P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz SANOK (1041)

Warszawa 2007 r.

Autorzy: ADAM SZELĄG*, BOGUSŁAW BĄK*; TOMASZ MALATA*, MAREK GAŁKA*, MICHAŁ ROLKA*, KATARZYNA STRZEMIŃSKA*, IZABELA BOJAKOWSKA*, PAWEŁ KWECKO*, ANNA BLIŹNIUK*, HANNA TOMASSI-MORAWIEC*

Główny koordynator MGśP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA* Redaktor regionalny: BARBARA RADWANEK-BĄK* Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI* Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA*, ADAM SZELĄG*

* Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa, 2007 Spis treści I. Wstę p – A. Szeląg ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szeląg ...... 4 III. Budowa geologiczna – A. Szeląg ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin – A. Szelą g...... 12 1. Ropa naftowa i gaz ziemny ...... 12 2. Kopaliny ilaste...... 16 3. Kruszywo naturalne...... 17 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – A. Szeląg ...... 18 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – B. Bąk ...... 20 VII. Warunki wodne – A. Szeląg ...... 23 1. Wody powierzchniowe...... 23 2. Wody podziemne...... 24 VIII. Geochemia środowiska ...... 28 1. Gleby – A. Bliźniuk, P. Kwecko ...... 28 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 31 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec...... 33 IX. Składowanie odpadów – M. Gałka, M. Rolka, K. Strzemińska ...... 36 X. Warunki podłoŜa budowlanego – A. Szeląg ...... 42 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szeląg ...... 44 XII. Zabytki kultury – A. Szeląg ...... 50 XIII. Podsumowanie – A. Szeląg ...... 52 XIV. Literatura ...... 54

I. Wstęp

Arkusz Sanok Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Państwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Oddziale Górnośląskim Państwo- wego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (plansza B). Mapę wykonano zgodnie z Instruk- cją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Sa- nok Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Kato- wickim Przedsiębiorstwie Geologicznym w Katowicach w 2002 r. (Jochemczyk, 2002). Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geośrodowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem występowania kopalin oraz gospodarki złoŜami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geochemii środowiska, geologii inŜynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa się ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane treści MGGP, a plansza B - nowe treści dotyczące geochemii środowiska zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, a takŜe w nowych warstwach informacyjnych: składowanie odpadów i system NATURA 2000. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych. SłuŜyć ma instytucjom, samorządom terytorialnym i administracji państwowej w podejmowaniu decyzji dotyczących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mogą stanowić pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa moŜe teŜ być przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczności oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodzące z Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Rzeszowie, Wojewódz- kiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Instytutu Upraw, NawoŜenia i Glebo- znawstwa w Puławach, Zespołu Podkarpackich Parków Krajobrazowych oraz urzędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Klasyfikację sozo- logiczną złóŜ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Rzeszowie.

3 Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kom- puterowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Sanok rozciąga się między 22o00' a 22o15' długości geograficznej wschodniej oraz 49o30' a 49o40' szerokości geograficznej północnej na powierzchni około 334 km2. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego (Kondracki, 2000) niemal cały omawiany obszar naleŜy do Zewnętrznych Karpat Zachodnich, makroregionu Pogó- rza Środkowobeskidzkie. Południowo-zachodni skrawek obszaru wchodzi w skład Beskidu Niskiego (Beskidy Środkowe), a niewielki fragment we wschodniej części arkusza, na wschód od Sanu to tereny Gór Sanocko-Turczańskich naleŜące do Zewnętrznych Karpat Wschodnich (fig. 1). Do Pogórza Środkowobeskidzkiego na omawianym obszarze naleŜą trzy mezoregiony. Północną część, na północ od doliny Sanu, obejmuje zalesiony i pagórkowaty fragment Pogó- rza Dynowskiego. Tworzy ono szerokie garby sięgające wysokości 530 m n.p.m. Jest to typ pogórza średniego, które rozwinęło się na średnioodpornych warstwach fliszowych jednostek: śląskiej, podśląskiej i skolskiej. Południową i środkową część arkusza Sanok zajmują tereny zaliczane do Pogórza Bu- kowskiego. Ma ono charakter wyŜynny, o łagodnych formach grzbietowych, poprzecinanych dolinami rzek będących dopływami Sanu i Wisłoka, głęboko wcinającymi się w osady fliszowe jednostki śląskiej. NajwyŜszym wzniesieniem w tej części jest Góra StróŜowskie Łazy (503,1 m n.p.m.). Pomiędzy Pogórze Dynowskie a Pogórze Bukowskie wciska się klinem od północnego- zachodu Kotlina Jasielsko-Krośnieńska. Tworzy ona rozległe, płaskie obniŜenie o załoŜeniach tektonicznych, związane z centralną depresją karpacką. Jest ona zachodnim fragmentem jednostki morfologicznej zwanej Dołami Jasielsko-Sanockimi. WyŜynny charakter arkusza Sanok zmienia się wyraźnie na wschód od Doliny Sanu do- kąd sięga zachodni kraniec Gór Sanocko-Turczańskich. Szczytowe partie tych wzniesień, zbudowane z piaskowców warstw gezowych, osiągają tutaj wysokość do 518 m n.p.m. Krajobraz Beskidu Niskiego jest typowy dla gór średnich i niskich. Tworzą go rozległe grzbiety górskie, przebiegające równolegle w kierunku od północnego zachodu ku południo- wemu wschodowi. W obrębie obszaru arkusza tworzą je zalesione Wzgórza Rymanowskie, których najwyŜszym wzniesieniem jest Dział (668,5 m n.p.m.) (poza arkuszem).

