture functions as a secondary institution when it can also reference to one's closest friends. Lynch and Badger also mention this and refer to the ‘warm and accepting ethos of the dance events’, which their participants explain as ‘an extended family’

60 (2006, p.34). Lastly, the theme of sexuality does not seem to be of importance at all in the respondents' stories. However, Luckmann understood sexuality to be of importance for new social forms of religion because it would become a manner of personal expression and self- transcendence, since sexuality had been 'freed' from its traditional ties in social and religious structures. The conventions of sexuality were transformed during the 1960’s, when Luckmann was writing Invisible Religion. While sexuality was not mentioned by the respondents, the disappearance of conventions and loss of socially structuring norms definitely were. For the respondents, this transformation of conventions led to new forms of self-expression and self-transcendence, because it allowed for them to connect with other individuals in a meaningful way and behave themselves differently. Similar to the manner in which the liberation of sexuality allowed people to connect with others in a meaningful way and behave themselves differently. It may therefore be more useful to understand the theme of sexuality not in a literal way, but more figurative, representing a transformation of conventions.

6.3 Other literature Next to the theory provided by Luckmann which served as the basis for the research, the results also indicated to correspond with some of the other discussed literature. Specifically, some remarks will be made about the connection between rave and the liminoid, and rave and connectedness, discussed in chapter 2. In chapter 2 I argued that rave can be interpreted as a form of the liminoid instead of the liminal. This was because the transformative nature of the liminal does not always present itself during raves, while the liminoid can facilitate transformation but does not necessarily do so. Instead, the liminoid represents an independent domain characterized by play, in which creativity can thrive, and therefore the liminoid presents itself mostly in the arts or leisure activities. I argued that the liminoid is a better description for rave because of its playful element, its location in the leisure domain, and its possibility for transformation, as long as communitas remains an important element of the liminoid, because of the importance of communitas in rave. I want to argue here that my previous argument is confirmed by the results from the research. The possible transformative nature of rave as liminoid has been confirmed by the respondents. Not all of them ascribe life changing moments due to their participation in rave

61 culture, but some of them definitely do. This shows that rave culture, while providing the same context to all of them, facilitates different experiences to different individuals. One can participate in the liminoid space with or without a transformative experience. Also, creativity and playfulness were expressed by the respondents and found during the participant observation. One respondent reported exploring more creative options such as writing and film-making after her bachelor in Biology as a result of participation in rave culture, while it was also acknowledged by other respondents that things are less serious and less restricted in rave than in real life. During FreaX two young men waltzed over the dance floor together and an inflatable dolphin bounced over our heads. It all demonstrates that rave can be understood as a liminoid phenomenon very well. The concept of connectedness by Olaveson, also discussed in chapter 2, is demonstrated by what is framed as togetherness in this research. Olaveson describes it as an “intense sensation of interpersonal and sometimes universal connection between participants” , or 'unity' or 'love' (2004, p.56). The respondents have described it as 'solidarity', 'unity', 'like- mindedness', or 'brotherhood'. They are referring to the same feelings. All of the five characteristics of connectedness that Olaveson mentions can be found in the answers provided by the respondents. The 'high' state of being, or the vibe, is mentioned literally, or referred to as 'something special'. It can be achieved when a connection with the whole is established. Feelings of brotherhood and unity are expressed as well. The communal nature of connectedness or 'melding of the selves' can only be achieved when everybody participates and if successful, can result in one coherent whole instead of separate smaller groups. This can take the experience to a higher level and is what makes a party successful or not. Equality and transgressing social structures are explicitly mentioned also, especially taking down barriers effecting social contact that is experienced as more open and easy. Freedom from social conventions facilitates this. Lastly, respondents stated that while special, the rave is also temporal and that is a good thing, for it remains special that way. It was also noticeable that many of the respondents had strong sociopolitical opinions. Some of them already held those opinions before participating in rave culture, other acquired them as a result of participation, and all the opinions were confirmed by and discussed with fellow ravers.

6.4 What does it all mean? We have now shown that rave culture can be interpreted as a secondary institution, a liminoid phenomenon, and that feelings of connectedness can be experienced during rave parties.

62 Although this might seem like three different directions, I want to argue that they are linked to each other and together account for the attractiveness and functioning of rave culture as a provider of meaning. First of all, I believe connectedness should be interpreted as one of the elements of rave as a secondary institution. Connectedness corresponds with the element of self- transcendence. Not only does it facilitate stepping outside the boundaries of the self and connecting with other individuals, it can even achieve a point where individuals do not merely connect with each other, but meld their selves together. Self-transcendence taken to the next level, self-surrender if you will. As such, connectedness, or togetherness, is a part of the functioning of rave as a secondary institution. Next, the function of the secondary institution, according to Luckmann, is to provide content to the open market upon which individuals can find the building blocks for their own personal identities and systems of ultimate meaning. As such, rave culture provides experiences to the market and to individuals which may be interpreted as meaningful. It does not necessarily provide specific information about specific systems of meaning, but instead offers experiences that are open to interpretation. From these experiences arise possibilities for constructing personal identities and systems of ultimate meaning. This is were the liminoid function of rave culture comes in. As a secondary institution, but also as a liminoid phenomenon, rave culture offers an environment of leisure, creativity, and play, wherein experiences can be had that may effect transformation in those having the experiences. Since transformation is not a fundamental element of the liminoid but an optional one, it is also possible for ravers to have experiences within rave culture that are not transformative. The experiences are open for interpretation. And this is how the liminoid fits into the whole. So instead of being three different interpretations of rave culture, the concepts of secondary institution, the liminoid, and connectedness work together within rave culture. The overarching structure would be the secondary institution, providing experiences in the liminoid such as connectedness. Now I want to attempt to explain why rave culture as a secondary institution works like this. A first remark is that there must be different versions of secondary institutions in general. We have established that rave culture as a secondary institution provides experiences, but other secondary institutions might provide texts, such as articles or books. Their contribution is of a less experiential nature and more of an informing one. So I propose there must be different versions of secondary institutions, some providing information, some providing experiences.

63 As for the experience-providing secondary institutions, why do they provide experiences? I want to offer an answer to this question from the field of economics. After all, the secondary institutions function on a market. Secondary institutions aim to provide individuals with something that the individuals need. Therefore, they have to be dynamic and change their supply according to the demand of the individuals on the market. The market is subjective to contemporary economic trends. And the dominant contemporary economy, according to Pine and Gilmore (1999), is an experience economy. The experience economy is the successor of the agriculture economy, the manufacturing economy, and the service economy. Its existence is explained by referring to Maslow's (1954) pyramid of needs. This model proposes that needs are layered in the shape of a pyramid, with the most basis physical needs on the bottom and more psychological and self-fulfillment needs on the top. The previous economies of agriculture, manufacturing and service have satisfied our most basic needs, moving us to the top of the pyramid. With our basic needs satisfied, we can now turn our attention to needs of a more self-fulfilling nature. These needs can be fulfilled by experiences (Sundbo & Sørensen, 2013, p.8). One of the examples of self-fulfillment needs is the need for self-realization, one of the actual themes secondary institutions should provide for, as suggested by Luckmann. Two things can be concluded following this line of reasoning: one, when experiences are the dominant marketable goods in the general economy the market on which secondary institutions operate will be influenced by this. On the market for self-fulfillment experiences are therefore also important marketable goods. Two, secondary institutions seem very well equipped to function on such a marketplace, since the needs that are to be satisfied by this market are of a self-fulfilling nature, corresponding with the very reason of existence of secondary institutions. This explains why secondary institutions such as rave culture function as they do in contemporary society.

Following what has been discussed in this last chapter is the conclusion that rave culture functions as a secondary institution in contemporary society. Rave culture offers experiences of freedom and togetherness that can be interpreted as meaningful and contribute to personal identities and systems of ultimate significance. These experiences correspond with the themes of autonomy and self-transcendence that Luckmann identified as important topics for the modern individual. Thus in a society wherein there is no one dominant system of ultimate significance any longer, rave culture ranks among those secondary institutions that provide individuals with meaning and identification in their lives.

64 Conclusion

This thesis started out under the assumption that there might be something more to rave culture than just dancing and music. With the image of God as a DJ in mind, could there be other things that rave culture had to offer to its participants? Could rave experiences be interpreted as religious experiences? After first familiarizing ourselves with the concept of rave culture and some of the studies that have been done on the topic, we have discussed Thomas Luckmann’s theory on modern religion, which would serve as the backbone for the following research project. It provided a conception of religion for the rest of the thesis, no longer to be understood as an authoritative primary institution in society that provided individuals with pre-packaged religion ready for consumption. Instead, religion was to be understood as something that would be provided for by secondary institutions, without an authoritative basis, supplying a market for identities and systems of ultimate significance based on the demand that originated from the modern individuals themselves. Identities and systems of ultimate significance would be constructed by those same individuals themselves out of the ‘building blocks’ available on the market. Building blocks, or themes, of importance would address concepts such as autonomy and self-transcendence, because those would be issues the modern individual concerns him- or herself with, according to Luckmann. The interviews and participant observation subsequently presented findings from which could be concluded that especially experiences of freedom and experiences of togetherness provide rave culture with its special significance. Rave culture facilitates a break away from everyday life in which respondents do not feel constrained or limited, and where they can experience feelings of connection with others that are interpreted as special. Participating in rave culture for an extended period of time, some respondents have been active in rave culture for over ten years, also influenced them as individuals, helping them to develop as adults and giving them direction in life. Luckmann's theory postulates the existence of secondary institutions as suppliers to a market for identity and systems of ultimate significance on which autonomy and self- transcendence are matters of importance. The research findings presented experiences of freedom and experiences of togetherness as that which sets rave culture apart for its participants. Thus it was argued that when experiences of freedom are interpreted as autonomy and experiences of togetherness are interpreted as self-transcendence, it can be concluded that rave culture functions as a secondary institution. Therefore rave experiences

65 can be interpreted as religious experiences, stemming from a new social form of religion. If God is a DJ, his music is the house of God.

66 References

Anderson, L. (2006). Analytic Autoethnography. Journal of Contemporary Ethnography, 35(4), 373-395.

Andrews, H. (2015). Liminality. In J. D. Wright (ed.). International Encyclopedia of the Social and Behavioral Sciences (2nd ed., pp. 131-137). Consulted from http://www.sciencedirect.com/science/referenceworks/9780080970875

Benzenhöfer, U., & Passie, T. (2006). Zur Frühgeschichte von “Ecstacy”. Nervenarzt, 77(1), 95-99.

Bryman, A. (2012). Social research methods (4th ed.). Oxford: Oxford University Press.

Critcher, C. (2000). Still Raving: Social Reaction to Ecstasy. Leisure Studies, 19(3), 145-162.

Denshire, S. (2014). On auto-ethnography. Current Sociology Review, 62(6), 831-850.

Ellis, C. S., & Bochner, A. P. (2000). Autoethnography, personal narrative, reflexivity: Researcher as subject. In N.K. Denzin & Y.S. Lincoln (eds.). Handbook of qualitative research (2nd ed., pp. 733-68). Thousand Oaks, CA: Sage.

Ellis, C.S., & Bocher, A. P. (2006). Analyzing Analytic Autoethnography. Journal of Contemporary Ethnography, 35(4), 429-449.

France, A. (2007). The making of modern youth. In A. France. Understanding Youth in Late Modernity (pp. 6-21). Buckingham: McGraw-Hill Education.

67 Gauthier, F. (2004a). Rave and religion? A contemporary youth phenomenon as seen through the lens of religious studies. Studies in Religion/Scienses Religieuses, 33(3-4), 397-413.

Gauthier, F. (2004b). Rapturous ruptures. The 'instituant' religious experience of rave'. In G. St John (ed.). Rave Culture and Religion (pp. 45-54). London: Routledge.

Gerard, M. (2004). Selecting ritual. DJ's, dancers and liminality in underground dance music. In G. St John (ed.). Rave Culture and Religion (pp. 98-117). London: Routledge.

Gibbs, G. (2007). Analyzing Qualitative Data. London: SAGE Publications.

Goulding, C., Shankar, A., & Elliott, R. (2002). Working Weeks, Rave Weekends: Identity Fragmentation and the Emergence of New Communities. Consumption Markets & Culture, 5(4), 261-284.

Hall, S., & Jefferson, T. (2006). Resistance through Rituals: youth subcultures in post-war Britain (2nd ed.). New York: Routledge.

Hebdige, D. (1979). Subculture: the meaning of style. London: Routledge.

Hutson, S. (1999). Technoshamanism: Spiritual healing in rave subculture. Popular Music and Society, 23(3), 53-77.

Hutson, S. (2000). The Rave: Spiritual Healing in Modern Western Subcultures. Anthropological Quarterly, 73(1), 35-49.

James, W. (1902). The varieties of religious experience: a study in human nature. S.I.: Longmans, Green and Co.

68 Martin, D. (1999). Power Play and Party Politics: The Significance of Raving. Journal of Popular Culture, 32(4), 77-99.

Maslow, A. (1954). Motivation and Personality. New York: Harper.

Melechi, A. (1993). The Ecstasy of Disappearance. In S. Redhead (ed.). Rave off: politics and deviance in contemporary youth culture (pp. 29-40). Aldershot: Avebury.

Luckmann, T. (1967). Invisible Religion. The Problem of Religion in Modern Societies. New York: The Macmillan Company.

Luckmann, T. (1987). The Social Construction of Transcendence. In CISR (ed.). Religion: The Persisting Tension. Lausanne: CISR.

Lynch, G., & Badger, E. (2006). The Mainstream Post-Rave Club Scene as a Secondary Institution: A British Perspective. Culture and Religion, 7(1), 27-40.

Olaveson, T. (2004). 'Connectedness' and the rave experience. Rave as new religious movement?. In G. St John (ed.). Rave Culture and Religion (pp. 55-65). London: Routledge.

Pentney, A. R. (2001). An Exploration of the History and Controversies Surrounding MDMA and MDA. Journal of Psychoactive Drugs, 33(3), 213-221.

Pine II, B.J., & Gilmore, J.H. (1999). The Experience Economy. Works is Theatre and Every Business a Stage. Boston: Harvard Business School Press.

Reynolds, S. (1999). Generation Ecstasy. Into the world of techno and rave culture. New York: Routledge.

69 Rietveld, H. C. (1998) This is Our House. House music, cultural spaces and technologies. Aldershot: Ashgate.

Roeland, J., Aupers, S., Houtman, D., de Koning, M., & Noomen, I. (2010). The Quest for Religious Purity in New Age, Evangelicalism and Islam Religious Renditions of Dutch Youth and the Luckmann Legacy. In G. Giordan (ed.). Annual Review of the Sociology of Religion, Volume I.

Smith, J.A. (2008). Interpretative Phenomenological Analysis. In J. Smith (ed.). Qualitative Psychology: A Practical Guide to Research Methods (pp. 53-80). London: SAGE.

Sparkes, A.C. (2000). Autoethnography and Narratives of Self: Reflections on Criteria in Action. Sociology of Sport Journal, 17(1), 21-43.

St John, G. (ed.) (2004). Rave Culture and Religion. London: Routledge.

St John, G. (2006). Electronic Dance Music Culture and Religion: an Overview. Culture and Religion, 7(1), 1-25.

St John, G. (ed.) (2008). Victor Turner and Contemporary Cultural Performances. New York: Berghahn Books.

St John, G. (2009). Technomad: Global Raving Countercultures. Sheffield: Equinox.

St John, G. (2012). Global Tribe: Technology, Spirituality, and Psytrance. Sheffield: Equinox.

Stanley, C. (1995). Teenage kicks: Urban narratives of dissent not deviance. Crime, Law & Social Change, 23(2), 91-119.

70

Sundbo, J. & Sørensen, F. (2013). Introduction to the experience economy. In J. Sundbo & F. Sørensen (eds.). Handbook on the Experience Economy (pp. 1-17). Northampton: Edward Elgar Publishing.

Sweetman, P. (2013). Structure, Agency, Subculture: The CCCS, Resistance through Rituals, and 'Post-Subcultural' Studies. Social Research Online, 18(4), 22. Consulted from http://www.socresonline.org.uk/18/4/22.html

Ter Borg, M. (2008). Transcendence and Religion. Implicit Religion, 11(3), 229-238.

Thomassen, B. (2009). The Uses and Meanings of Liminality. International Political Anthropology, 2(1), 5-27.

Turner, V. (1982). From Ritual to Theatre: The Human Seriousness of Play. New York: PAJ Publications.

Van Gennep, A. (1960). The Rites of Passage. Chicago: University of Chicago Press.

71 Appendix A

The interview guide The interview guide represents the questions that led the interviews. During four interviews all of these questions were asked, however, during two interviews one question was not asked, a different question for both of the two interviews. Since the interviews were conducted in Dutch, the interview guide is also in Dutch.

De eerste keer • Hoe ben je in aanraking gekomen met raves? • Herinner je je eerste feestje nog? o Kun/wil je die ervaring beschrijven? o Doorvragen (zo uitgebreid mogelijk: lichamelijke gewaarwordingen, gedachten, emoties, andere zintuigen, inzichten, betekenis, etc.)

Algemene ervaringen feestjes • Hoe ervaar je feestjes over het algemeen? • Waarom blijf je terugkomen naar feestjes? o Wat vind je daar belangrijk aan? • Hoe ervaren mensen om jou heen feestjes? o Ervaar jij het op dezelfde manier? • Zijn er dingen die je op feestjes wel kunt doen die je normaal niet kunt doen? o Kun je daar een voorbeeld van geven? o Waarom is dat, denk je?

Vrienden • Zijn er mensen die je hebt ontmoet op feestjes vrienden van je geworden? • Hoe belangrijk zijn die vrienden voor je? o Waarom? [zijn deze mensen anders dan andere vrienden van je?]

Invloeden • Hebben feestjes invloed gehad op je leven? o Zo ja, op welke manier?

72 • Wat vind je daarvan? (positief, negatief, belangrijk, niet belangrijk)

Wereldbeeld/Levensfilosofie • Zou je zeggen dat er een bepaald wereldbeeld verbonden is aan rave? o Zo ja, hoe ziet dat wereldbeeld eruit? o Zo niet, waarom niet? • Hoe zou je je eigen wereldbeeld/levensfilosofie beschrijven? • Is je eigen wereldbeeld veranderd door rave? o Hoe? • Zou je feestjes ook in verband brengen met religieuze of spirituele ervaringen? • Wat denk je over religie of religiositeit? • Ben je zelf verbonden aan/geinteresseerd in andere religieuze of spirituele tradities? o Waarom wel/niet?

Algemeen • Zou je jezelf omschrijven als raver? o Waarom wel/niet? • Gebruik je drugs op feestjes? o Waarom wel/niet? • Hoe belangrijk is raven voor je? • Hoeveel van je vrienden zijn ook ravers? • Wat is je leeftijd/beroep/opleidingsniveau? • Wil je nog iets kwijt wat niet besproken is?

73 Appendix B

This appendix holds the transcripts of the interviews. In the transcripts (I) stands for ‘interviewer’ and (R) stands for ‘respondent’. Each new piece of text has a number for reference. Since the interviews were done in Dutch, the transcripts are in Dutch also. The names in this Appendix are pseudonyms, the real names are known to the researcher.

Matthijs

15-11-2016

1(I). We zijn gestart. 2(R). We zijn gestart! 3(I). We zijn gestart. Er zijn een paar categorieën, het hoeft niet op volgorde, het kan heel goed zijn dat je, als je antwoord gaat geven ergens op, dat je overlap gaat maken met een andere vraag, het hoeft niet een vraag 1, vraag 2, vraag 3 te worden. 4(R). Oké. 5(I). Ik dacht, qua introductie, is het misschien wel leuk om te beginnen met hoe je in aanraking bent gekomen met raves, feestjes, en of je je eerste keer nog herinnert, je eerste feestje? 6.(R) Het was Shockers, in Amsterdam, en het was eigenlijk, toen was ik in de RAI, erg groot, en toen was ik er eigenlijk door een vriendin naar mee genomen, toen ben ik in aanraking gekomen echt met een superrave, of in ieder geval een groots georganiseerd muziekfestijn in hallen, he, dat zie ik onder raves, snap je. Dus zo eigenlijk, via een persoon die zei van daar moeten we heen, dat moeten we doen, dan een ticket betalen, voor een kaartje, dat was toen echt veel geld, in ieder geval als je jong bent. 7(I). Het is nog steeds wel duur. 8(R). Ontzettend duur, verschrikkelijk. Maar dat, ja op die manier, en toen van daar ging het naar andere feestjes, naar andere feestjes, toen kwam ik m’n eerste vriendin tegen, en daar ben ik eigenlijk als het ware verliefd op geworden op een feestje, op eh, hoe heet het ook alweer in de Westergas? Wat ze houden daar? Typisch, ik weet het ook niet. 9(I). Westergas is ook wel groot. 10(R). Altijd hetzelfde feest daar, iedereen kent het wel. Je zou het moeten weten Sannie. 11(I). Ik, eh, ga het voor je opzoeken. 12(R). Het is meer jouw muziek, techno. 13(I). Ik ga dus niet heel veel naar die grote feestjes. 14(R). Het is niet zo heel erg groot, maar het is heel beroemd, van daar komen echt [onverstaanbaar] techno enzo. Maakt niet uit. En, ja, vandaar, ging het een beetje ebben, zo. En toen ging het naar hardcore toe, op een gegeven moment, dat was in december 2003, met Michiel meegegaan, en op een gegeven moment dan raak je er een beetje aan gewend, en het is altijd spannend natuurlijk. En ja, het is leuk. 15(I). Kan je je nog veel herinneren? Van de eerste keer, het ID&T in de RAI?

74 16(R). Ja ik kan me herinneren dat ik toen, dat die vriendin van mij bad ging op de pillen, dat we eigenlijk heel lang langs de kant hebben gezeten, gewoon eigenlijk in de hal waar je binnenkwam hebben gestaan, spacend. Vet zonde. Ja. 17(I). Maar je bent wel dus teruggegaan ondanks dat je eigenlijk de eerste keer een beetje daar hebt gestaan. 18(R). Ja, ja, klopt. 19(I). Wat was dan dat je toch nog een keer terug wilde? Of dat je daarna zeg maar kwam en dacht ja, ik ga nog een keer, ik ga nog een keer? 20(R). Ik weet niet, ik vond gewoon, ik vond het een hele spannende ervaring om met andere mensen gewoon dat te doen. Ik weet niet of het lag aan dat ik ook een pil had genomen dat het daardoor opeens spannender was, ik weet het niet. Omdat ik toch veel daar buiten was maar, het was wel een tijd waarin ik experimenteerde met drugs. Of het heeft te maken met dat het zo leuk was, of dat ik naar andere feesten ging. Ik merkte aan mezelf dat ik op een gegeven moment anderen erbij begon te betrekken weet je wel, dat ik zei, kom mee, dat ik op een gegeven moment in groepsvorm ging, dat was echt, ja, dat is ook leuk, om in groepsvorm naar een feest toe te gaan. Maar waarom ik echt ben teruggegaan weet ik eigenlijk niet. Misschien het megalomane sprak me misschien wel aan. Het grote. Om eerlijk te zijn weet ik het niet helemaal goed. Hmm. Ik kreeg m’n vriendin ook precies in die tijd, dus misschien dat het daar ook mee te maken heeft. Samen naar feestjes toe gaan, met z’n tweeën. 21(I). Ja steeds meer mensen ook zei je, meenemen, dat je uiteindelijk een soort vriendengroep hebt. 22(R). Ja, uit, dat het eigenlijk, 2005, heb je het dan over, het begon in 2003, he Shockers, 2004, Decibel 2005, ja, 2005 begint het wel een groep te worden ja. 23(I). Heb je mensen ook ontmoet op feestjes, of meegenomen meer naar feestjes? 24(R). Meer meegenomen, maar het lijkt alsof je ze allemaal kent. Weet je, in de zin van, je ziet ze altijd daar, maar daarbuiten niet. Hetzelfde als werk, een soort collega's, maar dan dat je ze heel relaxt vind op de werkvloer en allemaal maar daarbuiten ga je ze niet zien. Het lijkt wel een beetje een, eh.. 25(I). Ze waren heel erg gecategoriseerd tot daar zeg maar, niet echt mensen die in je normale, in je normale leven heel belangrijk zijn. 26(R). Die mensen die je daar ziet? 27(I). Nee de mensen met wie je dan naar feestjes ging. 28(R). Nee die, die zag ik juist altijd vaak, buitenom, maar de mensen die ik daar tegenkwam, van hee, weet je wel van vorige keer, die, dat niet, dat heeft nooit tot vriendschappen echt geleid moet ik zeggen. Wel kennissen, maar zeker geen vriendschappen van, eh.. 29(I). En de mensen met wie je wel, zeg maar, wel daarheen ging? Dus die je al kende. 30(R). Die zie ik allemaal nog. 31(I). Zijn dat dan mensen van wie je denkt, dat is een andere relatie? Ik kan zelf soms hebben dat je voor je gevoel een andere relatie ermee hebt dan met andere mensen. 32(R). Ja en nee, want voor een deel zijn het gewoon harde kern vrienden en voor een deel waren het mensen die altijd meegingen als we naar een feest gingen. En dat is dan de categorie van het is geen vriend, het is geen kennis, het is iemand die meegaat als we naar een rave gaan en dan is ie ook onderdeel van de groep. Maar je zou ‘m niet bellen, ja, maar je zou ‘m niet bellen als hij, ja, chillen met hem daarbuiten. Maar dan wel, eh ja, het is interessant. 33(I). Dus al je harde kern dat waren eigenlijk mensen die je al kende? Dat waren al vrienden van je? 34(R). Nou de mensen met wie ik altijd ging, ja, dat zijn gewoon goede vrienden. Ja, precies. 35(I). Hmm, je zei net dat je niet helemaal zeker weet, wist, weet, waarom je dan terugging, toen. Wat was je ervaring eigenlijk, wat ervaarde je dan op feestjes, en nu nog steeds?

75 36(R). Nou het ging vaak gepaard met gebruik, van middelen, waardoor, daardoor, toch wel een extra touch aan die ervaring wordt gedaan, waardoor je nog meer denkt van, dit is leuk om samen te doen. Samen dit doen. Maar, wat was je vraag precies? 37(I). Hoe je feestjes over het algemeen ervaart. 38(R). Oh ja, nou gewoon, gezelligheid. Of het nou met of zonder drugs is, gewoon gezelligheid in de zin van mensen leven daar naartoe, mensen willen daarheen om dingen te doen, mensen willen daar dansen, en chillen. Zodoende. En dat, ja. Het is ook iets leuks om naar uit te kijken. Voor toentertijd in het begin. Als je nog jong bent, weet je, dan kijk je er naar uit, dan gaan we met z’n allen, leuk, onderweg met de trein, weet je, er naar toe, het is vaak ook niet in Utrecht, en op een gegeven moment wordt het een soort van, ja, niet een routine, maar dan is het elke zoveel tijd, dan halen we een kaartje en dan ga je, dan probeer je gewoon met een groep te gaan. En je weet gewoon op een gegeven moment wie gewoon harde kern is, die graag wil gaan, en dat moedigt elkaar ook aan, weet je, zullen we gaan, kom we gaan, kom we gaan, vaak met geld, weet je wel. 39(I). Heb je dat dan nu anders? Ik zag je natuurlijk laatst ook op FreaX. 40(R). Ja, maar ik zie FreaX niet als, qua grootte kan ik het niet, niet als een rave, maar rave in een concept van ehm, de muziek maakt het rave. Voor hetzelfde geld is het eigenlijk gewoon een concert. Of gewoon een optreden. Snap je? Ik weet niet, zie jij bijvoorbeeld een feestje daar, met house muziek, vind je dat een rave? Of het nou van dat [maakt geluid] of van dat [maakt sneller geluid] van wat je hoorde, of dat het nou [maakt ander geluid] goa is, is het dan ook een rave? Zou je het dan? Daarom zie ik het niet als een rave. een rave zie ik als, dan moeten er minstens duizend man zijn, tweeduizend man. 41(I). Meer de grootte. 42(R). Ja. Rave zie ik echt gewoon voor me dat een groot, heel veel mensen bij elkaar komen en dansen op dezelfde muziek. Maar veel, echt in de zin van veel, veel. Niet die bandjes, echt gewoon, ja, en eigenlijk moet het ook muziek zijn die, ja, maar dat is gewoon een persoonlijke mening. 43(I). Ja tuurlijk. Maar rave zie ik bijvoorbeeld ook voor me als illegale kleine feestjes, van nog Boze Buren toen zij nog dingen deden, dus de illegale, of eh.. 44(R). Zie je dat als een rave? 45(I). Ja, dat zie ik ook wel als rave. 46(R). Ja. En dan door het illegale aspect? 47(I). Waarschijnlijk wel. Een beetje de underground scene. 48(R). Ja misschien is het dat, ja, ja. Dat deel ik met jou ja, illegaal inderdaad, ja, als het illegaal is. 49(I). Ik vind FreaX ook wel redelijk underground. 50(R). Ja. En daardoor lijkt FreaX ook. Ja ik denk dat je niet de rave kan kwalificeren. Ik denk dat iedereen zijn eigen ding heeft. Want ik ga wel met jou mee in de zin van het klopt inderdaad, zo'n illegale, dat is wel vaak sneller een rave met een paar honderd man, he, dan een, ja. 51(I). Misschien ook meer, wat je zei over die duizenden mensen die dan met z’n allen dansen, misschien meer de eensgezindheid van zo'n groep. 52(R). Ja, zeker. 53(I). En die kan je dan met duizenden tegelijkertijd in zo'n hal hebben, of je hebt het met honderd ergens buiten, maar wel allemaal gefocused ofzo. 54(R). Ja, ja. Ja, zo zie ik het. 55(I). Ik ben wel met je eens dat het ook voor iedereen anders is, waarschijnlijk. En hebben mensen om jou heen ook allemaal een beetje de ervaring die jij hebt?

