Aardkundig excursiepunt 31
Cornelis Kasse
Vrije Universiteit, Afdeling Klimaatverandering en Landschapsdynamiek,
Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen, De Boelelaan 1085, 1081 HV Amsterdam [email protected]
De Brabantse Wal
OP DE GRENS VAN HOOG EN LAAG, OUD EN JONG
GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 173 Algemeen Eigenaar Afbeelding4. De Brabantse in Wal westelijk Noord-Brabant is een Veel terreinen op de Brabantse Wal en aan de voet Hoogtekaartvan divers de Brabantse Wal landschappelijk zeer en aantrekkelijk gebied ervan zijn eigendom van Natuurmonumenten,
Zoom. bossen Brabants Staatsbosbeheer. het bij Bergen op Heidevelden, en vennen Landschap en (gebaseerd op
het hoger gelegen oostelijk deel een meer Actueel Hoogtebe- geven
Wat is er zien gesloten karakter (Afb. 1). Op de van hoog te stand Nederland).De overgang
de met naar laag liggen nederzettingen hun oude De steilrand van de Brabantse Wal bestaat uit een noord-zuid georiën-
bouwlanden Het 30 kilometer en tot 25 m Het teerde steilrand heeft (Afb. 2). lager gelegen westelijke lange hoge helling.
deel bestaat uit is in unieke een open polderlandschap met Nederland een zeer geomorfologische uitstekende kapen en
karakteristieke dijken. structuur (Afb. 4). De wal heeft een noord-zuid inhammen als gevolg
oriëntatie en loopt van het dorpje Putte in het zuiden, van selectieve bron- De twee grote landschappelijke eenheden worden langs Ossendrecht, Hoogerheide-Woensdrecht, en beekerosie.
van elkaar door noord-zuid Zoom tot Halsteren in het noorden. gescheiden een lopende Bergen op bij Op
steilrand die het van (Afb. hoge het lage deel scheidt diverse plaatsen biedt de steilrand een goed uitzicht
3|. Het verschil in reliëf over korte afstand over grote het jonge zeekleigebied van Brabant en Zeeland.
leidt tot een sterke landschappelijke gradiënt in In de helling van de wal komen de getijdenafzettingen
waterkwaliteit. Formatie grondsoorten, bodems, vegetatie en van de van Waalre (Tegelen) aan de opper-
studenten Aarde ouderdom Eerstejaars Aardwetenschappen en vlakte, die met een van ongeveer 1,8
en Economie van de Vrije Universiteit doen hier al miljoen jaar tot de oudste Kwartaire afzettingen van
vele hun eerste in het veld Nederland behoren 5 jaren ervaring op. (Afb. en 6).
Naam Aan de voet van de steilrand, in de polders, ligt de
De Brabantse Wal. jonge zeeklei (Laagpakket van Walcheren/Afzettingen
van Duinkerke), die met een ouderdom van enkele
Locatie honderden jaren tot de jongste van Nederland hoort
Provincie Noord-Brabant, de gemeenten (Westerhoff & Dobma, 1995). Op het hoge deel
Woensdrecht en Bergen op Zoom. vindt voornamelijk infiltratie plaats van licht zuur
dat door de bodem regenwater op zijn weg kalk
Bereikbaarheid voet oplost. Aan de van de Brabantse Wal komt dit
De Brabantse Wal is te bereiken via de A58, afslag water als kalkrijk kwelwater omhoog. De laatste
Zoom of Het meerdere terreinen door Bergen op Hoogerheide. grootste jaren zijn aangekocht
is in hoogteverschil aanwezig het gebied tussen natuurbeschermingsorganisaties, vanwege de
Woensdrecht en Ossendrecht. Stichting De grote landschappelijke en ecologische waarde.
Brabantse Wal (2003) heeft meerdere gemarkeerde
wandelroutes uitgezet in het gebied, die beschreven
zijn in een gids.
Afbeelding1.
Stuifzand en heide-
velden bij de Krieke-
lareduinen ten oos-
ten van Ossendrecht.
Door de verstuiving
is de Holocene pod-
zolbodem met de
karakteristieke witte
uitspoelingshorizont
blootgelegd.
174 - GRONDBOOR & HAMER NR 6 2009 Afbeelding5.
Witte zanden met
de kleilaagjes van
Formatievan Waalre
(Tegelen) ontsloten
bij De Bunt ten zui-
denvan Hoogerheide.