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Sanok na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000)

1 – granica podprowincji, 2 - granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – granica państwa

Mezoregiony Pogórza Środkowobeskidzkiego: 513.64 – Pogórze Dynowskie, 513.65 – Pogórze Przemyskie, 513.67 – Kotlina Jasielsko-Krośnieńska, 513.69 – Pogórze Bukowskie Mezoregiony Beskidu Środkowego: 513.71 – Beskid Niski Mezoregiony Beskidu Lesistego: 522.11 – Góry Sanocko-Turczańskie, 522.12 – Bieszczady Zachodnie

Urozmaicona rzeźba terenu na obszarze arkusza powoduje wyraźne zróŜnicowanie klimatyczne. W części południowej są to warunki typowe dla obszarów górskich Karpat, trudne i surowe, charakteryzujące się długimi zimami i krótkimi okresami letnimi (Dynowska, Ma- ciejewski, 1991; Warszyńska, 1995). Ku północy warunki klimatyczne łagodnie przechodzą w typowe dla pasa Pogórzy Karpackich – umiarkowanie ciepłe, z opadami poniŜej 800 mm rocznie i średnią roczną temperaturą 7,7 C. Według wieloletnich danych notuje się tu 130 dni z przymrozkami i 50 dni mroźnych, a przeciętna długość zalegania pokrywy śnieŜnej wynosi 80 dni. ZróŜnicowanie morfologiczne terenu wpływa na lokalne zmiany warunków klima-

5 tycznych i zmienną długość wegetacji, a osobliwością klimatyczną tych terenów są wiatry fenowe rymanowsko-dukielskie. Pod względem administracyjnym omawiany arkusz leŜy w granicach województwa podkarpackiego, na pograniczu dwóch powiatów: brzozowskiego i sanockiego. Do powiatu brzozowskiego naleŜą gminy: Brzozów, Dydnia i Haczów, natomiast gminy: Zarszyn, Bu- kowsko, Sanok i Zagórz oraz miasto Sanok wchodzą w skład powiatu sanockiego. Największą miejscowością na arkuszu jest Sanok, liczący około 42 000 mieszkańców. Miasto usytuowane nad brzegiem Sanu jest głównym ośrodkiem administracyjnym, gospodarczym i kulturalnym regionu. Jest to miejsce, gdzie przenikają się wpływy kultury polskiej i ukraińskiej. Powszechne w regionie są ślady kultury łemkowskiej, bojkowskiej i Pogórzan znajdujące swe odzwierciedlenie w zabytkach materialnych. Przez miasto przebiegają waŜne arterie komunikacyjne: drogowe i kolejowe. Przebiega tędy droga krajowa nr 28 biegnąca z Zatora przez Nowy Sącz, Krosno do Przemyśla oraz od- chodzące od niej drogi wojewódzkie prowadzące z Sanoka w kierunku: Brzozowa, Komań- czy, Ustrzyk Dolnych. Dzięki linii kolejowej łączącej StróŜe z Zagórzem miasto posiada bez- pośrednie połączenie kolejowe m. in. z: Krakowem, Warszawą, Katowicami, Krosnem, Ja- słem, Chyrowem na Ukrainie oraz Humennem na Słowacji. Dogodne połoŜenie Sanoka zarówno pod względem geograficznym jak i komunikacyj- nym, oraz bliskości granic Słowacji (20 km) i Ukrainy (50 km), sprawiają, Ŝe miasto jest bardzo atrakcyjne pod względem turystycznym i gospodarczym. Podstawą gospodarki i głów- nym sektorem zatrudnienia w mieście jest przemysł. Największymi zakładami przemysłowy- mi, zarówno na terenie miasta jak i w regionie, są: Fabryka Autobusów „Autosan” SA, Za- kłady Przemysłu Gumowego „Stomil-Sanok” SA, Sanocki Zakład PGNiG, Zakłady Mięsne „Beef-San” oraz Zakłady Mleczarskie. We wschodniej części arkusza znajduje się fragment miasta Zagórz liczącego niespełna 5 000 mieszkańców. Jest ono waŜnym węzłem kolejowym w południowo-wschodniej Polsce. Cechą charakterystyczną tego regionu jest to, Ŝe zdecydowana większość podmiotów gospodarczych działa na terenie Sanoka. Pozostały obszar ma charakter rolniczy, a inne dzie- dziny gospodarki są słabo rozwinięte. Dominuje gospodarka leśna i związany z nią przemysł drzewny, a okoliczne gminy nie przewidują w swoich planach rozwoju przemysłu. UŜytki rolne zajmują około 70% powierzchni arkusza, z czego około 75% przypada na gruntu orne. Rolnictwo opiera się na gospodarstwach indywidualnych, w których przewaŜa uprawa zbóŜ i ziemniaków oraz hodowla bydła mlecznego.

6 Pomimo znacznego uprzemysłowienia, dzięki inwestycjom komunalnym (kolektory sa- nitarne, wysypiska śmieci, oczyszczalnie ścieków), zarówno miasto jak i cały region moŜe się szczycić stosunkowo czystym środowiskiem, co w połączeniu z walorami przyrodniczo- krajobrazowymi powinno zaowocować dynamicznym rozwojem turystyki, a takŜe produkcji rolnej opartej o markę produktu bez zanieczyszczeń chemicznych. Rzeką San przebiega turystyczny szlak kajakowy „Błękitny San” łączący Zwierzyń z Przemyślem (poza granicami arkusza). Obszar arkusza Sanok nie jest zbyt zasobny w surowce mineralne. Znajduje się tutaj pięć zagospodarowanych złóŜ gazu ziemnego i ropy naftowej, podziemny magazyn gazu ziemnego, dwa złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej, oraz po jednym złoŜu: łupków bentonitowych i piasku. Nie jest prowadzona eksploatacja surowców ilastych i kruszywa naturalnego.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Sanok połoŜony jest w obrębie Karpat fliszowych, które są częścią łuku karpackiego, naleŜącego do Alpidów europejskich. W klasycznym ujęciu (Koszarski, 1956 a; 1956 b) przyjmowano, Ŝe występują tu trzy jednostki tektoniczne: skolska, podśląska i śląska, oddzielone połogimi powierzchniami nasunięć (fig. 2). Jednostka podśląska w tym podziale tworzyła jedynie wąski pas pstrych łupków i margli z izolowanymi „wysadami” utworów dolnej kredy, tektonicznie sprasowany pomiędzy sąsiednimi jednostkami. Obecnie stwierdzono (Malata, 1997), Ŝe pod względem tektonicznym jednostka podśląska jest na tym obszarze zaburzoną częścią stromo zapadającej ku południowi strefy nasunięcia jednostki śląskiej na skolską. W obrębie jednostki śląskiej wyróŜnić moŜna ponadto brzeŜne wyniesienie Grabow- nicy–ZałuŜa zbudowane w przewadze z utworów kredy oraz centralne synklinorium karpackie, o dominacji utworów serii menilitowo-krośnieńskiej na powierzchni. Pod względem facjalnym wyróŜnić moŜna trzy zasadnicze regiony skolski, węglowiec- ki i śląski (Malata, Zimnal, 2003a; b) (fig. 2, 3). Na badanym obszarze jednostka skolska reprezentowana jest przez łupki pstre i zielone eocenu, warstwy menilitowe i przejściowe oligocenu oraz warstwy krośnieńskie oligocenu i dolnego miocenu. Występuje ona w północno–wschodniej części obszaru arkusza. Najstarsze wydzielenie serii skolskiej na omawianym obszarze to bezwapniste łupki pstre paleocenu–dolnego eocenu, które sporadycznie zawierają wkładki cienkoławicowych piaskowców lub gruboławicowych piaskowców mikowych. WyŜej w profilu występują bez-