76 56(R). Ik denk dat mensen heel erg aangesproken worden door de ambiance die daar is. En dat wordt ook een beetje versterkt door drugsgebruik. Ik denk dat drugsgebruik toch wel een soort van integraal is waardoor mensen denken dat het, eh, misschien heel speciaal is. Specialer is. 57(I). Hoe zou je dan die ambiance waar je het over hebt omschrijven? 58(R). Nou een soort van haze die daar hangt, van lekker de hele avond met elkaar dansen en het mag allemaal, weet je wel? Je mag een beetje sinnen ook, weet je wel? Een soort van kerk, maar dan voor de sinners, weet je wel? Van, als je hier op straat gaat lopen, en je gaat raar doen en je gaat raar dansen en je gaat gebruiken dan zeggen mensen, of bij het uitgaan, dan zeggen mensen vaak van wat ben je aan het doen weet je wel? Maar als je het gewoon doet op een rave is het meer van ja, we doen het met z’n allen, en, hier kan het ook weet je wel. Hier mag je eigenlijk meer, hier mag je een keer. 59(I). Dat haakt echt in op een vraag die precies daarover, zijn er dingen die je op feestjes wel kan doen die je normaal gesproken niet kan doen? 60(R). Ja, gek doen. Ja echt gek doen. Of gek doen, gewoon jezelf wat meer laten gaan. En ook, geaccepteerd gebruiken, niet zo van dat iedereen opeens een oordeel heeft. Natuurlijk heb je altijd mensen die teveel gebruiken, maar als je gewoon moderately gebruikt vind ik het een uitgelezen mogelijkheid om juist daar te genieten van zoiets. En dat hebben denk ik heel veel mensen ook. Ik ben er misschien iets bewuster mee bezig, want ik zie ook veel mensen die ook juist er naar toe gaan om dan te kunnen gebruiken en dan wordt het een soort van, het doel wordt gebruiken. En dat is niet het idee. Ik ging altijd meer voor de, wat gebeurt er nou, en dan even goed, ja nuchter heb ik dat ook vaak gedaan alleen dat dan, op een gegeven moment op het einde wordt je gewoon moeier. Maarja. En dat is gewoon, het is een afdracht. Maar het is, ja, het is voor veel mensen, denk dat het die ambiance van vrijheid en iedereen is hier en we kunnen doen, we kunnen gewoon hier doen wat we, ja wat normaal gesproken wat minder geaccepteerd is en het ook supergezellig hebben dan met z’n allen om het met z’n allen doen, dat dat het een, iets creëert waar je naar terug wil. He, waardoor je denkt van, nou dit vond ik eigenlijk wel leuk. He. Met z’n allen samen. 61(I). Kun je ook bedenken waarom dat is? Dat zeg maar op feestjes die vrije ambiance hebt waarin je even kunt laten gaan, waarom dat daar juist wel is? Ten opzichte van, ja ik weet niet, normaal? 62(R). Ik denk dat het te maken heeft met een soort van sociale controle die er altijd heerst als je normaal uitgaat. En die daar als het ware een soort van losgelaten wordt. En een soort van geaccepteerd, want je moet wel de conclusie trekken dat op die feesten, ik weet niet, maar ik heb het idee dat gewoon veel mensen daar gebruiken. En ik ben er zelfs achter gekomen, dat was voor mij echt een revelatie, dat ik in het begin dacht bij die hardcore feesten, daar wordt gewoon veel gebruikt, bijna iedereen staat daar strak. Maar toen kwam ik daar op techno feesten, een keertje, en toen dacht ik eigenlijk van, het is eigenlijk misschien nog wel erger, erger in de zin van, als ik zou, als ik echt kwalificeer van hier, hier gebruiken mensen, maar ik denk dat het, nogmaals, dat het, dan, ik heb me ook altijd afgevraagd, van, waarom dan hier, waarom ga je niet hier gewoon je biertjes drinken, in plaats van dat er toch allemaal wat hardere dingen in het spel komen, dat heb ik me altijd nog wel eens afgevraagd. Maar het heeft te maken met die lasers enzo, en die lichtshow enzo, maar dat het ook gewoon uitnodigt om gewoon dan een keer te doen. En ik denk dat het, als je het op religie loslaat, he een beetje in de context van het onderzoek, dat dat bijdraagt, die ervaring als je dus iets doet onder invloed, iets simpels als in het weekend vaak mensen drinken of iets misschien iets roken, dat dan opeens er ook een eenheidssfeer gecreeert wordt omdat je een gevoel krijgt vaak van eenheid, vaak met middelen die vaak, he, dat daardoor inderdaad een soort van eenheidsgevoel krijgt. Naar de DJ toe zal ik maar zeggen, die eigenlijk gewoon er niks mee te maken heeft, het grootste deel van de mensen kijkt allemaal naar de DJ, die danst naar de DJ toe, en het is vaak op techno of op hardcore, maakt allemaal niet uit, en dan wordt het een soort van met z’n allen, ja, op, er doorheen in een soort van, ja, een soort van, daarom raves, slave to the rave, weet je. Het is, ja. Maar waarom mensen teruggaan, ja, ik denk dat het daarmee te maken heeft maar ook gewoon met dat het daar gewoon anders is dan bij het uitgaan. Het is daar anders. Op een rave is het gewoon anders. Of het nou illegaal is of megalomaan, het is anders als in de kroeg of in de Tivoli, weet je wel, of in een discotheek. Het is echt anders, gewoon. Daar is het gewoon effe, in een discotheek is het gezien worden, en daar is het

77 gewoon you're one of them, weet je wel, en je bent erbij. Je wordt niet geclassificeerd op van, hoe zie je er uit en wat dan ook, nee, je bent er gewoon bij. Zoiets. Je doet me er wel over nadenken, Sannie. 63(I). Ik herken het trouwens allemaal heel erg hoor, wat je zegt. Heel misschien een iets andere kant op, zou je zeggen dat feestjes, of het feit dat je daar bent geweest, dat dat een bepaalde invloed heeft gehad? Op jou, op je leven? 64(R). Ja, misschien wel. Ik denk het wel. 65(I). Op wat voor manier? 66(R). Dat je, [denkt na]. Je wordt er iets volwassener, zal ik maar zeggen. De grote, nachtenlange, ervaringen die maken je op een gegeven moment misschien wel op een bepaalde manier iets vredelievender maar op een bepaalde manier ook iets harder. Raar is dat. Moeilijk te [onverstaanbaar] Maar ik ben er wel door veranderd, misschien door de kijk op het leven, maar. Die vrijheden die je dan ziet, en wat kan en wat niet kan. En je leert te relativeren, je leert ook van wat kan en wat kan niet, wat gaat te ver. En die grenzen kan je allemaal zelf stellen. Omdat nogmaals, het is daar eigenlijk dus niet gecontroleerd, je kan er zelf voor kiezen hoe, hoe zwaar je jezelf daar misdraagt, of juist niet. En dat je daardoor ook, daar van leert, zal ik maar zeggen. Ik ben er wel wijzer door geworden in de zin van dat ik wel drie keer nadenk voordat ik iets gebruik, snap je? Dat soort dingen. En, ja dat ik het ook meer ben gaan waarderen wat er, wat Nederland creëert aan podiums en aan, wat het biedt wel niet. Ik ben echt daar, dat ben ik echt heel erg, ja, als persoon wel door verandert, gewoon, van wat er allemaal mogelijk is. Qua, misschien dwaal ik nu af, maar gewoon wat je ziet, dat wat we organiseren. Daarom zie ik ook veel, FreaX, dat, meedoen vind ik geweldig. Weet je wel. Kan je gewoon zelf. Maar dat, misschien is het ook overstated, weet je wel, van op een gegeven moment, ja, als je gewoon wat vaker gebruikt merk je ook dat je op een gegeven moment niet daar, dat dat niet de reden moet zijn om te gaan. Dat je op een gegeven moment wel moet relativeren en die periode is gewoon, daarom raad ik ook jongeren aan om niet te jong te beginnen met, want dat, dan denken ze dat dat, dat had ik in het begin bij mij ook, want stiekem het terugkomen komt ook voor een deel omdat je gebruikt en dat je daardoor denkt dat de ervaring beter was dan als je normaal was gegaan. Dat dat er ook mee te maken heeft. Het spannende, ja. Maar echt veranderd als mens, als ik nu anders zou zijn, dan ik toen was, toen ik nog zestien was, toen ik voor het eerst naar een rave was, dat denk ik niet, ik denk dat ik uiteindelijk hetzelfde pad bewandeld had. Dat denk ik echt. Vanuit, in het begin denk je van ik ben hier onderdeel van, en, maar, in conclusie, denk ik van dat het toch uiteindelijk op dezelfde manier over dingen zou denken, of het nou is over dat hele, de rave cultuur, of over drugs, of over, he, je verantwoord gedragen, want wat je daar doet is niet echt verantwoord, vaak kom je ook thuis en dan denk je na van, wat heb ik gedaan, wordt je zelfbewust van wat heb ik gedaan, terwijl het eigenlijk helemaal niet erg is, wat je hebt gedaan, het is gewoon puur jezelf, je bent altijd met jezelf, maar je wordt wel bewuster van wat je aan het doen bent. Omdat er een label hangt van dit is slecht, snap je, en dat, of slecht, in de zin van wat toen, wat heb je nou gedaan, en drugs maakt je zelfbewuster, en daarvan. Maakt je zelfbewuster. De leercurve die dan doorgaat van wat, hoe gedraag je je, dat, uiteindelijk kom je bij hetzelfde neer. Komt bij hetzelfde neer, of het nou door raves komt of door gewoon rond te lopen zonder naar raves te gaan in je leven. Ja. Natuurlijk is wel dat je iets gebruikt, dat wordt vaak op raves, ja, je komt er sneller mee in aanraking. Maar dat wil ook niet zeggen dat je [onverstaanbaar]. Maar echt veranderd, nee, in conclusie denk ik toch, neig ik meer naar nee, nee. Het heeft me wel gevormd in de zin van hoe je naar dingen kan kijken, zo van, he, met de ervaringen die je hebt en wat je ziet, dat het uiteindelijk wel een verrijking is, alhoewel, drugs soms ook bepaalde dingen beïnvloeden, dat je minder productief bent, he, noem maar op. 67(I). Ja op zich. 68(R). Ik moet, ik wil een kanttekening plaatsen, dat ik altijd veel geblowd heb, nu al een paar maanden niet, maar, altijd veel geblowd. Dus dat is ook altijd, ik ben altijd wel een gebruiker geweest, zal ik maar zeggen, dus geen alcohol gebruiker, maar echt blowen en af en toe dus feesten. 69(I). Het hoeft ook niet perse drugs gerelateerd te zijn. Ik begrijp wel het antwoord want dat zie ik ook zo.

78 70(R). Vooral als persoon, dus zal ik maar zeggen, dat wat ik daar heb meegemaakt, dat dat mij veranderd als persoon heeft. 71(I). Nou ja, vanuit mezelf, de vraag komt een beetje ook vanuit mezelf, omdat ik aan mezelf merk dat de manier van omgang die ik heb leren zien tussen mensen op feestjes, die dan wel ook, waar het begon vanuit onder invloed zijn, maar de manier waarop je met elkaar om kan gaan op feestjes dat ik dat eerst heel erg classificeerde als dat is alleen daar, en dat ik merkte dat er langzaam van overtuigd ben geraakt dat ik dat onzin vind en dat ik nu probeer niet alleen daar zo te zijn, maar met iedereen zo probeer te zijn. 72(R). Dus je leert, je hoopt ervan te leren, dus eigenlijk door hoe mensen kunnen zijn met elkaar zou kunnen toepasbaar zijn. 73(I). Je leert dat er een andere manier van omgang is, tussen mensen, dan dat, het hoeft niet altijd onpersoonlijk te zijn, of als je iemand nieuw leert kennen is het dan belangrijker dat je weet wie die persoon is, of is het belangrijker dat je weet wat voor werk die persoon doet, wat die gestudeerd heeft, zeg maar, al die hokjes waar je normaal gesproken in, en daar komt dan een oordeel over en dan wordt je gedrag daar door beïnvloedt, en op feestjes, mensen die ik dan ontmoette, waarvan je achteraf niet eens meer weet hoe ze heten, maar waarmee je wel de meest vette gesprekken hebt gehad terwijl onrelevant was hoeveel je verdient, wat voor werk je doet, wat je hebt gestudeerd, al die sociale classificaties, die helemaal niet relevant zijn als je gewoon contact hebt met iemand. Ik heb gemerkt dat ik dat een veel mooiere insteek vind als soort van kijk op de wereld, dan voor m’n gevoel een beetje meegaan in het onpersoonlijke. En daar komt die vraag uit. 74(R). Oh dus je hebt, ja ja ja, persoonlijk dat je wat vredelievender bent geworden over het algemeen. Ja, maar daar ga ik op een bepaalde manier wel met je in mee, van, ja, ook zeker. Nu je dat inderdaad zegt op die manier. Omgangsvormen, dat dat positiever kan zijn, omdat je ook gezien hebt hoe het kan. Ja. Ik ga ook meestal op, ja. ja. Ik sta ook positief, vaak, tegenover nieuwe mensen, weet je wel, zo van, hoe moet je dat zeggen, ik begrijp heel goed wat je bedoelt, het zou zo maar kunnen zijn dat het daar door komt, maar ja, ik weet het niet, maar dan nogmaals, ik denk ook dat ik zo zou kunnen zijn, he, die omgangsvormen, zonder dat je dat op raves hebt meegemaakt. Dus veranderd, nogmaals, nee. 75(I). Dat is ook wel heel mooi. 76(R). Als je nooit erbij bent geweest, die feesten. Het is meer, dat met, dat, ja? 77(I). Dat het heel mooi is dat je ongeacht wat je meegemaakt zou hebben in de tussentijd, dat dit is gewoon, dit is wie je bent. Dit is wie je altijd was geworden. 78(R). Ik vermoed dat ik daar ook was geworden, zo was gekomen, ja. 79(I). Dat is mooi. 80(R). Dat vermoed ik ja. Ja ik denk niet dat het, want het blijft toch een soort van, die raves blijven een soort van droomervaring, in de zin van dat het eenmalig is, het zal nooit elke dag zijn, het kan niet altijd feest zijn, maar het is natuurlijk hartstikke leuk als je dat dan doet, weet je wel, als je daar dan bent, en meedoet en gezellig, dat je dan daar een hunkering van krijgt, die omgangsvormen wat jij zegt, ja, dat het dan, door drugs, je kan zien van, ik heb dat als je het op drugs gooit heb ik dat ook gezien met LSD, daarmee ook gewoon kan zien van, die pure relativering van wat eigenlijk gewoon zo fijn is, snap je, want eigenlijk gewoon een fijne omgangsvorm is, dat het ook blijvend, daar is ook onderzoek naar gedaan, dat dat soort drugs, dus niet pillen of snuiven wat dan ook, maar LSD en psychonautische drugs, dat die je in de lange termijn een beter mens maken. Omdat je ontzettend relativeert, en dat het vaak niet de meest prettige ervaringen zijn, maar wel heel leerzaam juist. Is niet persé euforisch, het meer een soort van oooh, weet je, en dan kan je dat vredelievende, wat je al in je hebt, gewoon als het ware al zien van, zie je wel, en dan zijn het maar onderdeel van toepassingen in het leven. 81(I). Dan is het misschien niet persé dat, zeg maar, het daadwerkelijk een soort van vorming is geweest maar dat je er gewoon lessen uit getrokken hebt. Bepaalde lessen, dat je die mee hebt genomen.

79 82(R). Ja, het geldt voor ons beiden dan, ja. 83(I). Zou je die lessen dan [pauze]. Ja, wat je van die lessen vindt? Je hebt ze meegenomen, dus ze zullen wel iets. 84(R). [onverstaanbaar] eigenlijk wel positief is geweest, eigenlijk positief, je leert gewoon, ja je leert gewoon, dat wat je zegt, omgangsvormen en samen dingen delen, weet je wel, en je ziet ook dat andere mensen zijn zoals jij bent, weet je wel, iedereen als het ware toch gelijk is, en daardoor. Maar nogmaals, echt veranderd van persoon van wie ik echt zou zijn, ik denk dat ik eigenlijk ook wel een vredelievend persoon was geweest door niet naar raves te gaan, echt raves dan, he, effe in het onderzoek erbij te betrekken. 85(I). Hmm, dan nemen we weer een hele andere afslag. Zou je zeggen dat er een bepaald wereldbeeld verbonden is aan rave? 86(R). [pauze] Oef. 87(I). Een bepaalde filosofie? 88(R). [pauze] Ik denk dat mensen het de cultuur heel erg aanspreekt, de rave cultuur. En, wat was de vraag, nog een keer, de vraagstelling? 89(I). Zou je zeggen dat er een bepaald wereldbeeld verbonden is aan rave? 90(R). In de zin van een mening? 91(I). Misschien meer een filosofie. 92(R). [pauze] Maar het geldt dus voor mensen die niet en wel naar raves zijn gegaan? 93(I). Nee, het geldt voor rave cultuur, eigenlijk, niet voor ravers, niet dat iedereen hetzelfde denkt, maar zou je denken, zeggen dat er achter het concept van rave cultuur, dat er daar een wereldbeeld, levensfilosofie, zit. 94(R). [pauze] Nee, dat denk ik niet. Ik denk dat het toch meer lokaal is, zal ik maar zeggen. Maar, lokaal in de zin van ieder land heeft zijn eigen rave, zijn eigen idee van wat is feest, en wat is de definitie van een rave, hoe je dat aanpakt met z'n allen, bijvoorbeeld in Zuid-Amerika zie je ze met z’n allen op van die [tss-tsss-tss-tsss geluid], vinden ze geweldige muziek daar, doen ze ook met duizenden tegelijkertijd, is dat een rave? Denk het wel. Op een bepaalde manier. Alleen de muziek is anders. En dat dat idee van daarheen gaan en daar aan meedoen en dat, he, dat dus, participaten, dat dat inderdaad wel universeel is, van, dat mensen dat over, in alle landen wel herkennen, van dit is mijn rave, weet je wel, dit is de rave, dit is de Russische rave, dit is de, de Braziliaanse rave, de Amerikaanse rave, weet je, dat daar wel een soort van algemeen wereldbeeld over bestaat dat dat die cultuur dat daar mensen zich echt, ja, dat die echt daar van houden ook, dat die echt daar op ge-, dat die [onverstaanbaar], ja, ik denk dat het wel over de hele wereld mensen er een bepaald beeld bij hebben ja, en dan vooral onder ravers zelf, dat zal ik maar zeggen een raver uit Brazilië zal een rave herkennen uit Rusland, zo van oh ja, weet je, wel een andere stijl, maar die zal zich zeker relaxt voelen op zo’n feest, op zo’n rave, en kunnen mee-, daar ook kunnen meedoen. Maar dat er echt, nee ik dat het meer een soort van liefhebberij is dan, een wereldwijde liefhebberij. 95(I). Wat zouden dan die gemeenschappelijke delers zijn, die je zeg maar kan herkennen over de hele wereld? 96(R). Groots, met elkaar, naar muziek luisteren, vrijheden, he, losbandigheid is toegestaan, en gebruik is toegestaan, en, ja, met z’n allen deelnemen aan het proces van die DJ's zien en lekker dansen erop, fan zijn, en tegelijkertijd gezellig met elkaar doen. Dat die factoren zijn, die je daar dus viert, die het maken. Maar, nogmaals, ik denk niet dat drugs de raves maken, maar dat het wel erbij hoort, waardoor een cultuur ontstaan is. Je ziet vaak mensen gewoon gebruiken op zo'n rave, zo van nou ja, dat is ook, ik vind het ook juist mooi dat er, dat dat erbij hoort, het is een soort van, net als in de kerk zou ik maar zeggen, om het op het onderzoek te betrekken, dat je daar ook zo'n hostie krijgt en shit dat je meedoet aan dat, he, gedoe, dat je op feesten vaak iets gebruikt om daar dan ook gewoon die ervaring te hebben die, waar iedereen aan meedoet. En dat dat concept universeel is. Of je nou gebruikt of niet. Die ervaring, met elkaar zijn, naar een DJ, gebruiken of niet, en dan met z’n allen

80 gewoon die avond doorgaan tot wanneer je omvalt, zal ik maar zeggen, dat dat universeel is, dat het in alle landen als het ware hetzelfde is, dat het cultuur gedeelte, dat mensen uit andere culturen kunnen levellen op dezelfde manier, van oh ja, deze factoren ja, dit is inderdaad, dit is een rave. Dus ja, ik denk zeker dat, als ik zo ernaar toe praat, dat er inderdaad wel, dat er een universele gedachte achter schuilt. Wereldwijd. 97(I). En dan, iets persoonlijker. 98(R). Behalve op de noordpool. 99(I). Behalve op de noordpool. 100(R). De eskimo's raven niet. [lacht] Dat weet je toch. 101(I). [lacht] Ehm, ja wereldbeeld van rave naar je eigen wereldbeeld, hoe zou je je eigen wereldbeeld, je eigen levensfilosofie beschrijven? Als je die hebt? 102(R). M’n eigen wereldbeeld. Ik vind het met de wereld, ik sta positief in het leven, naar, ook naar mijn wereldbeeld, ik heb veel hoop, alleen, ik heb, ja ik ben, ik geloof in positiviteit van mensen he, dat mensen van nature positief zijn, he, ik ben Groenlinks zou ik maar zeggen, ik geloof in de goedheid van mensen, niet in de automatische corruptheid van mensen, elk individu voor zichzelf aan het gappen bent, aan het gappen is, he, mijn wereldbeeld is over het algemeen dus positief. Alhoewel er wel heel veel nare dingen gebeuren, maar dat beïnvloedt niet mijn wereldbeeld, dat het niet positief kan, de wil om het positief te willen voor iedereen is er sowieso, er zijn alleen een paar rotte appels, die het echt gewoon, flink verneuken, in de zin van, daar ben ik ook heel kritisch op, he dat er dus machten zijn in mijn optiek, die het gewoon, die het gewoon niet goed voor hebben met de mensheid, en die het als het ware proberen te verpesten en als het ware de macht proberen te concentreren naar hun waardoor wij, een, ons wereldbeeld verandert waardoor, omdat wij aan het struggelen zijn. Dus dat is natuurlijk niet fijn maar dat beïnvloedt niet mijn wereldbeeld dat eigenlijk elk mens an sich, geweldig is. Tot het tegendeel bewezen is, ik ben heel erg meegaand, maar als je gewoon dom tegen mij doet dan denk ik van ja, dan draai ik me om. Dan is het klaar. Maar ik ben over het algemeen heel positief. Mijn wereldbeeld is positief. Het is een soort van, he, ook over het eten enzo, van, die mensen eten allemaal vlees maar het is gewoon een soort van ja, het is voorhanden, het wordt gefaciliteerd weet je wel, wat kunnen die mensen er aan doen? Als je in een supermarkt loopt, ligt er overal suiker en shit, weet je wel, en die mensen, tachtig procent van de producten heeft suiker, wat, je kan het het ze moeilijk, je kan het ze niet kwalijk nemen en ik ben dan, ik wil niet zeggen dat ik slimmer ben dan hun maar ik heb dan meer onderzocht hoe het misschien wat beter kan, hoe je vredelievender kan zijn en beter voor de wereld, dus juist door bepaalde gedragingen toe te passen, maar dat wordt totaal niet gefaciliteerd. Maar mijn wereldbeeld is zeker, positief. Zeker naar de mensheid toe, ja, absoluut. 103(I). Misschien een beetje overlap, maar, zou je dan denken dat dat ook, ja, dat dat ook beïnvloed is door het feit dat je naar feestjes bent gegaan? 104(R). Ja misschien wel een beetje, dat je ziet hoe iedereen kan zijn en dat je daar gewoon, eh, heel veel positiviteit ziet en vredelievendheid die je normaal nooit gezien hebt, waardoor je denkt van, zie je wel, van, je ziet zoveel goedheid. Maar wat het dus is, is dat daarna, na die rave land je weer terug eigenlijk van, het loopt gewoon weer door, he, het leven, en dan is die houding niet normaal gesproken, en je hebt vaak een hunkering om dat terug te halen, waardoor je misschien ook wel teruggaat wat vaker, snap je? Je ziet graag mensen vredelievend zijn, je ziet graag mensen onderling zo zijn, en, maar, misschien de conclusie eruit is van dat je uiteindelijk veranderd bent van gedragingen, geef dan het goeie voorbeeld, he, ook in het dagelijks leven dat je gewoon aardig bent tegen mensen en vredelievend en op een andere manier gewoon een positieve houding hebt tegenover nieuwe relaties en onderling, omdat het soms moeilijk is in de hardheid van de wereld en het in het individualistische Nederland, he, Nederland is erg individualistisch, ik hoor heel veel mensen zeggen van, ooh, wat is het eigenlijk toch lastig allemaal, waarom kunnen we het niet samen doen? Zo gestoeld op dat je het zelf moet rooien, he, en ook voor ouderen hoor, weet je wel, wie gaat er tegenwoordig nog naar ouderen toe om, mensen hebben daar helemaal geen zin meer in. Daarnaast vind ik ook, weet je wel, als je veertig uur aan het werk bent, zoals ik, ja kijk sorry maar ik ben zo blij

81 zodra ik m’n eten kan maken en even op de bank ga zitten en de Wereld Draait Door kan kijken. Misschien daarna nog even langs Michiel ofzo maar, en dan nog even chillen, maar, waar zou ik de tijd vandaan moeten halen om nog echt, he, om echt vredelievende acties te doen, weet je wel? Het is moeilijk, mensen, maar ik denk dat de raves mij wel positief inderdaad beïnvloedt hebben van om te laten zien dat mensen heel erg een kant hebben, die je bij mensen ziet, dat je denkt van whoa, iedereen kan, iedereen, zelfs de grootste bul kan nog aardig zijn weet je, en, alhoewel dat in het begin vond ik het nog wel een beetje eng, raves, omdat grote ogen vaak afschrikken, dat je denkt van ha, maar dat je juist er achter komt dat mensen juist heel erg aardig zijn dan. 105(I). Je hebt soms van die kale gasten die helemaal, bam, en dan denk je huuh, zijn dan je beste vrienden die avond, fantastisch. 106(R). Ja, oh, ja, Inderdaad. Daar moet je even de eerste keren ook overheen, van wat is dat nou. En dan opeens merk je dat. 107(I). En zou je dan, volgens mij ben je daar zelf ook al over begonnen, je zei het net ook al een beetje, of je die ervaringen op feestjes, of gewoon nou ja, op feestjes, ook in verband zou brengen met religieuze of spirituele ervaringen? 108(R). Ja, maar in de, ik zou het als een religieuze ervaring zien, maar in de context van dat mensen toch allemaal al te goed bewust zijn dat dit niet eeuwig duurt. Maar dat het wel als het ware een soort van, onderbewust, als een religieuze ervaring wordt gezien, nogmaals, die megalomane, dat je met z’n allen naar dat, naar iets toe gaat, naar, ja, ik noem het altijd het eind van de avond, dat je de avond doorgaat, dat je gewoon een geweldige tijd hebt, dat je dan, ja, niet, met z’n allen, hoe zeg je dat. Dat dat inderdaad wel als het ware een soort van religieus is. Maar religieus kan ook fanatiek worden, weet je wel, en dat is misschien niet het idee van raves dat het de bedoeling is dat je elke week staat te raven, en dat soort nachten gaat doorhalen, tot, en dan misschien nog wel langer doorgaan, wat je vaak ook ziet, dat heb ik bijvoorbeeld nooit gedaan, ik ben altijd om zeven uur, als het af is gelopen, dan was het klaar. Maar een religieuze ervaring, stiekem onbewust zeker. En ik heb ook echt momenten gehad dat ik geloofde van dit zit, weet je wel, dit is gewoon waar we als mensheid naartoe moeten, weet je wel, met z'n allen gewoon dansen en dan pak je daarna gewoon je werk weer op als je klaar bent, ja, zeker. Ja ik zie het als een soort van religieuze ervaring. Nogmaals met een kanttekening erbij dat drugs dat als het ware nog iets verhevent. Of het nou met of zonder is, maar drugs helpt daar zeker bij dat het nog iets specialer wordt dan dat het al is, snap je, al die lichten en noem maar op weet je wel, de hele show er om heen. Daarom denk ik dat een rave een ander iets is als een concert van Beyonce, snap je, of een concert van weet ik veel wat. Consumeer je meer, in een rave ben je als het ware zelf het middelpunt, wordt je dan opeens, ondanks dat je naar een DJ toe wil, dat je zelf als het ware het middelpunt wordt. Met z’n allen allemaal een middelpunt, in de zin van spiritueel, iedereen is zelfbewust aan het meegaan met dit en dan, ja, dat het niet gaat om waar je naar toe kijkt maar meer van, om de ervaring zelf, erbij zijn, snap je? Niet dat het gaat om het optreden zelf, optreden is bijzaak, want we gaan met z’n allen dit, doen we het gewoon met z’n allen. Dat collectieve, dat dat het spiritueel maakt. Nogmaals met de kanttekening van drugs, dat dat het vaak enhancet, en dat er daar ook een soort van onderling iets gebeurt van, oh, echt wel. Dat dat, en dat iedereen aardig is, dat dat ook spiritueel werkt op mensen van, wow men, dit is een soort van andere wereld weet je wel, een soort andere connectie met wat we dagelijks normaal gesproken doen, ja. 109(I). Hmm. 110(R). En ik heb ook zoiets met muziek, als je met z’n allen van dezelfde muziek houdt, en het is vaak elektronische, snelle muziek, dat het ook meer verbindt, als iedereen van dezelfde muziek houdt die daar is, fans bij elkaar staan, ik denk dat Beyonce fans onderling iets heel anders hebben als mensen die naar FreaX gaan onderling, die een rave, of een bepaalde techno DJ opzoeken, [tss tss tss maakt geluid], dat dat een heel ander idee is van een Beyonce concert, bij rave, of een ander concert, of je een band ziet, dat het heel anders is als elektronische muziek, dat je daar meer onderdeel bent van deze muziek, we gaan gezellig met z’n allen dansen op deze muziek, niet zoals in een cafe waar de DJ draait en dan hoor je dit en dat, nee dat je met z’n allen speciaal komt voor die DJ maar dat je eigenlijk niet persé niet met de DJ bezig bent maar meer met elkaar gewoon, he, samen, samen het middelpunt zijn, ieder voor zich en dan gezellig. Het heeft iets religieus op een bepaalde manier. De

82 laatste FreaX ook, kleinschalig maar je voelt gewoon het, dat, de avond door de muziek, die monotone muziek vaak, dat dat ook religieus dingen opbrengt, het schijnt dat het monotone ritme ook je een soort van in extase brengt, he, dat is het verschil met een band, ja, dat de muziek ook integraal daarin is, dus muziek, beetje drugs, de, dat dat een ambiance creëert. Kleinschalig, grootschalig, maar grootschalig creëert dat, ja. Ik heb het idee dat ik een beetje warrige antwoorden geef, ik probeer wel een beetje concreet te blijven. 111(I). Helemaal niet. 112(R). Maar het is lastig weet je, te beschrijven, omdat er veel facetten aan meedoen 113(I). Maar je mag al die dingen helemaal [onverstaanbaar]. 114(R). Maar op een FreaX ja, ben je dan, ja, maarja, nuchter soms, toch vind ik het echt een spirituele ervaring. Blijdschap die je ervaart, die ja aan anderen kan zien, he, dat ik vaak al, dat heft je op. 115(I). Veel energie, ja. 116(R). Ja, precies, energiek. Energie ja, die een soort van haze creëert, een soort van energie- ambiance, verandert iets, licht erbij, en het versterkt elkaar ook allemaal waardoor er een iets gecreëerd wordt wat je dan als het ware rave kan noemen. En ook spiritueel, als een ervaring, dat iedereen daar in die bubbel zit. Want het is wel op een bepaalde manier een bubbel, nogmaals, omdat je maandag gewoon weer, maandag is de rave niet meer. Is niet. Maar het is wel een soort enhancement, van, oh, effe eruit, weet je wel. Maar het moet ook geen escapisme worden, want dat is het ook weer niet, daar moet je voor uitkijken. Escapisme is iets heel anders, weet je wel, van, ik ga er naar toe om maar weg te gaan van de normale wereld, de normale wereld is er gewoon. 117(I). Niet daar in blijven. 118(R). Het is zo mooi, op een gegeven moment ga je ook accepteren, als je dan heb gespaced, dat je weer terugkomt, dat je dan ook ervaart van, oh ik ben weer terug, weet je wel, dat het niet perse als een soort van hoofdpijn [onverstaanbaar] hoeft door te gaan, meer van hoe het was, maar dat het gewoon ook geleidelijk dat je dat leert accepteren van, he, dat je dan van oh, weet je wel, het was heel mooi daar en nu ben ik gewoon fijn weer terug, dat daardoor ook jouw, wat jij ook zei dat je het eigenlijk daardoor ook op lange termijn er een beter persoon van wordt. Een beter persoon. Maar drugs gebruik trouwens wil ik niet, ik heb daar mijn twijfels over of dat nou toevoegt of niet toevoegt, maar ik denk uiteindelijk dat het wel toevoegt. Wel toevoegt, in de zin van dat mensen dingen zien, en dat ze daardoor, ja, wat jij zegt, wat positiever beïnvloedt kunnen worden, afhankelijk van wat ze nemen. Ik zie bijvoorbeeld cocaïne en pep, dat soort dingen vind ik niet, vind ik moeilijk, zwaar spul, in de zin van dat het moeilijke, spiritueel of ja, moeilijk jezelf in een leer, dat je daar van leert. Dat je dat meer hebt met dingen die, meer met dingen zoals XTC, LSD, dat soort dingen die meer invloed uitoefenen op je geluksgevoel ofzo, weet je wel. Dat oppeppende middelen niet per se bijdragen aan een beter persoon worden. Hier heb ik heel veel over nagedacht, van, wow men die shit die je neemt, wat is dat nou eigenlijk, weet je wel, echt in verdiept. Toen ben ik al snel erachter gekomen dat pep echt een killer is, dat je mensen echt kapot ziet gaan, echt eng spul, echt, en ja. 119(I). Je maakt nu ook een onderscheid tussen niet-empatische drugs en empatische drugs, en dan zijn pep en cocaïne dan de niet-empatische drugs. Die zetten je niet dichter bij andere mensen. 120(R). Nee niet per definitie nee. Nee zeker niet. Maar dat doet op zich, omdat je niet meer kan connecten, maar mijn ervaring zelf, van dat je daar gewoon bruut wakker van blijft, en dat is wel effe, dat is een hardere landing dan als je van een pil gewoon weet van oh, en nu ga je, als een voorbeeld MDMA, ik ben er een groot voorstander van MDMA, ik denk dat heel Nederland elk jaar gewoon standaard rond Oud en Nieuw gewoon, hier is je halve gram, jong en oud, ben je gezond, weet je wel. Ja ik denk dat MDMA gewoon verstrekt moet worden, legaal, op aanvraag, gewoon, weet je wel, doen met je vrouw op de bank op vrijdag, maakt me geen flikker uit, kom dicht tot elkaar, he, ik zeg je honderd milligram MDMA op vrijdag maakt je echt geen downer op zaterdag. Dat is gewoon medicijn. En ik bedoel ook, weet je wel, van, tegenwoordig, wat mensen tegenwoordig slikken aan medicijnen, wat voor namen noem je het, Xanax, of noem maar op wat ze het noemen, Valium, dat

83 zijn gewoon shit waar je ook gewoon d’r aan van wordt snap je, en dan wordt er een kwalificatie gemaakt van nee, MDMA dat zijn hard drugs, dus dat nee, en weet je, dat is ook, en daar heb je ook van geleerd, van zie je, dat is helemaal niet zo erg, je ziet gewoon van alles heb je een downer en een upper en what comes up must come down en je bent gewoon wie je zelf bent, en jezelf echt brengen naar een meer vredelievende houding begint al bij jezelf en begint eigenlijk nooit bij drugs. Maar het kan wel katalysator zijn van, zoals jij ook zei, kijk ernaar, zo van je houdt ‘m er tegenover van he, ik kan eigenlijk ook wel wat aardiger doen in het normale leven, omdat ik het gezien heb zo. 121(I). Ja, helemaal eens. Ok, we kunnen dus wel vaststellen dat je drugs wel hebt gebruikt op feestjes, wat je daar van vindt, je doet het nu iets minder? Ik kan me herinneren van FreaX, of helemaal niet meer? 122(R). Heel beperkt, ja. Heel bewust heel beperkt. Ik ben echt in een fase beland in m'n leven dat ik nu zoveel mogelijk probeer te halen uit, eh, ik moet altijd aan een quote denken van Fear and loathing in Las Vegas, dan zegt die, zegt Johnny Depp, zegt dan van, nuchterheid is eigenlijk de grootste drugs die er is, weet je, alles, [onverstaanbaar] , gewoon keihard heeft opgelepeld, weet je wel, ook op een bepaalde manier heel, maar je moet wel zien te kopen snap je, en ik ben zo naar gegroeid dat ik nu zie, interessant Sannie, echt heel leuk, dat ik zie van dat ik zelfs alcohol eigenlijk niet eens nodig heb, dat ik denk van ja maar dat kan wel, of niet, maar van wiet werkt gewoon, veel slaap enzo, weet je wel, op een gegeven moment, ja, ik had gewoon zoiets van ja, ik moet het gewoon minder doen. Zit me broertje naast me, die zegt dan tegen me we gingen toch een film kijken wat ga je allemaal al slapen joh banaan, snap je dat het dan eigenlijk niet meer echt, ja normaal gesproken wekt het je interesse vooral in zaken, wiet roken, want iets, he, dat je korte termijn gaat iets naar achter op het moment waardoor je meer kan concentreren op het moment, maar dat het eigenlijk, bij mij werkt het gewoon slaapverwekkend en alcohol ben ik ja, dat merk ik ook gewoon, ik kan hartstikke leuk zijn zonder alcohol. Want alcohol is vaak een remmend iets, ik zie niet helemaal waarom dat nodig is, en ik probeer er gewoon achter te komen van, wie ik nou eigenlijk ben, nuchter, snap je, ben ik nog steeds die persoon die ik altijd al was, ik bedoel, ik moet wel eerlijk zeggen ik ben, ik heb een periode, ik ben eigenlijk gewoon, ja, altijd aan het blowen geweest, snap je, altijd. 123(I). Ja het sluipt erin. Ik ken inderdaad meerdere mensen dat, ja, ermee begonnen en. 124(R). Altijd wel gebruikt, maar de laatste keer gewoon, ja, dat is in augustus, dan een beetje MDMA, weet je wel, op Ground Zero. Heerlijk. En toen ook heel bewust en dan ja, ik denk dat dat ook als, dat je er ook echt van kan genieten als je dat bewust doet. 125(I). Ik denk het ook. 126(R). Maar vooral, het moet niet leidend worden. Het moet niet het doel zijn. Het doel moet zijn om gewoon een gezellige tijd te hebben, het moet niet zijn, het doel moet zijn, ik kan daar gebruiken, weet je wel, dat is heel anders van daar wordt ook gebruikt, daar zit echt een verschil tussen. Want heel veel mensen die gaan omdat ze juist daar kunnen gebruiken, van daar mag je gebruiken, yes, dan is het, en dat is in het begin misschien bij mij ook wel zo geweest, dat ik daar ook wel eens riep [onverstaanbaar] van dan, dat het daardoor, dat het daar mag, dat het dan, want je gaat het niet thuis doen, zomaar, flink gebruiken of wat dan ook. Nee, is toch.. tenminste ik denk, heb jij dat wel eens gedaan, bijvoorbeeld pillen gebruikt zomaar thuis, of zal ik maar zeggen vaak gedaan? Ik heb misschien, dat is misschien op een hand te tellen, misschien een keer met Dennis een keer een pil genomen, in m’n eentje thuis m’n eerste keer pillen gedaan. 127(I). Het zijn wel vaak dan alweer groepssituaties, dan je dan als het ware een soort van thuis dan maar een feestje doet, maar om nou inderdaad. 128(R). Maar zie je dat veel gebeuren, ook want, dan zie ik dan tegenwoordig steeds vaker dat dan mensen gewoon inderdaad gewoon op kleine feestjes gewoon al flink losgaan, weet je wel, van heuj. Waarom niet? Ligt eraan welke groep je bent denk ik, I don't know. Ligt eraan. 129(I). Ja ligt er echt aan. Ik merk in ieder geval wel bij mij ook en mensen om me heen dat, zeg maar, de algehele hoeveelheid die genomen wordt echt langzaam gewoon daalt en niet als in elk feestje weer minder, maar in dat vroeger veel sneller, dat het een deel van je motivatie was, drugs, en dat dat nu inderdaad een van de bijzaken is. Want je wil met z’n allen wat doen en dan is dit

