Aardkundig excursiepunt 31 Cornelis Kasse Vrije Universiteit, Afdeling Klimaatverandering en Landschapsdynamiek, Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen, De Boelelaan 1085, 1081 HV Amsterdam [email protected] De Brabantse Wal OP DE GRENS VAN HOOG EN LAAG, OUD EN JONG GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 173 Algemeen Eigenaar Afbeelding4. De Brabantse in Wal westelijk Noord-Brabant is een Veel terreinen op de Brabantse Wal en aan de voet Hoogtekaartvan divers de Brabantse Wal landschappelijk zeer en aantrekkelijk gebied ervan zijn eigendom van Natuurmonumenten, Zoom. bossen Brabants Staatsbosbeheer. het bij Bergen op Heidevelden, en vennen Landschap en (gebaseerd op het hoger gelegen oostelijk deel een meer Actueel Hoogtebe- geven Wat is er zien gesloten karakter (Afb. 1). Op de van hoog te stand Nederland).De overgang de met naar laag liggen nederzettingen hun oude De steilrand van de Brabantse Wal bestaat uit een noord-zuid georiën- bouwlanden Het 30 kilometer en tot 25 m Het teerde steilrand heeft (Afb. 2). lager gelegen westelijke lange hoge helling. deel bestaat uit is in unieke een open polderlandschap met Nederland een zeer geomorfologische uitstekende kapen en karakteristieke dijken. structuur (Afb. 4). De wal heeft een noord-zuid inhammen als gevolg oriëntatie en loopt van het dorpje Putte in het zuiden, van selectieve bron- De twee grote landschappelijke eenheden worden langs Ossendrecht, Hoogerheide-Woensdrecht, en beekerosie. van elkaar door noord-zuid Zoom tot Halsteren in het noorden. gescheiden een lopende Bergen op bij Op steilrand die het van (Afb. hoge het lage deel scheidt diverse plaatsen biedt de steilrand een goed uitzicht 3|. Het verschil in reliëf over korte afstand over grote het jonge zeekleigebied van Brabant en Zeeland. leidt tot een sterke landschappelijke gradiënt in In de helling van de wal komen de getijdenafzettingen waterkwaliteit. Formatie grondsoorten, bodems, vegetatie en van de van Waalre (Tegelen) aan de opper- studenten Aarde ouderdom Eerstejaars Aardwetenschappen en vlakte, die met een van ongeveer 1,8 en Economie van de Vrije Universiteit doen hier al miljoen jaar tot de oudste Kwartaire afzettingen van vele hun eerste in het veld Nederland behoren 5 jaren ervaring op. (Afb. en 6). Naam Aan de voet van de steilrand, in de polders, ligt de De Brabantse Wal. jonge zeeklei (Laagpakket van Walcheren/Afzettingen van Duinkerke), die met een ouderdom van enkele Locatie honderden jaren tot de jongste van Nederland hoort Provincie Noord-Brabant, de gemeenten (Westerhoff & Dobma, 1995). Op het hoge deel Woensdrecht en Bergen op Zoom. vindt voornamelijk infiltratie plaats van licht zuur dat door de bodem regenwater op zijn weg kalk Bereikbaarheid voet oplost. Aan de van de Brabantse Wal komt dit De Brabantse Wal is te bereiken via de A58, afslag water als kalkrijk kwelwater omhoog. De laatste Zoom of Het meerdere terreinen door Bergen op Hoogerheide. grootste jaren zijn aangekocht is in hoogteverschil aanwezig het gebied tussen natuurbeschermingsorganisaties, vanwege de Woensdrecht en Ossendrecht. Stichting De grote landschappelijke en ecologische waarde. Brabantse Wal (2003) heeft meerdere gemarkeerde wandelroutes uitgezet in het gebied, die beschreven zijn in een gids. Afbeelding1. Stuifzand en heide- velden bij de Krieke- lareduinen ten oos- ten van Ossendrecht. Door de verstuiving is de Holocene pod- zolbodem met de karakteristieke witte uitspoelingshorizont blootgelegd. 174 - GRONDBOOR & HAMER NR 6 2009 Afbeelding5. Witte zanden met de kleilaagjes van Formatievan Waalre (Tegelen) ontsloten bij De Bunt ten zui- denvan Hoogerheide. Afbeelding2. kerk De van Hoogerheideop de Brabantse Wal. Afbeelding3. De grote landschappelijke eenheden van de Brabantse Wal. Aardkundige ontwikkeling van Boxtel (Twente) (Afb. 6, zie ook Kasse, 2009). Dat De Noord-Brabant deel de wal in geologische opbouwvan westelijk en hiaat wordt op het hoge van weerspiegeld het hoge deel van de Brabantse Wal wordt beschreven een dunne grindlaag lerosieresidu) die het gevolg is van in het artikel de volgende over voormalige groeve erosie sinds het Midden-Pleistoceen,in de periode van Boudewijn te Ossendrecht. ca. 1 miljoen tot 130.000 jaar geleden. Vanaf het Midden- De inwendige opbouw van de Wal laat een tweedeling Pleistoceen werd westelijk Brabant (het Kempische Roerdalslenk) zien. In het Vroeg-Pleistoceen bestond het gebied Blok ten westen van de opgeheven en uit een getijdenlandschap waarin zand- en kleilagen werden de Vroeg-Pleistocene sedimenten geërodeerd (Formatie werden afgezet van Waalre (Tegelen)l. In het door voorlopers van de huidige Brabantse beken. Laat-Pleistoceen, met name aan het eind van de laatste In het stroomgebied van de Schelde was de erosie ijstijd, werden in verschillende fasen