7 wapniste łupki zielone o wieku środkowy–górny eocen. Cała seria eocenu ma tutaj niewielkie miąŜszości, przekraczające nieco 100 m.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Sanok na tle szkicu geologicznego regionu wg K. śytki i in. (1988) 1 – jednostka skolska, 2 – jednostka podśląska, 3 – jednostka śląska, 4 - jednostka dukielska, 5 – jednostka magurska, 6 – uskoki, 7 - nasunięcia jednostek niŜszego rzędu, 8 - nasunięcia głównych jednostek tektonicznych, 9 – granica państwa

PowyŜej łupków zielonych występują warstwy menilitowe. Na powierzchni spotyka się je w rejonie Krzywego i Witryłowa. Rozpoczyna je kilkunastometrowa seria łupków brunatnych. Następnie występuje seria rogowców przykryta twardymi marglami dynowskimi. Po- wyŜej zalegają bezwapniste łupki brunatne z wkładkami piaskowców typu kliwskiego. Ze względu na połoŜenie na południowej granicy ich zasięgu mają zwykle mniejszą miąŜszość. Całe warstwy menilitowe mają miąŜszość przekraczającą 200 m.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Sanok na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorzęd; holocen: 3 - piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 4 – koluwia osuwiskowe, 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; plejstocen: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 21 - piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 30 - piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, Karpaty ze- wnętrzne; Kenozoik; paleogen-neogen: oligocen-miocen: 115 – łupki, piaskowce i zlepieńce, paleogen; oligocen: 116 – piaskowce, łupki, iłowce i rogowce, eocen-oligocen: 117 – piaskowce, łupki, zlepieńce, margle, podrzędnie iłowce i mułowce, Mezozoik-kenozoik; kreda-paleogen: 121 – piaskowce, mułowce i iłowce; Mezozoik; kreda; kreda górna: 122 – piaskowce, iłowce margle i zlepieńce; kreda dolna: 123– iłowce, mułowce lokalnie z czertami, piaskowce, zle- pieńce i margle, 1 – nasunięcia jednostek tektonicznych, 2 - zasięg zlodowacenia Sanu, 3 – sieć rzeczna, 4 – granica państwa

Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 L. Marksa i in. (2006)

Ponad warstwami menilitowymi, w rejonie Końskiego, występują warstwy przejściowe, wykształcone jako piaskowce typu krośnieńskiego przeławicone łupkami. Najmłodsze wydzielenie jednostki skolskiej to warstwy krośnieńskie, mające najwięk- sze rozprzestrzenienie na omawianym obszarze. Wydziela się w nich idąc od spągu:

9 - warstwy krośnieńskie dolne wykształcone jako piaskowce miąŜszości około 300 m, - łupki szare i brunatne z Niebylca o miąŜszości kilkudziesięciu metrów, - piaskowcowo-łupkowe warstwy krośnieńskie górne miąŜszości 650-700 m, - łupkowe warstwy krośnieńskie górne miąŜszości 700 m, - serię olistolitową z pakietami diatomitów, rogowców i łupków. Seria węglowiecka obejmuje na omawianym obszarze utwory od barremu (łupki wierzowskie) po oligocen (warstwy krośnieńskie). Odsłonięcia utworów serii węglowieckiej cią- gną się pasem o rozciągłości północny-zachód – południowy-wschód, od Grabownicy po Ol- chowce i budują brzeŜne spiętrzenie tektonicznej jednostki śląskiej. Profil serii węglowieckiej omawianego terenu rozpoczynają łupki wierzowskie z pakietami piaskowców grodziskich (barrem - dolny alb), rozdzielających łupki wierzowskie na dolne i górne. Odsłaniają się one jedynie w rejonie Międzybrodzie–Liszna–Olchowce. Łupki wierzowskie to głównie czarne, bezwapniste łupki z ławicami piaskowców krzemionkowych. Piaskowce grodziskie reprezentują przewaŜnie słabo wysortowane piaskowce gruboławicowe. Większe jest rozprzestrzenienie wyŜejległych warstw lgockich dolnych zaliczanych do dolnego albu. Na omawianym arkuszu występują one na obszarze od Falejówki w kierunku południowego-wschodu, aŜ do wschodniej granicy arkusza Sanok. Są to gruboławicowe piaskowce glaukonitowe. Nadścielają je warstwy gezowe (alb-cenoman), występujące od Gra- bownicy po rejon Olchowiec. Wykształcone są jako flisz, zbudowany z piaskowców wapni- stych z przeławiceniami łupków i mułowców. Warstwy gezowe są odporne na erozję i budują szereg wzniesień. Ponad utworami dolnej kredy występują łupki radiolariowe cenomanu – turonu o miąŜ- szości kilku metrów, a następnie łupki „godulskie” turonu – dolnego senonu o miąŜszości kil- kudziesięciu metrów. Nadścielają je szeroko rozprzestrzenione margle węglowieckie kampanu – paleocenu o miąŜszości do 100 m. PowyŜej nich występują pstre łupki paleocenu - eocenu. Omówiona powyŜej seria utworów pstrych przykryta jest utworami serii menilitowo- krośnieńskiej wykształconymi analogicznie jak w serii śląskiej. Jednostka śląska odsłania się na całym obszarze arkusza z wyjątkiem omówionej powy- Ŝej części północno-wschodniej. Na powierzchni występują w niej głównie utwory serii menilitowo-krośnieńskiej. Utwory starsze odsłaniają się jedynie w Grabownicy oraz w antyklinie Turzego Pola–Strachociny-Sanoka. Najstarsze osady (po warstwy lgockie dolnej kredy) znane są wyłącznie z wierceń w Strachocinie i Zabłotcach. Najstarszym ogniwem odsłaniającym się na powierzchni są piaskowce i zlepieńce warstw istebniańskich górnych. W Grabownicy osiągają one miąŜszość 120 m. PowyŜej nich