Afbeelding2.
kerk De van Hoogerheideop de Brabantse Wal.
Afbeelding3.
De grote landschappelijke eenheden
van de Brabantse Wal.
Aardkundige ontwikkeling van Boxtel (Twente) (Afb. 6, zie ook Kasse, 2009). Dat
De Noord-Brabant deel de wal in geologische opbouwvan westelijk en hiaat wordt op het hoge van weerspiegeld
het hoge deel van de Brabantse Wal wordt beschreven een dunne grindlaag lerosieresidu) die het gevolg is van
in het artikel de volgende over voormalige groeve erosie sinds het Midden-Pleistoceen,in de periode van
Boudewijn te Ossendrecht. ca. 1 miljoen tot 130.000 jaar geleden. Vanaf het Midden-
De inwendige opbouw van de Wal laat een tweedeling Pleistoceen werd westelijk Brabant (het Kempische Roerdalslenk) zien. In het Vroeg-Pleistoceen bestond het gebied Blok ten westen van de opgeheven en
uit een getijdenlandschap waarin zand- en kleilagen werden de Vroeg-Pleistocene sedimenten geërodeerd
(Formatie werden afgezet van Waalre (Tegelen)l. In het door voorlopers van de huidige Brabantse beken.
Laat-Pleistoceen, met name aan het eind van de laatste In het stroomgebied van de Schelde was de erosie
ijstijd, werden in verschillende fasen dekzandpakketten intensiever en dieper. De zeer stevige kleilaag aan de afgezet door de wind. top van de Formatie van Waalre (Tegelen) was moeilijken
erodeerbaar en zorgde ervoor dat er een steilrand kon
Ontstaan van de wal ontstaan. De steilrand van de Brabantse Wal buigt ten
Het ontstaan van de steilrand van de Brabantse Wal is zuiden van Ossendrecht/Putte af naar het oosten waar
verhaal. Er aansluit de Microcuesta geen eenvoudig zijn geen aanwijzingen voor hij op zogenaamdeKempische
want breukwerking oudere geologische lagen, zoals in de omgeving van Rijkevorsel en Turnhout (Kasse,
de Boomse Klei uit het Oligoceen, lopen ongestoord 1988).
onder de steilrand door. Erosie is dan ook de meest
waarschijnlijke verklaring voor het ontstaan van de Erosie door de zee in het Eemien
steilrand. In westelijk Noord-Brabant zijn vijf erosieve Een andere gebeurtenis die mogelijk heeft bijgedragen
gebeurtenissen te bedenken die de wal gevormd kunnen tot de vorming van de wal is erosie door de zee tijdens
hebben of die meegeholpen hebben met de ontwikkeling het Eemien (ca. 125.000 jaar geleden], de voorlaatste
ervan. Deze gebeurtenissen worden hieronder warme periode met een hoge zeespiegelstand. De
besproken in een tijdsvolgorde van oud naar jong. wal zou dan als een kustklif ontstaan kunnen zijn.
Mariene afzettingen uit het Eemien zijn wel in Zeeland
Erosie door de Schelde in het voorlopers van aangetroffen maar strandafzettingen met grof zand en
Midden-Pleistoceen schelpen uit die periode ontbreken aan de voet van de
In West-Brabant is er een groot hiaat tussen de vorming steilrand, dus direct bewijs voor een kustklif is er niet.
van de Formatie van Waalre (Tegelen) en de Formatie
GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 175 Afbeelding6.
Geulstructuren in de
Formatie van Waalre
(Tegelen)langs het
Moleneind ten oos-
ten van Ossendrecht.
De dikke zwarte
oude bouwlandlaag
(esdek), die elders in
Nederland meestal
dekzand is op ont-
staan, ligt hier direct
de Formatie op van
Waalreuit het Vroeg-
Pleistoceen.
Afbeelding7.
Lijzijdevan de
rivierduinen uit
de Jonge-Dryas ten
noordoosten van
Huijbergen.