dekzandpakketten intensiever en dieper. De zeer stevige kleilaag aan de afgezet door de wind. top van de Formatie van Waalre (Tegelen) was moeilijken erodeerbaar en zorgde ervoor dat er een steilrand kon Ontstaan van de wal ontstaan. De steilrand van de Brabantse Wal buigt ten Het ontstaan van de steilrand van de Brabantse Wal is zuiden van Ossendrecht/Putte af naar het oosten waar verhaal. Er aansluit de Microcuesta geen eenvoudig zijn geen aanwijzingen voor hij op zogenaamdeKempische want breukwerking oudere geologische lagen, zoals in de omgeving van Rijkevorsel en Turnhout (Kasse, de Boomse Klei uit het Oligoceen, lopen ongestoord 1988). onder de steilrand door. Erosie is dan ook de meest waarschijnlijke verklaring voor het ontstaan van de Erosie door de zee in het Eemien steilrand. In westelijk Noord-Brabant zijn vijf erosieve Een andere gebeurtenis die mogelijk heeft bijgedragen gebeurtenissen te bedenken die de wal gevormd kunnen tot de vorming van de wal is erosie door de zee tijdens hebben of die meegeholpen hebben met de ontwikkeling het Eemien (ca. 125.000 jaar geleden], de voorlaatste ervan. Deze gebeurtenissen worden hieronder warme periode met een hoge zeespiegelstand. De besproken in een tijdsvolgorde van oud naar jong. wal zou dan als een kustklif ontstaan kunnen zijn. Mariene afzettingen uit het Eemien zijn wel in Zeeland Erosie door de Schelde in het voorlopers van aangetroffen maar strandafzettingen met grof zand en Midden-Pleistoceen schelpen uit die periode ontbreken aan de voet van de In West-Brabant is er een groot hiaat tussen de vorming steilrand, dus direct bewijs voor een kustklif is er niet. van de Formatie van Waalre (Tegelen) en de Formatie GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 175 Afbeelding6. Geulstructuren in de Formatie van Waalre (Tegelen)langs het Moleneind ten oos- ten van Ossendrecht. De dikke zwarte oude bouwlandlaag (esdek), die elders in Nederland meestal dekzand is op ont- staan, ligt hier direct de Formatie op van Waalreuit het Vroeg- Pleistoceen. Afbeelding7. Lijzijdevan de rivierduinen uit de Jonge-Dryas ten noordoosten van Huijbergen. Erosie door de Schelde tijdens de laatste ijstijd Erosie door de Schelde is waarschijnlijk (mede) Ook aan de voet van de wal werden Lokaal duintjes de die later in Holoceen verantwoordelijk voor ontwikkeling van de wal. gevormd het zijn bedekt met veen Diepe grondboring laten zien dat de Schelde in het en klei, vergelijkbaar met de rivierduinen (donken) in het (ca. - Laat-Weichselien 25.000 11.000 jaar geleden) van midden Nederlandse rivierengebied. De aanwezigheid naar van duinen voet het zuiden het noorden liep: Antwerpen naar van deze onder aan de van de Brabantse Wal Rotterdam. Dit Laat-Glaciale Scheldedal is de lokale dekzand uit de laatste ongeveer een en aanwezigheid van kilometer de steilrand de flank de wal dat de steilrand ten westen van aanwezig op een ijstijd op van bewijst er toen al diepte van meer dan 10 m onder het polderlandschap. was (Afb. 8). Uit dit fossiele Scheldedal waaide in de koude Jonge- Erosie door de in Dryasperiode door sterke westenwinden grote zee het Holoceen hoeveelheden zand die boven de Brabantse Mariene uit het Holoceen 11.000 op, op afzettingen (laatste Wal werden afgezet als rivierduinen (zie Afb. 7 en de jaar) komen ten westen van de Brabantse Wal voor. Kasse Deze het beschrijving van groeve Boudewijn, 2009). afzettingen omvatten Laagpakket van 176 GRONDBOOR & HAMER NR 6 - 2009 Afbeelding 10. Zandvulkaantjes ont- staandoor een sterk geconcentreerde kwelstroom die het zand uit de onder- grond mee omhoog voert. Afbeelding8. Podzolprofielontwikkeld in dekzand en zand van de For- matie Waalre de flank de Brabantse van (Tegelen) op van Wal De zuiden bij Koepel ten van Hoogerheide. Afbeelding 11. Polderlandschap ten westenvan Woens- drecht. In sloten aan de voet van de wal is dit Afbeelding9. sommige zien door Kwel de kwelproces te de sterke (Afb. van ijzerrijk grondwateraan voet van roestvorming 9). Soms is de kwel sterk geconcentreerd en wordt de Brabantse Walbij Hoogerheide. fijn zand door het kwelwater mee omhoog gevoerd in de vorm van zandvulkaantjes [Afb. 10). De continue kwelstroom zorgt voor stroming en zelfs zandtransport Wormen Calaisl het (Afzettingen van en Laagpakket in de sloten en onder de huidige omstandigheden is er van Walcheren (Afzettingen van Duinkerke). Met name dus sprake van erosie. Aangezien de insnijding door het Walcheren] de jonge zeeklei (Laagpakket van komt tot Scheldesysteem al in het Midden-Pleistoceen begon zal de voet de steilrand die de ook de bronerosie de rand het al aan van voor, maar geulen, aan van Scheldedal steilrand aansnijden, of zandige strandafzettingen aan sinds die tijd actief zijn. de voet van de steilrand komen er niet voor. Integendeel, het Laagpakket van Walcheren wordt