84 beschikbaar en dat beschikbaar en dat zo beschikbaar, maar je wil met z’n allen wat doen, dat is de hoofdzaak. 130(R). Hmhm, ja een [onverstaanbaar]. 131(I). Ok, ik denk dat we een beetje moeten gaan afronden, er werd me in ieder geval geadviseerd om niet langer dan een uur te interviewen, omdat het blijkbaar zes uur kost om een interview te transcriberen, en we hebben heel veel gezegd. 132(R). Ja en ik heb het idee ook dit onderwerp dat leidt tot warrige antwoorden, ik ben echt benieuwd wat voor antwoorden je krijgt van anderen maar ik hoop dat ik wel een beetje toch een beetje je, een beetje kan sturen naar een idee van wat ik er dan van vindt weet je wel, ja, ik hoop het echt. 133(I). Ik wil misschien nog als, als tussendoor vraag, even for the record, wat je leeftijd, beroep en opleidingsniveau is? Even voor de feitelijkheden. 134(R). Leeftijd, 29, beroep: WO geschoold, universitaire master, m’n beroep is op dit moment pensioen, ik werk met pensioenen, bij een verzekeraar, pensioenafdeling, en daar ben ik klantbeheerder, klantenadviseur. 135(I). Ok. En dan, als je dat, ja dat is echt gewoon puur voor de feitelijkheden [onverstaanbaar]. En dan als afsluitende vraag, hoe belangrijk is raven voor je? En dan kun je er eventueel nog aan toevoegen iets wat je nog kwijt wil. 136(R). Raven is heerlijk als uitlaatklep, om effetjes en dan vind ik vooral dan kan je zo, ik ben echt een danser, een hakker, ik bedoel, ik doe er gewoon een dansstijl bij, dat ik dat echt geweldig en een moment je dan effetjes los te komen, echt los te komen. Effe wat dingen van je af te schudden, gewoon van [maakt schuddend geluid], lekker, en dan echt te dansen, m’n eigen outfit aan, weet je wel, daarom denk ik ook dat ik onderdeel ben van die cultuur, ik doe dan altijd m’n outfit aan, bepaalde schoenen, en ja. Wat was de vraag, wat is de vraag? 137(I). Hoe belangrijk het is voor je? Het is dus wel een soort uitlaatklep 138(R). Ja, hoe belangrijk? Nee het is zeker niet vitaal voor mij dat ik daar heen moet, maar ik vind het wel fantastisch dat het bestaat. En daardoor is het op een bepaalde manier heel belangrijk, ja. Maar het blijft een soort van, ja, het is geweldig dat we het kunnen organiseren met z’n allen, dat we het samen doen. Illegaal of legaal, misschien illegaal nog wel beter ook, weet je wel, dan heb je helemaal geen sociale controle meer, dan komt het echt op jezelf aan, op de rest. Dat, ja. Maar belangrijk in de zin van dat het er moet zijn, nee, dat ook weer niet, niet dat het er moet zijn, maar ik vind het ja, het is op een bepaalde manier wel, ik heb het idee dat als je wat jonger bent vind ik het belangrijker dan als je ouder wordt, als je ouder wordt dan komen je prioriteiten ergens anders te liggen. Qua wat is zo leuk om te doen, raven is gewoon geweldig om te doen, dat maakt het op een bepaalde manier belangrijk, maar marginaal ook, omdat je het ook gewoon, je kan ook gewoon niet gaan, weet je wel. In ieder geval, dat je optie er is om te gaan en met z’n allen weer te doen is geweldig, dat het georganiseerd wordt, he, Nederland kan goed organiseren. Dus belangrijk dat het er is, ja, het is wel belangrijk dat het er is, maar tegelijkertijd, ja ik wil het niet zo verheven dat het zal ik maar zeggen, dat het er moet zijn anders heb je een probleem, nee. 139(I). Het is niet fundamenteel voor je. 140(R). Nee. 141(I). Dat is ook wel goed, denk ik. Over wat je al net aangeeft. 142(R). Je leert het in een daglicht stellen. In het begin zie je, ik weet nog dat ik met m’n vriendin zei van, met z’n allen op een rijtje! Yeah! Weet je, van, let's do this, weet je, en dan, ja, eigenlijk ben je toch gewoon, uiteindelijk is het, zo van wat wil je dan bereiken, wat wilde ik toen bereiken met z’n allen op een rijtje. Dat je als het ware echt erin gaat geloven dat het iets is maar uiteindelijk heb ik ook beseft, je komt er achter, dat het toch een droom scenario is dat iedereen zo is, dat je er achter komt dat het toch voor een groot deel gewoon een tijdelijke ervaring is, en dat niet iedereen standaard zo kan zijn. Terwijl je het wel zo graag wil. Echt een hunkering. Maar het past op een gegeven moment

85 ook helemaal niet, ik heb ook een tijd gedacht van, hier gebeurt het en hier moeten we met z’n allen naar toe blijven gaan, dat was, waren dan wel belangrijke momenten. 143(I). Zie je jezelf wel als raver? 144(R). Ja. Zeker. Zeker, je kan mij op elke rave neerzetten in de wereld, vind ik, zou ik geweldig vinden. Of in ieder geval, op een [onverstaanbaar] waar ik met recht zou zeggen een rave, weet je wel, grote getale, muziek, met z’n allen, ja, zou je mij zo maar kunnen neerzetten. Zou ik gewoon even hard meedoen. Maar voor mij blijft de Nederlandse rave, die oldskool hakken en dansen, dat blijft voor mij gewoon ultiem. 145(I). Wat maakt dan dat dat nog steeds wel, dat je jezelf nog als raver ziet? Ondanks dat je ook zegt, je leert het een beetje in perspectief stellen. 146(R). Omdat ik er al zo lang aan meedoe, ben ik gewoon part of the gang, altijd. Hoe vaak ik gewoon, of nu ik niet meer ga, ik zal gelijk weer inblenden weet je wel, ik ben gewoon een soort van [onverstaanbaar], kijk vroeger was ik zal ik maar zeggen een smurf, weet je wel, de jonge smurf die daar rond liep tussen alle smurfen in smurfenland, en nu ben ik als het ware grote smurf, een van de grote smurfen die daar ook mag, ja, die daar gewoon gelijk weer geaccepteerd word en totaal niet meer heeft van dit is, ja, die evenveel lol heeft en tegelijkertijd, dat het niet meer nieuw is maar dat ik wel heel goed er weer in zou blenden, ja. En dat heb ik vooral met die Nederlandse raves, de Nederlandse echte, de hardcore, beatstijl, maar evengoed in een ander land hoor. 147(I). Je kent de regels, ofzo. 148(R). Juist. Juist, ja, ja. Precies, je weet wat het is, je schrikt niet meer van he, je weet gewoon je kan je altijd plaatsen in hoe het is en dat is geweldig, en dan kan je lekker meedraaien. 149(I). Zijn er nog dingen die je denkt, die zijn niet besproken, dit wilde ik nog kwijt? 150(R). Nee, ik denk dat ik alles wel gezegd heb, en ik hoop echt, Sannie, dat het niet warrig is overgekomen, ik ben nogal een brabbelaar, dat je er wel echt iets aan kan trekken, iets concreets.

86 Bob

17-11-2016

1(I). Ok, hij staat aan. Eerste vraag, om eigenlijk een beetje in te komen, is hoe je in aanraking bent gekomen met feestjes, of raves? 2(R). Echt feesten of ook de muziek? Is dat ook? 3(I). Ik denk wat het voor jou is, wat jij ziet als, dat was voor mij 4(R). Ja, voor mij is dat toch aanraking met de muziek. Dat is het belangrijkste, want ik heb eerst de muziek leren kennen en dan pas de feestjes leren waarderen. Zo is het bij mij gegaan. Toen ik veertien was, ik had zelf wat problemen zeg maar, persoonlijk, en zocht een, ja, iets waar ik me goed bij kon voelen zeg maar, en ik ben op een gegeven moment gewoon, heb ik in een platenzaak in Nijmegen een keer een random plaat gepakt, en het was een happy hardcore plaat, maar dat was dus voor het eerst dat ik elektronische, ja, muziek hoorde, zo tussen aanhalingstekens. Wat me echt, ja, verrast heeft in zin van wat voor mogelijkheden het biedt, wat je met elektronische geluiden kan maken en dat gevoel in je opwekt, en van daar uit ben ik vaak naar die zaak gegaan, heb ik lp's opgezocht, uitgezocht, alle elektronische stijlen van minimal tot techno en ga zo maar door. Die heb ik allemaal ontdekt, en verzameld, op een gegeven moment, ja, het was zeg maar echt een passie geworden. En op een gegeven moment had ik een punt, ik had nooit zoveel vrienden, dus dat was zeg maar mijn probleem, dat ik niet naar de feesten gegaan ben in eerste instantie, maar toen ben ik met mijn broer een keer gegaan en, omdat ik één DJ absoluut wilde zien, dat was, denk ik, Awakenings, 2006 of 2007. Dat was voor het eerst dat ik daar naartoe gegaan ben, m’n eerste aanraking en gelijk super aardige mensen, iedereen was chill, en genoot van elkaar en dat was voor mij echt zo wow, het gevoel dat iedereen het zo chill heeft, dat ik niet zeg maar gezien wordt als, zoals ik thuis gezien wordt, dat was echt gewoon, dat was voor mij gelijk van, ok, vanaf nu alleen nog maar die feesten. En dat is een beetje mijn aanraking, Awakenings was gewoon gelijk de eerste goeie, ik denk, ik ben diezelfde zomer nog gewoon ad hoc naar Melt gegaan, gewoon, let's do it, en dat was helemaal geweldig, dat was natuurlijk met die graafmachines, ik weet niet of je het kent? Melt festival? 5(I). Alleen de beelden, niet geweest. 6(R). Echt magnifiek, je staat onder die dingen, die zijn vijfentwintig meter hoog en helemaal vol met lasers en lichtgangen en het is echt magisch, dat heeft zo toegevoegd aan het visuele. Nou ja, en dat, daar was het gelijk duidelijk, dit is meer dan puur muziek. Het heeft me geraakt, dat is mijn aanraking. Met muziek. 7(I). En misschien nog iets meer over, wat is het dan precies meer dan muziek, of je zei ook dat je voor het eerst die platen hoorde dat, zo'n gevoel? 8(R). Lastige vraag. Nou je kent, ik bedoel, je verbindt muziek aan bepaalde emoties, ik persoonlijk wordt heel gelukkig van heel melancholische muziek, dat geeft zo'n kracht, hoeft geen super harde pompende bas te zijn, als de bas maar aanwezig is, en de ruimte mooi vult, dan is dat voor mij, dat geeft zo'n machtig gevoel, van, er is een bas aanwezig in deze ruimte, en dat klopt gewoon. En dan, met de rest van de geluiden, dat m’n gehoor, ja daar kan ik heel erg op focussen en op een gegeven moment een soort van mezelf in verliezen, in die geluiden, dat ik er iets zelf van maak. Ja, een soort van, ja, bijna een reis, een DJ set is vaak ook een verhaal wat verteld wordt, waar je echt helemaal in mee kan gaan, en dat bouwt op naar, van rustig, ontspannen, gezellig, naar energiek, naar weer afbouw, je kent het zelf wel, en dat, ja, dat is wat muziek in de club met je doet. En dat is dus meer dan alleen maar een vrolijk melodietje of he, er zit, ik koppel daar dan heel veel emotie aan, als ik een slechte dag had dan kan ik dat heel erg van me afgooien, als ik een goeie dag had dan versterkt dat alleen maar, wat je waarschijnlijk zelf ook kent maar. 9(I). Ja, ja, klinkt heel herkenbaar. Koppel je dat ook aan dans, of is het vooral het luisteren en het ervaren van de muziek?

87 10(R). Het is onlosmakelijk verbonden met dansen, denk ik, het is namelijk, kijk ik ben geen danser, ik hou ook helemaal niet van dansen, maar ik merk dat als ik, als het me heel erg raakt dat ik automatisch ga bewegen. Dus in die zin is het onlosmakelijk met elkaar verbonden. Voor mijzelf is het niet van ik ga lekker dansen, ik ga voor de avond, voor de sfeer, voor de muziek, en dat dansen komt als ik me heel goed voel. 11(I). Een soort van uiting. Ja, allright mooi. En dan weer iets meer algemene ervaringen van, van feestjes, kan ook specifiek zijn, of als je zegt goh het geldt voor ze allemaal, hoe ervaar je die eigenlijk, over het algemeen? Feestjes? 12(R). Hoe je een feestje ervaart? Ik ga naar heel veel verschillende soorten feestjes, dus het is heel moeilijk daar iets over te zeggen. Maar het publiek maakt het feest, breekt het feest ook heel vaak. Je hebt een DJ die ontzettend goed is, bijvoorbeeld Stephan Bodzin vind ik wel goed, die heeft mij totaal verrast met zijn light saber geluid en dat soort dingen, ontzettend mooi. Dan heb je dus op zo'n feest, waar mensen gewoon komen met de gedachte, oh Duitse techno, in Nederland dan, zo oh Duitse techno moet wel goed zijn, dit, dat, zie je, merk je, dat die mensen gewoon maar gaan, gaan dansen, en energiek doen van oh dit is goed, dus hier moet ik van genieten, en dat dat veel minder oprecht is dan op een ander feest, met onbekende namen waar mensen echt gaan luisteren, oh ja dit vind ik wel tof. Dus daarom is elk feest, elke ervaring anders, maar als je met de juiste mensen bent, al is het met een vriendengroep, dan kun je, ja, dan worden de feesten, als je het kan delen met mensen, op een goede, [onverstaanbaar] manier, dan is dat heel, kan het een heel mooi feest worden. Als je teveel bezig bent met je omgeving, mensen die er niet van genieten, kan het gewoon een goeie avond zijn zonder speciale emoties die je vaak koppelt, zo zijn er feesten die ik heel erg onthoudt, en feesten die ik vergeet. Op een bepaalde manier. Als je het zo bedoelt, de vraag. 13(I). Ja, ja, wel, en dan ja, op aan koppelen dat waarschijnlijk, dat feestjes die je dan onthoudt, daar zitten dan waarschijnlijk dingen in die maken, hiervoor ga ik echt terug. Dit is waar ik voor kom. Waarvoor kom je, waarvoor blijf je, waarom blijf je terug gaan naar feestjes? 14(R). Op dit moment kom ik niet meer terug voor feesten. Dat heb ik op dit moment niet meer, ik ben juist nu in een fase beland waar ik alleen maar ontdek, dus nieuwe dingen wil zien, om zoveel mogelijk, ja, nieuws te ontdekken als die kans er is. Want ik heb natuurlijk in die industrie ook gewerkt, zelf, dus ik heb er ook op een andere manier naar gekeken, naar hoe een feest opgebouwd wordt, ten eerste, organisatorisch ook, en ik heb ook veel meegeholpen bij heel veel feesten, dat geeft je gewoon een heel ander gevoel ook. Dus, ja ik kan het alleen beantwoorden voor vroeger, waarom ik vroeger terug ging, en dat is omdat ik, bijvoorbeeld Awakenings dan, m’n eerste feestje, die was zo grandioos, zo mooi, en Melt hetzelfde trouwens, dat heeft me zo, ja, zo'n ander mens gemaakt dat ik dacht van ja, dat kan ik gewoon ook nu weer er aan verbinden, want de setting blijft hetzelfde, mensen die er komen zijn vaak hetzelfde, de aankleding, alles roept ook die herinnering weer op, beetje nostalgie bijna van, het was er tien jaar geleden ook, dus dat is dan een reden. Maar dat heb ik niet meer zo sterk, he. 15(I). Meer gewoon op zoek naar nieuwe feestjes dan, of naar nieuwe. 16(R). Alles. Want ik ben dus, ja ik werk dus nu niet meer direct in de muziekindustrie omdat ik dus nu de audiovisuele, de wat interdisciplinaire kant op ga, en dat is sowieso een stroming die heel erg met vernieuwende technieken bezig is, en ideeën. Dus daar is het veel belangrijker om nieuw, nieuwe dingen te ontdekken en te ontwikkelen, en ja, wat ik dan graag ook op zoek is waar is de grens, want ik kom vanuit de muziek eigenlijk en dat is mijn basis, de techno, maar tegenwoordig zie je op een feest dat de visuals ook veel belangrijker worden. Dat is wat ik nu eigenlijk doe, dan he, met werk, dat ik veel meer met audiovisuele combinaties bezig ben, wat versterkt en je ziet dat dus ook terug in feesten dus ik zoek nu de grens op een beetje van, hoe diep kan de techno zijn, of hoe commercieel kan de techno zijn en kan het nog steeds werken met dan beeld, dus nu ga ik, ja, op een totaal andere manier naar feesten toe. Dus wat dat betreft, ja, vernieuwend, gewoon altijd op zoek naar of ik iets nieuws kan leren waar je voor jezelf iets op voort kan, maken, borduren. Omdat het je dus zeg maar, je al van of lasers die door de hele ruimte gaan, of je hebt gewoon een beamerscherm, of je hebt drie schermen, of je hebt 3-D projecties, al die technieken zijn er nu al, ze worden alleen niet overal toegepast, maar op een gegeven moment is er weer iemand die heeft iets bedacht waardoor het heel

88 goedkoop wordt om te doen. En dus wordt daar mee geëxperimenteerd en gespeeld en je moet gewoon aanvoelen waar ligt de grens. Ja, ik ben meer vanuit een, een insider aan het kijken dan echt nog genieten. 17(I). Meer de opbouw van het feest, dan de ervaring als gast. 18(R). Ja, ik probeer het wel, ook als gast, want ik ben een gast uiteindelijk, en zo ga ik er ook natuurlijk naar toe. 19(I). Ja, maar dat is wat lastiger als je, als je, ja, als je ook de achter de schermen werking weet. 20(R). Ja, ja, omdat je gewoon precies weet hoe iets gaat, wat, oh dit gaat mis, dan weet je precies, oh daarom gaat het mis, dus, maar, ja, maar goed ik kan altijd nog vergelijken met hoe het, ik heb het vroeger zelf ervaren, maar ik dat altijd in m’n achterhoofd houden, dat wel, dat wel. 21(I). Ervaren de mensen om jou heen het op dezelfde manier, feestjes? 22(R). Ja, er zijn mensen, zeker, maar, ik weet niet waardoor dat dan komt, het zijn mensen van m’n opleiding, die ook zo gepassioneerd met muziek bezig zijn, met die mensen, dat zijn de mensen waarmee ik urenlang, nachtenlang over muziek kan praten, en muziek kan delen, waar we echt heel ver in gaan. En ik heb het idee dat, omdat, ook bijvoorbeeld ik gezien wordt als professional in het vak, omdat ik het, he, gestudeerd heb en daarin gewerkt heb van alles, kan ik ook altijd zeggen wat ik wil, kan ik zeggen dit is zo en zo, mensen geloven dat omdat ik dat gestudeerd zou hebben, en ik denk dat vrienden van mij daarom met mij niet helemaal direct dat gesprek aan durven gaan, over de muziek, omdat ze denken van ja, Paul weet het toch beter ofzo, weet je wel, op die manier. Dus vandaar dat ik, ja, bijna, eigenlijk alleen maar van m’n opleiding, maar ik heb die mensen zeker die dat zo ervaren, mensen die ook bezig zijn met kunst, ja. 23(I). Misschien die er, ja wel, die niet inderdaad vanuit dit perspectief kijken, die dan andere ervaringen hebben? Denk je? 24(R). Dus, vrienden die andere ervaringen hebben? 25(I). Ja, dus vrienden van je die bijvoorbeeld niet uit de muziekindustrie komen, maar die wel naar feestjes gaan, die dus niet het perspectief hebben wat jij hebt. 26(R). Ja, maar dan wel hetzelfde, ja, dat zeker. Dat denk ik ook wel. Ook omdat het een gevoel is en heel veel mensen kunnen dat gevoel wel plaatsen maar niet uitspreken, dat merk je ook. Die dat ook hebben, maar ja, kijk, geluk voel je, verdriet voel je, maar gewoon voelen van oh ja, dit is lekker, ofzo dat doen mensen natuurlijk wel, lekkere muziek, kijken, kijken, dan, ah aan het einde vond ik het een leuke avond in plaats van te denken dit is echt lekkere muziek, ik heb geen zorgen, niks, en iets meer in op te gaan ofzo, dat is, dat is wat weinig mensen doen, denk ik. Of mensen gebruiken, he, verdovende of energie versterkende middelen en dan, dan komt dat gevoel wel, dan krijgen mensen dat wel heel sterk. Maar ja, ik weet niet of je onderzoek ook daar over gaat. Of je dat aspect ook mee wil nemen 27(I). Nou ja, het is natuurlijk wel, het is niet een aspect waar ik naar op zoek ben als in dat gaat bewijzen hoe religieus de functie is, maar het is niet, natuurlijk niet dat ik het er uit moet houden. Voor m’n gevoel te onlosmakelijk verbonden, en het is lastig ook omdat het daardoor een belangrijke rol impliceert, maar het is niet fundamenteel, het kan zonder, maar het is met. En niet voor iedereen, het is niet om te zeggen dat, en sommige mensen wel, die helemaal niet, sommige mensen minder, maar het is er wel. En ik denk dat het ook bijdraagt aan bepaalde ervaringen, ook de muziek, inderdaad, het audiovisuele, is ook een deel van je doelgroep, maar het is, ja, het is vooral hoe het, in het interview is het vooral hoe bij jou aan bod, want als het niet aan bod komt is het geen onderdeel van je verhaal. Als het wel aan bod komt, dan is het een onderdeel van je verhaal. 28(R). Ja, ok, ja, Want je onderzoek gaat dus over het vergelijken met muziekcultuur, clubcultuur met geloof? Wat daar de raakvlakken zijn? 29(I). Oh, ik zet hem even op pauze dan hoor, ik denk dat het teveel tijd kost. --

89 30(I). Denk je dat er dingen zijn die je op feestjes wel kunt doen die je normaal gesproken niet kunt doen? 31(R). Of er op feestjes dingen zijn die je normaal niet kan doen? [pauze] Ja. Dat zeker. Sowieso. Alleen al als je kijkt naar contact met andere mensen, wildvreemden op straat aanspreken is niet, wordt niet echt als normaal gevonden, maar daar is het normaal en komt misschien ook een beetje door alcoholconsumptie, andere dingen, dat mensen heel anders met elkaar omgaan. Je merkt het op de wc's dat er heel anders met elkaar gepraat wordt, heu ja leuk, ja lachen lachen en dan is het gesprek gestart en gewoon, dat mensen op een lijn liggen denk ik, dat mensen weten ook we zijn hier allemaal, ja, om te genieten van de muziek en de sfeer is anders, mensen zijn dan niet oh het is weer een dagje kantoorbaan, je bent daar om het leuk te hebben en dat opent iets, iets ja, gesprekken en dat soort dingen. 32(I). Waarom is dat denk je? 33(R). [pauze] Ik denk op een manier, omdat iedereen gaat er naartoe zonder echt te weten wat er gebeurt, je wordt altijd verrast, je weet nooit hoe de avond gaat lopen, en dat is wat iedereen heeft, niemand zal weten hoe het zal eindigen, dat ligt in je eigen hand. En je weet dat, het is anders dan dingen in je dagelijks leven die niet zo boeiend zijn, je weet gewoon niet hoe het feest wordt, je weet namelijk dat je een heel vet feest kan hebben of een, ja, tegenvallend feest wil ik niet zeggen maar gewoon een normaal, doorsnee feest, maar iedereen die hoopt op een, zal ik maar, zo'n geweldig feest toch, op die euforie en dat het gevoel, dat is, ja, wat je natuurlijk, je kan niet zeggen ok, nu gaan we het geweldig maken, maar dat heeft met alles te maken en iedereen wacht dan een beetje zo van ok, gebeurt er iets waardoor we het allemaal gaan voelen. Dat is een beetje mijn ding, soms op een feest dan heb ik dat, dan, ja, soms kijken mensen je een beetje raar aan en dan denk je eh, ja, het gevoel is er niet en soms heb dan heb je juist dat iedereen supergelukkig lijkt en euforisch en alles, dat is echt je eigen instelling die daartoe bijdraagt, maar het feest moet wel geweldig worden. Maar voordat het zover is, is tenminste mijn ding altijd heel erg, ik ben heel erg beïnvloedbaar door mijn omgeving, dus als ik binnenloop en ik zie dat er allemaal mensen zo bij de kluisjes staan, echt zo boos aankijken van laat me met rust, weet je, ga lekker thuis staan ofzo, ja, een beetje dat de hele sfeer hangt. 34(I). Ja het kan inderdaad echt een moment zijn, ik had dat met ADE, was, de sfeer was goed en werd eigenlijk bekroond toen ik, midden op de avond, op de dansvloer echt frontaal tegen iemand aanknalde, was echt mijn schuld, had ‘m gewoon niet gezien, en ik keek om ik zei sorry, en hij keek mij aan en hij zegt sorry, echt, wauw, want het was helemaal niet jouw schuld maar gewoon de courtesy van weet je wel, ik ga er niet van uit dat iemand me hier kwaad probeert te doen, je botst tegen elkaar aan, je zegt sorry, en meestal doe je het een beetje samen, omdat je gewoon scheef loopt, ik heb echt, en hij zei sorry tegen mij! Zo, ah, yes. 35(R). Ja, inderdaad, precies dat, want je kan ook dus hebben dat je inderdaad als je een beetje naar voor wilt kruipen, dat hebben mensen ook wel eens, want je vrienden staan voor, jij ging even achter wat te drinken halen, dan loop je met je biertjes en je ding en dan duw je zo een beetje tegen mensen aan, sorry, sorry, en dan heb je dus of dat mensen oh ja tuurlijk en dan geven ze, weet je, hand in je rug, duwen ze je een beetje naar voren, en dan denk je ah, yes, weet je, iedereen is aardig, of je hebt dat, zo, flikker op en dan gaan ze extra breed staan om je gewoon extra te blokkeren, met, doe niet zo vervelend, ga niet hier langs, weet je, dat, precies dat, dat kan een avond dus echt nog zo veel mooier of vervelender maken. Dat is een beetje de kern, ja. Inderdaad. 36(I). Zijn er ook mensen die je alleen kent van feestjes? 37(R). Zeker. 38(I). En dan ook vrienden? 39(R). Jazeker. Zeker. Ja, er zijn echt mensen die ik alleen mensen die ik alleen maar daar mee kan verbinden ook, ja. 40(I). En hoe belangrijk zijn die mensen? 41(R). Over m’n hele leven gezien? Zeg maar over mijn hele vriendenkring gezien eigenlijk niet veel belangrijker dan anderen, maar ze zijn wel essentieel voor de feesten, soms, omdat ik die mensen

90 gewoon zo veel, zo veel herinneringen heb ik met die mensen aan die feesten, dat als ik ze weer zou zien zou een beetje, ik ken die mensen echt alleen van, ja, van de goeie feesten. Of, je hebt sommige mensen die kunnen je pushen om verder te gaan, om, he, die kunnen je uit je sleur trekken, of, mijn, laten sleur, wat ik normaal doe is gewoon, ik ga ergens naartoe, we drinken wat gezellig met vrienden en dan gaan we naar een feest, en dan feesten we en dan hebben we eventueel nog een after party ergens, dat is een beetje hoe het gaat maar sommige mensen zeggen van oh ja, laten we eerst dit doen of laten we totaal iets anders, gaan we eerst zo, van we gaan nog naar drie feesten, oh er is nog een verjaardag doen we dat nog of dan, die zo hebben zo’n energie die je ergens meeneemt, dat is wat die mensen hebben en dat ja, dat heeft mijn broer bijvoorbeeld niet, weet je, die, daar wordt ik niet zo verrast, bij die mensen altijd wel en dat zorgt altijd voor goeie avonden. Op die manier zijn die mensen belangrijk, heel belangrijk. 42(I). Ze kennen jou iets anders. 43(R). Ja, ergens wel. Maar ik ben niet, ik ben niet een ander mens, ze kennen alleen een specifieke liefde van mij heel intens, dat is, ja, ik zou niet met hun thuis eten, dat zou gewoon een andere sfeer geven. 44(I). Gek is dat he? 45(R). Ja, maar het is gewoon zo. 46(I). Je zei, iets eerder zei je dat, in een antwoord, dat door Awakenings en daarna Melt dat die, wat zei je nou, dat ze je veranderd hebben? Of een hele grote impact? 47(R). Ja, grote impact. 48(I). Hebben feestjes invloed gehad op je leven? 49(R). Op mijn leven? Ja, zeker wel. Ja, toen ik naar Awakenings ging, en naar Melt, toen was ik nog helemaal niet bezig met muziek en management, of iets in die richting. Het was op dat moment dat ik mij, door in een grote ruimte en een grote groep mensen, dat ik daarvoor dus nooit had, voelde ik me geaccepteerd, en dat was voor mij zo, zo mooi voelde, dat heeft me in echt in alle opzichten totaal veranderd. Dat heeft mij gemaakt tot wie ik nu ben, zelfverzekerd, houden van dit vak. Ja, dat is het enige wat mij in mijn leven denk ik emotioneel zo sterk geraakt heeft, dat, ja, is het belangrijkste denk ik in mijn leven, uiteindelijk. 50(I). Wauw. 51(R). Ja, ja had ik dat niet gehad dan was ik niet geweest wie ik nu ben. Ja goed, ik wilde daar zo veel in door gaan dat ik dus gekozen heb om daar ik te werken omdat ik dat gevoel nooit meer los wilde laten. Nu ben ik er achter dat dat niet kan, want, omdat ik dus ook de andere kant zie, de organisatorische kant, desalniettemin, leuk woord om uit te typen, [lacht] 52(I). [lacht] Mooi woordje 53(R). Ja nee, dat is gewoon echt een, blijft dat toch iets moois. Alleen weet ik, ben ik nu iets realistischer, dat dat op zichzelf mooi is en dat ik ook m’n geluk uit andere dingen kan halen. Behalve alleen uit dat. Dus het was een eyeopener, op die manier. Ja. 54(I). Heel tof. Ja, ik had nog een wedervraag wat vind je ervan, maar ja dat heb je. 55(R). Vervelend. [lacht] 56(I). Cool. Zou je zeggen dat er een bepaald wereldbeeld verbonden is aan rave? Dinsdag was het woord wereldbeeld een beetje verwarrend volgens mij, je mag ook levensfilosofie, of een soort van idee achter rave zien. 57(R). Lastige vraag. A) Ik ben namelijk zelf, heb ik me heel erg verdiept in rave muziek, het ontstaan daarvan, ik heb muziekgeschiedenis ook gehad als vak, en ik heb me persoonlijk ook moeten verdiepen tijdens m’n studie in bepaalde zaken en dingen en ik heb dan ook gekozen voor het ontstaan van techno, en acid en de hele cultuur ook, overigens. Als je op die manier kijkt, zeg maar, de 80’s, 90’s Duitse, weet je, val van de Berlijnse muur, dat was zo een kenmerkend moment in de clubcultuur in Berlijn en niet zo maar van het kon opeens of iets, nee, het was, het zorgde A) voor die

91 verbroedering van Oost en West Duitsland, wat intens was, en dat was niet zo van oké, nou ja, nu hebben we gezellig een feestje om het te vieren, de feesten die waren zo'n, die mensen leefden voor die feesten, dat was zo geweldig, omdat ook precies op dat moment de drugs zeg maar heel erg opkwam, en dat was gewoon. En dat ging zo ver dat dus hetero mannen met elkaar seks hadden, zeg maar, dat dat het gewoon was, gewoon door de drugs en dat was niet, dat zij dat biseksueel waren ofzo, nee, dat was gewoon puur om het geluk ultiem met elkaar te delen gebeurde er gewoon rare dingen, en daar is dat op, en dan het is zo sick dat zo veel heteroseksuele mannen dan toch, ja, weet je, intiem contact met elkaar opzoeken, terwijl dat helemaal niet hun voorkeur heeft, omdat ze gewoon van vrouwen houden. Maar toch heeft het daar voor gezorgd, en daar aan merk je hoe sterk die verbroedering en die liefde en die muziek is en was. En tegenwoordig is het steeds meer een jongerencultuur en dat is gewoon puur iets om erbij te horen. Maar niet meer vanuit die passie en verbroedering van de muziek en het hele moment dat alles gewoon klopt, dat, dat is nu minder, maar, er zijn nog ongetwijfeld mensen, net zoals ik eigenlijk, ik ben ook niet in ‘89 naar die feesten geweest, maar voor mij was ook muziek de passie en dat is voor heel mensen. Je merkt het ook aan artiesten, als die praten, over de muziek dat dat emotie meeneemt. Dat het ze raakt, dat is met alle kunst eigenlijk, het is een uitlaatklep, he, het is een uiting. Ja, dus voor de artiesten en aan de directe omgeving, ja zeker, maar de clubcultuur is meer een jongerencultuur geworden, naar mijn mening. Als ik het zo mag noemen, ja. 58(I). Dat mag je zeker. [lacht] Ja, zo ervaar ik dat, in ieder geval. Wel mooi hoor dat je dat zegt over Duitsland, want ik heb ja mini-research gedaan over, naar de geschiedenis van de muziek natuurlijk omdat ik een beetje een soort van context wil geven, maar ik ben gewoon bij Engeland gebleven omdat het daar natuurlijk, voor m’n gevoel, daar is, vooral de rave zeg maar, is er ontsproten. En het is natuurlijk niet hetzelfde als de verbroedering tussen Oost en West Duitsland, maar wat ik wel ben tegengekomen is dat daar soms heel erg die rigide klassenverschillen, feestjes met hooligans versus mensen uit hogere klassen die normaal gesproken, of juist hooligans van verschillende clubs, de normaal gesproken als ze elkaar maar zagen op straat op de vuist zouden gaan, die daar stonden te knuffelen en een beetje jeeej. 59(R). Ja, nou, precies dat. 60(I). Supermooi. 61(R). Ja ik heb me daar in heel erg verdiept omdat mijn familie, ik ook, ik ben er niet geboren maar Berlijn is waar is vandaan kom en mijn oom, eigenlijk twee ooms, die hebben dat, die cultuur meegemaakt, en ik ben er achter gekomen, eentje daarvan is homo gebleven [lacht] of geworden, ik weet het niet. 62(I). [lacht] 63(R). Dus die verhalen heb ik ook echt van hem gehoord, gewoon echt, die persoonlijke verhalen. En dat heeft mij heel erg, want ik verdiepte mij dus in techno, dat zagen ze en zeiden, dit is zo wat wij vroeger luisterden, en toen heb ik met hem echt avonden gehad dat wij gewoon muziek uitgewisseld hebben, van, luister hiernaar, dan kreeg ik echt zo'n acid plaat, acid paulie, noem het maar op echt, die oude oldskool dingen, en dan zeg ik, wow, dat lijkt hier op, en dan liet ik iets horen en dat zeiden ze, oh, dat lijkt weer hier op, en dan gingen we heen en weer. Zo ben ik daar ook heel erg, die Duitse cultuur, en dan hoor je inderdaad die verhalen dat het echt inderdaad, wat jij zegt met die hooligans, verbroedering, totaal, het maakt niet uit op straat kun je iemand inderdaad haten. Als ik inderdaad ruzie met iemand met iemand had, weet je, gewoon op straat, op de middelbare school ofzo, had ik ruzie met iemand, want ik was helemaal niet geliefd, ik was gewoon het kneusje, zeg maar, dat is altijd zo, maar dan was ik op het feest en dan was het zo van, oh wat tof dat jij dit ook doet, wat geweldig dat jij dat ook kan waarderen, en leuk vind, en ja, dan sta je samen te dansen en dan is het de volgende dag, weet je, de maandag op school of dinsdag dan is het een beetje van, oh, ja, eigenlijk ben je hier die sukkel, maar ja, wel tof dat je ook naar die feesten, en dan, dat schept dan een band, en dat is inderdaad heel erg dat, ja, onvoorwaardelijke. [onverstaanbaar] Begrip voor elkaar. 64(I). Ja, die connectie. 65(R). Ja.