10 w profilu występują łupki istebniańskie górne. Odsłaniają się one w Grabownicy i Turzym Polu, a ich maksymalna miąŜszość nie przekracza 150 m. Warstwy istebniańskie są nadścielone przez łupki pstre o maksymalnej miąŜszości kil- kudziesięciu metrów, reprezentujące górny paleocen–dolny eocen. PowyŜej nich występują warstwy hieroglifowe środkowego-górnego eocenu. Nadkładem opisanych wydzieleń jest seria menilitowo-krośnieńska. Od dołu jej profil rozpoczynają warstwy podrogowcowe, wykształcone tutaj jako piaskowce drobnoziarniste. PowyŜej nich występuje pakiet rogowców i jasnych margli, wyraźnie zaznaczający się w mor- fologii i tworzący kilka pasów wzgórz między Turzym Polem a Sanokiem. Wszystkie te wydzielenia odsłaniają się jedynie w fałdzie Turze Pole–Strachocina–Sanok. WyŜejległe warstwy przejściowe znane są, poza wspomnianym powyŜej fałdem, rów- nieŜ z wąskiego pasa odsłonięć w rejonie Zarszyn – Pielnia – Dudyńce Wolica – Zboiska. Są to bezwapniste łupki brunatne przeławicone marglistymi łupkami szarymi i piaskowcami typu krośnieńskiego. W kończących profil serii śląskiej na badanym obszarze warstw krośnieńskich dolnych moŜna wyróŜnić dwa rejony facjalne: północny – leski i południowy – otrycki. Profil leskiego rejonu facjalnego rozpoczyna seria gruboławicowych piaskowców drobnoziarnistych o miąŜ- szości 500–700 m. Przeławicają je miejscami łupki szare i brunatne. PowyŜej występuje seria mieszana, zbudowana z naprzemianległych pakietów piaskowców i łupków ilastych. Profil leskiego rejonu facjalnego kończy seria o przewadze łupków mułowcowych nad piaskowcami. W warstwach krośnieńskich dolnych występują dwa poziomy wapieni kokolitowych. W leskim rejonie facjalnym znajdują się one z reguły w wyŜszej części profilu gruboławico- wych piaskowców. Odmiennie wykształcone są warstwy krośnieńskie dolne w otryckim rejonie facjalnym. Ich profil rozpoczyna niegruby pakiet gruboławicowych piaskowców. Nad nimi znajduje się seria warstw podotryckich. Nadściela ją seria otrycka zbudowana z grubo- i średnioławico- wych piaskowców kwarcowych. Profil tego rejonu kończy seria o przewadze łupków nad cienkoławicowymi piaskowcami. Pod względem tektonicznym jednostka śląska i skolska składają się z szeregu fałdów, zwykle przechylonych lub obalonych ku północy. Obie te jednostki oddzielone są silnie stek- tonizowaną strefą nasunięcia przebiegającą przez Grabówkę, Raczkową, Międzybrodzie i Liszną. Głównymi elementami fałdowymi jednostki skolskiej w obrębie arkusza Sanok są: antyklina Witryłowa-Ropienki, synklina Tyrawy Wołoskiej, antyklina Dydni, antyklina Mrzygłodu, antyklina Wańkowej Wsi i synklina Gór Słonnych. Na południowy zachód od

11 synkliny Gór Słonnych znajduje się nasunięty na nią i silnie wypiętrzony element Grabowni- cy-ZałuŜa wykształcony w facji węglowieckiej. Na południowy zachód od elementu Grabow- nicy-ZałuŜa przebiega centralne synklinorium karpackie. Główne elementy fałdowe tego synklinorium to, idąc od północnego wschodu: synklina Brzozowa, antyklina Turzego Pola- Strachociny-Sanoka, synklina Czulni-Leska i antyklina Płowiec-Zagórza. Na sfałdowanych utworach Karpat zewnętrznych leŜą utwory czwartorzędowe, tworzą- ce nieciągłą pokrywę o miąŜszości rzadko przekraczającej 10 m. Najstarsze z nich to tarasy rzeczne Sanu pochodzące ze starszego czwartorzędu oraz z okresu zlodowaceń południowo- polskich, środkowopolskich i zlodowacenia Wisły (Wójcik, 2003). Wykształcone są jako: Ŝwiry, piaski, mułki i gliny. Tarasy plejstoceńskie występują takŜe w dolinach: Pielnicy i Sa- noczka. W dolinach pozostałych cieków występują wyłącznie aluwia holoceńskie. Wypełniają one równieŜ rozległe obniŜenia w dolinie Rusawy i płaskie powierzchnie w rejonie: Prusieka, Sanoczka i Pielni. W obniŜeniach tych przykrywają one niekiedy torfy, mułki organiczne i kredy jeziorne, osiągając kilka metrów miąŜszości. Drugim szeroko rozprzestrzenionym typem osadów czwartorzędowych, poza osadami rzecznymi, są gliny pylaste (karpacka odmiana lessów), pochodzące ze schyłku ostatniego zlodowacenia. Na kopulastych wzniesie- niach między Sanokiem a Grabownicą tworzą one pokrywę o miąŜszości do 8-10 m. Mniejsze rozprzestrzenienie mają pokrywy stokowe występujące w rejonie Sanoka w dolinie Sanu oraz gliny deluwialne, występujące w rejonie: Prusieka, Niebieszczan i Sanoka. Osuwiska na obszarze arkusza tworzą się najczęściej na łupkach i marglach pstrych oraz utworach kredy dolnej wykazując znaczne zróŜnicowanie pod względem litologicznym. Osiągają niekiedy znaczne rozmiary.

IV. ZłoŜa kopalin

W obrębie arkusza Sanok występuje 10 udokumentowanych złóŜ: ropy naftowej, gazu ziemnego, surowców bentonitowych, piasku oraz kopalin ilastych ceramiki budowlanej (tabela 1), (Przeniosło, Malon, 2006). Z „Bilansu zasobów…” wykreślono wyczerpane złoŜe gazu ziemnego „Grabownica-Wieś”.