Erosie door de Schelde tijdens de laatste ijstijd
Erosie door de Schelde is waarschijnlijk (mede) Ook aan de voet van de wal werden Lokaal duintjes
de die later in Holoceen verantwoordelijk voor ontwikkeling van de wal. gevormd het zijn bedekt met veen
Diepe grondboring laten zien dat de Schelde in het en klei, vergelijkbaar met de rivierduinen (donken) in het
(ca. - Laat-Weichselien 25.000 11.000 jaar geleden) van midden Nederlandse rivierengebied. De aanwezigheid
naar van duinen voet het zuiden het noorden liep: Antwerpen naar van deze onder aan de van de Brabantse Wal
Rotterdam. Dit Laat-Glaciale Scheldedal is de lokale dekzand uit de laatste ongeveer een en aanwezigheid van
kilometer de steilrand de flank de wal dat de steilrand ten westen van aanwezig op een ijstijd op van bewijst er
toen al diepte van meer dan 10 m onder het polderlandschap. was (Afb. 8).
Uit dit fossiele Scheldedal waaide in de koude Jonge-
Erosie door de in Dryasperiode door sterke westenwinden grote zee het Holoceen
hoeveelheden zand die boven de Brabantse Mariene uit het Holoceen 11.000 op, op afzettingen (laatste
Wal werden afgezet als rivierduinen (zie Afb. 7 en de jaar) komen ten westen van de Brabantse Wal voor.
Kasse Deze het beschrijving van groeve Boudewijn, 2009). afzettingen omvatten Laagpakket van
176 GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 Afbeelding 10.
Zandvulkaantjes ont-
staandoor een sterk
geconcentreerde
kwelstroom die het
zand uit de onder-
grond mee omhoog
voert.
Afbeelding8.
Podzolprofielontwikkeld in dekzand en zand van de For-
matie Waalre de flank de Brabantse van (Tegelen) op van
Wal De zuiden bij Koepel ten van Hoogerheide.
Afbeelding 11.
Polderlandschap ten
westenvan Woens-
drecht.
In sloten aan de voet van de wal is dit Afbeelding9. sommige
zien door Kwel de kwelproces te de sterke (Afb. van ijzerrijk grondwateraan voet van roestvorming
9). Soms is de kwel sterk geconcentreerd en wordt de Brabantse Walbij Hoogerheide.
fijn zand door het kwelwater mee omhoog gevoerd in
de vorm van zandvulkaantjes [Afb. 10). De continue
kwelstroom zorgt voor stroming en zelfs zandtransport
Wormen Calaisl het (Afzettingen van en Laagpakket in de sloten en onder de huidige omstandigheden is er van Walcheren (Afzettingen van Duinkerke). Met name dus sprake van erosie. Aangezien de insnijding door het Walcheren] de jonge zeeklei (Laagpakket van komt tot Scheldesysteem al in het Midden-Pleistoceen begon zal
de voet de steilrand die de ook de bronerosie de rand het al aan van voor, maar geulen, aan van Scheldedal steilrand aansnijden, of zandige strandafzettingen aan sinds die tijd actief zijn. de voet van de steilrand komen er niet voor. Integendeel,
het Laagpakket van Walcheren wordt in de richting van Holocene ontwikkeling de wal steeds dunner en kleiiger wat aangeeft dat de Het polderlandschap aan de voet van de Brabantse Wal getijde- en golfenergie aan de voet van de wal in het is een mooi en goed geconserveerd cultuurlandschap.
Ook de stormvloed in is de algemeen laag waren. tijdens van Nergens Nederland overgang van het Pleistocene
1953, toen de polders overstroomden,trad er slechts zandgebied naar het Holocene kustgebied zo abrupt zeer lokaal erosie (Afb. 11). op. Op korte afstand (ca. 1 km) ten westen van de
steilrand is van een pakket aanwezig lokaal meer dan Erosie door bronnen aan de voet van de wal 10 m dik dat de complete Holocene periode (de laatste
Erosie door bronnen en kleine beekjes die ontspringen 11.000 jaar) weerspiegelt. In boringen treffen we van
de voet de steilrand is dat niet vaak aan van een proces boven naar beneden de volgende afzettingen aan: het wordt Het is echter de genoemd. vanwege langdurige Laagpakket van Walcheren (Afzettingen van Duinkerke), werking een zeer belangrijke vorm van erosie, die Hollandveen Laagpakket en Laagpakket van Wormen
ook heeft waarschijnlijk bijgedragen tot een verdere (Afzettingen van Dalais). Een uitvoerige beschrijving van
de wal. Het de ontwikkeling van grote hoogteverschil van de Holocene ontwikkeling van zuidwest Nederland is te
Brabantse Wal leidt tot een sterke grondwaterstroming. vinden in Vos & Zeiler 12008).