92 66(I). Heb je ook een eigen persoonlijk wereldbeeld of levensfilosofie? En zo ja, hoe zou je die beschrijven? 67(R). Oei. [pauze] Nee, ik denk het niet. Als ik, ja, ik denk het niet. Ik ben daar helemaal niet mee bezig, ik leef gewoon van dag tot dag en ik ben heel erg een gevoelsmens, en ik laat me gewoon heel erg sturen door m'n gevoel. Als ik ergens zin in heb, doe ik dat, dus ik, ja, nee, ik ga gewoon altijd m’n weg, ik denk helemaal niet na over hoe het leven moet zijn want, ja, ik wil gewoon genieten. Ik wil een mooi leven hebben, dat is wel een ding, ik wil me lekker voelen, zeg ik zo. Maar ik, ja, ik, eh. 68(I). Het hoeft ook niet, er zitten geen voorwaarden of criteria aan vast, want het is wederom heel persoonlijk. Misschien meer levensinsteek. Misschien is dat een betere verwoording. Het hoeft niet super beargumenteerd, lang over nagedacht. 69(R). Nee, dan is dat het antwoord. Ja. 70(I). Denk je dat dat beïnvloedt is of veranderd is door feestjes? Of daar aan mee te doen? 71(R). Zeker. Omdat het voor mij ook zo een belangrijk ding is. Veel mensen zien het denk ik niet, in mijn omgeving althans, dat dat voor mij zo tekenend geweest is, dat was voor mij essentieel, voor mijn ontwikkeling, alle, op alle vlakken, dus, ja, ja veranderd ja. Veranderd totaal. Maar dat heeft dus echt met elke fase van mijn ontwikkeling in muziek, en cultuur, daar in, heeft dat te maken, dus, en dat is een te lang verhaal om dan te vertellen, van hoe ik eerst de [onverstaanbaar] met techno, liefde en dan naar de verschillende soorten muziek, naar verschillende emotie, naar, oh, en dan ga je heel erg nadenken van oh ja, ik wil gewoon van alles doen in m’n leven want dat voelt lekker, ik wil gewoon, ah, alles kunnen doen maar heel bescheiden, dat je denkt van nou ja, als ik dit of dat kan doen dan ben ik al blij, zo verandert natuurlijk alles. Dus, ja, zeker, de muziek heeft me daar op beïnvloedt, en nee ik weet niet waarom, heel vaag. 72(I). Dat is oké. Zou je feestjes ook in verband brengen met religieuze of spirituele ervaringen? 73(R). Zeker, ja. Ja, ik heb die vergelijking ook wel eens gemaakt. Een feit: mijn vader was dominee. Dus die zat zelf het geloof te verkondingen, he, protestants en dat is, daar ben ik dus ook mee opgegroeid, maar het was heel vrij, ik weet niet of je het protestantisme kent? 74(I). Ja welke vorm? 75(R). Gewoon, protestantse kerk, dus niet spannende vrije, eh. Je kent het verschil tussen katholicisme en protestantisme? 76(I). Ja, zeker. 77(R). Ja het is geen baptistenkerk of iets. Het is gewoon heel vrij, het is gewoon de protestantse PKN, ja, en daar heb je inderdaad gewoon dat er met z’n allen geloofd wordt, in [pauze] in een god, dat je die gewoon aanbidt, weet je, alles wat die gegeven heeft gewoon waardeert, dat je dat uitspreekt en gewoon respecteert, heel anders dan heel erg die rituelen. Ja je hebt een keer per maand een avondmaal, maar dat is, het elke zondag naar de kerk gaan is een beetje een verplichting maar ergens merk je ook dat mensen zichzelf, op hun eigen manier bezig zijn, met het geloof. Want ik merk dat mij ook die vrijheid is gegeven om daarmee te doen wat ik wilde, hoe verder ik er mee omging, en ik hoefde niet elke zondag naar de kerk, je vader is dominee, dus was het wel als kind moest je er af en toe zijn, maar ik hoefde niet altijd, die vrijheid werd je gegeven. Maar op een gegeven moment merk je dat gewoon, ook door je omgeving in je leven gaat spelen, omdat dus mijn ouders wel eens een momentje namen om te bidden, gewoon voor zichzelf, voor het eten ofzo, dat soort dingen, dat soort gebruiken hadden wij ook. Nou ja, dat, en ik, dat heb ik ook meegenomen tot nu eigenlijk, tot wie ik nu ben, niet dat ik daar zelf nog iets mee doe want ik doe ik niks met geloof, ik geloof niet echt. Maar ik zie de overeenkomsten van rituelen en beïnvloeding van je dagelijks leven, hoe dat met de raves zit en dingen, want wat jij volgens mij al zei klinkt, rave cultuur, je bent er gewoon onderdeel van, en ik, op dit moment, ga ik niet vaker dan een keer per kwartaal denk ik, maar dat verandert niet mijn gevoel tijdens de rave, naar die cultuur toe, verbroedering. Maar vergeleken met iemand die elke maand gaat, het enige is dat die wat meer up to date is met wat er gebeurt is, maar feiten, ervaringen hetzelfde, weet je wel. Dat is wat je met geloof ook hebt, sommige mensen gaan elke zondag naar de kerk en bidden, he, ochtend middag avond bijvoorbeeld, islam, maar ja, andere mensen die doen dat maar een

93 keer per week, of die vinden het voor het eten na het eten en anderen doen dat niet. Maar toch zijn ze allemaal van hetzelfde, van dezelfde overtuiging, iets, dat denk ik wel, dat is het. Mijn ethiek is, het boek de bijbel is niks anders dan een leidraad van zo kan het, en iedereen snapt de symboliek achter de verhalen wel, he, van elkaar houden, niet jatten enzo, en als je je er een beetje aan houdt dan heb je een beter leven. Ik merk het in de rave cultuur ook, elkaar respecteren en dan lekker dansen, op die manier denk ik dat er heel veel, echt heel veel gelijke, bepaalde dingen en ja. 78(I). Ja mooi. Ik denk dat ik zelf niet, ik heb ook niet zo die religieuze achtergrond als jij, maar dat het is wel een mooie toevoeging, wat je zegt, want je gaat nu ook heel erg op die audiovisuele kant op, lijkt me dat je dan ook heel erg gaat inspelen op hoe mensen, wat de ervaring is van mensen, en dat je enig inziet wat toevoeging is van, zeg maar, goede visuele, visuals bij goede muziek. Die op elkaar aansluiten. 79(R). Ja, en dat is, [onverstaanbaar] 80(I). Even zien, je hebt al beantwoord of je zelf verbonden bent of geïnteresseerd, nou ja eigenlijk alleen voor jou achtergrond, ben je zelf verbonden aan dingen nog of geïnteresseerd in andere religies of spirituele tradities misschien buiten het protestantisme? Of heb je iets meegenomen? 81(R). Ja ok, dus echt alles, alles wat er bestaat? [pauze] Nee, niet echt dat ik dingen opzoek, ik [pauze], ja spiritualiteit, op een bepaalde manier als ik bijvoorbeeld paddo's doe ofzo, of zo'n manier ben ik heel erg bezig met wat, het is geen geloof, maar ik, er zit zo'n symboliek achter dingen en ik zie, iets waar je bepaalde normen en waarden aan koppelt [pauze] Nee ok aan god, daar ben ik niet mee bezig, dat is iets waar ik niet mee bezig ben, maar ik ben wel bezig met wat op wat voor manier mensen met elkaar kunnen leven. Ik merk dat het, heel erg dat ik dat, bijvoorbeeld een paddo trip ofzo, euforisch moment wat ik dan kan hebben, van ah, weet je, basis, ahh, als we elkaar allemaal maar liefhebben, dan is de wereld beter, dat soort gedachten, dat passeert me wel. En ik zit te denken van goh hoe is dat wel te bereiken, ik vind Mahatma Gandhi, dat is heel extreem, dat is gewoon niet haalbaar, ik denk ook wel eens, waarom een tussenweg, maar het is niet dat ik het koppel aan een geloof. 82(I). Ok. 83(R). Ja, dat bestempelen. 84(I). Nee het is meer, het voelt alsof op het moment dat je het gaat koppelen aan iets, of een specifieke interesse in een specifiek ding dat het dan gelijk weer veel te afgekaderd wordt. 85(R). Ja, ja, dan perk je jezelf ook in. 86(I). Een vraag in de vorige categorie, zeg maar, wat denk je over religie, religiositeit? Heb je daar een mening over? 87(R). Ja, dat heb ik zeker. [pauze] Ik denk A) dat het essentieel is voor de mens, dat de mens niet zonder kan, een bepaalde vorm van verbroedering, hetzij in een geloof met rituelen of verbroedering op, in een bepaald cultuurtje, de clubcultuur, zoals jij dit, de vergelijking probeert te maken. Ik denk zeker dat dat iets is wat mensen nodig hebben, raakvlakken met anderen, shit niet anders hoeven te voelen. Ja, dus de mens heeft dat altijd nodig, ik denk alleen dat het belangrijk is dat geloof niet gaat overheersen, dat het meer een ding is wat op de achtergrond blijft, het mag niet bepalend worden, want dan krijg je dus zo dingen zoals met ISIS en zoiets dan gaat het geloof leiden omdat dingen letterlijk opgevat worden. Maar dat is met alles in het leven, vind ik, dat je alles, alles heeft wel een goeie kant, het is niet voor niets dat er heel veel dingen zijn, er zijn heel veel dingen in het leven die ik niet snap, speedcore bijvoorbeeld, dat snap ik gewoon niet, maar toch zijn er mensen die daar naar luisteren. En dat is iets van, ok, prima, dan moet het er ook zijn, maar als die mensen zeggen fuck off, die moet iedereen luisteren, dit moet moet moet, en dat is niet zo. Als je maar de mensen die dat ook kunnen waarderen, als je daar maar mee kan verbroederen, dan kan ik met al die anderen verbroederen dat we dezelfde smaak hebben qua eten, met anderen dat ik van de natuur houd, op zo'n manier. Maar je moet het niet zien als er is een allesomvattend perfect geloof die iedereen kan handelen, want daarvoor zijn we te verschillend als mensen. Ik denk dat we gewoon moeten inzien,

94 maar goed, dat kan natuurlijk niet, maar goed, dat ingezien moet worden dat dingen gewoon mooi zijn en verbroederen voor groepen en dat mensen zich daardoor beter kunnen voelen, als ze er maar niet teveel aan hangen dat iedereen moet doen, dat met je moet delen. Dat is een beetje het ding wat geloof is, zeg maar, dus ik denk dat het goed is en ook, als ik geloof met een god als leidend persoon zou hebben waar ik me verbonden mee voel, dan sta ik daar open voor. Ga ik niet echt mee akkoord, ik ben atheïstisch ofzo, weet ik veel wat, als ik denk, ik vind dat mooie verhalen, mooie ideeën, mooie gedachten, waarom zou ik dan dat ook naar leven? Ik denk dat je er een beter mens van kan worden, maar ja, ik denk dat het lastig is. 88(I). Ik denk dat een universeel ding ook erg lastig gaat worden. 89(R). Ja. Ja ik denk, wat ik zei net, dingen, dat werkt gewoon prima, net zoals dat de Brabander zich een Brabander voelt of de Fries zich als Fries kan identificeren, we kunnen niet zeggen we zijn allemaal Friezen, we kunnen, we zijn allemaal Fries, dat bestaat gewoon niet omdat je in andere culturen gewoon aan iets anders refereert, we kunnen het respecteren, maar dat doen te weinig mensen, helaas. 90(I). Ok, nog een paar algemene vragen. Volgens mij ook wel een beetje over gehad, maar zou je jezelf omschrijven als raver, en waarom? 91(R). Ja, maar niet zichtbaar. Ik identificeer mijzelf met rave muziek, maar ik ben niet raver in de zin dat ik, ehm, het is een lang verhaal, ik hou het kort he, zal misschien ook [onverstaanbaar] Ik heb dus mijn afstudeeronderzoek gedaan op tribal marketing, en een tribe is zeg maar als een Indianenstam eigenlijk, mensen die gewoon zich met elkaar verbonden voelen op emotioneel vlak, met dezelfde waarde en passies en dat soort dingen, dat is wat die mensen verbindt. En ik denk dat een echte raver die is gewoon 24/7 bezig met het raver zijn en dat uitdragen op een bepaalde manier. En ik mag dan ook wel een raver zijn omdat ik daarvan hou, en dat blijf doen, enzo, maar ik ben daar niet meer dagelijks mee bezig. Ik merk dat ik, ik word heel gelukkig van erbij zijn, dus ik ben een beetje een passief lid, ik ben er wel, maar ik ben niet, niet honderd procent, dus ja, in m’n hart ben ik een raver en het is iets waar ik altijd al op terug kan vallen, maar ik draag het niet meer uit. 92(I). Het is een deel van je. 93(R). Het is, ja, het is een deel van mij. Een raver, ik zou mezelf nu niet als raver bestempelen, als zo'n skinhead zo'n kale jongen weet je, al die shit, dat is het kenmerkende, he, maar, ja, gabbertje. Nee, als je het zo sterk vraagt. 94(I). Allright. Gebruik je drugs op feestjes? 95(R). Ja. Niet altijd, niet per se, niet eens in de zoveel tijd, naar m’n gevoel, wat ik doe ik kijk naar hoe de sfeer is en ik heel goed zonder kan, dat ik dus heel hard kan focussen op m’n omgeving dat ik daar dus heel erg in op kan gaan, en dat kan ook al heel intens zijn, dan heb ik inderdaad geen drugs nodig. Inclusief alcohol. Dat is ook drugs. Maar, ik heb zelf absoluut avonden dat ik merk dat ik er wel zin in heb, behoefte aan heb en dan moet het ook kunnen, ja. Het is geen must, het is niet gekoppeld aan, ik, ja, ik ga op wandelingen met m’n ouders ga ik geen drugs gebruiken, dat is wel zo. Maar, ja, het is voor een feest ook niet essentieel. 96(I). Allright. Hoe belangrijk is raven voor je? 97(R). Ik zou het niet niet willen missen, als iemand mij nu vertelt van het kan nooit meer, dan, ja, zou ik dat wel vervelend vinden, ik vind het fijn dat de kans er altijd is, en ik denk dat dat goed is want wat ik gezien heb wat dat voor mensen en mezelf gedaan heeft. 98(I). En hoeveel van je vrienden zijn ook ravers? 99(R). Dat is natuurlijk lastig, ten eerste ik vind de definitie vrienden, hoe ver dat gaat, want ik heb dus ook vrienden die ik alleen op raves tegenkom, dat is dus, als het tegenwoordig dat is als het maar een keer per kwartaal is niet echt veel, al hecht ik er nog steeds heel veel waarde aan. Maar ik heb ook vrienden in Londen zitten en die heb ik nu al drie jaar niet gezien maar dat zijn alsnog echt ultieme buddy's. Ik weet dat als ik ze zie en weer spreek dan is dat direct weer goed, dus als je het zo bekijkt, die vriendschap al meeneemt, de mensen die ik niet direct altijd zie, dan denk ik dat tweederde, de rest zijn dat, het merendeel, mensen voor m’n gevoel uit andere fases van m’n leven, maar ik trek niet heel

95 erg mensen naar me toe, die, vanuit de rave cultuur, mede door mijn opleiding en dingen, dat is meer, dat ik er dus altijd mee bezig ben, en dus die mensen ook alleen maar spreek. 100(I). Hmm, dan nog, wat is het, demografisch iets, voor op de band, wat is je leeftijd, je beroep en je opleidingsniveau? 101(R). 26, beroep, ja, dat heb ik op dit moment niet, zeg maar niet in dit gebied, maar ja, organisatie van festivals, [onverstaanbaar], of dat ga ik eigenlijk oppakken na m'n reis, wat was de laatste vraag? 102(I). Opleidingsniveau. 103(R). Opleidingsniveau dat is HBO Bachelor, afgerond. 104(I). Sorry, nog een keer? 105(R). Bachelor of Arts and Economics. 106(I). Nou ja, eigenlijk de laatste vraag, of je nog iets kwijt wil, wat er niet besproken is, dat je onderbelicht hebt, nog wil melden? 107(R). Ja, ja, als je mij vraagt of rave cultuur te vergelijken is met geloof, ja, dat heb ik al heel erg beantwoord, maar om het nog een keer eenduidig te kunnen zeggen, ja, dat is zeer zeker zo, omdat het gaat om rituelen, om verbroedering op een bepaalde manier. Dat is zo overeenkomend, ik heb zelf die link ook wel eens gelegd, omdat ik opgevoed ben, gelovig, daarom dat dat me ook maar al te veel deed, dat rituele, dat, of een avondmaal hebben als ritueel of, he, of het liever indrinken voordat je gaat stappen dat is ja, dat zijn rituelen denk ik, ontspanning, een shotje, een dit of een datje, maar, ja. Ik denk niet die je er aan verbindt, er bij wil horen en het geloof, drugs maar ook feestjes, voor sommige mensen, maar voor vele mensen niet, zo denk ik dat je heel veel dingen kan [onverstaanbaar] Ja, heel erg, de juiste gedachtegang, dat rave cultuur een nieuw, nieuwe verbroedering is, want dat is het geloof eigenlijk, en een rave, tijdens een rave zelf, is er ook. Dus dat. 108(I). Ok, thanks!

96 Menno

12-12-2016

1(I). We kunnen beginnen met een beetje een inleidende vraag, misschien een makkelijke vraag, hoe je in aanraking bent gekomen met rave, feestjes? 2(R). Ja, ik luisterde al hardcore toen een jongen met wie ik op de basisschool zat, die kwam naar me toe met een cd en ik had, ik bedoel ik kende natuurlijk die happy hardcore want dat ja, dat was natuurlijk superhot in die tijd dat ik op de basisschool zat. Maar een paar jaar later was het gewoon echt gewoon normaal hardcore, en, dus ik was me wel gaan interesseren in hardere muziek daardoor. En toen ik in de, he hoe oud was ik, zestien, ja op de middelbare school, vrienden van me, die hadden een kaartje gekocht voor Trance Energy, dat is een, dat in de Jaarbeurs, een heel groot feest. En ja toen ging ik mee, dat was eigenlijk het eerste feest waar ik naartoe was gegaan en ja dat vond ik gelijk echt helemaal geweldig. 3(I). Ja was het leuk? 4(R). Dat was wel echt een, echt een extreme ervaring. Ik was hartstikke jong, en in die tijd hoefde je je id-kaart niet bij je te hebben en ik kon dus mijn id-kaart gewoon scannen, fotoshoppen en uitprinten en dat deed eigenlijk iedereen in die tijd. 5(I). Dat deed ik ook! Bij de Tivoli. 6(R). Ja, ja want dat was natuurlijk gewoon prima, dat kon gewoon. 7(I). Ja. 8(R). En ja, op die manier zijn we dus wel gewoon, ja, gaan feesten voordat het eigenlijk mocht. Of tenminste, ja, we waren gewoon eigenlijk te jong. Maar ja, dat was wel heel indrukwekkend. Ja ik vond dat echt wel indrukwekkend. 9(I). Wat was er zo indrukwekkend? 10(R). Ja, ja, de, even nadenken. Ik was sowieso, dat is ook een van de eerste keren dat ik een pilletje op had, dus dat maakte het natuurlijk extra intens, maar ik denk dat ik vooral gewoon het massale ervan heel indrukwekkend vond, het is niet zo dat, dat Trance Energy qua muziek helemaal mijn ding was, want ja, dat is vooral trance, en ja ik hield meer van hardere muziek, maar goed. Ik was wel met een, ja, met een flinke groep goeie vrienden en ja, dat schept natuurlijk al sowieso iets, iets unieks, denk ik, zeker als je allemaal xtc gebruikt en je bent dan met elkaar op, op een bijzondere plek, dat, ja, dat maakt het wel heel bijzonder. En ja, ik denk gewoon, vooral omdat het heel nieuw was. Ik had dat nog nooit, nog nooit zoiets meegemaakt, ik was ook, ik ging ook uit naar Tivoli enzo, en ja dat waren dan allemaal kleine feestjes, maar de Jaarbeurs is echt gigantisch. 11(I). Huge. 12(R). Ja, echt gigantisch. En ze hadden kermisattracties binnen en gigantische podia en ik was eigenlijk alleen maar een beetje rond aan het lopen en dan kwam ik weer allemaal andere bekenden en vrienden tegen en ja, ik denk dat ik daar wel al gelijk een gevoel had dat dit wel iets is wat ik, ja, wat goed bij me past, niet zozeer qua muziek maar gewoon zo'n heel feest. Ja. 13(I). De hele setting. 14(R). Ja. 15(I). Vet. Vooral in de Jaarbeurs ook. Wel een heel goed eerste feestje. Hmm, je hebt de eerste drie vragen in een vraag beantwoord dus ik moest even kijken. 16(R). Ok. 17(I). Ja je zei dat het dan wel iets bijzonders voor ja was, dus er zat iets in waardoor je terug wilde komen?

97 18(R). Ja, en het was natuurlijk ook wel omdat, omdat het voor iedereen van ons heel leuk was, dus al m’n vrienden, want ja, stel dat niemand het leuk had gevonden dan had het prima gekund dat het voor mij ook niet zo gelopen zou zijn. Maar iedereen vond het fantastisch, het was echt wel een ding wat we dan met z’n allen elke keer deden, en dan, het was daar kneiter duur, vooral voor een stel scholieren Dus, ja, we gingen dan elke maand gingen we wel naar zo'n groot feest, ja. Ja, het festivalseizoen kwam er toen aan dus naar veel festivals gegaan, en daar zijn we toch wel steeds hardere muziek gaan opzoeken, veel hardstyle ook aan het begin, en, ja en hardcore, en toen. Ja, dat vond ik gewoon echt geweldig, eigenlijk vind ik het nog steeds geweldig, alleen heb ik gewoon niet meer zo'n zin om te feesten, gewoon die drang om los te gaan, heb ik niet meer. Vroeger was ja, met muziek ging ik gewoon uit m’n plaat, dat heb ik helemaal niet meer, ik sta liever gewoon met een biertje in m’n hand te luisteren dan dat ik echt, ja, aan het hakken ben of aan het springen ben, dat is eigenlijk wel een beetje verdwenen, maar dat vond ik toen echt fantastisch. Dat was wel echt een goeie uitlaatklep. 19(I). Nice. 20(R). Ja. 21(I). Jullie zijn ook met dezelfde mensen gewoon lekker blijven gaan? 22(R). Ja, en op een gegeven moment is dat groepje wel veranderd, want ik, ik ben met een paar andere steeds meer hardere muziek gaan luisteren en sommige anderen zijn juist meer de andere kant op gegaan, die zijn meer house gaan luisteren en techno en die vonden dat leuker. En ja ik ging onder andere met Lennart steeds meer, ja, toch wel steeds meer hardere muziek luisteren, en zo is dat wel een beetje opgesplitst op een gegeven moment en er waren altijd nog wel grote festivals waar we met z’n allen naartoe gingen. Maar op een gegeven moment ben ik wel veel meer, en dan praat ik over jaren later hoor, steeds meer naar kleinere feestjes, naartoe gegaan, en steeds meer underground dingen opzoeken en wat minder commercieel allemaal, minder massaal. En ja, de mensen van de vrienden met wie ik begon met feesten die hoeven daar echt niet rond te lopen, die vinden dat vreselijk. Ja. 23(I). Heb je dan ook nieuwe mensen ontmoet, zegmaar, die wel op die feestjes waren? 24(R). Ja absoluut, echt superveel. Dus ik heb echt heel veel vrienden gemaakt op feesten. Ja. En dat zijn dan ook mensen die ik alleen maar op feesten tegenkom, ik zie ze nooit en nog steeds, ik was dus vorige week aan het werk op Pandemonium en ik kom echt superveel bekenden en vrienden tegen eigenlijk, en het is heel normaal om ze te zien, terwijl sommigen zie ik een jaar niet, of een half jaar niet of misschien wel langer dan een jaar niet, en dan kom je ze daar toch weer tegen en dan, ja, dat is wel heel leuk. 25(I). Dat is wel cool, een hele kleine gemeenschap. 26(R). Ja, ja, het zijn natuurlijk heel veel mensen, maar ja, misschien is dat ook wel een mooi verschil, een echte raver en iemand die af en toe een feestje pakt en daar misschien wat minder mee heeft. Want ja die jongens die ik toen allemaal heb leren kennen en die nu nog steeds gaan, ja dat zijn echt ravers. Dat zijn, die leven echt nog steeds gewoon puur voor naar feestjes gaan. En, ja ik vind dat best bijzonder. 27(I). Dat ze dat nog steeds doen? 28(R). Ja, dat ze dat nog steeds hebben en bij de meesten wordt het minder, en ik sprak ook, vorige week een jongen die heeft nu z’n tweede kindje op komst, hij werkt hartstikke veel, hij kan niet zo vaak meer komen, maar ja, als je ‘m dan daar ziet, die voelt zich super op zn gemak, op zo'n feest, terwijl hij eigenlijk ook wel ouder aan het worden is, vergeleken met, ja, het grootste gedeelte van de bezoekers. 29(I). Ja, zeker. Ja misschien, we hebben het niet over een definitie gehad van raver, hoewel ik sowieso denk dat het voor iedereen persoonlijk is. 30(R). Ja, wel belangrijk denk ik.

98 31(I). Maar het is niet, met raver bedoel ik niet iemand die consequent nog steeds naar feestjes gaat, persé. 32(R). Ok. 33(I). Wat eigenlijk belangrijk, wat ik vooral belangrijk vind, is dat je jezelf onderdeel voelt van die cultuur. 34(R). Hmhm. 35(I). En daar maak ik dan raver van maar als dat teveel een actieve participatie aanneemt dan hoeft dat niet persé. 36(R). Ja. 37(I). Want je zegt dat je nog wel werkt op feestjes. 38(R). Meer qua gevoel, ja. 39(I). Je zit er nog wel in. 40(R). Ja, zeker, en ik voel me ook echt nog wel verbonden met veel van die mensen, maar met heel veel ook niet, [pauze], en dan vooral eigenlijk denk ik bij de kleine feestjes, heb ik dat meer, dat ik me echt wel verbonden voel met die mensen, omdat je daar. He, je hebt best wel een groot verschil tussen, ja ik weet niet hoe ik dat goed moet uitleggen eigenlijk. Op hele grote feesten, zoals vaak daar, waar ik het echt het ergst heb meegemaakt, was op Masters of Hardcore, daar, dat is in, was in de Brabanthallen in Den Bosch, en dat is ook gigantisch, een beetje hetzelfde idee als Thunderdome in de Jaarbeurs, maar dan, ja, wat meer uit de randstad. En ja, het publiek is daar ook echt veel boerser, veel dorpser, en zeg maar, het gehalte aan Lonsdale shirtjes en petjes met rood-wit-blauw en echte honderd procent hardcore shirtjes is daar super groot. En ik heb er nooit zo bijgelopen, ik eigenlijk ging meestal in een bloesje en een spijkerbroek en, qua uiterlijk val je dan misschien wel een beetje buiten de boot. En met zulke mensen heb ik nooit, eigenlijk bijna nooit echt een verbintenis gevoeld, terwijl dat voor, ja, in de hardcore scene worden die jongens toch veel gezien als dat zijn echt gabbers, maar die, ja, ik heb toch wel, bij die mensen veel minder het gevoel het gehad dat je een soort eenheid bent, op die grote feesten he. Want als je op de kleine feestjes komt dan, dan zit je tussen allemaal mensen die iets gevonden hebben wat zij leuk vinden, je komt gewoon wat minder snel op zon klein feestje, per ongeluk, terecht dan op een, ja op zoiets als Thunderdome of Masters of Hardcore. Ja, dat kent iedereen, daar gaat iedereen heen, dus de mensen die, die dan toch wat minder diep erin zitten ofzo die ja, die heb je daar gewoon meer. En vooral op de kleine feestjes, en, ja, ja bijvoorbeeld tekno feestjes daar is dat saamhorigheidsgevoel supergroot, en ook op kleine breakcorefeestjes of kleine, nou ja, zoals op FreaX is het, is het saamhorigheidsgevoel denk ik best wel groot. 41(I). Ja, best wel ja. 42(R). Ja. 43(I). Was ook mijn eerste FreaX ook, toen ik daar was, en ik had me van tevoren ook een beetje bedacht, ja, het is niet helemaal mijn muziek en ik ga daar ook nooit heen, maar ik wil daar ook niet rondlopen als een of andere noob zeg maar, zo van dat het zo zichtbaar is, van nou he, dat ook weer niet. Maar ik heb dat gevoel geen moment gehad, iedereen was zo chill, en ik begrijp ook wel wat je bedoelt met het grote. Ik kan dat ook best wel hebben op festivals, als je samen met zestigduizend anderen rondloopt is het heel leuk dat je allemaal een beetje vanaf dezelfde kant komt, maar je wordt niet echt verbonden, terwijl op FreaX, nou ja, dan zit je drie uur binnen en dan zit je weer op de grond te lullen met iemand die je niet kent, oh ja, we moeten ook nog dansen en, zoveel sneller. 44(R). Ja, ik vind dat ook echt superleuk. Wat ik ook heel leuk vind aan kleine feestjes is dat vaak als je echt gewoon zichtbaar geniet van de muziek en je kijkt iemand anders aan die zichtbaar geniet van de muziek dan heb je echt een enorme klik, dat, of een enorme band eigenlijk, ook al zijn het complete vreemden, dat is best bijzonder vind ik. 45(I). Ja.