1. Ropa naftowa i gaz ziemny

Powierzchniowe przejawy ropy naftowej i towarzyszącego jej gazu ziemnego w postaci naturalnych wycieków ropnych lub ekshalacji metanu ze źródeł, wykorzystywane dawniej jako wskaźnik poszukiwawczy, na obszarze południowo-wschodnich Karpat znane są od dawna. Znaczenie przemysłowe mają akumulacje ropy naftowej i gazu ziemnego związane

12 głównie z poziomami piaskowców grodziskich i lgockich (kreda dolna), istebniańskich (czarnorzeckich) (kreda górna) oraz cięŜkowickich (eocen) (Karnkowski, 1993). Grupują się one w północnej i środkowej części obszaru i związane są z brzeŜnym spiętrzeniem jednostki ślą- skiej, zwanym wypiętrzeniem Grabownicy-ZałuŜa. ZłoŜe ropy naftowej i gazu ziemnego „Rejon Grabownica Wieś” zostało odkryte w 1962 r. i udokumentowane w latach późniejszych w obrębie wtórnego zafałdowania antykliny Grabownicy-ZałuŜa (Szyszkowska i in., 1989). Występowanie węglowodorów związa- ne jest z piaskowcami kredy dolnej uszczelnianych ławicami łupków czarnorzeckich, pstrych łupków eoceńskich, łupków menilitowych i warstwami krośnieńskimi. Występują tutaj dwa horyzonty gazowe na głębokościach: 1439,0 m i 1680,0-1703,0 m, których efektywna miąŜ- szość wynosi odpowiednio: 18,2 m oraz 16,2 m. Jeden horyzont ropny występuje na głęboko- ści 1480,0 m i ma 6,0 m miąŜszości. ZłoŜe jest częściowo zawodnione (horyzonty gazowe) solankami chlorkowo-sodowymi.

Gaz ziemny z tego złoŜa jest suchy, i zawiera średnio 92,15% - CH4, 2,87% - C2H6,

1,22% - C3H8 i 2,28% azotu, a jego wartość opałowa wacha się w granicach 35994-41567 KJ/m3. Natomiast ropa naftowa jest lekką, bezsiarkową ropą metanową o cięŜarze właściwym 0, 842 G/cm3, temperaturze krzepnięcia 23,0oC, i współczynniku refrakcji 1,527 w temperaturze 200oC. W bezpośrednim sąsiedztwie, od strony północno-wschodniej znajduje się złoŜe ropy naftowej i towarzyszącego gazu ziemnego „Grabownica” (Łuczejko, Nycz, 1988). W więk- szości leŜy ono na sąsiednim arkuszu Dynów. Jest ono zaliczane do wielohoryzontowych złóŜ warstwowych. Poziom produktywny tworzą tutaj porowate piaskowce dolnej kredy. Ropa naleŜy do lekkich, o gęstości 0,780 - 0,877 G/cm3, zawierająca od 0,30% do 16,5% parafiny. Współwystępujący z ropą naftową gaz ziemny jest gazem gazolinowym, o wartości 3 opałowej 8600 kcal/Nm , zawierający 89% - CH4, 1,2% - C2H6 i 4,55% azotu. Wodami zło- Ŝowymi są średnio zmineralizowane solanki typu kwaśno-węglanowo-sodowego. ZłoŜe gazu ziemnego „Strachocina” występuje w antyklinalnej strukturze Strachociny- Sanoka. Posiada cechy złoŜa warstwowo-masywowego, w którym wydzielono dwa produktywne horyzonty złoŜowe w piaskowcach istebniańskich górnych (czarnorzeckich) izolowanych pakietami łupków (Depowski, 1955). Pierwszy, na głębokości 840 m ma miąŜszość 44,9 m, natomiast drugi, połoŜony nieco głębiej (950 m), ma miąŜszość 63,1 m. Obecne zasoby złoŜa w wysokości 121,5 mln m3 stanowią gaz buforowy podziemnego magazynu gazu (Dudek, 1995).

13 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologi- Kategoria Stan Wydobycie Nr Wiek kom- czne bilansowe Zastosowanie rozpozna- zagospodaro- (tys. t, Klasyfikacja złóŜ złoŜa Rodzaj pleksu litolo- (tys. t, tys. m3* kopaliny Przyczyny kon- Nazwa złoŜa nia wania złoŜa mln m3**) na kopaliny giczno- mln m3**) fliktowości złoŜa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, Malon; 2006) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Turze Pole - R Tr 6,70 0,77 E, Ch 1 A G 2 A _ Zmiennica G Tr, Cr 0,66** 0,03** E Rej. Grabownica R 11,13 0,05 E, Ch 2 Cr C G 2 A _ Wieś G 84,09** 0,04** E R 25,40 2,80 E, Ch 3 Grabownica Cr A + B G 2 A _ G 0,68** 0,47** E G 4 Strachocina Cr, Tr 121,50** A G _ E 2 A _ PMG 5 Jurowce - Srogów G Cr 25,27** B+C G 3,84** E 2 A _

14 14 Trepcza 6 be Cr 8 C * Z _ I 1 B W, K (Międzybrodzie) 1 g (gc) 7 Zarszyn Q, Tr 241* B+C +C Z _ Scb 4 B W, K, Gl i (ic) 1 2 * 8 Zabłotce i (ic) Tr 2027 C1 N - Scb 4 B W 9 Sanok - Zabłotce G Cr 188,55** A G 4,90** E 2 A - Sanok - Olchow- K, NATURA 10 p Q 56 C * Z - Sd 4 B ce 1 2000 Grabownica Wieś G Cr - - ZWB - - - - - Rubryka 3: G – gaz ziemny, R – ropa naftowa, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej; i(ic) iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej; be – bentonity, p – piaski, PMG – podziemny magazyn gazu Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Tr - trzeciorzęd, Cr – kreda Rubryka 6: C1* - karta rejestracyjna Rubryka 7: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykreślone z Bilansu zasobów, zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczo- nej w materiałach archiwalnych Rubryka 9 - kopaliny: E – energetyczne, Ch – chemiczne, Sd - drogowe, Scb - ceramiki budowlanej, I – inne (produkcja płuczki wiertniczej) Rubryka 10: złoŜa: 1 – unikatowe w skali całego kraju, o wyjątkowej wartości uŜytkowej, 2 – skoncentrowane w określonym regionie, 4 – powszechne, łatwo dostępne, licznie występujące Rubryka 11: złoŜa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: W – ochrona wód podziemnych, K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb

Gaz rodzimy zawiera 92,14% C2H4, 2,71% C2H6, i 0,74% C3H8, a zawartość azotu dochodzi do 3,30%. Natomiast gaz magazynowany w PMG Strachocina zawiera 97,57% - C2H4, 3 0,93% - C2H6 i 0,25% - C3H8. Jego wartość opałowa wynosi 36,0 MJ/nm . ZłoŜe gazu ziemnego „Jurowce−Srogów” udokumentowano na powierzchni 27,9 ha, w obrębie antykliny Jurowce-Srogów, która łączy fałd Strachociny z antykliną Sanoka. Po- ziom gazonośny, dla którego kolektorem są piaskowce istebniańskie (kreda górna), zalega na głębokości 1176-1523 m (Szyszkowska i in., 1984). Aktualnie w obrębie obszaru górniczego złoŜa znajdują się 4 horyzonty produktywne na głębokości od 1177,0 m do 1435,0 m (Doda- tek 1). Występujący w złoŜu gaz ziemny posiada średnią wartość opałową 34,21 MJ/m3, zawiera od 84,88% do 95,329% - CH4, 1,42-1.88% - C2H6 i od 2,25 do 12,36% azotu. Nie stwierdzono w nim agresywnych gazów CO2 i H2S. ZłoŜe jest zawodnione wysoko minerali- zowanymi solankami chlorkowo-sodowymi (10,3-21,5 g/dm3) o podwyŜszonej zawartości

HCO3. ZłoŜe gazu ziemnego „Sanok−Zabłotce” występuje w obrębie fałdu Sanok-Strachocina- Zmiennica-Czarnorzeki, wchodzącego w skład czołowego spiętrzenia jednostki śląskiej. Zło- Ŝe udokumentowano w kategorii A w dwóch blokach: Sanoka (powierzchnia 340 000 m2) i Zabłotca (powierzchnia 167 000 m2) (Depowski, 1955). Pułapka gazu ma charakter antykli- nalny i związana jest z górnokredowymi piaskowcami istebniańskimi górnymi będącymi kolektorem. Jest ono określane jako złoŜe warstwowe i częściowo masywowe. W złoŜu tym znajduje się tylko jeden horyzont gazowy na głębokości 890-970 m, którego miąŜszość wacha się od 66,0 do 84,0 m (Dudek,1995). W bloku Sanoka występuje gaz gazolinowy natomiast w bloku Zabłotce gaz bezgazoli- nowy. Zawierają one średnio: 77,1% - CH4, 2,32% - C2H6 i 0,65% - C3H8, a takŜe duŜą zawar- tość azotu (13,07%-22,73%). Jego średnia wartość opałowa osiąga do 31405 kJ/m3. ZłoŜe jest zawodnione solankami chlorkowo-wodorowo-węglanowymi o mineralizacji 20,38- 31,80 g/dm3 zawierającymi miejscami jod. W północno-zachodniej części arkusza Sanok znajduje się niewielki fragment złoŜa ropy naftowej „Turze Pole-Zmiennica” (Dusza i in., 1993). Akumulacja węglowodorów wystę- puje w kredowych piaskowcach istebniańskich górnych, piaskowcach cięŜkowickich oraz w piaskowcu hieroglifowym i piaskowcach serii menilitowej (trzeciorzęd) (Karnkowski, 1993). ZłoŜe jest typu warstwowego zlokalizowane w silnie sfałdowanej strukturze. Określa się go jako facjalno-strukturalne. Zalega ono na głębokości 200-900 m, a jego miąŜszość osiąga 25 m. Ropa naftowa naleŜy do typu parafinowego (zawiera około 6,7% parafiny), o średniej gęstości 0,854 G/cm3, i lepkości 6,57 cP. Towarzyszy jej gaz ziemny zawierający

15 76,8% - CH4, 9,4% - C2H6 i 0,25% - CO2. ZłoŜe kontynuuje się w kierunku północno- zachodnim na arkuszach: Rymanów i Krosno.

2. Kopaliny ilaste

Na omawianym terenie udokumentowano dwa złoŜa kopalin ilastych do produkcji ceramiki budowlanej: „Zarszyn” i „Zabłotce” oraz jedno złoŜe surowców bentonitowych „Trep- cza (Międzybrodzie)”. ZłoŜe kopalin ilastych ceramiki budowlanej „Zarszyn”, o powierzchni 12 ha, połoŜone jest około 1,5 km na południe od miejscowości Zarszyn (Paździor, Rajczykowska, 1966). Serię złoŜową tworzą łupki ilaste warstw krośnieńskich (0,6-13,1 m miąŜszości), nad którymi zalegają gliny czwartorzędowe o grubości 0,3-2,5 m. Całość pokrywa nadkład w postaci gleby gliniastej o średniej miąŜszości 0,2 m. Gliny czwartorzędowe charakteryzują się skurczliwością wysychania w granicach 5,4- 10,7 %, wymagają od 25,4% do 38,8% wody zarobowej, wykazują brak większych ilości szkodliwych dla produkcji domieszek organicznych, brak ziarn marglu, a zawartość siarcza- nów w przeliczeniu na SO3 wynosi jedynie 0,07%. Tworzywo ceramiczne, którego optymalna temperatura wypału wynosi 900ºC posiada nasiąkliwość 15,3%, a jego wytrzymałość na ści- skanie jest zmienne od 10,7 MPa do 30,4 MPa. Skurczliwość wysychania łupków ilastych wacha się od 5,4 do 11,0 % i wymagają one 27,0-37,6% wody zarobowej. Zawierają średnio 0,58 % siarczanów. Wykonane z nich tworzywo ceramiczne wykazuje wytrzymałość na ściskanie od 13,86 do 31,33 MPa i najlepiej wypalać je w temperaturze 900ºC. Obydwa rodzaje surowca z tego złoŜa mogą znaleźć zastosowanie do produkcji cegły pełnej, a przy zastosowaniu odpowiedniej technologii takŜe wyrobów drąŜonych bezdrenar- skich.