Regenwater dat infiltreert in de hooggelegen,zandige
de wal komt als pakketten van grondwaterkwelomhoog Het Laagpakket van Wormen is hier gevormd in een
de voet de steilrand. in de aan van zoet tot brak getijdenmilieu benedenloopvan de
toenmaligeSchelde, omstreeks 6000 - 3000 v. Chr.
GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 177 De zeespiegel steeg snel en het diep ingesneden hoogst opgeslibde schorren bedijkte. De jongere polders
NAP) Pleistocene rivierdal van de Schelde verdronk. Het liggen hoger (1,7 m boven dan de oudere (0,6 m
Hollandveen ontstond in een uitgestrekt moeras dat boven NAP) wat een gevolg is van de zeespiegelstijging,
vanaf 3000 v. Chr. West-Vlaanderen, Zeeland en West- hogere stormvloedniveaus en inklinking. Aan de voet
Nederland bedekte. De veenvorming aan de voet van van de Brabantse Wal worden meestal graslanden
de Brabantse Wal werd vooral bepaald door de sterke aangetroffen. De laag jonge zeeklei is hier dun en door
(veel grondwaterkwel in dit gebied zeggeveenl. Naar het de lage ligging en de sterke grondwaterkwel is het natte
westen, buiten het kwelgebied, komt veel voedselarm gebiedweinig geschikt voor akkerbouw. Meer naar het
heideveen westen en mosveen voor dat uitsluitend door is de jonge zeeklei dikker, zandiger en hoger
regenwaterwerd gevoed. gelegen en daardoor meer geschikt voor de akkerbouw.
Het veengebied, dat lokaal bedekt was met een dun LITERATUUR
kleilaagje, werd in de Middeleeuwen ontgonnen en in Kasse, C. 1988. Early-Pleistocene tidal and fluviatile
cultuur genomen. Door daling van het maaiveld door environments in the Southern Netherlands
klink en oxidatie van het veen, stijging van de zeespiegel and northern Belgium. Proefschrift Vrije
hogere stormvloedniveaus en het afgraven van het Universiteit Amsterdam.
veen voor brandstof en zoutwinning overstroomde het Kasse, C. 2009. Groeve Boudewijn, een uniek venster
in de 16 e de St. Felixvloed de veengebied eeuw.Tijdens op geologievan westelijk Noord-Brabant,
van 1532 overstroomde het oostelijk deel van Zuid- Aardkundig Excursiepunt 32, Grondboor &
Beveland en ontstond het Verdronken Land Zuid- 179 - 184. van Hamer, 63, nr. 6, pp.
Beveland (Afb. 12). Door de Allerheiligenvloed van Stichting De Brabantse Wal 2003. De Brabantse Wal. Zes
1570 en militaire inundaties van 1585 overstroomde wandelingen op de grens van hoog en laag in
het deel Zoom oostelijk van Zeeuws-Vlaanderen, nu bekend Bergen op en Woensdrecht.
als het Verdronken Land van Saeftinghe. Het voor- Vos, P. & Zeiler, F.D. 2008. Overstromingsgeschiedenis
malige veengebied met zijn dorpen werd door de van Zuidwest-Nederland,interactie tussen
bedekt met zeeklei overstromingen een laag jonge en natuurlijke en anthropogene processen.
zeezand Afb. 13). Grondboor & Hamer 86 - 95. (Laagpakket van Walcheren; nr. 3/4, pp.
Westerhoff, W. & Dobma, W. 1995. Landschap en
In de loop van de 17' tot en met de 20' eeuwwerd het geologie van de Brabantse Wal. Grondboor &
vanaf de - opgeslibde gebied stapsgewijs bedijkt hoge en Hamer nr. 3/4, pp. 72 73.
dus veilige Brabantse Wal (Afb. 3|. De oudste polders uit
1685 liggen direct aan de voet van de steilrand; de jongere
polders liggen westelijken De vorm van de polders is
een weerspiegeling van de geleidelijke opslibbing van
het slikken- en schorrengebied, waarbij men steeds de
Afbeelding 12. Afbeelding13.
verdronken boomstronken, en Het veenlandschap met verkavelingpatronen Jonge zeekleiafzetting (Laagpakketvan Walcheren) met
de de Westerschelde Rilland Zeeland de funderingen langs oevervan bij in bij laagjes zand en klei in de Oud-Hinkelenoordpolder.
Noord-Brabant. grens met
178 GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009