99 46(R). Ja, en als ik me in zulke omgevingen, als ik daar nog steeds kom op zulke feestjes, ja, als ik dat gevoel heb dan heb ik ook echt nog wel het gevoel van ik ben echt een raver. Daar wil, daar hoor ik echt wel bij. 47(I). Dan zijn dat waarschijnlijk gewoon voor jou raves. 48(R). Ja ik denk dat dat saamhorigheidsgevoel dat is echt het, ja, [pauze]. Plus het kunnen opzoeken van de muziek die echt heel leuk vind, als de muziek die je echt heel leuk vind, als daar niet zoveel feesten van zijn in je omgeving, dan maakt het het extra leuk als ze er wel zijn. 49(I). Ja, zeker. Deed je dan ook wel eens, ik weet dat Yoore dat nog veel doet, dat hij dan, als er ergens een feest wordt gegeven, in het land of in België, in Frankrijk, dat ze dan het hele weekend op stand-by zitten totdat er een locatie is en dat ze dan gaan? 50(R). Ja ik ben veel met Yoore geweest ja. Achter in z’n bus. Allemaal matrassen achterin, meestal was ik dan wel iemand die eerder afhaakt, en dan ga ik gewoon in de bus achterin liggen en gaan zij nog doorfeesten, ja, dat is, ja Yoore doet het nog steeds wel. Ik toch wel minder. 51(I). Ja, maar dat gaat ook gewoon niet goed als je weekenden zo beperkt zijn. 52(R). Ja het komt echt door veertig uur werken. Veertig uur werken is niet normaal. 53(I). Het is te lang. 54(R). Ja, ik ben echt moe in het weekend. 55(I). Dat geloof ik graag. 56(R). Dat is best, en dat heb ik eigenlijk nooit zo gehad, want toen ik studeerde, ja, studeren plus bijbaan is nooit veertig uur, of tenminste ja dat kan je doen maar dat doen de meesten niet. 57(I). Nee. 58(R). Nee, dus, ja misschien is de, ja ik weet niet of de stress ook dan meespeelt. 59(I). Wat voor werk doe je? 60(R). Ik ben CEA specialist, dat is marketing, ik maak van die advertenties boven in Google, dat is het eigenlijk. Dat is eigenlijk wat ik doe. Google advertenties maken. En optimaliseren, het is eigenlijk heel veel data, heel veel statistiek, ja. Dat is wat ik doe. 61(I). Vind je dat leuk? 62(R). Ja ik vind het echt super leuk. Ik had nooit gedacht dat ik zoiets heel leuk zou vinden, want ik heb zelf music management gestudeerd, en ik was heel veel met muziek bezig, en ik hou nog steeds ook van muziek luisteren en ik ben echt heel breed georiënteerd qua muziek, ik heb gefeest als een bezetene, feestjes georganiseerd en werken op festivals, en ik draai plaatjes af en toe, en ja, dus music management was ook, ja, het paste allemaal heel mooi bij elkaar. 63(I). Ja. 64(R). Toen was ik afgestudeerd en moest ik een baan vinden, en ja, toen ik dacht ik echt wat moet ik nou gaan doen? Ik kan me niet aansluiten bij een of ander klein collectiefje wat ik heel leuk zou vinden, want daar zit geen geld, en ik moet toch huur betalen, en als ik in de EDM scene moet gaan werken, van die grote massale house scene, ja daar zit ik niet op te wachten, dat is toch wel veel popi jopie volk. Ja, toen ben ik uit wanhoop maar bij de belastingdienst gaan werken, een administratieve baan. 65(I). Dat hoor je ook vaker. 66(R). Ja, dat was echt, ja dat was echt niet relaxt. Maar een oud collega van mij die daar zat die ging toen werken bij 123inkt, op de HR afdeling, en die liet me toen op een gegeven moment weten van he we hebben een functie misschien vindt jij het wel leuk. Hij wist dat ik graag weg wilde, en toen ben ik me gaan verdiepen in dat werk en ja, het is supercommercieel, supercommerciële instelling, en ik heb eigenlijk altijd gedacht dat ik, dat ik iets heel nuttigs wilde doen met m’n leven, gewoon iets maatschappelijk nuttigs, en toen ik eenmaal muziek had afgeschreven, of gewoon de evenementen

100 branche of wat dan ook, dat ging gewoon niet werken, toen heb ik wel heel lang gezocht van wat kan ik dan doen wat echt heel nuttig is, en dan een minimum loon is prima, maakt me echt geen reet uit, maar ja toen kwam dit op m’n pad en ben ik dit gaan doen, en het bevalt echt supergoed. 67(I). Relaxt! 68(R). Ja het is echt, het is best apart als ik er zo over nadenk dat ik eigenlijk gewoon soort van door toeval dit werk ben gaan doen, en ja, het is heel leuk om te doen, en ik kan er best wel veel geld mee verdienen, en ja, dat maakt het oké dat het maatschappelijk niks toevoegt. Want eigenlijk ben ik alleen maar een hele rijke man nog rijker aan het maken, ja, en, zie ik niet echt veel toegevoegde waarde in, maar, maar goed, dat ik met muziek dus buiten werk om nog dingen kan doen dat is, dat is voor mij ook wel genoeg, eigenlijk. 69(I). Nou, mooi. 70(R). Ja. 71(I). Relaxt. Ik ga ‘m heel even terugpakken. Iets wat je net zei dat eigenlijk op die kleine feestjes, dat je daar eigenlijk het meeste vond wat je zocht, zeg maar, die saamhorigheid, en ook de muziek die dan, dat je daar eigenlijk dan de muziek hoorde die je leuk vond. Als je dat nou even als je maatstaf neemt, hoe ervaarde je dan feestjes over het algemeen? 72(R). Je bedoelt als ik gewoon blijf nadenken over dus de zegmaar de sfeer, de saamhorigheid, en de muziek? 73(I). Ja, en of je lichamelijke ervaring, of emotioneel, als je zo’n avond had. 74(R). Wat ik vooral heel leuk vond waren, was ook, feestjes in Arnhem, had je in de Willem I, daar zit een organisatie die doet best wel veel hetzelfde wat wij doen als organisatie, of eigenlijk wat wij deden als organisatie. Maar was best wel een grote groep met vaste bezoekers, echt super gezellige mensen allemaal, en als je vaak gaat dan weet je van de helft van de zaal wie wie is, en met de meeste mensen ook wel gepraat, en ja dat zijn dan feestjes van 200-300 man, dat is best wel klein, en ja die haalde de ene na de andere geweldige artiest naar Nederland. 75(I). Wat cool. 76(R). En voor ons was dat qua muziek echt fantastisch. En ja, bij dat soort feesten, ik werd daar altijd echt gewoon heel gelukkig van, van en muziek en dan veel bier drinken en we waren vooral veel hasj aan het roken ook, en. Ja dit is ook wel een beetje na de periode dat ik veel drugs gebruikte op feestjes, daar ben ik op een gegeven moment ook wel een beetje van af gestapt, maar ja die combinatie van de muziek die je echt heel leuk vind op zo'n volume, van, want dat maakt het natuurlijk wel anders dan gewoon thuis over je boxjes of over je Ipod, met al die mensen om je heen die eigenlijk hetzelfde ervaren, of tenminste, ik heb het idee dat de meeste van die vaste bezoekers daar wel echt inderdaad er ook zo instonden, en ja dat is wel echt een gouden combinatie ja. Dat was, ja, als je vraagt fysiek, ik werd er oprecht gewoon gelukkig, ik zat ook altijd gewoon te lachen op het feest, heel veel grijnzen en lachen, ja, [pauze], ja dat was een leuke tijd, zij zijn gestopt met feesten geven, ja, dat is best wel jammer, eigenlijk. 77(I). Ja, dat is inderdaad wel jammer. 78(R). Ja. 79(I). Ja dat soort dingen maakte dan dat je ook bleef teruggaan naar feestjes, zeg maar, dat je je zo voelde dat was dan de drive? 80(R). Ja het was wel echt de combinatie van muziek en gewoon de plek, want er zijn ook wel andere feesten geweest die leuke muziek programmeerde, geprogrammeerd hebben, er zijn festivals geweest die dan een zaal hebben met toch best wel veel leuke artiesten maar dan, ja, dan zit je op zo’n festival, en daar heb dat gevoel niet, want daar lopen allemaal mensen rond die, die komen allemaal voor de mainstage en voor de hardcore tent, en daar, want daar staan alle echt grote namen, en ja, dan zijn het toch andere mensen die dan in zo'n tent staat waar de muziek wel echt fantastisch is, maar is toch wel, toch anders. En op zich, dat deden we ook wel, naar festivals gaan en we zijn zat naar feesten gegaan waarbij we achteraf dachten van ja, dat was vette muziek maar niet zo leuk als die kleine feestjes in

101 Arnhem bijvoorbeeld. En ja ik denk dat hoe, hoe vaker je gaat en hoe, ja, hoe meer ervaring je opdoet, hoe beter je ook weet waar je wel heen wil en waar je niet heen wil, en, en, ja, op die manier kan je wel echt de goeie dingen uitzoeken en dat is het altijd heel leuk. 81(I). Ja, zeker. 82(R). Want aan het begin, toen we net naar feesten gingen of ja, gewoon de eerste jaren, heb ik eigenlijk echt best wel veel slechte feesten bezocht, of gewoon feesten die achteraf gewoon, kan me niet voorstellen dat je daar voor de lol heen zou gaan. Ja niet dat het zo, zo kut was ofzo, maar. 83(I). Soms is het wel zo. 84(R). Ja, ik ben ook echt wel op feesten geweest waar je dan, dan vermaak ik me wel, en ook al zit je in een of ander boerengat ofzo op zo'n, en dan, wordt er een keer gevochten ofzo, ja, dan kan ik me nog steeds vermaken. Vind ik dat natuurlijk wel best wel ernstig, maar, ik ja, laat niet dat m’n avond verpesten ofzo. Ja, als je dan dat vergelijkt met zo'n feestje waarbij dus, ja, waarbij dus zo'n goeie sfeer hangt. Ja, toch best wel veel, echt feestjes meegemaakt. 85(I). Ja wel herkenbaar. Maar het is ook wel vaak, ik ben afgelopen zomer, toen wisten dat we eigenlijk van tevoren al dat de vorige keer ook niet zo leuk was, maar toen zijn we naar Pleinvrees festival gegaan, want de line up was zo vet. En de hele dag, op de alle podia, was de muziek, is de muziek echt heel slecht geweest, technisch zeg maar. Terwijl later een setje teruggehoord, was zegmaar, nee het geluid was heel slecht, de muziek was uiteindelijk blijkbaar dus heel erg leuk, maar dat konden we niet horen, want het geluid was heel slecht. En de mensen, ik weet niet wat de mensen daar aan het doen waren maar ze waren iets heel anders aan het doen dan wat wij aan het doen waren, nou ja. Maar ik heb dan wel als je dan daarna, wat ik bijvoorbeeld heel erg had op FreaX, toen ik heb ik voor het eerst in tijden ontzettend hard gedanst en weer ontzettend veel connectie gehad met allemaal mensen die ik niet kende, en dat herstelt dan het vertrouwen zeg maar zo enorm, dat is, ah, ja. 86(R). Ja dat is goed om te horen. Leuk. 87(I). Het was echt tof. Maar de mensen om jou heen hebben dus redelijk dezelfde ervaringen als jij daarin? 88(R). Ja en, ja, en de mensen met wie ik dan begon met feesten hebben dat echt wel wat minder gehad denk ik, of, ja, ze zijn gewoon een beetje de andere kant op gegaan, en ik ben dan met Lennart en Yoore, en ik weet niet of je Simon ook kent, Simon Schat, ah, nou ja. In ieder geval, best wel een leuk clubje vaste feestgangers, ja, die is gewoon ontstaan, en ja iedereen vond het wel echt geweldig ja. Ja. Het was best wel een leuke tijd. 89(I). Denk je dat er dingen op feestjes die, of denk je er dingen zijn die je op feestjes wel kunt doen die je normaal gesproken niet kunt doen? 90(R). Absoluut. Ja. 91(I). Wat voor dingen? 92(R). Ja, dat is, er zijn echt wel dingen die op feestjes normaal en, en buiten op straat niet normaal, ja, het zijn echt heel veel dingen die denk ik niet normaal zijn om te doen die op een feest wel te doen. 93(I). Ok je hoeft niet alles te noemen, maar kun je misschien een paar voorbeelden noemen? 94(R). Nee, dat snap ik, dat snap ik. Ik denk dat het veel makkelijker op iemand af te stappen met een vraag of met een gesprek, of wat dan ook, dat, ja, dat zou buiten best wel raar zijn, als je zomaar met iemand gaat praten. En, dat is heel suf eigenlijk dat dat zo is, maar is denk ik wel zo. Als gewoon iemand tegen je begint te lullen over, iets, ja, gewoon iets wat niet, niet in je directe omgeving gebeurt ofzo, als er bijvoorbeeld iets gebeurt is het misschien dat iemand zegt zo, dat je erover praat ofzo, maar. Ja op feesten, je bent toch een soort van, je zit in hetzelfde schuitje, eigenlijk. Ik heb, ik heb vaak zat op feesten dan ben je op de wc en dan zie je iemand z’n neus volscheppen en dan zeg je he je hebt nog wit op je neus, ja dat is best wel een rare, dat kan normaal niet, als je op straat iemand dat ziet doen daar ga je echt niet op afstappen, dat is, dat is waarschijnlijk eerder een eng iemand, daar wil je helemaal niet in de buurt komen, als je ‘m op straat dat ziet doen. Terwijl op een feest is het juist, je

102 bent toch wel een soort van broeders ofzo, niet echt, maar als je op een feestje bent waar je dat gevoel wel hebt, dan ga je je daar ook naar gedragen. Ja. En dat is natuurlijk een voorbeeld, maar, ik denk dat bijna elke vorm van communicatie echt heel anders is op een feest dan buiten een feest. 95(I). Waarom is dat denk je? 96(R). Ja ik denk, ik denk door dat saamhorigheidsgevoel, ik denk echt dat mensen heel open staan richting elkaar. En hier buiten heb je dat echt verre van, mensen zijn echt extreem gesloten, misschien is dat ook wel de Nederlandse cultuur, en ik heb dat eerlijk gezegd zelf ook wel, als ik in de trein zit vind ik het echt super raar als iemand tegen me gaat praten, vind ik gewoon niet relaxt. Ja. En ja, het kan wel gezellig zijn hoor, maar, is toch wel een beetje gek, beetje apart, ofzo. Terwijl ik ben zelf echt een kletskous, als ik op feesten ben ben ik eigenlijk de meeste tijd alleen maar aan het lullen met iedereen. Ja ik denk absoluut dat dat komt door dat saamhorigheidsgevoel. 97(I). En waar komt dat vandaan denk je? 98(R). Ja, waar dat vandaan komt. [pauze] Ja, dat is best een goeie. Het zou kunnen komen omdat je naar dezelfde muziek luistert, en je, dat je die allebei heel leuk vind. Maar misschien is het ook wel meer dan dat. Want ik denk dat er ook een heleboel mensen die die saamhorigheid ook voelen, bijvoorbeeld mensen die naar FreaX gaan, ik ken meer mensen die naar FreaX zijn geweest en die niet zoveel met die muziek hebben en die oprecht achteraf zeiden ik vond de muziek eigenlijk niet zo leuk maar ik vond het supergezellig, en die, ja, die ervaren dat ook, dus het hoeft niet per se de muziek de zijn. Maar misschien dat het wel ontstaat bij de mensen die dat hebben met muziek. Of misschien met het dansen. Je, er zijn zat mensen die, die ook dansen op muziek die ze niet leuk vinden en misschien dat dansende mensen onderling zo'n sfeer creëeren, en ik denk dat als zo'n sfeer er eenmaal is dat iedereen dat wel overneemt. Misschien, ja, klinkt wel als iets wat zou kunnen. 99(I). Zeker. Hmmm. Nou heb ik een paar vragen die even op een ander spoor springen. 100(R). Hmhm. 101(I). Zou je zeggen dat er een bepaald wereldbeeld verbonden is aan rave? Of rave cultuur? 102(R). Absoluut. Ja. En dat is misschien ook de reden dat is die kleine feestjes wat leuker vind dan die grote massale feesten. Je merkt echt heel erg dat, je merkt echt het verschil in karakter van mensen die op die kleine feestjes rondlopen of mensen die op die grote massale feesten rondlopen. En ik ben zelf best wel links, ik ben heel links eigenlijk, en als je naar zo'n feest gaat als, zoals Masters of Hardcore waar ik het over had, nou dat zijn echt super rechtse jochies bij elkaar allemaal, eigenlijk gewoon een halve PVV jugend die daar rondloopt. Nou daar heb ik gewoon niks mee. En, het is best wel slecht om te oordelen over iemand als je iemand niet goed kent, maar je voelt zoiets wel een beetje aan ofzo, en juist in de tekno scene bijvoorbeeld, daar, ja, dat is een extreem links gedraaide scene, ja voel ik me toch wel meer in thuis, en, ja, het wereldbeeld van de mensen op zo'n feest is absoluut anders dan, dan die op bijvoorbeeld een groot hardcore feest. En, maar goed, het zijn dan wel allebei raves, eigenlijk. Dus, dus ik denk niet dat er, of bijvoorbeeld techno, twee goeie vrienden van me die organiseren Soenda en Smeerboel die, ja, grote feesten hier in Utrecht, en een van die jongens heeft zijn scriptie ook daarover geschreven, en die heb ik gelezen, en hij deed een onderzoek naar z’n eigen doelgroep, om het feest beter te kunnen maken, om beter te kunnen aansluiten op de doelgroep. En daar zat ook een vraag bij van wat de politieke voorkeur is van het publiek, en in zijn inleiding schreef hij dat het links gedraaid publiek is, dit was zijn aanname, en het was echt tachtig procent van de, van het publiek stemde op de VVD. Echt tachtig procent. Dat is eigenlijk zo goed als iedereen. En dat is dus super rechts. Heel rechts publiek. En ja, dus het wereldbeeld daar is absoluut anders dan die op een, op zo'n krakersrave. En ja, ja. Dus, of er een bepaald wereldbeeld aan rave vastzit, ja, in z’n geheel denk ik niet, maar, en rave trekt natuurlijk wel een bepaald, en bepaalde groep mensen, blijkbaar trekt het een bepaalde groep mensen met een wereldbeeld aan. 103(I). En bedoel je dan zegmaar, dat iedereen zich, zegmaar, in z’n eigen groepje vindt, of, over jou, wat jij gevonden hebt dat aansluit bij? 104(R). Nee, ik bedoel wel iedereen, ik denk dat, hier in Utrecht heb je natuurlijk echt een hele grote studentenscene, ah en dat Soenda is natuurlijk beladen met allemaal studenten en, ja blijkbaar stemt

103 echt tachtig procent van die ondervraagden op de VVD, dat is echt superrechts. En, ja, misschien dat het daarom voor die mensen wel fijn is dat er gewoon wel heel veel gelijkgestemden bij elkaar zijn. 105(I). Oh, wauw. Zo had ik er nog nooit naar gekeken. 106(R). En bij, in, bij die tekno feesten daar is vrijwel iedereen heel links. 107(I). Ja hoe zou je dat wereldbeeld dan beschrijven, van zegmaar die kant? Beetje zoals jouw kant, hebben gevonden. 108(R). Die mensen zijn absoluut een stuk socialer, die willen, die vinden het belangrijk dat het goed gaat met iedereen en dat je een soort minimum hebt. Die feesten zijn eigenlijk altijd gratis, je mag geld geven als je wil, graag zelfs, want het kost ze ook geld om het feestje te geven, de politie komt af en toe op bezoek om spullen in beslag te nemen, wat dan ook, nah, ze hebben echt wel wat geld nodig maar het hoeft niet. Mag gewoon gewoon gratis komen als je wil en je mag je eigen drinken en eten meenemen, en het is zo'n, zo'n andere wereld ten opzichte van bijvoorbeeld zo'n Soenda, waar alles best wel duur is. Zij zijn, ja, ze willen gewoon heel veel geld verdienen, en dat is hun goed recht hoor, daar niet van, maar het is toch wel een heel andere insteek. 109(I). Dat verklaart misschien dan ook weer waarom je je meer thuis voelt op die kleinere feestjes, ook met de hardere muziek en dan gewoon met tekno, dat, ja ik weet dat dat inderdaad, redelijk een type mens is, ik voel mezelf ook veel meer op m’n gemak op dat soort feestjes. Omdat je ook best wel onbegrip kan voelen, dat als je dan op een Soenda rondloopt, ik ben een paar keer naar Soenda geweest, en het zijn echt prachtige producties, maar ik ben jaren geleden gestopt met naar Soenda gaan want ik loop daar rond en ik voel me alleen maar. 110(R). Anders. 111(I). Ja. terwijl je er helemaal niet anders uitziet, of iets, maar, ja. 112(R). Ja. 113(I). Ik voel me er niet, niet chill is overdreven, maar niet echt gezien, ofzo. 114(R). Ja. 115(I). Als iemand tegen, zeg maar, richting jou loopt is de kans zeventig procent dat die tegen je aan loopt, omdat ie ergens anders naar kijkt, omdat die jou niet ziet, en als die dat doet, dan zegt die ook geen sorry! 116(R). Ja. 117(I). Dan denk ik ja. 118(R). Ja, dat is toch wel anders he. Ik vond het aan het begin van, ja, toen Soenda begon, ik was heel trots ook op die jongens, zijn echt twee van m’n beste vrienden, en die, ik was veel aan het helpen aan het begin ook, gewoon op de feestjes zelf, dingetjes voor ze regelen, of dingetjes doen, en, maar goed, ze zijn nu inmiddels echt veel verder. 119(I). Lang he. 120(R). Publiek is hartstikke jong, ik ben hartstikke oud als ik daar rondloopt, vergeleken met ja, ik ben dertig, ik denk de gemiddelde leeftijd daar is misschien wel twintig, en dat is toch wel een groot verschil. Ja. 121(I). Ja waarschijnlijk ook. 122(R). Ik heb daar ook wel het gevoel dat ik daar niet, ja. 123(I). Ja, nou ja, misschien niet eens per se leeftijd, hoeft niet alles te zeggen, maar het probleem is fase natuurlijk, toen ik twintig was liep ik ook super anders rond dan dat ik nu doe. 124(R). Ja. 125(I). Ja, maar het is wel zo. 126(R). Ja dat is natuurlijk heel normaal, heeft iedereen wel denk ik.

104 127(I). Techno voelt voor m'n gevoel ook altijd een beetje als iets meer instap, nee niet instap muziek en vanaf daar ga je wel verder en als je er in blijft hangen dan heb je geen verstand van muziek, niet dat, maar. 128(R). Ja. 129(I). Beetje de opstap naar elektronische muziek, je begint waarschijnlijk niet met tekno of frenchcore. 130(R). Nee, dat is denk ik ook wel een van de dingen die er voor zorgt dat juist die feestjes, dat daar gewoon veel liefhebbers rondlopen. Want wie gaat er nou naar zo'n feest? Als je het niet kent, als het je niets zegt, daar ga je niet heen. 131(I). Ja, en over dat wereldbeeld, ja, hoe zou je je eigen wereldbeeld, levensfilosofie beschrijven, als je die hebt? 132(R). Die heb ik zeker. 133(I). Ok. 134(R). Ik heb best wel een sterke politieke mening. Gewoon mening over hoe ik vind dat het zou moeten gaan, en, nou ja. Heel fortuinlijk gaat het absoluut niet, zo, echt verre van, ik heb eigenlijk, ja, maar het is zo breed, mijn wereldbeeld. Ik, waar ik vooral een probleem mee heb is armoede, ik kan niet zo goed tegen het feit dat er zo veel armoede is, terwijl, terwijl dat helemaal niet hoeft. Het is makkelijk uit te roeien, het enige wat je nodig hebt is geld. En, en je dan in zo’n systeem waarbij je, waarbij banken geld uitlenen aan een staat en een staat moet het met rente terugbetalen, dus de staat is ook een soort bedrijf, een geldmachine. En ja, die moeten bezuinigen want er is een of ander bank omgevallen, en belastingbetalers moeten dat om de een of andere vage reden betalen, dus wordt alles kapotbezuinigd waardoor mensen hun baan verliezen. En die mensen die komen dan in een bijstand, wat te weinig is om van te leven, en je moet verplicht solliciteren omdat je, je moet werken voor je geld, je kan niet zomaar geld krijgen. Terwijl er veel minder banen zijn dan mensen, en toch moet iedereen werken, en, ja ik begrijp er gewoon helemaal niks van, het is gewoon echt. Ik begrijp het gewoon niet. En de meeste mensen zijn, ik heb heel veel gesprekken hier over, of tenminste ik heb wel geleerd om me een beetje in te houden en niet te veel hierover te lullen, met mensen, omdat, het is natuurlijk ook gewoon geen leuk onderwerp, maar, maar de meeste mensen hebben echt een soort van, ze zijn echt zo van gebrainwashed met het idee dat deze manier van, van leven, dus met het geld en werken, en dat, ja, dat het niet anders kan, dan op deze manier. Ik begrijp het gewoon niet, het is best wel vreemd eigenlijk, en ik ben heel bewust van dat mijn, of dat mijn idee van een ideale wereld dat dat gewoon echt niet gaat gebeuren, dat bestaat niet, ik, ik kan. Ik heb zoveel gesprekken gehad met mensen van ja maar je moet toch werken voor je geld, dat is gewoon wat iedereen vindt, of wat de meeste mensen vinden, heel veel van m'n vrienden zeggen van ja je moet toch gewoon werken voor je geld. 135(I). Mensen van jouw leeftijd? 136(R). Ja. Het is hetzelfde als ik uitleg van er zijn zoveel banen en zoveel werklozen, hoe gaat iedereen dan werken? Het kan niet. 137(I). En de robots dan? 138(R). En, ja, en inderdaad, dat verschil wordt groter, het aantal banen inderdaad, dat mensen, dat gaat alleen maar verder erin. 139(I). Oh wat gek, ik heb dat alleen met oudere mensen, ik heb dit gesprek een keer gevoerd met m’n moeder, of met m’n ouders. 140(R). Ja. 141(I). En m’n moeder kwam tot, wat een mooi idee, maar de wereld gaat toch nooit veranderen, en m’n vader was van, werken voor je geld, klaplopers, en basisinkomen, dat viel helemaal niet goed. 142(R). Ja. 143(I). Maarja.

105 144(R). Ik zou het heel fijn vinden als , als zo'n idee gewoon doorgevoerd word, waardoor je armoede uitroeit, en niet alleen hier maar gewoon overal. En dat de standaarden dan anders worden en misschien het verschil tussen rijk en arm veel kleiner. En, misschien worden dingen dan soberder omdat, ik ben wel een beetje hypocriet, ik heb natuurlijk Nike schoenen aan wat waarschijnlijk geknutseld is door een of ander klein kindje in Taiwan, en, ja een Apple laptop, maar ja, dat soort dingen horen ook niet thuis in mijn ideale wereld. Dus als dat allemaal kwijt is, of als dat er allemaal niet is, of dat kindje in Taiwan, nou goed, dit kindje moet sowieso nu werken, maar als het gemaakt wordt door een volwassene in Taiwan die wel een normaal loon krijgt dan zal deze schoen natuurlijk vijf keer zo duur zijn, en dan, prima, en dan. 145(I). Ja maar de technieken worden ook beter he, dat zie je bijvoorbeeld bij Tesla heel erg. 146(R). Ja dat is zeker waar. 147(I). Ik heb me een tijdje heel erg in hem verdiept en zijn bedrijf, het is fantastisch hoe hij dat aanpakt. 148(R). Ja het is een gave man he. 149(I). Maar uiteindelijk is dus het idee dat, dat wij binnen ons leven nog een elektrische auto kunnen kopen voor de prijs van een normale auto nu. 150(R). Ja. 151(I). Dat zal als het goed is, hetzelfde als het niet precies hetzelfde is, ah la, maar het zal anders zijn, maar het hoeft niet te zeggen dat je gelijk tien stappen terug zet. 152(R). Nee. Nou ja een elektrische auto vind ik een flinke stap vooruit eigenlijk, maar een. 153(I). Nee maar precies als je qua vergelijkbare producten gaat kijken. 154(R). Ja, ik zou prima soberder willen leven als daardoor de wereld, in mijn optiek, mooier wordt dan zou ik heel graag heel veel dingen inleveren. Ja. 155(I). Zou je zeggen dat het, dat dit beïnvloedt is, of, door het feit dat je naar feestjes bent gegaan? Of veranderd? Kan je dat aan elkaar linken of? 156(R). Ja, nou, ja ik kom gewoon uit een heel links nest, ik denk dat dat meer invloed op mij heeft gehad dan, ik denk dat het eerder andersom is, dat ik doordat ik gewoon zo ben me meer thuis voel in, in dat stukje, in die rave cultuur, dan andersom, maar goed, dat is, ja. Ik heb wel heel veel gepraat met heel veel mensen en best wel, ben best wel op veel inzichten gekomen door te praten met mensen die een soort van gelijke ideeën hebben of gewoon ideeën waar je nog nooit over hebt nagedacht, of, want, hoe, dat ik net zeg dat iedereen gebrainwasht is en dat je moet werken voor je geld en dat dit de enige manier is om een, gewoon kapitalisme dit is het systeem wat werkt en verder is er eigenlijk niks, dat. Ik denk dat dat idee bij de meeste mensen, dat je toch wel echt je best moet doen om daar van af te komen, als je daar vanaf kan komen, want het is gewoon wel het systeem waar je in zit, bijvoorbeeld dat je naar school gaat, dat is iets, ja, dat is misschien een beter voorbeeld van dat, ik denk bijna iedereen het doodnormaal vind dat een kind naar school moet en dus lesstof die hier wordt gegeven op een basisschool dat, daar wordt eigenlijk niet zo veel over gediscussieerd of over, of over nagedacht he, dit is gewoon wat het is en het is heel normaal, aardrijkskunde, geschiedenis, biologie, al die dingetjes. 157(I). Super handig. 158(R). Ja, nee, maar goed, ik zeg ook niet dat ik het ermee oneens ben ofzo, maar. Ik heb een gesprek gehad met iemand die is, die had het over Noam Chomsky, en ik ben het laatst ook gaan opzoeken, waar Noam Chomsky het over heeft en die is best wel een stevige anarchist, en die is ook best wel anti, ja, zeg maar, hij is best wel anti de lesstof die gegeven wordt op scholen. Maar hij zegt eigenlijk hetgene wat je geleerd wordt is dat je moet luisteren naar de informatie die jou gegeven wordt, je hoeft zelf niks te bedenken, je mag met tekenen mag je zelf je creativiteit kwijt, of met gym, maar verder moet je gewoon leren wat er is en je hoeft niks te bedenken, echt helemaal niks, en , je moet vooral luisteren, je moet niet buiten de boot vallen, he kindjes met ADHD of he, die gewoon niet in zo'n setting functioneren, die worden de gang op gestuurd en weer en weer en weer, en worden

106 misschien geschorst, en die eindigen misschien op de straat, dat zijn gewoon niet de kinderen die deze samenleving wil hebben. 159(I). Er zijn ook heel veel mooie filmpjes van waarbij dan zegmaar wordt getekend terwijl er wordt verteld, heel tof, of dat plaatje van die man die achter zo'n lessenaar staat en dan, of nee, een aapje achter een lessenaar, en dan staat er een giraffe en een olifant en een buffalo weet ik veel, staan dan zo in de rij en die moeten allemaal door hetzelfde hoepje. 160(R). Ja, het is best wel , ja, 161(I). Dat zijn dan in principe, dacht je er eigenlijk al zo over, maar je hebt wel inzichten die je zou.. 162(R). Ja, sommige dingen denk je gewoon niet over na, zo van, over onderwijs voor kinderen heb ik nooit eigenlijk nagedacht dat dat ja, dat is er nou eenmaal, en, zo werkt het, je rolt er zelf doorheen, iedereen rolt er doorheen, en, maar dat is ook maar gewoon een keer bedacht, dat is helemaal, het is niet eens, natuurlijk niet over hetzelfde, dat is hier in Nederland, maar in, ergens in Zimbabwe gaat het natuurlijk heel anders, bijvoorbeeld, en, ja, sommige dingen denk je gewoon echt niet over na. Je neemt heel veel dingen gewoon lief dat het nou eenmaal zo is, en ik denk, ik denk zeker dat in rave cultuur en ja. Ik spreek natuurlijk vanuit mijn ervaring en dat is vooral een beetje vanuit de linkerhoek. 163(I). Maar dat is waar ik naar op zoek ben, jouw ervaring. 164(R). Ja, ik denk dat mensen daar veel beter zijn in out of the box denken dan bijvoorbeeld op een Soenda waar tachtig procent de VVD stemt, dat, ik denk dat die veel minder in staat zijn om uit de, out of the box the denken dan andersom. En ja, ik heb, ik heb gewoon heel veel gesprekken gehad met vrienden, met ja, mede feestgangers, waardoor je toch wel meer leert, eigenlijk. Gewoon meer inzichten. 165(I). Nog maar een ander heet hangijzer, wat denk je over religie? 166(R). Ja, ik heb er zelf niet zoveel mee eigenlijk. Nou, ik heb er eigenlijk eerlijk gezegd zelfs wel iets op tegen. 167(I). Wat zie je dan onder religie? 168(R). Ja, onder religie, bijvoorbeeld het christendom of het jodendom, of de islam. Ja, eigenlijk heb ik sowieso iets tegen zo'n absolute waarheid. Daar, ja, ik geloof heel erg in dat, als je zo mooie tweedeling mag zien tussen religie en wetenschap, he, waar wetenschap op zoek is naar de waarheid, door, ja, steeds een theorie aan te passen als er nieuw bewijs is, dat vind ik een heel mooi, heel nobel eigenlijk, idee Terwijl religie vooral bezig is met dit is zo, en geen tegenspraak graag. En dat is tegenwoordig misschien in sommige religies wat minder dan vroeger, waar je vroeger gewoon, eigenlijk vermoord werd als je zei dat de aarde plat was, of, als je zei dat de aarde rond was, dat ja. Ik denk dat veel religies toch wel worstelen met het feit dat ze gewoon niet meer onder bepaalde feiten uit kunnen komen, dat de aarde ouder is dan tienduizend jaar, dat volgens mij is bijna de helft van Amerika nog steeds, gelooft nog steeds dat de aarde inderdaad niet ouder is dan tienduizend jaar. En, ja, dat is gewoon niet zo, ik bedoel je. 169(I). Nee. 170(R). Je, de, ja, er is geen absolute waarheid in de zin van je weet niet precies hoe oud de aarde is, of, dat weten we in ieder geval nog niet, en op een gegeven moment zal er misschien wel een moment komen waarop wetenschappers wel honderd procent zeker weten, of negenennegentig procent zeker weten, en als er dan later weer iemand komt van nee nee nee, kijk ik heb hier bewijs dat het toch anders is, dan zal dat het zijn, en, ja. 171(I). Check. Hoe zou je dan, want als je dan over die kleine feestjes, waar je het over had, waar dan de muziek klopt en de mensen kloppen en dat je daar dan heel gelukkig van wordt van binnen, hoe zou je dat dan beschrijven? 172(R). In de zin van religie bedoel je? 173(I). Nee niet persé, want als je dat zelf niet religie noemt hoef je het ook geen religie te noemen.

107 174(R). Nee. 175(I). Met dat, het kwam in me op, als. 176(R). Hoe ik dat zou beschrijven? Ik denk dat het een plek is voor mensen om aan de ene kant hun creativiteit kwijt te kunnen en aan de andere kant mensen die dat absorberen, om, om, ja, om te recreëren eigenlijk. Om te kunnen ontspannen. Ja. 177(I). En ben je zelf verbonden of geïnteresseerd in andere religieuze of spirituele tradities? 178(R). Hmmm, nee, ik, nee, nou ja niet echt eigenlijk. Nou ja ik weet ook niet zo goed wat je bedoelt met spirituele tradities? 179(I). Nou, wat inderdaad, want wat je zelf, waar je antwoord net ook al heenging, en als ik vraag naar religie, dan wordt er vaak gedacht aan christendom, jodendom, islam, vaste regels, dogma. En, maar je hebt natuurlijk tegenwoordig ook een soort van new age beweging, of mensen die nee ik ben niet religieus ik ben een aanhanger van het boeddhisme, dat, meer op een meer aanbod is als het ware, dat religie of spiritualiteit. 180(R). Maar vanuit een groep bedoel je? 181(I). Hoeft niet, je kan het ook zelf maken tegenwoordig, dat is wat de meeste mensen doen eigenlijk. 182(R). Nah, dus ja, meer in de zin van dat mensen zeggen ik ben niet religieus maar ik ben gelovig, ik geloof wel in. 183(I). Zoiets. 184(R). Iets. Ik heb dat helemaal niet, ik geloof ook wel in dingen. Ik, ja, veel mensen zeggen van wetenschap is ook een religie, ik, ja, als je dat zou vinden dan ben ik daar wel een soort van gebonden aan ja. Vind wel, ja vind dat wel belangrijk, en, het feit dat, dat, technologie ook een soort van is tegengehouden vanuit de religieuze overwegingen, zoals stamceltechnologie bijvoorbeeld, of het klonen van dingen, wat mij betreft hartstikke mooi, of in ieder geval heel interessant is, ja, ik vind dat wel. 185(I). Ja nu heb je het ook wel over een hele specifieke samenleving natuurlijk. 186(R). Ja. 187(I). Ik weet niet zo goed of zulk onderzoek hier tegengehouden zou kunnen worden door lobby's van het christendom. 188(R). Ja, maar in Amerika bijvoorbeeld zou dat wel kunnen. 189(I). Ja maar Amerika kunnen we afschrijven. 190(R). Ja. 191(I). Allright, ik heb nog een paar afsluitende, algemene vragen, en volgens mij zitten we over de. 192(R). We zitten er over heen he. 193(I). Ja, maar dat maakt niet uit, het was een goed gesprek. Zou je jezelf omschrijven als raver? 194(R). Ja, in die zin van het woord dat dat gevoel je een raver maakt dan zeker. Maar, ja, ik ga niet meer zoveel naar feestjes en dat is voor mij persoonlijk toch, he, ik persoonlijk zie een raver als iemand die feest, en. 195(I). Dan zou je jezelf dus niet echt. 196(R). Nee in die zin van het woord niet want ik heb bij raver ook wel een beetje het idee van iemand die, die gewoon z’n energie er in kwijt raakt die veel gaat dansen of aan het hakken is, dat heb ik niet meer zo, maar, ja, in de zin van, ja ik voel me absoluut verbonden met zulke feesten en met de mensen die er naar toe gaan, ja, en dan in de kant waar ik het het liefst opzoek. In die zin zou ik mezelf absoluut wel een raver vinden ja.