ZłoŜe „Zabłotce” zostało udokumentowane w 1985 r. w kategorii C1, kilka kilometrów na północny-zachód od Sanoka (Karpiel, 1985). Jego powierzchnia wynosi 8,5 ha, a kopaliną główną są eoceńskie pstre łupki ilaste o średniej miąŜszości 29,7 m, zalegające pod niewielkim nadkładem wynoszącym średnio 0,30 m. ZłoŜe nie jest zawodnione. Kopalina wymaga 30,6% wody zarobowej, jego skurczliwość suszenia wynosi 9,5 %, zawiera maksymalnie: 2,9% margla, 0,48% siarczanów i 14,8% frakcji Ŝwirowej, a jej optymalną temperaturę wypa- lania określono na 980ºC. Łupki te mogą słuŜyć do wyrobu cegły pełnej, cegły szczelinówki i rurek drenarskich. Wyroby z tego surowca charakteryzują się dobrą mrozoodpornością (25 cykli), nasiąkliwością 8,1% i średnią wytrzymałością na ściskanie 12,2 MPa.

16 ZłoŜe surowców bentonitowych „Trepcza (Międzybrodzie)”zostało udokumentowane kartą rejestracyjną w 1956 r. w przełomowym odcinku Sanu, przy drodze pomiędzy Trepczą a Międzybrodziem (Kuc, 1956). MiąŜszość złoŜa jest zmienna, od 6,50 m do 18,26 m. Nad- kład, który tworzy gleba, ma średnio 0,35 m grubości. Wkładki bentonitów i iłów bentonitowych występują tutaj wśród przeławicających się wzajemnie, silnie zaburzonych tektonicznie kredowych łupków: pstrych, czerwonych, w mniejszej ilości zielonych i niebieskich. Pod względem mineralogicznym kopalina z Trepczy-Międzybrodzia jest skałą o charakterze łupka illitowo-chlorytowego, przy czym illit występuje tu w dwóch odmianach: politypowej i mie- szanopakietowej (Bąk i in., 1997). Dominuje odmiana mieszanopakietowa illit/montmo- rillonit zawierająca 30% pakietów montmorillonitowych. W złoŜu wyróŜniono makroskopo- wo kilka odmian surowca. Wszystkie sporządzane z nich płuczki wiertnicze spełniały wymagania norm jakościowych. Parametry jakościowe płuczek z Trepczy-Międzybrodzia przed- stawia tabela 2. Tabela 2 Parametry jakościowe płuczek Parametr Iłołupek surowy Iłołupek mielony Mieszanina CięŜar wł. (kG/dcm3) 1,26 - 1,60 1,26 – 1,60 1,30 Wiskoza (m/sek) 20,0 – 35, 0 22,0 – 49,0 24,0 Odstój dobowy (%) 0 0 0 pH 7,5 – 8,0 7,5 – 8,0 8,0 Zapiaszczenie (%) 0,4 – 3,0 0,4 – 3,0 0,5 Filtracja (cm3) 12,0 – 19,0 11,0 – 19,0 14,0

3. Kruszywo naturalne

Jedyne złoŜe kruszywa naturalnego na arkuszu Sanok - „Sanok–Olchowce” zostało udokumentowane karta rejestracyjną (Radwańska, 1992), na prawobrzeŜnym, wysokim tara- sie Sanu u podnóŜa Gór Słonnych. Powierzchnia złoŜa wynosi 8200 m2, a jego średnia miąŜ- szość 5 m. Serię złoŜową budują zapylone piaski drobnoziarniste, lekko zaglinione, w spągu której występuje pospółka piaszczysto-gliniasta. Nadkład, średniej miąŜszości 0,1 m, tworzy gleba. Kopalina charakteryzuje się: punktem piaskowym 99,7% i zawartością pyłów mineralnych 24,4%. ZłoŜe jest niezawodnione. Piasek z tego złoŜa, ze względu na duŜą zawartość pyłów mineralnych, nie odpowiada wymaganiom kruszywa mineralnego i moŜe być wyko- rzystywany jedynie w drogownictwie jako podsypka. Klasyfikacji sozologicznej omówionych złóŜ dokonano zgodnie z obowiązującymi wy- tycznymi dokumentowania złóŜ kopalin (Zasady...,2002) oraz na podstawie analizy przyrodniczo-krajobrazowej (tabela 1). Z punktu widzenia ochrony zasobów, złoŜe bentonitów

17 „Trepcza (Międzybrodzie)” zaliczono do kategorii 1 – unikatowych w skali całego kraju, o wyjątkowej wartości uŜytkowej, złoŜa piasków oraz kopalin ilastych ceramiki budowlanej zaliczono do kategorii 4 - powszechnie występujących i łatwo dostępnych, zaś złoŜa ropy naftowej i gazu ziemnego do kategorii 2 – skoncentrowanych w określonym regionie kraju. Z punktu widzenia ochrony środowiska złoŜa ropy naftowej: „Turze Pole-Zmiennica”, „Rejon Grabownica Wieś”, „Grabownica”, „Strachocina’, „Jurowce-Srogów” i „Sanok- Zabłotce” zakwalifikowano jako małokonfliktowe (klasa A), moŜliwe do zagospodarowania bez większych ograniczeń. ZłoŜa: kopalin ilastych, surowca bentonitowego oraz piasku zaliczono do klasy B - kon- fliktowych, moŜliwych do eksploatacji po spełnieniu określonych wymagań, z uwagi na poło- Ŝenie w obszarach: stref ochronnych dla ujęcia wód powierzchniowych i podziemnych oraz obszarów: chronionego krajobrazu i NATURA 2000.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na terenie objętym arkuszem Sanok działalność wydobywcza dotyczy jedynie ropy naftowej i gazu ziemnego. Ma ona na tych terenach ponad stuletnią tradycję. Kopaliny naleŜą do podstawowych, a koncesji na ich eksploatację wydaje Minister Środowiska. Koncesje takie posiadają wszystkie eksploatowane złoŜa. ZłoŜa ropy naftowej i gazu ziemnego eksploatowane są metodami otworowymi. Ilość otworów eksploatacyjnych na terenie utworzonych obsza- rów górniczych jest zmienna, zaleŜna od potrzeb i wymogów technologicznych. Po zakoń- czeniu eksploatacji otwory wydobywcze likwidowane są przez wykonanie korków cemento- wych, a zajęty teren poddawany jest rekultywacji. W wyniku wieloletniej eksploatacji złoŜa węglowodorów tego obszaru są w znacznym stopniu wyczerpane. W wielu z nich eksploatacja znajduje się w fazie końcowej i naleŜy się liczyć z moŜliwością jej zakończenia w ciągu najbliŜszych lat. Początki wydobycia węglowodorów w rejonie Grabownicy sięgają roku 1898 kiedy odkryto złoŜe ropy naftowej „Grabownica” (Karnkowski, 1993). Początkowo ropa naftowa wy- dobywała się samoczynnie, obecnie wszystkie odwierty eksploatowane są przez pompowanie. Na podstawie koncesji waŜnej do 2019 r. wydobywa się tutaj rocznie 2,8 tys. ton ropy naftowej, której zasoby, wskutek wieloletniej eksploatacji, zostały w znacznym stopniu wyczerpane. W roku 1962 odkryto złoŜe ropy naftowej i gazu ziemnego „Rejon Grabownica Wieś”. Eksploatację gazu rozpoczęto w 1963 r. a ropy naftowej w 1983 r. UŜytkownik posiada kon- cesję waŜną do 2019 r. ZłoŜe jest udostępnione kilkoma otworami, przy czym gaz wydobywa