108 197(I). Allright. Gebruik je wel eens drugs op feestjes? 198(R). Vroeger heel veel, en tegenwoordig niet meer. Ik heb vroeger wel heel veel, ja, toch eigenlijk best veel drugs gebruikt op feesten ja. Veel xtc, veel speed gebruikt, veel coke gebruikt op feestjes, veel ketamine gebruikt op feestjes, veel 2cb gebruikt op feestjes, en, een hele waslijst aan dingetjes die. 199(I). Nee je hoeft niet, meer de vraag, meer eigenlijk de vraag waarom? 200(R). Ja voor de lol eigenlijk. Ik heb zelf eigenlijk wel de mening dat er ook niet zo veel mis mee is als je, als je weet wat je doet, en, ja, als je, ik heb het zelf niet altijd heel verantwoord gedaan maar, ik vind wel dat je dat zou moeten doen, en. Maar goed je moet af en toe ook wel een beetje over de, he, over een grens heengaan om te zien he, dat is toch wel een grens, en. Maar goed, dat is met zoveel dingen zo denk ik en niet persé alleen met drugsgebruik, maar, ja, ik, wij deden het echt voor de lol, en het is er een mooie setting voor, want het is sociaal heel geaccepteerd en, ja veel drugs maakt, maakt muziek leuker, maakt dansen leuker, maakt interactie leuker, het is ja, op zo'n feest wel een, toch wel een mooie, ja, mooie gelegenheid daarvoor. 201(I). Ja, zeker. Hmm, misschien al een beetje beantwoord, hoe belangrijk is raven voor je? 202(R). Inmiddels niet meer zo, niet meer zo belangrijk, maar dat was het wel, absoluut. Ja, ik zat, ik heb echt wel een periode gehad dat als we gewoon alleen al een weekend niet gingen feesten dan had ik zoiets van shit, we gaan gewoon echt een weekend niet feesten, en dat is niet relaxt, en ja, niet dat dat dan gelijk een slecht weekend was, maar is toch gewoon wel een soort van gevoel van, ik weet dat er nu daar en daar en daar leuke feesten bezig zijn, hadden we echt heen kunnen gaan, maar goed als er geen animo is, dan ga je niet. 203(I). Nee. 204(R). En soms komt het ook niet uit, soms verplichtingen waar je, ja, waar je ook naar toe wil, of naar toe moet. Ja. 205(I). En, hoeveel van je vrienden zijn, ja ook, nog, ravers? 206(R). Weinig. 207(I). Weinig. 208(R). Ja, ja best wel weinig. Ja, van de vrienden die ik heb leren kennen op raves, daar gaan er dus nog, nou, best wel veel, gaan nog steeds, maar ook daar zit natuurlijk wel heel veel mensen die zijn afgehaakt en, he, ze krijgen kinderen, mensen krijgen een baan. 209(I). Hmm, even zien, je hebt al laten vallen hoe oud je bent, wat je doet voor werk. 210(R). Ja. 211(I). Wat is je opleidingsniveau? 212(R). HBO. 213(I). HBO. 214(R). Ja. 215(I). Oké, dat waren alle vragen. 216(R). Heb je ze allemaal? 217(I). Heel netjes, behalve als laatste vraag, of je nog iets hebt wat niet besproken is? 218(R). Nee ik weet het niet, niet zozeer vanuit mezelf ik vind het vooral een heel interessant onderzoek, ik ben heel benieuwd wat je hier uit gaat halen, en. 219(I). Ik ook. 220(R). Ja, ja, daar ben ik heel benieuwd naar maar goed dat kun je nu natuurlijk allemaal nog niet, nog niet vertellen denk ik.

109 Marieke 17-12-2016

1(I). Yes, want de eerste vraag is, hoe ben je in aanraking gekomen met raves? 2(R). Hmm, [pauze], moet ik even denken, [pauze], voor mij is het eerste moment dat ik op een soort van feestje kwam wat er op leek, dat was op de middelbare school, en, vriendinnetjes gekregen en die hadden me meegenomen naar de DB's, en toen, dat was een, een van de eerste feestjes, nu weet ik later, dat het een beetje zo was, die sfeer ofzo wat je daar oppakte, en, ik weet niet of festivals erbij horen? 3(I). Ja. 4(R). Toen ben ik naar Lowlands gegaan, en ik ging een tijd naar drumm & bass feestjes, ik ga echt van de hak op de tak hoor, eerst naar drum & bass feestjes, en Lowlands had je natuurlijk overdag concerten en dan ‘s avonds gingen we dan naar de drumm & bass tent, en toen ineens was daar techno en ik vond er helemaal niks aan, ik snapte het echt niet, en ik was samen met Jorien en haar toenmalige vriendje, Matthijs, en voor het eerst, niet voor het eerst xtc gebruikt maar wel met haar toen. En toen snapte ik het opeens ofzo, toen snapte ik opeens de muziek en, een nacht op avontuur, weet je wel, van tent naar tent lopen. En toen bleef dat er een beetje in, dat we heel af en toe gewoon naar een techno feest gingen en dat was dan denk ik vier keer per jaar ofzo, en dan ging ik op zoek de leuke feestjes en vooral al DJ's die we vet vonden waar we veel muziek van luisterden, dan gingen we daar heen. Maar echte illegale, illegale feestjes, ik weet nog ik was in 2009 ben ik naar India geweest met Jorien en toen kwam ik terug, en toen kwam ik thuis en toen was Pascal bij mij en ik kreeg een telefoontje van Daniel Zuur en die zei, er is nu een after bij, in het Gagelbos, en, kom je ook? En het was overdag. En, dus ik dacht nou ja goed, prima, ik was nog helemaal in de vakantiestemming, dus we gingen erheen, ging ik samen met Pascal. En toen kwamen we dus bij de bunker voor het eerst, en daar was een after van, je had de Jam vroeger, aan de werfkelder, dat was eigenlijk de oude, ja je had de Dock met Kranck volgens mij en daarna had je dan afterparties in de Jam, zoiets was het volgens mij, en dit was weer een afterparty van de Jam, en dan buiten. En het was natuurlijk zomer en, ja, ik weet niet we fietsten, we kwamen daar aan fietsen, en er stond een DJ te draaien en boxen en Christie was daar en Yoore en, pil d'r in en dat was eigenlijk m'n eerste illegale feestje en dan ook gelijk de bunker, dus zo, in 2009. Dat feestje was voor mij echt het startpunt ofzo van, ja, van de hele reis, waar we zijn begonnen en ja, tot nu eigenlijk. Dus dat. Ja. En die was op zich, dat was gewoon een paar uurtjes ofzo, ja. Ik denk zo. 5(I). En wat was dat dan voor ervaring, dat je dat echt als het startpunt ziet? 6(R). Gewoon überhaupt, dat dat kon, dat je gewoon buiten de natuur in kon gaan, met een groep gelijkgestemde mensen, muziek meenemen en daar echt aan het spelen bent met z’n allen, en je bent, dan ben je weer aan het dansen en dan kom je weer in een gesprek met iemand die je niet kent. En dan heb je een van de diepste gesprekken die je sinds tijden hebt gehad, dingen die diegene je vertelt waar die zegt dat hij die nog nooit zo met iemand heeft gedeeld en jij vice versa, dus de relaties zijn gelijk heel hecht ofzo. Het is, je zit er samen in en ook al ken je elkaar niet, je weet dat je gelijkgestemd bent ofzo, op de een of andere manier, en dat is niet altijd zo maar dat was op dat feestje wel zo en de meeste feestjes waar je heengaat, ja, vind ik dat wel. Die gelijkgestemdheid, ja. En ook dat je even niet meedraait met de rest van de wereld. Dus dat je uit je werk, uit je studie uit je school gewoon het regime waar je in gepropt wordt door, nou ja, het systeem, dat je daar stiekem even uit, uit stapt, met z’n allen, en, ja dat voelt ook heel, niet stiekem op een nare manier maar gewoon ha ha, je krijgt ons niet te pakken, weet je wel, dit pakken jullie niet meer van ons af. Dit zijn zulke mooie momenten en je vertelt het niet aan iedereen en dat is toch iets wat je meeneemt en wat je dan met z’n allen deelt ofzo, dat is heel vet, en denk ik ook heel helend voor ja, voor de waan van alledag ofzo, dat je even beseft dat het niet zo hoeft, volgens de regeltjes. En ja, dat is voor mij wel heel helend en het helpt me wel om [pauze] om alles aan te kunnen zeg maar, dus het is geen vlucht maar het is gewoon een extra, extra steun. Ja. En het heeft vooral te maken met, met het contact met anderen. Ja. Dus ik denk dat

110 dat, dat dat daar wel echt besefte ofzo, de eerste keer al. En het wordt steeds, dan ga je er steeds dieper in, dus dan, dan ja, vervult dat helemaal ofzo. 7(I). Ja want hoe ervaar je feestjes over het algemeen? Of zitten er verschillen in? 8(R). Ja er zitten wel verschillen in, als je naar een feest gaat waar je een kaartje voor koopt, gewoon een nachtfeest in Nederland, dan, is dat gewoon een avondje uit, en dan vind je dat ook wel op zich, die saamhorigheid [onverstaanbaar], maar dan, het is iets afstandelijk. Voor mij feest, en illegale feestjes, of bijvoorbeeld Fusion, dat voelt bijna als een, alsof je bij vrienden thuis bent. Die vrijheid ofzo daar in, dat is voor mij wel echt het verschil, en soms heb je gewoon meer zin in een avondje uit, dus ja, ik. Misschien is het een beetje te vergelijken met dat je je soms helemaal netjes opdoft om ergens heen te gaan, uit eten, je kiest bijvoorbeeld een bepaald restaurant uit, en dan ga je helemaal netjes gekleed en dat vind je dan ook leuk en dan ben je gewoon je nette zelf, maar als je naar Fusion gaat dan dof je je ook op maar dan op een hele andere manier. Want dan, dan steek je een veer in je haar en doe je een regenbooglegging aan en dan kan je die kant van jou er helemaal zijn, dat is niet netjes, dat is meer een soort van fantasiewezen wat je al in jezelf draagt wat dan, ja, dan kan alles. Ja, soms heb je meer zin in het één en soms meer in het andere, ligt eraan waar je behoefte aan hebt denk ik. Ik merk dat ik nu ik elke dag voor werk een wit jasje aan moet dat ik heel veel behoefte heb aan het andere soort feestjes, dus niet het nette en keurslijf, maar juist die toverbal zeg maar. [lacht] Ja en zo zou ik niet zeg maar, ik loop wel zo op straat, soms, maar dan voel je mensen je wel echt nakijken, past niet echt in het plaatje natuurlijk, en op zo'n feestje maakt het niet uit, iedereen ziet er zo uit, dus, ja. 9(I). Waarom kan dat denk je? 10(R). Waarom dat daar kan? 11(I). Ja. 12(R). Omdat misschien het daar ook over gaat. Dat het niet, ik heb altijd een beetje een hekel aan, soms heb je van die beschrijvingen van feestjes van je kind, je kind moet eruit, kan eruit komen. 13(I). Ja. 14(R). En ik weet niet hoe ik het anders moet noemen, want voor mij voelt het niet persé als een kind, wat er uit komt, maar meer een soort van vrije, vrij iets, en ja, dat sluit dan aan. De grote boze ouders van de wereld die niet zeggen wat je aanmoet of hoe je je moet gedragen en wat wel en niet mag. Ook als ik die creativiteit, ofzo, ja dat zit er aan vast. Ik merk dat het nu vooral over uiterlijk gaat, niet dat het zo is, maar dat ik daar nu veel, dat ik het daar nu over heb. Maar het is ook een uiting van hoe je je voelt en hoe vrij je bent, om jezelf te laten zien. 15(I). Ja. Ja dat denk ik ook. Als je zo aan durft te kleden dat je dan, een ander gevoel van gemak, comfort of, om de zoveel tijd heb je het gewoon even nodig. 16(R). Ja, ja. En, wat ik fijn vind, je hoeft er dan niet als vrouw heel vrouwelijk uit te zien. 17(I). Nee. 18(R). En als man hoef je er ook niet mannelijk uit te zien. Dat is zegmaar, dat, die, en natuurlijk zijn er wel man-vrouw, man-man, vrouw-vrouw, dingetjes aan de hand, maar de nadruk ligt niet op ik ga een vrouwtje of een mannetje vinden. En dat is heel vaak wel zo, als je uitgaat, dan, als vrouw, zijn er altijd mannen die iets van je willen, zo komt het op mij vaak over, ja. Dat je, meestal als je een gesprek aangaat, met een man, dat je dan eerst oh, leuk, dit is heel onbevangen, en ik vind jou ook heel aardig, dat je naarmate de avond vordert, dat die man dan uiteindelijk iets gaat proberen, in welke zin dan ook. Omdat je een vrouw bent en jij een, of ja, en hij een man. En op dit soort feestjes ervaar ik dat anders, een soort geslachtsloos-loosheid, of iedereen is het een beetje hetzelfde, en nadruk ligt daar niet op, om iemand te schaken ofzo, of iemand te regelen, het gaat gewoon om samen zijn. En dan nog steeds kan je iemand leuk vinden en met iemand mee naar huis gaan, of verliefd op iemand worden, dat maakt niet uit, maar, het gaat daar niet om, en dat vind ik heel fijn, dan voel je je gewoon veel vrijer om met mensen te praten. Ik kruip gelijk in m’n schulp als ik door heb dat, want ik heb ook een vriendje, maar dan, ook als ik geen vriendje heb, kruip ik gelijk in m’n schulp omdat ik gelijk

111 denk, je wordt zo bewust van het feit dat je van het andere geslacht bent, en dat er spanning is ofzo en dan, ja. 19(I). Ja vooral als die er voor jou niet is. 20(R). Ja! En jij denkt, wow, ik heb nu zo'n vet gesprek met jou, soort van vriendschap voor een nacht, en dan wordt die bel, die wordt dan stuk gemaakt van haha, ik heb alles gezegd om er voor te zorgen dat wij uiteindelijk samen naar huis gaan, ofzo, of zoenen of dit, ja. Bij de meeste illegale feestjes is dat niet zo, dan heb je een supervet gesprek met iemand, en dan ben je beste vrienden met iemand, voor een paar uur, en dan zit er dan verder niks, niks, of meestal niks aan vast. Meisje, jongen, het maakt niet uit. Misschien is dit wel heel naïef van mij hoor, dat alle mannen nu denken ha ha, dat denken jullie alleen maar, of alle vrouwen die op vrouwen vallen of. 21(I). Nee hoor dat herken ik wel, gewoon vrij. 22(R). Ja. Hmhm. 23(I). En, waarom blijf je terugkomen naar feestjes? Volgens mij heb je al een paar dingen genoemd, maar.. 24(R). Omdat het zo'n groot deel van mijn leven is en dat ik hier zo veel voldoening uit haal, want ik vind het zo'n fijne manier om op deze manier samen te zijn met mensen. Iedereen heeft een heel druk bestaan, heel erg bezig met al die verschillende wereldjes waar je in zit, werk, familie, vrienden, vaak doordeweeks heb je nauwelijks tijd om echt met elkaar af te spreken, of je gaat bij elkaar eten maar dan ben je drie uur samen ofzo, wat heel waardevol is, maar op zo'n feestje heb je voor je gevoel alle tijd van de wereld om alleen maar te zijn, in het moment, dus verder alles valt van je af. En dingen die niet, die wel bij je blijven, waar je het moeilijk mee hebt of die je gewoon, die in je hoofd zitten, daar kan je dat met mensen bespreken, op een hele soort van veilige, veilige haven waar, ja, waar je alles op tafel kan gooien en soms duurt dat, weet je, soms heb je gewoon dingen in je hoofd die kosten gewoon vijf uur, zes uur, voordat je die eindelijk kwijt wil of dat je überhaupt wist dat je er mee zat en dat komt er alleen maar uit door heel lang samen te zijn met mensen, en, op deze manier samen te zijn met mensen, voor mij is dat in ieder geval zo. En soms ben je een nacht en een dag en een nacht en een dag bij elkaar, en zelfs op de tweede dag of de tweede nacht komen er ineens dingen naar buiten, bij mij of bij anderen, en heb je, nou ja, dan heb je gewoon geen psycholoog meer nodig omdat je gewoon alles, je kan alles er in kwijt. En door die feestjes heb ik ook geleerd om dat te doen buiten de feestjes om, dus, ik heb geleerd om veel sneller dingen op tafel te leggen, ja dat is echt super waardevol. En, ja, de ongedwongenheid van het samenzijn en dat je niks anders hoeft te doen dan bij elkaar te zijn, muziek te luisteren, een spelletje te doen, te dansen. Superbelangrijk, dansen, dat is echt, ja, en, ja, dat samenzijn, met elkaar dat delen, ik kan niet meer zonder en ik wil ook niet zonder. En soms heb ik een periode dan heb ik er echt helemaal geen zin in, dan, het gaat echt in golven, maar ik denk niet dat dit iets is wat, waar ik over heen ga groeien, of wat ik nooit meer ga, het is te belangrijk, ik kan me ook niet voorstellen om dit niet te doen, ik kan me geen leven voorstellen zonder dit. 25(I). Dat is wel mooi. 26(R). Ja. 27(I). En, nou ja dit zit wel een beetje al in je vorige antwoord, ervaren de mensen om jou heen hetzelfde? 28(R). Ja, ja, en ik denk iedereen die dezelfde ervaringen zou hebben en er open voor zou staan, die zou hetzelfde zeggen, die zou hetzelfde ervaren en zelfs mensen waarvan ik dacht, ja maar jij, jij zit in zo'n andere tak van mijn kennissenkring, die ontpoppen zich dan, weet je wel. Die zeggen, of die ontpoppen zich als grote mede raver als je ze een keer meeneemt en die zijn gewoon op slag verliefd, en anderen die, ja zoals bijvoorbeeld Jorien, met haar ben ik begonnen, maar zij heeft nu zo'n ander leven, zij durft daar niet meer in te gaan. Maar ik denk wel dat zij het op dezelfde manier heeft ervaren als ik, maar dat dan een hele rationele keuze is om het niet meer te doen, en dat kan, ik kies ervoor om dat niet te doen. Of bijvoorbeeld m'n baas, zet dat maar niet in je scriptie, [lacht], ja maar die dan ineens ook vertelt dat hij ook naar festivals gaat, en hoe hij daar dan over vertelt met die

112 twinkeling in z'n ogen van ja, oh maar dan ben je zo gelukkig en dan ben je thuis en dan hoor je een nummertje wat je toen daar hebt gehoord dan voel je die, die liefde ofzo het enthousiasme voel je, je wordt helemaal weer warm van binnen. Ja, ik denk niet dat er iemand is die het niet snapt, als je het hebt meegemaakt, als je erin hebt gezeten. 29(I). We hadden het net ook, we hadden het net al over, dat je anders aan kan kleden, als je op feestjes bent, zijn er nog meer dingen die je kan doen, op feestjes, die je normaal gesproken niet kan doen? 30(R). Ha, drugs! [lachen beide] 31(R). Ja, nou ja, ja! Drugs. Drugs is zo'n taboe, en het wordt steeds minder, en ik vind dat gek, want dat alcohol mag iedereen drinken maar een pil dat is, ja, het wordt dus steeds minder, iedereen vindt het steeds normaler. Maar ja, drugs is niet wat ik in m’n dagelijks leven gebruik, doordeweeks, dat is, dat probeer ik echt te bewaren voor, dat hangt voor mij zo samen aan die feestjes. Dat dat de momenten zijn waarop je dat doet, en dat is natuurlijk een snelkookpan, he, ook, voor emoties uitlaten en makkelijker praten, dus dat, ja, draagt wel bij aan de ervaring, het helpt zeker mee. En dan zou ik, ik zei vroeger altijd, ik heb geen drugs nodig, voor een feestje, en dat is ook niet zo, maar ik vind het wel leuk, en het heeft en te maken met dat je je muurtjes afbreekt daardoor, je mag zelf kiezen hoe snel en hoe heftig je die muurtjes afbreekt. Maar het heeft voor mij ook te maken met dat je langer wakker kan blijven en dus langer tijd kan spenderen met elkaar. En dat je tijdsbesef gewoon verdwijnt, de door mens gemaakte tijd, die verdwijnt, en je gaat gewoon op een soort van natuurlijk ritme, natuurlijk, zeg maar. Ik denk dat je, ja, je gaat heel erg af op je lijf, en niet op de klok, en je energie, die je krijgt van anderen en die je zelf kan geven. Dus je komt, hoe onlogisch het ook klinkt, door drugs kom je veel meer in tune met je natuurlijke, ja, natuurlijke energie level, heel gek dat dat is. En ik denk dat als je elke dag heel veel mediteert en je super mindfull bent, heb je geen drugs nodig, want dan kan je dat ook. Ik kan dat niet altijd, ik probeer het wel, mediteer me af en toe suf, maar kan dat maar hele korte periodes. Nou ja, ideaal is natuurlijk als je het alleen zou kunnen, maar goed. Andere dingen die je kan doen, [pauze], heel overdreven dansen, ja, je schaamte is ook minder, je schaamt je dan over andere dingen, maar je normale schaamte van je moet normaal doen, doe maar normaal dan doe je al gek genoeg, in het lijntje lopen, in het rijtje lopen, dat verdwijnt, daar hoef je je niet meer aan te houden. Wel aan normale omgangsvormen, dat hoef je van mij niet te verliezen zeg maar, want daar gaat het juist om, dat je normaal met elkaar omgaat, maar wel het, het hokjesdenken. Ja, je kan ineens praten met mensen waarvan je dacht, nou als ik jou op straat tegen zou komen, zou ik echt nooit gedacht hebben dat wij zo hetzelfde zouden zijn. Zoveel gemeen zouden hebben, dat je zo'n chille dude of zo'n chill meisje zou zijn. Want het is niet, het is niet een specifieke doelgroep ofzo, het is niet een specifieke, hoe zeg je dat, een genre mensen, nee hoe zeg je dat, geen genre maar een, nou ja, gewoon type mens, er is geen een type mens wat alleen maar naar dit soort feestjes gaat. Ze komen uit alle subculturen samen, en dat is heel leerzaam en heel vet. Je staat met een dude die stukadoor is en, ja, DJ, iemand die in het bankwezen werkt en naar festivals gaat en dan, weet je wel, LSD tript en ondertussen de grootste zakendeals sluit in z'n dagelijks leven, en dat vind ik ook vet. Je leert gewoon superveel van elkaar, van allemaal dingen waar je echt helemaal, werelden waar je nooit in zou komen, daar wordt dan over vertelt, en daar heb je het dan over, het is ook kennisoverdracht, constant, hoe zijn mensen, wat beweegt jou. Hoe ben je hier verzeilt geraakt, wat doe je? Ja. 32(I). Even kijken, want je hebt al, volgens mij redelijk veel overlap gemaakt 33(R). Oh ja? 34(I). Ja, dus dan wil ik eerst even naar vragen die in ieder geval nog niet aan de orde geweest zijn en als er dan voldoende tijd is dan doen we gewoon die andere vragen nog een keer, misschien dat er dan nog iets anders opkomt. 35(R). Ja. 36(I). Ik ben eigenlijk wel benieuwd of je denkt dat er een bepaald wereldbeeld of een levensfilosofie verbonden is aan rave? Het idee achter feestjes?

113 37(R). Hedonisme, ja, ja nou het ligt, wat ik heel mooi vond is die documentaire, ik weet niet meer hoe die heet, maar waar DJ Isis ook in voorkomt, en dat zij heel erg teruggrijpt naar de Afrikaanse stammen die samen dansen en stampen en met hun lijf zegmaar heel veel energie opwekken en dat gaat ook heel erg om samenzijn maar ook om een soort van rituele, ritueel en een goddelijke ervaring opwekken. Ik denk dat dat wel aan de basis ligt hoewel je dat helemaal niet meer door, dat, daar ben je je niet bewust van als je ermee begint, dan is het gewoon, maar je pikt wel datgene op, die energie, dat gevoel, wat je zo aantrekt daar in, maar jij bedoelt meer een soort van visie die overlapt bij veel mensen die naar feestjes gaan? 38(I). Nee niet perse, misschien meer in de cultuur zelf, en daarnaast wat bij jou daarbij opkomt. Ik denk dat het ook wel persoonlijk is, hoe je dat opvat. En wat je daar van oppikt. 39(R). Hmm. [pauze] 40(I). Maar je noemde ook hedonisme? 41(R). Ja, ja, pak de momenten die je pakken kan, en het leven is niet alleen, je werkt niet, of je leeft niet om te werken. Je leeft. En he, dat mag gevierd worden en daar mag ook aandacht aan besteedt worden. En ik denk dat dat wel iets is, en samen iets moois maken, iets moois neerzetten, de magie terug, en onze betonnen hemel vol met flats en verkeersbordjes en allemaal andere zaken die ons zo ver verwijderd hebben van jagers-verzamelaar die we ooit waren. Ja toen je de vraag stelde toen moest ik gelijk denken aan, een beetje de hipsters van nu, oh, alles biologisch, groen, die beweging, die zit er ook wel een beetje aan vast, volgens mij, op de een of andere manier, en ik, maar ik dacht dat, en toen dacht ik nee, dat is niet, dat is niet altijd zo, hmm. 42(I). Bedoel je die mensen van echt de illegale feestjes, een beetje de tekno kant? Die gedachte? Beetje anarchisme? 43(R). Ook, maar ook Fusion, weet je wel, dat je daar geen vlees kan eten, en dat ze alles van hergebruikte materialen maken, en Fusion is al heel lang zo. En die illegale feestjes of de festivals in Duitsland zijn al heel lang zo, en in Duitsland is die beweging van local, home grown, die winkeltjes, die zijn er al veel langer, en hier in Utrecht wordt het steeds, weet je wel zoals Broei, er komen steeds meer dat dit soort dingen ook hier. En die rave cultuur, hoewel rave klinkt dan te duister ook zo, voor deze, maar dat zit er wel aan vast, die feestjes zitten er een beetje, of de mensen die naar die feestjes gaan en die feestjes organiseren zitten voor mij een beetje vast aan mensen die zich heel erg bewust zijn hun omgeving, van de maatschappij, van de politiek, van de wereld. Hoewel het niet het meest milieuvriendelijke is wat je kan doen maar het gaat er wel vaak over, als je gesprekken hebt met de mensen die naar dit soort feesten gaan, je ziet het ook wel, en hoe ze worden opgebouwd, dus geen vlees eten. Maar ook als je dan in een bos een feest geeft, uiteindelijk wordt iedereen opgeroepen om mee te helpen opruimen en vooral geen shit achter te laten. Het is niet alsof, alsof de grond alleen maar misbruikt wordt, het is, het is die bewustwording die is er wel heel erg, en de tekno scene, ja dat komt natuurlijk een beetje van de krakers, en dat is sowieso een vet linkse groepering. 44(I). Anarchisten 45(R). Anarchisten, daar zit het ook heel erg in, maar daar weet ik gewoon te weinig van af denk ik omdat ik, ja , daar niet echt in zit. 46(I). En hoe zou je je eigen wereldbeeld, als je hem hebt, of levensfilosofie, omschrijven? 47(R). Mijn eigen levensfilosofie? 48(I). Ja, of wereldbeeld. 49(R). Hmmm, ik ben ook wel een linkse rakker [lacht], een rooie rakker, oh nee geen rooie, een linkse. Oh dat vind ik heel lastig, nu heb ik het idee dat ik allemaal termen eruit moet gooien, maar [pauze], ja dat vind ik echt heel lastig. Ik kan mij zeker identificeren met wat ik net noemde. Ik ben me, ja, wel bewust van de, van de schade die wij als mensen aanrichten, op onze omgeving en op onze wereld, aan onze wereld, en het is ook iets wat, waar ik iets aan wil doen, of waar ik in het klein, ik hoef niet de politiek in, of wat dan ook. Bijvoorbeeld zoals dat Spitsbergen project, dat is mijn manier om bewustwording te creëren, ik weet niet of dat bij een levensvisie hoort of een wereldbeeld, maar.

114 50(I). Misschien als koppeling, zou je zeggen dat de manier waarop er naar kijkt dat dat beïnvloedt is door naar feestjes te gaan? Door die ervaringen? 51(R). Nee, nee want dat was altijd al zo. Wat wel helpt is dat ik heel veel mensen om me heen heb verzameld, daardoor, die op dezelfde manier, of op een ander manier met hetzelfde bezig zijn, gelijkgestemden, waar je dan inspiratie uithaalt, en kennis. Ja, dat wel. Of mensen die er helemaal anders over denken waardoor je ook weer na gaat denken en jezelf, je eigen, beliefs, hoe zeg je dat, je eigen overtuigingen toetst en bijschaaft, dat, dat wel. 52(I). Even over een hele andere boeg, wat denk je over religie? Of religiositeit? 53(R). Ik geloof zelf niet, in een god, maar ik voel wel, ik vind het super interessant, [pauze]. En, ik denk dat mensen ook wel iets nodig hebben om, om iets te geloven, omdat de wereld zo onbegrijpbaar is, er moet toch wel iets zijn waar we ons aan vast kunnen houden, omdat er zo veel dingen gebeuren die onvergeeflijk zijn, natuurrampen, verkrachtingen, er moet toch iets zijn. Nu koppel ik het natuurlijk wel aan het negatieve, je kan ook denken, hoe kan dit, hoe kan die, hoe kan dit zo mooi zijn, dat moet toch gewoon door iemand gemaakt zijn, of door iets gemaakt zijn, ik kan het anders niet verklaren. En mensen willen heel graag bij een groep horen, daar is religie ook wel makkelijk voor, dat je gewoon ergens bij kan horen, heel erg hetzelfde over iets denkt, dan ben je niet alleen. Dat is wel mooi. Alleen denk ik dat hoe het nu, hoe het nu is, dat er, ik snap gewoon niet, want volgens mij, religie, alle religies hebben denk ik dezelfde basis, vanuit hetzelfde idee. En ik snap gewoon niet dat heel veel mensen dat niet zien, dus dat je oorlogen hebt, tegen elkaar, omdat je ergens anders over denkt, deze god is van mij, deze god is van mij, deze zegt dit, die zegt dat, allemaal weer rare regeltjes aan verbonden. En nou klink ik natuurlijk als een oude hippie maar ik denk dat het toch allemaal over liefde gaat, en over bij elkaar zijn gaat, en leven gaat, en dood. Ja, dat vind ik gewoon fakking belachelijk, dat daar zo moeilijk over wordt gedaan. En dat is misschien ook wel mooi dan aan die feestjes, omdat het daar voor mij heel erg terug gaat naar de basis. Naar het samen zijn en liefde en vieren van het leven, en als jij ergens anders over denkt dan ik, dan is dat prima, we kunnen gewoon naast elkaar bestaan, en naast elkaar dansen. In het heel klein, maar het wel belangrijk dat dat nog kan bestaan, terwijl, bij de buren ze elkaar gewoon overhoop schieten, ja. Ik denk dat religie in de puurste zin iets heel moois maar de uitvoering is gewoon kut, vaak. Ja. 54(I). Ja. Ben je zelf ergens aan verbonden, of een specifieke interesse? En dat mag dan een religie, of een spirituele traditie? 55(R). Het boeddhisme spreekt me echt heel erg aan, ja. Ik heb er ook wel over gedacht hoor, misschien word ik wel gewoon boeddhist, maar ja ik ga niet in een klooster. En dat is dan ook wel, ik ben dan wel heel erg zwart wit hoor, als je boeddhist bent dan ga je er ook helemaal voor en als je geen boeddhist bent dan doe je dat dus niet, maar ik probeer wel, ik vind het gewoon een hele interessante levenswijze en ik haal er best wel veel dingen uit waar ik echt wat aan heb in m'n dagelijks leven. Dus, ja. 56(I). Dat is wel mooi. 57(R). Ja. 58(I). Hmm, zou je jezelf omschrijven als raver? 59(R). Als? 60(I). Raver. 61(R). Misschien een beetje gepensioneerd ofzo [lacht]. Een veteraan, want ik merk dat ik wel echt ouder wordt. Ik zit er niet meer zo in. Al die nieuwe organisaties en toen we, he op de IBB waren, dat je denkt jezus, wat een jonge mensen allemaal, wij waren vroeger zo. En ja, we zijn toch een beetje oude besjes geworden die dan wel naar feestje gaan, maar dan, wel snel weer naar huis met een select groepje mensen om daar gewoon weer uren lang zegmaar in ons eigen coconnetje te zitten. Dus nee, ik ben geen doorgewinterde raver, ik ben doorgewinterd, maar ik ben geen raver van van het moment. Of, ja ik weet niet. Ja ik zou mezelf omschrijven als raver, maar ik zit niet meer in het middelpunt van de scene. 62(I). Maakt dat uit?

115 63(R). Nee, want het is wel fijn, want ook al je ga, je gaat dan gewoon een hele tijd niet, en dan ga je wel, en dan weet je precies hoe het werkt, je voelt je gelijk op je gemak, dat is gewoon heel fijn, en je hoeft ook niet meer, in het begin was het nieuw, en ja, dan wil je toch wel goed voor de dag komen, want oh, wat vet dit, en die mensen die erbij horen die zijn ook heel vet, natuurlijk, het blijft ook gewoon weer een nieuwe groep waar je bij wilt horen en waar je aardig gevonden wilt worden dus het is ook spannend. En dan ga je heel erg je best doen om die ander te leren kennen en, en dat je er in zit, je moet jezelf er echt in werken. Dat is niet zo, of tenminste, het is geen verplichting, maar ik wilde dat graag, dus ga je dat doen. En nu, kan het me geen flikker schelen als ik op een feestje ben wie me wel mag en wie niet, ik ben daar gewoon puur voor mezelf en voor de ervaring, en dat groeit gewoon, dat is gewoon met ouder worden ook denk ik. En dan vind ik het heel fijn om andere mensen te spreken, maar als ik geen zin heb, dan doe ik dat ook niet, en dan blijf ik gewoon in m'n eigen groepje alleen maar met de mensen met wie ik ben, niet dat we ons afsluiten dan, maar. 64(I). En hoeveel van je vrienden zijn ook ravers? 65(R). Ik denk bijna allemaal. Ja, gewoon de mensen die het dichtst bij me staan allemaal, ja. [pauze] En sommige die zijn het geweest en er nu niet meer zo mee bezig, en dan ben ik heel bang dat ik iemand vergeet die er helemaal niet in zit, maar het voelt gewoon alsof, en sowieso de mensen die het dichtst bij mij staan en die ik misschien nu vergeet en niet raver zijn, die zijn ooit een keer mee geweest, met mij, dus die weten, ja, die weten hoe het is. 66(I). Heb je die mensen ook allemaal ontmoet op feestjes? Of kende je die al? 67(R). Nee, ik kende er een aantal al en anderen die zijn dan weer, het is allemaal vriendje van vriendje van vriendje, iedereen neemt zeg maar, er is niet een iemand die al die andere mensen kende, maar het is gewoon, het is een soort van spinnenweb aan relaties eigenlijk. Dus van alle kanten komen mensen, heel veel vanuit de horeca, collega's, niet van mij maar van mensen die ik dan ken, maar ook mensen die ik echt al van vroeger ken, die dan zo met een cirkeltje weer heel onverwacht, zoals Mark, die ken ik van de basis, van de middelbare school, niet dat die vaak weer naar feestjes gaat, maar die is wel, in het begin, is hij zo weer bij mij terug gekomen. 68(I). Zou je nog even, voor het bandje, kunnen zeggen wat je leeftijd, je beroep, en je opleidingsniveau is? 69(R). Ik ben 29 jaar oud, en ben dierenartsassistente en kunstenaar, en opleidingsniveau is HBO. 70(I). Ok, dankjewel. En ja dit is even een vraag die ik even over had geslagen maar omdat je voor m’n gevoel al wel veel over hebt gezegd, maar het is wel een belangrijke vraag ook voor het onderzoek. Ja, ik moet het ook niet beperken trouwens, dus, de vraag is hebben feestjes invloed gehad op je leven, volgens mij heb je daar al redelijk ja op gezegd, op welke manier? 71(R). Ik ben echt een heel ander mens geworden. Ik ben, nou, ja ik ben volwassen geworden door feestjes. Ik kan eindelijk zijn wie ik ten diepste van binnen altijd al was, het heeft me ontzettend veel vertrouwen gegeven, mensen gegeven waarbij ik me, bij wie ik echt mezelf kan zijn, ik kan praten over dingen die vroeger zijn gebeurd, shit die ik nog nooit verwerkt had, ik kan het nu verwerken. Ik ben uiteindelijk in groepstherapie gegaan, iets wat ik super eng vond, in een groep, ik ging al langer naar de psycholoog maar dat was gewoon individueel, groepstherapie een jaar lang elke week, dat wilde ik niet, en ik heb uiteindelijk die stap genomen door de mensen die ik om me heen had, die voor mij, heel, ja alles te maken hebben met feestjes en deze scene. Omdat ik met hen zo, zo heb geleerd om te praten over mezelf en steeds meer van mezelf te laten zien, kon ik die drempel over om die groepstherapie in te gaan en ja, toen voor mij is het echt, iets in werking gezet wat nu nog steeds doorwerkt en ja dat is echt het grootste geschenk wat, wat het me heeft gegeven, denk ik, ja. Dus, zelf inzicht, reflectie, openheid, jezelf durven zijn, mensen om je heen die voor mijn gevoel voor altijd zijn, gewoon vriendschappen voor het leven, een uitlaatklep, andere kant van het leven, van, naast de realiteit die andere wereld waar je. Pascal die zei altijd waarom noem je het altijd een andere wereld ofzo, je hebt de feestwereld en je hebt dan je normale wereld en ik maakte die scheiding altijd heel erg, en hij zag dat als heel negatief en voor mij is dat heel positief, omdat, niet, voor mij staat het niet naast elkaar maar zit het door elkaar heen maar kan ik wel van het een in het andere stappen en dat geeft me heel erg veel ontspanning juist. Ja. Dat was een heel warrig verhaal volgens mij [lacht].

116 72(I). Nee hoor. Een mooi verhaal. Oké. Zijn er nog dingen die je wil zeggen, die niet besproken zijn of die je nog wil toevoegen? 73(R). Hmm, nee, ik denk het niet eigenlijk. 74(I). Oké, dat was 'm dan. 75(R). Klaar!

117 Frank 5-1-2017

1(I). Hij staat aan.

2(R). Ja. 3(I). Hij staat aan. Hoe ben je in aanraking gekomen met raves? Of feestjes? 4(R). Eigenlijk door m'n broers. Die zeiden al, ik weet niet, toen ik veertien of vijftien was ofzo, van ja, je gaat toch wel een keer, want drugs zit er heel erg in, je gaat het toch wel een keer doen, dus ga met ons mee naar Lowlands, en toen was ik vijftien en toen ging ik mee naar Lowlands. Dat was supervet, en toen ik zestien was ook weer en toen heeft het eigenlijk heel lang stilgelegen, wel tussendoor feestjes gehad, oud en nieuw enzo, naar grote feesten geweest, en tussendoor meer met stappen en kleine festivals. Maar pas toen ik in Utrecht kwam wonen ging het echt naar vaak en illegale en via via via ergens op een feest komen zeg maar, daarvoor was allemaal zeer keurig, kaartjes bestellen dan die dag naar het feest. Dus. 5(I). Ok. Dus Lowlands was je eerste feestje in die zin? 6(R). Ja. ja. 7(I). Wat kun je daar nog van herinneren? Wat was zo vet? 8(R). De mensen, gewoon de immensheid van de mensen allemaal, er is zoveel gebeurd, zoveel te zien de hele tijd, in combinatie met de muziek, iedereen is relaxt, en de bubbel, beetje uit de wereld stapt eigenlijk eventjes, dat was het magische moment er aan. 9(I). Magisch moment? 10(R). Ja, dat je binnenkomt, eerst sta je, nou zeg maar anderhalf uur ofzo, twee uur in de rij te wachten, nou ja dan begint het feest al een beetje, dan loopt er een gast rond in een, loopt te schreeuwen en deelt bier uit, en dan komt er een gast langs met een gettoblaster en dan staat ineens een deel van de rij te hossen ergens, dan begint het al, dan merk je dat de sfeer er in zit, dat iedereen de conventies los laat zeg maar, en dan, nou dan kom je binnen en dan moet je eerst een takke eind lopen voor Lowlands en dan is eigenlijk iedereen een soort semi-chagrijnig, niet echt, want je bent op Lowlands, maar toch, iedereen loopt met tassen te zeulen enzo. Dan heb je je tent opgezet en dan, vanaf dat moment totdat je eigenlijk echt weer thuis komt en je eerste was draait zeg maar, dat is, dat hele moment is je hele bubbel. 11(I). Oké. 12(R). Ja. 13(I). En dat was toen je vijftien was, als je kijkt naar, naar nu, of wat er in de tussentijd allemaal gebeurd is, hoe ervaar je feestjes over het algemeen? 14(R). Wat bedoel je? 15(I). Als je er bent, wat is dan je ervaring? 16(R). Ja, [lacht], oké, maar, ik snap dat je dat bedoelt. Ja maar wat bedoel je precies met wat is je ervaring? Gewoon algemene omschrijving? 17(I). Ja. 18(R). Ik denk dat het ook, in het begin was ik minder kieskeuring, en nu is het heel erg de ervaring is voor mij heel erg dat het, ik let op de mensen, de muziek en de aankleding, de combinatie van die drie dingen, als dat goed is dan, ik weet niet zo goed, het is, ja we hebben het hier natuurlijk over gehad al, maar het is niet te beschrijven, je hebt een soort van, ja, je bent er gewoon helemaal uit, ofzo, je bent met een groep mensen en of dat nou je vrienden zijn of mensen die je net kent of mensen die je

118 überhaupt niet aanspreekt maar gewoon ergens op een heuvel ziet dansen, met al die mensen ben je helemaal vrij, ofzo, het maakt niet uit, en iedereen snapt het, lijkt het, en soms snappen mensen het niet, ik ben ook wel eens op feestjes geweest dat het niet leuk is, maar dat hoort er een beetje bij, ofzo. Maar dat is vooral de ervaring van vrij zijn. 19(I). Wat moet er dan aanwezig zijn als het zeg maar wel lukt? 20(R). Ik denk het met name in de sfeer zit. Als iedereen zin heeft dan maakt eigenlijk de rest niet meer zo veel uit. Als mensen echt voor de muziek komen, echt voor het feest, dan slaagt het altijd. Ik ben ook wel eens op feesten geweest dat iedereen zich supermooi aankleedt maar eigenlijk de rest niet zo interessant vind, en je merkt dat dat de sfeer drukt, omdat het dan heel erg kijken en bekijken worden, bekeken worden, is. Voor mijn gevoel doet dat af aan de beleving zelf, want dan gaat het ineens ergens anders over dan over de bubbel, maar dan gaat het ineens over het individu, terwijl het normaal eigenlijk over, voor mij slaagt het als het over de groep gaat, als je met een grote groep mensen bent, in plaats van kleine clubjes die naast elkaar staan. 21(I). Ok. En wat maakt het dat je blijft terugkomen naar feestjes? 22(R). De ontsnapping, denk ik. Verslaving, ook, verslaving aan niet nuchter willen zijn, in de breedste zin van het woord. Er zit natuurlijk een heel groot deel drugsgebruik in, wat zeg je? 23(I). We moeten denk ik iets harder praten. 24(R). Dat ga je zo direct terugluisteren. Er zit ook een heel erg, er zit een deel natuurlijk drugsgebruik in, want dat maakt het, ik weet niet, dat doet iets, dat maakt je niet nuchter, maar alleen al ergens zijn en, weet je van twee bier wordt je niet dronken, maar je kan dan al wel helemaal een soort van in de vibe zijn, ofzo. En juist, ik denk dat dat maakt, daar ben ik wel de hele tijd naar op zoek. De werkelijkheid is soms gewoon een beetje saai. En je bent daar in een soort eigen gecreëerde wereld die super interessant is. Dat. 25(I). Waarom is die zo super interessant? 26(R). Omdat die anders is dan anders. Kijk de normale wereld, zeg maar, die is in principe logisch en die is goed te begrijpen, zeg maar, je moet je tanden poetsen en af en toe naar de huisarts en studeren. Dat zijn allemaal van die dingen die je, weet je, die worden je geleerd en op zo'n feest niet. Er zijn geen dingen die je moet doen. Ik vind het wel belangrijk dat er een soort van sociaal vangnet is, je laat mensen niet afglijden, en als je iemand ontzettend van de kaart ziet of je ziet iemand die huilend in een hoekje, vind ik wel dat je er naar toe moet. Ik zie dat je verschrikt kijkt, maar, ja, dat heb ik een keer meegemaakt, dan, weet je, dan moet je er wel naar toe. Maar het maakt het heel interessant omdat het gewoon anders is dan anders, eigenlijk dat vooral. Het is op de een of andere manier iedere keer nieuw en toch iedere keer hetzelfde. 27(I). En dat is belangrijk voor je? 28(R). Ja. ja. 29(I). Waarom? 30(R). [lacht] Omdat het een andere, een soort, een ontsnapping is aan verveling misschien wel. En dat klinkt heel cru en het is niet zo dat de echte wereld dan maar saai is en dat ik me de pleuris verveel tussen de feesten in, maar soms ook wel. Het is gewoon, je mag daar helemaal je eigen keuzes maken. (autonomie!). 31(I). En de mensen om jou heen. ervaren die dat op dezelfde manier, denk je? 32(R). Ja, ik denk het wel. Voor het grootste deel in ieder geval. Ik denk dat er ook wel mensen in de omgeving zijn die het puur doen voor de mensen, of puur doen voor de muziek, of puur doen voor de drugs, maar ik denk dat het overgrote deel juist de combinatie van die dingen, ja juist die combinatie opzoekt. En iedereen heeft gewoon werk en in principe een vrij stabiel leven, maar heeft gewoon behoefte aan die ontsnapping er aan. En het is een andere ontsnapping dan ik wil niet met m'n problemen dealen dus ik ga maar de hele tijd feesten, dat is er ook, dat zat er bij mij ook in, maar nu is het veel meer, weet je, ik ben in principe een stabiel weldenkend mens en dan mag ik daarbuiten af en toe eventjes helemaal uit m'n plaat.

119 33(I). En, zijn er dan dingen die je op feestjes, je hebt het net al wel een beetje gezegd, maar zijn er dingen die je op feestjes wel kunt doen die je normaal gesproken niet kan doen? 34(R). Ja, ik denk dat een van de voornaamste dingen is dat de muren wegvallen. Dus, dat je, als ik op een feest iemand zie, iets doen, wat ik interessant vind, dan heb ik totaal geen schaamte, dan kan ik sans gene naar hem toe lopen, of haar, en zeggen van yo wat je doet is supervet, of, wat doe je, ik wil weten wat het is, of, hoe heet je, ik ken je niet. En ik denk dat dat het vooral is. Als je dat zeg maar op straat doet dan kijken mensen je gek aan, terwijl het best wel eens diezelfde persoon zou kunnen zijn, zeg maar. Dat maakt het het tofste. 35(I). Ja. Dus vooral het wegvallen van muren, iets wat je daar kan doen wat je normaal niet kan doen. Waarom is dat, denk je? 36(R). Dat is een beetje de afspraak, denk ik, waar we in zijn gerold met z'n allen. Nu is het zo dat als je buiten iemand aanspreekt, dan vinden mensen dat gek. Dat hebben we met z'n allen afgesproken dat je dat niet doet, wat een hele vreemde afspraak is, want, ik merk het nu al 's nachts, als ik 's nachts in m'n eentje over straat loop en er komt iemand langs en ik loop aan dezelfde kant van de straat, dus ik loop direct langs diegene, dan zeg ik goedenavond. De helft van de mensen vind dat echt vreemd ofzo, of zegt niks, of kijkt de andere kant op. En de andere helft van de mensen, gelukkig, die zegt ook gewoon goedenavond, of die lacht terug ofzo. Maar je merkt toch dat we, ja, je bemoeit je met je eigen zaken ofzo, en op zo'n feest mag je je lekker met iedereen bemoeien, en als iemand geen zin heeft, dan kan die dat zeggen, en dat is die andere persoon ook niet gelijk gepikeerd. Van oh, wil je dat niet vertellen en dat zegt de ander nee eigenlijk niet, en dan zeg je, oké, ik ga weer, en dan is dat ook prima. Dat. 37(I). Heb je daar veel mensen aan overgehouden? Feestjes, of contact dat je, heb je daar veel vrienden gemaakt? 38(R). In het begin niet echte vrienden, heel veel contacten, maar niet echt mensen waarmee ik nou, nee zou ik geen vrienden noemen. Uiteindelijk wel maar meer via via, want die mensen heb, jij bijvoorbeeld, die dan vrienden heeft, ik heb jou ontmoet op een feest, en nu zijn jouw vrienden mijn vrienden, maar het is niet zo dat ik echt door het feesten allemaal blijvende contacten heb overgehouden, dat zijn er echt maar een paar. Maar wel door de mensen die ik heb ontmoet op feesten, dat ik daar dan een keer thuis kom, of op een after, ja dat is natuurlijk wel een afgeleide van, dus in die zin wel, maar niet zo dat ik op een festival iemand tegenkom, nummers uitwissel, en die dan nog heel vaak zie ofzo. Meer in de community, denk ik. 39(I). En die mensen, die vrienden die je hebt gemaakt, hoe belangrijk zijn die voor je? 40(R). Heel erg. Zijn wel m'n beste vrienden. Ja, dat. 41(I). Zijn die mensen dan anders dan mensen die je kent van buiten de community, zegmaar? 42(R). Ja, omdat het met mensen d'r buiten heb je altijd nog een soort van geheim, wat je niet, je hebt je niet je honderd procent naaktheid gedeeld met die andere persoon. Omdat je niet een keer ontzettend naar de klote bent geweest, of helemaal uit je plaat hebt staan dansen op muziek, met die persoon. Dus je merkt dat het toch, die mensen erbuiten hebben niet alles van mij gezien, ofzo. Dus dat blijft altijd een beetje een drempel. En niet in, dat is niet hinderlijk, en dat is verder niet, het is niet erg, ofzo, maar je merkt wel dat dat gewoon niet de mensen zijn waarmee ik daarbuiten ook heel veel afspreek, of zoiets. 43(I). Ok. Zou je zeggen dat er een bepaald wereldbeeld verbonden is aan rave? Of een levensfilosofie? 44(R). Ja en nee, ik denk in de ene zin wel omdat het wel omdat het heel erg gaat om het samen zijn, en dat kan je op heel veel andere manieren, een andere visie, zeg maar, wel terugzien. Dus acceptatie, geen discriminatie, het is voor mijn gevoel vrij links allemaal, zeg maar. Dus daar in ook politieke voorkeur. Maar je merkt ook dat, voor heel mensen is het gewoon een ontsnapping, en juist dat politieke laat je gewoon achter. En je gaat op maandag gewoon weer verder met je gewone leven. Dus ik denk dat, op de plek zelf wel, maar ik weet niet zo goed of dat echt naar buiten doorwerkt, zeg

120 maar. Dus in die wereld, specifiek, is er wel een wereldbeeld, maar mensen nemen die, dat wereldbeeld niet per se mee naar buiten naar hun gewone wereld, zeg maar. 45(I). En dat wereldbeeld is dus wat je net zei, over linkse 46(R). Ja precies, het is allemaal wat meer op acceptatie gericht. En voor m'n gevoel [pauze] meer voor elkaar zorgen, in die zin dus heeft het meer betrekking op links de verzorgingsstaat, zeg maar, dan dat je er in je eentje voor staat. Dat je verantwoordelijk bent voor je eigen geluk, en als je het niet haalt dan heb je pech. Dat is voor mijn gevoel weer meer de rechtse kant van de politiek. 46(I). Ok. En hou zou je je eigen wereldbeeld, of levensfilosofie, als je die hebt, hoe zou je die beschrijven? 47(R). Nou die, die hangt daar wel heel erg mee samen. Met dat accepteren en zorg dragen voor elkaar, in de breedste zin ook. Dus die hangt er heel erg mee samen, ik denk dat ik daar in zeker niet alleen, maar wel op punten verschil, bijvoorbeeld wat ik net zei, mensen die op een feest komen om gewoon te kunnen zeggen yo ik ben op dat feest geweest en dat is heel erg vet. Dat zijn niet mensen die heel erg de wereldvisie van rave dan uitdragen, zeg maar. En dan vind ik rave een beetje lastig begrip, in die zin. Ik heb niet het gevoel dat ik op heel veel raves ben geweest, maar als je daarmee ook de gewoon commerciële festivals en de illegale zeg maar en alles daartussen meetelt, dan denk ik dat het, ja, ik weet niet, eigenlijk. [pauze] Dat vrijheid, ofzo, dat blijft het grootste ding. Dat je iedereen de vrijheid gunt, en de kansen gunt, dat het daar vooral overgaat. Dat is mijn wereldbeeld en ik denk dat dat ook terugkomt op raves. 48(I). Ok. 49(R). Ik heb het gevoel dat ik soms een beetje verdwaal in m'n eigen antwoorden en dan niet meer zo goed weet wat de vraag is. 50(I). Dat mag. 51(R). Maar ik vertel maar gewoon. 52(I). Graag. 53(R). Ok. 54(I). Zou je zeggen, want je zegt net dat je wel veel van je eigen wereldbeeld terugziet in het wereldbeeld van rave. Is het meer zo of zou je zeggen dat jouw wereldbeeld ook veranderd is, of beïnvloedt is, daar het feit dat je participant bent in rave cultuur? 55(R). Ik denk beide. Ik denk dat het voor mij heel erg heeft, een thuis heeft geboden, dus heel veel mensen heeft laten leren kennen die mijn wereldbeeld delen en daarmee ook mijn visie, dat dat kan werken, heeft versterkt, zeg maar. Voor m'n gevoel stond ik er altijd wel een beetje zo in, nou een beetje, nee, ik stond er gewoon altijd al zo in. En toen kwam ik ineens op een plek waar dat al zo was. Dus dat heeft het heel erg versterkt. En ook alleen maar bevestigd, voor mij, dat het kan werken. 56(I). Hele andere kant: wat denk je over religie? 57(R). Wat denk ik over religie? 58(I). Ja. Wat denk je over religie? Of religiositeit? 59(R). Is een mega brede vraag. 60(I). Ja. 61(R). Wat denk ik over religie? Ik denk dat religie [pauze], het woord door de verschillende instituten een hele nare bijsmaak heeft gekregen. Maar ik denk in principe zelf dat religie een manier is om te, zeg maar uiting te geven aan dingen die je niet kan begrijpen. Zo, voor mijn gevoel zijn zo natuurreligies ontstaan en alle andere grote religies ook, dingen die we niet begrijpen die gaan we dan proberen te verklaren, nou daar komen verhalen en uiteindelijk met een soort van entiteiten die daar dan invulling aan geven. En ik denk dat het prima is, want inherent dragen voor mijn gevoel alle religies naastenliefde uit, eigenlijk. En het is jammer dat het nu een beetje ver wordt doorgevoerd, in

121 die zin dat naastenliefde alleen binnen je eigen religie is, en daar gaat het mis, maar los daarvan, ja, dat. 62(I). Ja. Ben je zelf verbonden aan een specifieke religie of geïnteresseerd of een spirituele traditie? 63(R). Lama. 64(I). Ben je een lama? 65(R). [lacht] Nee, nee eigenlijk niet. Wel christelijk opgevoed, ja Nederlands christelijk opgevoed, en uiteindelijk op een antroposofische school gezeten, dat is dan ook weer een soort natuurreligie. En mijn ouders hebben heel veel, die vinden boeddhisme heel interessant, dus daar allemaal invloeden van maar dat is ook beetje een hip ding in de westerse cultuur, dus, ja, ik weet niet zo goed. Nee, ik denk, ik zie mezelf niet als religieus, ik denk wel dat ik een bepaald, ik heb wel een bepaald idee van hoe de wereld in elkaar zit maar ik heb dat niet teruggevonden in een boek ofzo. Of in een lering of in een levensfilosofie. 66(I). En hoe is dat dan? 67(R). Ik denk dat er een uiteindelijke verbintenis is tussen alles en dat kan je van alles noemen, meestal noem ik het maar gewoon de vibe die je hebt, de sfeer, zeg maar. Sfeer is dan in kleine zin en energie in de grote zin. Dus in die zin denk ik dat heel veel met elkaar verbonden is. Ik kan met het holisme, wat daar heel ver op doorgaat, dat geloof ik niet zo. Ik denk niet zo dat alles is met een reden en als je een ongeluk krijgt dan heb je blijkbaar verdiend of daar om gevraagd ofzo, dat gaat me een beetje ver. Ik denk meer dat het werkt, dat karma heel erg een ding is, als jij goed doet dan doen andere mensen vaak ook goeie dingen voor jou. Is voor mij heel erg logisch, als ik lief doe tegen jou doe jij als het goed is lief tegen mij. Dat eigenlijk vooral. 68(I). Ok. Nog niet gevonden ergens? 69(R). Nee voor m'n gevoel niet iets wat het zo erg beschrijft. 70(I). Zou je, vanuit jezelf, feestjes ook in verband brengen met religieuze of spirituele ervaringen? 71(R). Nou ben ik natuurlijk biased, want wij hebben het heel vaak hier over gehad al, maar in die zin, als je gewoon kijkt naar de feiten, buitenaf. Het is een groep mensen die samenkomt, en die hebben bepaalde rituelen en zo zou je het kunnen zien als een religieuze gebeurtenis 72(I). Hmhm. 73(R). Of in ieder geval heeft het heel erg veel raakvlakken met religieuze gebeurtenissen. [pauze] Ik denk wel dat als je religie omschrijft als een soort [pauze], ja, [pauze] uitwerking, dan is het denk ik wel een, dat zou je het ermee kunnen vergelijken. 74(I). Uitwerking? 75(R). Nou het is een uitwerking van wat mensen zouden willen zien, zeg maar. Dus je, je gaat naar de kerk omdat je naar de hemel wil en omdat je jouw community wil helpen, dat is volgens mij het eerste idee erachter. Je hebt zeg maar een kerk en een gemeenschap en daar ga je met z'n allen naartoe en dan help je elkaar, en daar is rave dan ook weer een soort van uitwerking van. 76(I). We moeten volgens mij weer iets harder praten. 77(R). Je moet gewoon een betere microfoon hebben. Ja dat. Ik weet het verder niet zo goed. Ik zie het niet echt als een religieus ding. Ik zie wel gelijkenissen met andere religieuze zaken, maar, ja, dat. 78(I). Ok. 79(R). Ja. 80(I). Hmm. Even zien. Hebben feestjes, 81(R).[hoest] 82(I). Ho. Hebben feestjes invloed gehad op je leven?

122 83(R). [hoest] Ja. 84(I). Ok. 85(R). [lacht] 86(I). Op welke manier? 87(R). Ha, kijk. 88(I). Oh. 89(R). Nou wat ik in ieder geval, waar we het net heel eventjes over hadden is dat het me een soort van thuis heeft gegeven en dat het me heel erg heeft bevestigd in het wereldbeeld wat ik al had, dat het, dat je dingen op een bepaalde manier zou kunnen doen. En ik denk daar in, het heeft me gewoon heel erg bevestigd in dat we nu dingen op een manier doen die niet werken en dat het anders kan. Dus het heeft me juist heel erg gemotiveerd om daar voor te vechten. Ja. 90(I). Ok. Ja en hoe kijk je aan tegen het feit dat die invloed er is? Zie je dat positief, of negatief, of belangrijk, onbelangrijk? 91(R). Ik weet niet, ik merk dat ik er eigenlijk niet zo naar kijk. Het is gewoon onderdeel van, en blijkbaar is dat zo, zeg maar. Dus er is geen, het heeft voor mij heel erg meerwaarde in m'n leven, dat. Dus je zou kunnen zeggen dat het belangrijk is, maar ik denk niet dat het, het is niet een bewuste keuze die ik heb gemaakt, zeg maar. Ik ben meegenomen en toen weer een keer heeft iemand me meegevraagd. Je rolt er zeg maar in, dus het is niet alsof ik nou op een dag wakker werd en dacht ja, ik wil gaan raven. En dat ik daarom kan zeggen dus dat is een positief moment in m'n leven geweest. Maar ik denk dat de uitwerking ervan heel positief is geweest. Ja 92(I). Ok 93(R). Ja. 94(I). Zou je jezelf omschrijven als raver? 95(R). Ik merk dat ik het wel zou willen, maar voor m'n gevoel doe ik dan de term raver onvoldoende eer aan. Ik heb namelijk niet het gevoel dat ik echt een die-hard feestganger ben, zeg maar. [pauze] Ja, dat, eigenlijk. Zeg maar, ik ga wel naar feesten en ik vind het heel erg leuk, [pauze] ik vind het een moeilijke term. 96(I). Hoe zie je een raver dan wel? 97(R). Ik word, denk ik, oh nee niet. Ja, weet ik eigenlijk ook niet zo goed. Is ook, dus dat maakt het een beetje flauw. Ik vind raver meer iemand die daar de hele tijd mee bezig is, maar ja, als ik dat zo zeg, ben ik wel dus een raver, want ik ben er wel heel veel mee bezig. Ik denk dat ik er nog te weinig over na heb gedacht om er echt iets over te zeggen. Maar bij het woord rave komt een tunnel met heel veel led-licht voorbij, zeg maar, mensen met lampjes en glow in the dark body paint, en black lights. Zo zie ik mezelf niet, maar als je het gewoon ziet als iemand die naar feesten gaat en een beetje in die community zit, ja dan ben ik dat wel. 98(I). Ja ik heb er zelf geen specifieke criteria voor, het is meer wat je er zelf van vindt. Is het belangrijk voor je? 99(R). Dat ik raver ben ja of nee? 100(I). Raven, naar feestjes gaan. 101(R). Oh, eh, ja. Ik heb, voor m'n gevoel heb je die vraag al gesteld. 102(I). Ja klopt, had ik gezegd toch, van de overlap. 103(R). Ah, ja, ja ok. Eh, ja, ja. Want het is echt een soort van ontsnapping die je hebt af en toe. En die is wel wenselijk. 104(I). En gebruik je ook drugs op feestjes? 105(R). Ja.

123 106(I). Ok. Waarom doe je dat? 107(R). Dat is eigenlijk, de eerste keer dat ik naar Lowlands ging was ik nuchter, want toen was ik vijftien, een beetje overdreven. En die keer daarna hebben mijn broers me MDMA gevoerd en dat moment kan ik me nog heel goed herinneren want toen, de positieve liefde die je ervan kan voelen, bevestigde voor mij heel erg van oh, dit, dit heb ik dus in me en er is dus blijkbaar een stof die dat los kan maken. Ik zie het meer zo ook, niet als dat je een stof tot je neemt die dat dus doet, maar je neemt een stof tot je en die zet iets aan en dan doe jij, jij maakt de uitwerking zeg maar. En ik vind dat wel belangrijk om te voelen af en toe, want je wordt soms een beetje mat, dat is ook weer de muurtjes, de sociale muurtjes, en alle regels die we hebben afgesproken en voor m'n gevoel kan drugs je daar heel even buiten zetten, of boven zetten, of naast. Haalt je gewoon eventjes helemaal uit de nuchterheid, wat ik in het begin ook zei. Het breekt gewoon even lekker de week. [lacht] Ja, dat is het eigenlijk wel. 108(I). Ok, drugs geven natuurlijk ook een lichamelijke ervaring. Ik zie dat we echt mega ruim in de tijd zitten en dat we er eigenlijk praktisch doorheen zijn, dus ik wilde nog even teruggrijpen naar wat je eigenlijk ervaart op feestjes, daar zijn we redelijk kort over geweest voor m'n gevoel. Als je daar bijvoorbeeld het lichamelijke aspect bij meetelt, of emotioneel, zou je misschien iets meer kunnen zeggen over wat je ervaart? Of als je een van de beste herinneringen boven haalt, wat was daar zo bijzonder aan? 109(R). Het voornaamste ding is dan denk ik sfeer, de enorme vrijheid die je hebt, ook met je lijf, ik bedoel ik vind dansen heel erg lekker, en dat je qua emoties heel erg mee deinst met de golven van de groep, dat heel erg. Dus je, bijna alsof je onderdeel wordt van een groter geheel. Dat is het heel erg. Dus de, een soort van je onderdompelen in de vibe die er is, dat maakt het zo, dat maakt het zo bijzonder. Ja. En qua lichamelijk, gewoon echt fysiek, zet drugs natuurlijk heel veel dingen uit. Dus je hebt geen honger, geen slaap, en alle standen, dingen die je lijf vraagt, die gaan op de achtergrond en je voelt je warm, tintelingen in je lijf, dus dat is gewoon lekker. Maar dat is wel heel erg ondergeschikt aan het feit dat je je emotioneel zeg maar dan helemaal thuis kan voelen. Nou ja, thuis is niet echt een, ja, je voelt je thuis, ja. 110(I). Wel een gevoel, absoluut. 111(I). Allright. Even zien. Hoeveel van je vrienden zijn ook ravers? Ik blijf even bij 'ravers'. 112(R). Ja, ja. Eigenlijk allemaal. Ja, ja. Ik heb wel een collega die ik iets meer en meer vriend ga noemen die geen drugs gebruikt maar ook die zou binnenkort wel iets willen doen. Dus het is op de een of andere manier toch soort zoekt soort daar in. Ja. 113(I). Ja. En nog even voor het bandje: wat is je leeftijd, je beroep en je opleidingsniveau? 114(R). Ok. Ik ben 27, en hoogst genoten opleiding is HBO, afgerond, en ik ben nu product owner voor Triodos Bank. Dus dat. 115(I). Ok, ik kijk het even door want we hebben nog tijd. 116(R). Ja ik heb gewoon super goeie antwoorden gegeven, dus we zijn snel klaar. 117(I). Heel beknopt. [pauze] Ja ik weet het ook even niet. Zijn er nog dingen die je kwijt wil, dingen waarvan je dacht, dit is niet besproken, dit had ik wel verwacht, dit wil ik nog zeggen. 118(R). Nou ja, het interview begon natuurlijk, of begon, het interview begon niet er mee, er is ingeschoten voor de, voor mijn gevoel, de religious experience, zeg maar. [pauze] En ik denk dat dat er, ik denk dat dat er is. Is misschien een hele erge, hoe heet dat, antwoord gegeven op een vraag die je heel graag wil ofzo. Maar ik denk dat dat er wel, je gaat met z'n allen naar een plek waar je helemaal los staat van de samenleving en daar maak je een wereldje en kom je in een wereld terecht die je even helemaal cleansed ofzo, je wordt helemaal geleegd en weer gevuld met je eigen, je eigen. En dan kan je daarna weer verder, het is dus heel erg een oplader, ofzo. Ja. Voor de rest, kan ik het niet zo goed omschrijven op de een of andere manier. 119(I). Maar maakt het dan, want wat er in zat was zou je feestjes in verband brengen met een religieuze of spirituele ervaring, en toen ging je meer op een soort van ritueel aspect, zeg maar je doet

124 elke keer dezelfde dingen in een groep mensen. Maar toen zei je eigenlijk een soort van nee, voor m'n gevoel, maar je zou het niet echt in verband brengen met religie, meer met de uitwerking daarvan. Ik vraag me af hoe je dan nu toch nog hier op terug komt. 120(R). Ja, ik denk dat het vooral is omdat het niet zo, het is minder geleid, zeg maar, wat religie denk ik meer is. Dus het is meer ontstaan dan dat het wordt aangedragen. Zeg maar, de rituelen zijn vanzelf ontstaan, er is niet een leider en volgers, ofzo. 121(I). Nee. Dat is waarschijnlijk wel bij de meeste religies zo begonnen, natuurlijk. 122(R). Ja. 123(I). Oh, sorry, ja, niet relevant. 124(R). Nee want, nee, maar dat, waar we het over hadden, wat je zegt, hoe zie je religie. Nou ja, dat soort van die instituten, dat is het gewoon niet. 125(I). Nee. 126(R). En zo zal het inderdaad vast allemaal niet zijn ontstaan, nee. Maar, nou ja, misschien gaat dit dan later ook wel naartoe, geen idee. 127(I). Ok. Dankjewel. 128(R). Alsjeblieft.

125 Nikki 09-01-2017

1(I). Namelijk, hoe ben je in aanraking gekomen met raves? 2(R). Oh jeetje. Op de IBB, toen ik op de IBB woonde. Was niet zozeer mijn huis, dat er in mijn huis geraved werd, maar bij m'n buren. [lacht] En ik heb dat met m'n buren ook weer in mijn huis gebracht. Dus in een studentenhuis, waar vijftien mensen wonen, je hebt tijd over, je wil, ik was toch al goed in feestjes organiseren, ik hield er ook van, en toen was in 2010, was echt wel hoogtepunt van een beetje de illegale, en 2011, illegale ravecultuur in Utrecht. Dus dan gingen we fietsen naar illegale raves en deden we het bij ons in de kelder precies na. Omdat het zo leuk was. Dus tijdens m'n studententijd op de IBB in de kelder met de buren. Ja. Niet via de studie, dat is wel, niet via de studie, het is echt. Ja. 3(I). Via je huis. 4(R). Ja, meer via de buren. Ja. M'n huisgenoten die snapten het niet allemaal helemaal, maar toen hadden de buren weer een feestje, ja, leuk. En dan kom je dezelfde soort, kom je mensen tegen met dezelfde interesses die het ook heel erg vet vinden en dan blijf je langer en langer hangen en voordat je het weet heb je een groepje mensen om je heen die van dezelfde dingen houdt, en hoor je hee er is weer een illegale overmorgen, ga je mee, ja. Facebook heeft daar ook heel erg bij bijgedragen, ja. 5(I). Dus je eerste feestje was bij de buren? 6(R). M'n eerste feestje, m'n eerste echte rave-feest. Zo, dat zijn moeilijke vragen. Wat is dan een echte rave? 7(I). Ja voor jou. Voor mijn kant geen criteria. 8(R). Nou dan was het denk ik, dan vind ik voor de context, los van studentenfeestjes destijds, was voor mij wel heel bijzonder, en dat voelde echt als een echte rave, dat waren de illegale, dus dat was Bozen Buren destijds. Ja. Ergens op een industrieterrein, geen aankleding, er naartoe fietsen, ja. Dat voelde echt gewoon oldskool rave. 9(I). Wat kun je je daar nog van herinneren? 10(R). Het fietsen er naartoe, het niet vinden, het wel vinden uiteindelijk. Dus de hele weg de spanning, op weg, daar naartoe, een beetje met je groepje, er naartoe fietsen, biertjes in de hand, lachen, en het dan vinden, en dan eigenlijk als je daar kwam was het niet zo heel bijzonder. [lacht] Maar ja, dan kende die dan weer die, en dan kende die dan weer die, en dan kwam de politie, en dan was het afgelopen, maar je wou nog niet, het was nog niet klaar. Want de politie heeft het doen stoppen, dus, nou, we gaan nog door. Nou dan gingen we naar Nick VSB natuurlijk, afteren. Dat, ja, dus eigenlijk vooral dat, dat herinner ik me nog wel heel erg, van de spanning er naartoe, en het gevoel van, en wat nu? Ja. 11(I). Ok. En misschien van toen naar nu en alles daar tussen in, als gemiddelde, hoe ervaar je feestjes over het algemeen? 12(R). Vind ik een hele moeilijke, ligt echt totaal aan het feestje. Er zijn, ik ben echt verwend geraakt, dus ik vind het merendeel van de feestjes echt best wel kut, maar als het feestje goed is, goeie muziek, goeie installatie, mooie locatie, goed gedecoreerd, fijne mensen, vrije mensen, geen fotograaf of geen videocamera, en je zit lekker in je vel, je hebt de goeie schoenen aan, je hebt een lekker outfitje aan, dan, ja, oneindig, oneindig. [lacht] Oneindige rating, ja. Kun je de vraag nog een keer stellen? 13(I). Jazeker. Ja hoe je feestjes over het algemeen ervaart? En dan misschien de goeie feestjes, en wat is dan het verschil tussen goeie en slechte feestjes. 14(R). Ja, jezelf kunnen zijn is heel belangrijk. En een soort van ontwikkeling ook kunnen vinden daar, dus, of je hebt iets te verwerken dat je echt goed kan dansen, dus als het dan een feestje met een goeie installatie en er is ruimte om te dansen en er is goeie muziek, dat is dan heel belangrijk en dat is dan fantastisch. Maar als je heel hard fysiek werk hebt geleverd een week lang en je hebt heel dom werk gedaan dan is het heel fijn om ergens, dat er misschien een chill out is waar je kan hangen en

126 hele leuke en interessante gesprekken kan hebben die je meenemen op een meta level die in een soort van wiskundige intelligentie taalgebied supervet zijn. Dus het ligt er heel erg aan. En dat ligt ook al hoe, ligt ook aan jezelf? Weet ik niet. Ik plaats het toch liever graag buiten mezelf, van, dit en dat had beter gekund, maar gelukkig zijn er leuke mensen, weet je wel, zo. Ik ben heel picky, ja. 15(I). En waarom blijf je, of waarom toen, bleef je terugkomen naar feestjes? 16(R). Hmm, voor nu. Gewoon omdat ik er zin in heb. Ja, soms heb je er geen zin in. Omdat je vindt er iets wat je ergens anders niet kan vinden, voor mij. Ik sport ook niet, dus ik weet ook niet hoe dat is, maar van anderen gezien dat zij het vinden in hardlopen ofzo. Maar het is een sociaal ding en het is een vrij ding, het is een, ja, het is ook de drugs, dat er een plekje is waar je drugs kan nemen en je hebt feestjes dan ben je met elkaar, dat het samengaat, daar kan echt iets bijzonders ontstaan. Ik kan het niet zo goed omschrijven, waarom blijf ik terugkomen? Omdat ik weet dat er iets bijzonders gaat gebeuren. Dat ik daar gewoon echt heel blij van kan worden, ja. En dat ik weet, van, want, er is altijd weer een terugslag, het kan ook kut zijn, maar als ik weet van ja, maar dat kan, het ene, het geluk, canceled toch het ongeluk uit, ja, dat is het, het gaat toch echt om geluk. Ja, echt puur hedonistische overwegingen. Niet van, he mijn vrienden gaan dus ik ga ook. Dat heeft er helemaal niks mee te maken. Het helpt wel, als m'n vrienden gaan. Ik zou niet zo snel naar een feestje gaan, nee dat is niet helemaal waar, ik ga ook wel eens in m'n eentje, maar niet te vaak. Maar eerder als m'n vrienden ook gaan. Vaak is het ook wel als ik mensen vraag of ze meegaan dan gaan ze wel mee. 17(I). En ik hoor, je noemde bevrijding en geluk, wat is daar dan zo belangrijk aan, of zo bijzonder aan dat je het daar kan vinden? 18(R). Nou, de aanname is dus dat ik het mis, hier, hier ja. Maar ja, ik het gevoel heb dat ik mezelf niet zo makkelijk kan uiten, misschien ook op een mentale manier, in het systeem. Laat ik het het systeem noemen. Je hebt het gevoel dat je veel moet, en veel kan, ook al doe je het niet. Ja het geeft ontspanning. En, wat was de vraag nog een keer? 19(I). Ja nou, ik hoorde je dus bevrijding en geluk noemen, ik dacht ik trek dat er even uit om, hoe belangrijk is het dat je dat daar vindt? 20(R). Ja dat is echt heel belangrijk, want dat is vaak een drive. Als je op een feestje geen vrijheid en geen geluk kan vinden, dan is het geen feestje, voor mij. [lacht] Ja. En dan vraag ik me dan nu ook, doordat jij vertelt, van ja, vindt je dat dan in je dagelijks leven niet? Jawel, ook, maar op een andere manier. Dat kun je ook zeker vinden, het is ook maar een manier, een kant he, variatie aan takken waaraan je dat kan ophangen. En de rave tak is wel echt een hele aparte, bijzondere tak, die denk ik niet zo snel vervangen kan worden door een vakantie ofzo. Soms als je op vakantie bent, heb je het gevoel van, oh ik heb echt zin in een goed feestje. En eigenlijk andersom niet. [lacht] Oh jawel, jawel. Ja. 21(I). Denk je dat de mensen om jou heen het op dezelfde manier ervaren als jij? 22(R). Ja. Maar ik weet ook dat er een aantal mensen zijn die [pauze], ik denk het merendeel in grove lijnen, moet ik wat harder praten? In de grove lijnen kan, ja, dat ze het er wel mee eens zijn. Of dat ze dat delen. Ik denk vooral in mijn bubbel, ook. Maar ik zie ook een aantal mensen die een soort van ook een seksuele bevrijding er in vinden, of ze nou homoseksueel zijn of heteroseksueel. Een soort van, ook een fysieke uiting van liefde, omdat ze dat in het dagelijks leven misschien niet kunnen. Wat zie ik nog meer bij mensen? Sommige mensen kiezen ervoor dat het [pauze]. Ik denk dat er ook wel mensen zijn die denken van, die voorbeelden van hun er naartoe zien gaan, denken, dit is cool, dus ik ga er naar toe want het is cool. En dat snap ik heel goed. Ja. En dan is het dan bijna van, waarom blijf je gaan? Voor sommige mensen is het werk, voor sommige mensen is het werk, snap ik ook heel goed. Maar ik weet niet, van de grootste dingen, vrijheid en plezier, ja hedonisme. 23(I). Ja. Allright. 24(R). Ik heb hier wel eens echt over nagedacht, van ja, wat stelt het ook allemaal voor, en ook best wel vaak tijdens feestjes zelf, festivals, en dan, dan krijg je daar hele mooie gesprekken over met anderen. Dat meisje waar ik het eerder over had, Theresa, heet ze, en zei stelde dus de vergelijking met de hedonistische tuin van, ik weet het niet meer, waar in, een feest kan je beschouwen als een speeltuin, dus dat is een ruimte voor jou om lekker te spelen en op je bek te gaan. En ja, dacht ik, wat

127 heb je daar dan aan? Je hebt daar heel veel aan, want daar in kan je loskomen van de, ja, daar in kan je, juist omdat je daar niks aan het bouwen bent, kan je heel veel inspiratie opdoen voor andere dingen die je wel aan het bouwen bent. Snap je? 25(I). Je hoeft niks. 26(R). Je hoeft niks. En, voor mij was het van, ja je hoeft niks dus je bent ook niks aan het bouwen. Maar dat is eigenlijk niet helemaal waar want je neemt wel mee, de dingen die je wel aan het bouwen bent. Dus, wat ik nou probeer te zeggen is, van, het is voor mij daardoor een geestelijk ding, ik ga ook naar raves omdat het iets geestelijks is. Maar dat zijn niet alle, dat zijn hele specifieke dingen. He bij feestjes kan het ook zo zijn van ja, ik wil gewoon even los, en ik weet dat ik me waarschijnlijk kut ga voelen, want het stelt helemaal niks voor, het is echt een kut feestje, maar het is wel even lekker. 27(I). En zijn er dan dingen die je op feestjes wel kunt doen, denk je, die je normaal gesproken niet kan doen? 28(R). Ja. Ja, drugs. En heel lang en heel veel praten, en met bekenden en onbekenden, maar ook met bekenden, met bekenden, is eigenlijk belachelijk dat. Is toch een momentje van, dat je heel lang met een aantal mensen een soort van buddyschap creëert in een soort alternatieve realiteit. En dan eerst twee dagen achter elkaar, en dan zie je elkaar weer een half jaar niet, en dan zie je elkaar weer twee dagen, misschien wel op hetzelfde festival, en dan zit je eigenlijk in een soort eigen realiteit, een eigen wereldje, die een eigen chronologie heeft [lacht]. Eh, wat was de vraag? 29(I). Oh, of er dingen zijn die je op feestjes wel kunt doen die je normaal gesproken niet kunt doen, en waarom dat is, denk ik. 30(R). Ja, dus, dat is eigenlijk heel analytisch je brein gebruiken, gekke grapjes maken die je eigenlijk normaal gesproken niet kan maken, eigenlijk heel sociaal, ja. Ja ook eindeloos dansen, ja. Want een goeie DJ is echt een must. Ja, dat vind je niet zomaar, je kan zelf thuis wel een setje opzetten van een DJ die je goed vind, maar als je ergens bent en de sfeer wordt gezet en de DJ die neemt je mee op reis, dat je daar bij in kan stappen, dat vind je niet zo maar ergens, echt heel kostbaar. Dus dat, dat vind ik ook daar. Als het een goed feestje is, he. [lacht] Ja, en de mensen. Mensen, Mensen, drugs. 31(I). Waarom kunnen dat soort dingen, denk je, zoals drugs, of die andere, dat je ineens zo lang met mensen praat, waarom kan dat daar denk je wel, en normaal gesproken niet? 32(R). Ik denk dat het een stukje planning is. De tijd is er voor gezet. En normaal dan heb je altijd wat te doen, dan heb je geen zin, of je zit gewoon in je hoofd, een blokkade, van ik moet nog zoveel, ik moet zoveel en ik wil nog zoveel. Maar nu is het gewoon het weekend, gaan gewoon lekker feesten, en je gaat die rollercoaster in en je gaat een mooie chronologie af en je weet de komende vierentwintig uur ben ik lekker hier of ik ga ergens anders heen, maar ik heb alle tijd, dus je staat gewoon even stil. De tijd staat gewoon stil, en daardoor is er de ruimte om dat te doen, denk ik, ja. En misschien ook omdat je even anders uitziet, met andere mensen, je hebt iets bijzonders aan, andere mensen ook, waardoor je, je stapt uit je rol, en daardoor, ja, je bent gewoon relaxter ook waardoor je gewoon meer open staat voor dat soort gesprekken en de dans en de grapjes, ja. Dus dit werkt ook wel verhelderend voor mij [lacht] Therapeutisch. 33(I). Ja, nee, niet de eerste keer dat ik dat hoor. Zijn er veel mensen die je ontmoet hebt op feestjes vrienden van je geworden? 34(R). Ja, zeker. 35(I). Ja? 36(R). De meeste. [lacht] Bijna iedereen eigenlijk. 37(I). En hoe belangrijk zijn die mensen voor je? 38(R). Ontzettend belangrijk. Zijn de belangrijkste mensen in m'n leven. 39(I). Mooi. En zijn dat dan, zijn die mensen dan anders dan andere mensen?

128 40(R). Ja. Komt misschien ook omdat ik ze anders heb gezien, maar ze zijn zeker bijzonder. Hele mooie individuen. Zijn ze anders? Ja het is m'n bubbel geworden dus ik zou niet zo goed weten, ja als ik nu om me heen kijk, ja, ze zijn anders dan andere mensen. 41(I). Ja. Even kijken, ja, we hebben het hier al een beetje over gehad, maar om het ook als vraag te stellen, hebben feestjes invloed gehad op je leven? 42(R). Ja, ja. Ja ik had ook op een gegeven moment gekozen om DJ te worden. Dus daarom ben ik ook gaan verhuizen, heb ik een aantal dingen niet gedaan, ik ben niet zozeer, ik heb niet een baan gezocht die paste bij m'n studie, daar had ik nog helemaal geen zin in. Ook omdat we zelf feestjes gingen organiseren heb ik heel veel kunnen schrijven, stukjes schrijven voor podcast, en zag ik daar een talent voor mezelf in, vind ik heerlijk om te doen. En ik kon feesten organiseren en eigenlijk heb ik me heel goed kunnen ontwikkelen door de rave scene. Ja. Omdat ik, dat was een hobby, en ik kon gewoon lekker doen waar ik, ja. Het heeft me ontzettend, ja, echt ontzettend. Ja. Wow, een beetje beangstigend. Maar op een positieve manier hoor, denk ik. 43(I). Ja? 44(R). Ja. Ja ik heb echt meer mezelf gevonden dan ik op de universiteit had gevonden. Ja niet voor niks heb ik er voor gekozen, ja. Moet ik het wat concreter maken? Nee? 45(I). Nee, mooi. 46(R). Ja, carrièrekeuzes, maar ook creatieve ontwikkeling. Dat de ruimte, dat dat een soort nieuwe niche gaf voor ontwikkeling. Dat ik nu video's maak komt omdat ik daarvoor ook video's kon maken, dus. Ja en ik DJ, dat had ik anders misschien ook wel gedaan maar niet zo op deze manier. Ja. Ja. 47(I). Ja. Zou je zeggen dat er een bepaald wereldbeeld verbonden is aan rave? Of levensfilosofie? 48(R). Ik zou dat niet voor andere mensen durven zeggen, maar ik denk binnen mijn bubbel, ja. Een groot aspect van dadaïsme, dus dat spelen in het leven heel belangrijk is, maar het wereldbeeld van de aarde draait om de zon, ehm. [lacht] Waarheid, waarheid, misschien, ik denk dat ravers dat door hun drugsgebruik een wat intelligentere visie, een wereldbeeld hebben, op de waarheid, dus hun perceptie. En ook geluk vinden, denk ik, ja. 49(I). Hoe dan? 50(R). Door andere doelen in het leven. Ik durf het niet helemaal, ok, misschien moet ik het bij mezelf houden. Maar, ja, ik weet het niet, ik ben zelf gewoon ontzettend in de war, dat zou ik zonder rave ook zijn, maar. [pauze] Ik durf dat niet te zeggen, niet echt. Dus, ja, misschien. Ik zat ook te denken aan, misschien een beetje empathie en liefde enzo, maar, ik ga er vanuit dat iedereen daar een beetje hetzelfde in is. Ik weet niet. Sommige mensen zeggen wel eens dat ravers veel liever zijn voor elkaar omdat ze MDMA hebben en ze veel, ook door LSD, veel meer het idee hebben van we zijn verbonden met elkaar, we zijn een. Maar ik heb ook heel sterk het idee dat je dat idee ook heel makkelijk los kan laten in het systeem en dat je ook heel makkelijk een zij, een ons, een hun verhaal kan rekken. Dus ik durf daar niks over te zeggen. Wel van mezelf heb ik een idee dat ik best wel een scherp idee heb over de wereld en het systeem. En dat komt ook wel door inzichten die ik heb gekregen tijdens feesten. Ja. 51(I). Ja dat zijn daadwerkelijk de twee volgende vragen: hoe zou je je eigen wereldbeeld beschrijven, en denk je dat dat veranderd is door rave? 52(R). Nou mijn wereldbeeld is denk ik echt heel erg bepaald door de studie die heb gedaan. Biologie en environmental resourch management. Dus dat zie je alles, bekijk je alles echt vanaf een afstand, en je ziet in alles een systeem. Dus waar een organisme dat thuis meer daar en daar trekt, en ik heb de hele geschiedenis ook in m'n hoofd, van hoe wij naar de wereld hebben gekeken, dus ik zou, rave heeft daar niet, biologie is daar veel belangrijker in geweest. Maar heeft rave daar invloed op gehad? Ja. Ja. Want juist door biologie zag ik heel erg de wiskunde er achter, zeg maar, en alle speciale en wonderlijke dingen in de levende wereld, alle mooie bloemen, alle mooie beestjes, die heb ik allemaal leren te verklaren door dit en dat en dat, natuurwetten. En daar had ik best wel veel moeite mee, en toen m'n bachelor, was ook wel punt waarop ik begon te raven. Het heeft wel echt meer waarde gegeven. Het heeft dat klinische van de wetenschap weer kunnen invullen met gevoel. En de waarde

129 van de esthetiek, ja, kunnen onderstrepen. Als wetenschapper vraag je je dan af, ja het is mooi, maar wat betekent het, het betekent dit en dat en dat. Ok. Voelt niet bevredigend. Maar als je in het veld staat te huppelen en ergens van een feestje vandaan en je kijkt naar de bloemetjes en de bijtjes en je hebt je bril niet op dus je kijkt heel dichtbij en je hebt weet ik veel wat welke chemicaliën in je lichaam, kan keta zijn geweest, en je kijkt er naar en je begint te lachen, nou dan onderstreept dat wel echt van, ja. En ik kan er dan, op dat soort momenten, dat heb ik echt best wel regelmatig gehad, dat ik dan echt moest huilen. Ja, het is wel waardevol! Ja. Ja, dat. Yes. 53(I). Wat mooi. 54(R). Ik word er zelfs een beetje emotioneel van. [lacht] Ja. 55(I). Ik word er helemaal vrolijk van. Zou je zelf feestjes ook in verband brengen met religieuze of spirituele ervaringen? 56(R). Ja, wel zeker met spirituele ervaringen. Ik heb net dat ene verteld. 57(I). Ja. 58(R). En ook in een soort van psychische, een soort van [pauze]. Kijk, ik ben heel analytisch en als ik dan goed aan de keta ben dan gaat dat ook door, en dan gaat dat heel goed door, en dat ik gewoon op een gegeven moment een antwoord heb gekregen, andere mensen zouden dat een openbaring noemen en met andere drugs ook. Of het nou paddo's is, of LSD. En dan, omdat het zo, ontzettend veel emoties ook, dingen krijgen ook, voelen dan ook opeens heel waardevol en dat besef, dat gevoel, die zwaarte voelen. Zo, ja, dat voelt heel bijzonder, voelt als een gevoel wat ik als kind wel eens heb gehad tijdens kerstmis als we naar de kerstmis gingen in de kerk ofzo, zo waaah. Andere dingen. Ja het voelt, ik denk dat dat, dat gevoel van waarde, oooh dit is zo bijzonder, dat dat heel, ik denk dat dat, ja dat voelt heel religieus. Ja. Ja. Er komen nu allemaal leuke herinneringen omhoog. [lacht] De goedheid, dat je dan ineens beseft van ja, de mens is wel goed. Ineens krijg je dan, gewoon de, ja, je ziet iets en dan krijg je het vertrouwen terug. Ineens, je hebt ineens een ja-gevoel over iets, van jaa! We gaan weg, met de auto, reizen, jaa, we gaan een commune stichten, of. [lacht] Ja, ik ga dit boek schrijven. Ja, ik ga deze film maken, ja. Ja. En soms heb je ook momenten dat je, ooooh, dit is wat ze bedoelden, in Alice in Wonderland, of oooh. Dingen die over hallucinaties gaan of drugservaringen die in popcultuur of nummers of boeken of films zijn beschreven maar, ja, die je hebt aanschouwd, denkt te begrijpen, maar echt niet hebt begrepen totdat je het echt hebt meegemaakt. Oh man, een keer, ken jij Eline? 59(I). Ja. 60(R). Ik was een keer met haar en drie andere meisjes, met z'n vijven, paddo's gingen slikken, gingen eten op die duinen, Soestse duinen. 61(I). Oh ja. 62(R). Op echt een prachtige dag, zonnig, en het was warm maar niet te warm, we hadden genoeg water mee en we hadden het al over miljoenen vrouwendingen omdat we z'n vijven waren en we hadden alle vijf een andere kleur aan, we waren echt zo de vrouwelijke aardsgodinnen, en dat voelt dan ook zo. En op een gegeven moment, Iris die lag op d'r rug en die wees omhoog en die begon keihard te lachen. En ik begon te lachen omdat zij begon te lachen, zei ze, nee, kijk, kijk. En ik keek omhoog en er was in die blauwe lucht daar precies in het midden de zon en een wolk, en de wolk had de vorm van twee ballen en een piemel. En die piemel die groeide richting de zon. [lacht] En zei zag het, en ik zag het en iedereen zag het, en het was er echt, het was verder helemaal blauw. What the fuck! We hebben het hier over hele feministische dingen, constant, en er is gewoon iemand die ff z'n pik moet laten zien. Dus er is een god en hij is man, he. En ik had echt, ik geloof het niet, en ik kan het niet geloven, en ik wil dit ook eigenlijk niet geloven maar ik zie het wel en het is ook echt gebeurd. Dit is wel heel toevallig. Ik begin nu te twijfelen aan het atheïsme. Zo bizar dat je dan wel heel helder kan analyseren van, ja ik zie dit wel en dit is heel bijzonder, maar. Ik zou bijna religieus worden. Ja dat was onze trip. [lacht] 63(I). [lacht] 64(R). Maar dat is eigenlijk geen raven meer, dat is eigenlijk gewoon..

130 65(I). Nee. 66(R). Ja ik vind dat, voor mij valt het onder dezelfde categorie. 67(I). Voor mij ook. 68(R). Ja. 69(I). Want wat denk je over, wat denk je zelf over religie of religiositeit? 70(R). Mensen moeten lekker hun eigen ding blijven doen, als zij zich daar prettig bij voelen, en niet andere mensen daar mee lastig vallen. Ja. Geen wetten er mee maken, geen wetten maken. Maar ik zie wel de waarde van rituelen en een soort van expressie van jouw religie, jouw overtuiging. Dat zie ik wel als iets heel moois, en kan ook heel mooi uiten in kunst. Maar hou het lekker bij jezelf, dat is mijn overtuiging. Ja. 71(I). En ben je zelf..ja? 72(R). Ja ik vind het heel jammer als het mensen in de weg staat in hun eigen leven, ja. Ja dat wou ik nog zeggen. 73(I). Ben je verbonden aan een traditie of geïnteresseerd in een specifieke, religieus of spiritueel? 74(R). Niet echt specifiek, maar meer een hutspot van. Maar ik had dat al heel vroeg in m'n leven, als tiener, dat ik alles bij elkaar raapte. Vond ik echt heel interessant, en dat, ja. Ik vind het heel leuk dat ik dat toen heb gehad en dat dat nu niet nieuw voor me is ofzo, voor mij valt er nu niet echt wat te ontdekken. 75(I). Maar je hebt onderzoek gedaan naar of voor jezelf wel duidelijk gemaakt? 76(R). Ja, onderzoek gedaan, mijn ouders hadden een toko en daar lagen altijd veel boeken over boeddha en. 77(I). Oh ja. 78(R). Maar ik kom wel van een christelijke school. Als kind ging ik altijd bidden, maar omdat ik wist dat die boeken bestonden ben ik ook meer boeken gaan zoeken. Ik was met heel spirituele boeken in aanraking gekomen en, ja, vond ik wel interessant. En dat was toen, en daarin ben ik, ja, dat ik best wel een goed idee heb wat wel en wat niet werkt bij mij. En nu heb ik niet het idee dat ik daar iets moet gaan zoeken, nu. Dan vind ik dat ik dat in rave veel meer vind, eigenlijk. Juist omdat je de vrijheid om dan daar in te kiezen en dat er wel ook, omdat je dat mensen deelt die dat, weet je wel, bezighouden, en heel veel in terugvinden. Nee, maar ik ben zelf niet gelovig, geloof niet in een god. 79(I). Komen we bij de laatste paar vragen, het gaat goed. 80(R). Ja, het gaat snel. On time. 81(I). Ja, zeker. Zou je jezelf omschrijven als raver? 82(R). Nee, nee, ik vind een raver echt best wel tijdsgebonden aan de 90’s. Ik ben meer hedonist. 83(I). Wat is dan het verschil? 84(R). Ik weet niet zo goed. Ja ik denk dan toch dat het 90’s, gewoon. Een stijl-ding. Een stijl-ding. [lacht] Ja. Maar qua mensen [onverstaanbaar], misschien dat ik er meer ritualiteit in vind, of meer een intelligent ding, in terug vind, dan. Ja, weet je wat ik vind, de 90’s heb ik ook alleen maar op film gezien, ik kan dat niet beoordelen. En qua muziek ook, ja, ja, qua muziek, ja de 90’s rave muziek is wel echt anders en dan zie ik een andere emotie, het is veel meer spelen en veel meer high energy en meer pieken. En ik hou ontzettend van dat dalletjes, van dat dromerige. Ik denk dat daarin dan, dat ik daarom hedonisme beter vind, want als ik mezelf een label moet geven dat ik meer een hedonist ben, dat ik het geheel pak en zie van het is niet een ding, het is niet alleen maar pieken, het is het hele verhaal en het is niet alleen dansen maar het is ook de chill out. [lacht] Ja. 85(I). En dat is ook al een paar keer voorbij gekomen, gebruik je drugs op feestjes? 86(R). Ja.

131 87(I). Waarom? 88(R). [pauze] Ligt aan de drugs. [lacht] Heel strategisch, ik gebruik het heel strategisch. En ook in een soort van verhaal, verloop. Als ik moe ben of ik ben te dronken dan gewoon pep, soms coke niet teveel want dat blokkeert dat hele sociale ding voor mij, niet normaal, het kan wel en het ligt aan het feestje maar dat zou ik eerder doen op feestjes waar andere mensen dronken zijn en niet waar mensen aan het spacen zijn. Het staat het saamhorigheidsgevoel een beetje in de weg. Waarom gebruik ik MDMA, omdat ik heel erg veel zin om me heel even euforisch te voelen, en het liefst met een groep. Ik vind het jammer als ik het in m'n eentje moet doen, dus het liefste met een groep en dan daarna het liefst zo veel mogelijk, ah niet zoveel mogelijk, maar, goed gedoseerde keta en dan elke keer weer een beetje en een beetje en een beetje opbouwen. En als ik wil spacen dan ga ik lekker iets anders nemen, wat geestverruimender. En waarom neem ik dan drugs. Omdat ik daar op dat moment zin in heb. [lacht] Ja, het hoort er een beetje bij. Maar ik kan ook heel goed zonder. Ja het is een beetje alsof je naar een restaurant gaat, alsof je van tevoren naar, als je naar een restaurant gaat en je kijkt van tevoren. Nee, nee, je hebt gewoon een menukaart en je denkt van, welke emotie heb ik zin in? En in welke volgorde? Maar waarom denk ik dat nou nodig te hebben? Ik heb het niet nodig, het is onderdeel van het ritje. Ik kan het ook zonder doen maar dan is het ritje anders. Ja. Ja. Ik doe het allemaal best wel goed weloverwegen eigenlijk, tenzij ik dronken ben maar dan komt het dus niet door de drugs, dan is het omdat ik dronken ben. 89(I). Dan is het niet weloverwogen meer. 90(R). Ja. Het is altijd wel. En waarom doe ik het niet? Als ik het niet zou doen, als ik wel naar een feestje maar geen drugs gebruik dan is dat omdat ik niet lekker in m'n vel zit. Dat ik denk van ik kan, ik voel me niet stabiel genoeg om het aan te kunnen. Ja. En waarom wel? Ja, omdat ik me wel zo voel. 91(I). En hoe belangrijk is het voor je? Raven, feestjes, hoe je het wil noemen? 92(R). Ja best wel belangrijk, ja. Hoeft niet te vaak hoor, maar er zijn een aantal punten in het jaar dat het belangrijk ik dat ik daar ben. Als ik daar ben geweest dat ik dan denk, jaa. [onverstaanbaar] Vaak zeg ik dat, ik heb het echt even nodig. Maar soms kan het ook wel heel heftig zijn en dan, dan denk ik van, waar ben ik mee bezig. Maar. Met pijntjes in je hart nog, dan een paar weken, maanden later, dan is het, komt toch altijd wel weer terug, het is weer tijd, het is weer tijd om de kerk in te stappen. Ja. [onverstaanbaar] Ja, ik vind het heel belangrijk. Zou ik het, vind ik het zo belangrijk dat ik m'n hele leven zou doen? Is het iets tijdelijks, iets voor mijn leeftijd, of zoals je zegt een subcultuur? Ik denk dat ik het toch m'n hele leven zou doen, maar dan een keer per jaar of twee keer per jaar ofzo, maar dan is het nog steeds heel belangrijk. Ja. Ja. Je ziet het wel veranderen, dat denk ik ook. Dus het is ook afhankelijk van hoe dat zich ontwikkelt en hoe ik me ontwikkel, en of ik een feest vind dat dan nog bij me past, maar dan zou ik het zelf organiseren, dus. Ja ik vind het wel belangrijk. 93(I). Even zien, even voor het bandje, mag ik nog je leeftijd, je beroep en je opleidingsniveau? 94(R). 29, beroep filmmaker, op dit moment, en wat was nog meer? 95(I). Opleidingsniveau. 96(R). Opleidingsniveau, ja, WO. 97(I). Allright. Volgens mij, ik heb nog hoeveel van je vrienden zijn ook ravers, maar volgens mij heb je dat al. 98(R). Ja, negentig procent. 99(I). Heb je nog, of je nog iets kwijt wil dat niet besproken is, nog iets wil toevoegen als laatste vraag? 100(R). Nou, weet ik niet. 101(I). Allright. 102(R). Ja, dat het soms wel heftig is. Ja. Dat het je kan laten vallen, maar het is niet zomaar iets, vind ik, het kan soms zo, het kan je soms ook zo breken. Als er een dingetje niet goed is gegaan en je hebt je alleen gevoeld en, of de coming down is niet goed verlopen, je hebt ruzie met je vriendje gekregen,

132 je hebt teveel pep gesnoven en je kan niet slapen en iedereen om je heen slaapt wel maar jij kan niet slapen. En dat is dan zo zwaar. Heeft religie dat ook? Weet niet zo goed. 103(I). Het zijn waarschijnlijk wel hele confronterende momenten. 104(R). Ja, want juist dat soort momenten zijn ook wel, misschien juist wel ook te verbinden aan, ja het is ook een geestelijk proces, heel erg, maar het is heel moeilijk om dat niet persoonlijk op te vatten. Maar ook al doe je dat niet, je hartje is dan toch even gebroken en alles is toch even in de war. En daarom denk ik ook dat ik het ook altijd zo belangrijk vind dat het een ding is wat je samen doet. Omdat je ook, want soms kan je heel erg in je eigen dingetje vastzitten. Waarom wou ik dit vertellen? Omdat het, ja, het is belangrijk, vind ik, dat mensen dat ook weten. Ja. Ja, en dat je, ik denk dat het belangrijk is voor raven om te weten hoe je hier mee om kan gaan en dat je er rust in kan vinden en, ja. Ja want we hebben geen priester of iets die zegt van komt allemaal wel goed. Dat is het, wel je moet het echt allemaal zelf ontdekken. Dat is het he, ja. 105(I). Het is dan ook zo prettig als je iets hebt uitgevogeld, van oh wacht, hier weet ik nu eindelijk de route voor, ik weet hoe ik er mee om moet gaan. 106(R). Ja, ja, inderdaad. [lacht] 107(I). Allright. Ik denk dat we er doorheen zijn dan.

133 Appendix C

Field notes FreaX - De Helling Friday October 7

Field notes Interpretations Entrée, geen fouilleren Drempel naar binnen Garderobe Nog een drempel Speakers freakers Mensen die recht voor de speakers dansen om volledig op te gaan in de muziek. Geluid van binnen Vriendelijk Rook Van de rookmachine, verandert de omgeving Stroboscoop Visuele vervorming Licht Visuals, snel, verwarring DJ op podium, visuals er achter VJ achter dansvloer Veel ruimte op dansvloer Mensen geven elkaar de ruimte om te dansen, niet te dicht op elkaar Buiten groepjes roken Vuur lenen DJ wissel, tempo omhoog De opbouw van de muziek gedurende de avond, opbouw naar een piek Geen stempel voor naar buiten Naar binnen en naar buiten op vertrouwen Twee man walsen door de zaal Ludiek dansje tussen iedereen door Lennart interview Lennart tegengekomen, hij wil wel meedoen met een interview Attributen, glowsticks om nek, hawai slinger Mensen hebben zich speciaal aangekleed en attributen meegenomen naar het feest Vriendelijke omgang Iedereen kent elkaar Gemoedelijke sfeer, oude bekenden Iedereen danst anders Begroet door Eric Spreekt me aan op telefoon gebruik terwijl ik

134 aantekeningen maak Opblaasbare dolfijn Nog een attribuut die door de zaal heen gaat In de zaal roken Na een tijdje gaat niet iedereen meer naar buiten om te roken, regels beginnen te vervagen

Jongen ontmoet in de rookruimte In gesprek geraakt Hendrik Ido Ambacht 10 jaar tekno Sinds twee maanden geen drugs Mensen, muziek, locatie Wat is hier zo bijzonder aan? Omgang met elkaar

Geen focus op DJ, maar op speakers Het is warm, jongens zonder shirt De Helling, 23:00 tot 06:00 1 zaal, 1 DJ, 1 hal, 1 rookruimte, 2 bar Indeling van de Helling

Mensen dansen op het podium Hoe later het wordt, hoe meer de regels vervagen Mensen zitten en roken op het podium

Gemakkelijke aanspraak Ik heb meerdere gesprekken gevoerd met verschillende mensen Mensen die ik spreek gan vaak al jaren vanwege de fijne sfeer Nooit vechtpartijen

Chill setting in de hal, mensen op banken en Mensen moeten om de zoveel tijd even op de grond uitrusten van het dansen, hier gebeurt ook het meerendeel van het sociale contact. Platen verkoop in de hal

135