18 się samoczynnie, a ropa naftowa pompowana jest pompą wgłębną. Gaz ziemny kierowany jest do prywatnego odbiorcy, ropa naftowa przekazywana jest do rafinerii. Wody złoŜowe z poziomu roponośnego magazynowane są w zbiorniku stalowym, a następnie ponownie za- tłaczane do złoŜa poprzez przystosowany do tego odwiert Gaten-10. W okolicach Strachociny pierwsze wiercenia za węglowodorami zainicjowane zostały w 1895 r. W latach 30. XX w. rozpoczęto rozwiercanie akumulacji gazu ziemnego w piaskowcach istebniańskich (czarnorzeckich), a w latach 50. stwierdzono istnienie niŜszych po- ziomów gazonośnych. ZłoŜe „Strachocina” zostało rozwiercone i okonturowane kilkudziesię- cioma otworami. Jego eksploatacja sięga 1928 r. Do roku 1990 wydobyto z niego 4,372 mld Nm3 gazu ziemnego (Karnkowski, 1993). Po sczerpaniu zasobów, na początku lat 80. ubie- głego wieku powstała idea budowy w złoŜu podziemnego magazynu gazu (PMG). Pojemność całkowita PMG wynosi 730 mln m3, a pojemność buforowa 630 mln m3. W okresie letnim importowany gaz jest zatłaczany do górotworu przestrzenią międzyrurową lub rurami eksplo- atacyjnymi przy wykorzystaniu ciśnienia panującego w gazociągu. Odbiór gazu następuje w okresie zimowym do sieci gazociągów Karpackiej Spółki Gazownictwa. Wody złoŜowe, które wydobywane są przy okazji eksploatacji gazu, gromadzone są w zbiornikach, a następ- nie wywoŜone do kopalni „Turze Pole”, gdzie zostają ponownie zatłaczane do górotworu. UŜytkownik posiada koncesję na bezzbiornikowe magazynowanie gazu ziemnego waŜną do 2018 r. Prace poszukiwawcze w okolicach Zabłotców sięgają roku 1933, kiedy to odwiercono pierwszy otwór gazowy w tym rejonie. Kontynuowane były po zakończeniu II wojny świato- wej. ZłoŜe „Sanok-Zabłotce” udokumentowano w 1950 r., a jego eksploatację rozpoczęto rok później. Jest ona kontynuowana do dnia dzisiejszego, okresowo, jednym otworem w sposób samoczynny. Wody złoŜowe są wywoŜone do miejskiej oczyszczalni w Sanoku. UŜytkownik posiada koncesję na eksploatację gazu ziemnego waŜną do 2019 r. Od 1981 roku eksploatowane jest złoŜe gazu ziemnego „Jurowce-Srogów”. Jest ona prowadzona z 4 horyzontów gazonośnych poprzez samowypływ, przy czym gaz z kaŜdego horyzontu czerpany jest przez jeden otwór. Po odgazolinowaniu i osuszeniu glikolem jest on odprowadzany do rozdzielni w Strachocinie. Wody złoŜowe zatłaczane są do górotworu jednym otworem. UŜytkownik posiada koncesję na eksploatację gazu ziemnego waŜną do 2019 r. Na obszarze arkusza Sanok nie jest aktualnie prowadzona eksploatacja kopalin pospolitych z udokumentowanych złóŜ.

19 Ostatnim uŜytkownikiem złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Zarszyn” była osoba prywatna, która dzierŜawiła je od Przedsiębiorstwa Ceramiki Budowlanej z Rzeszowa. Nieracjonalna gospodarka złoŜem i konflikty z pracownikami spowodowały, Ŝe w połowie lat 90. zaniechano wydobycia a urządzenia cegielni uległy zniszczeniu. Eksploatacji nie wzno- wiono. W chwili obecnej złoŜe jest opuszczone i zarośnięte, ulega samorekultywacji. Pozosta- ło w nim do wybrania około 240 tys. m3 dobrej jakościowo kopaliny. Iły bentonitowe ze złoŜa „Trepcza (Międzybrodzie)” były eksploatowane okresowo do połowy lat 70. ubiegłego wieku, kiedy wydobycia zaniechano, głównie ze względu na wy- czerpywanie zasobów i pogarszanie się jakości kopaliny. W 1998 roku zaniechano takŜe wydobycia piasków ze złoŜa „Sanok-Olchowce” ze względu na wyczerpanie zasobów. Na niewielką skalę prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja piasków i Ŝwirów na tarasach rzecznych Sanu (Podgaje, Olchowce).

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Sanok jest dobrze rozpoznany pod względem występowania kopalin. Charakteryzuje się niezbyt duŜą bazą zasobową surowców mineralnych i ograniczonymi moŜ- liwościami na wskazanie perspektyw zasobowych dla węglowodorów, piaskowców, kopalin ilastych oraz minimalnymi dla Ŝwirów i piasków. Wyznaczono je na podstawie archiwalnych opracowań geologiczno rozpoznawczych, gminnych inwentaryzacji surowców mineralnych (Czaja–Jarzmik, 1994 a, b), archiwalnych profili otworów wiertniczych hydrogeologicznych i inŜynierskich. Przeprowadzono zwiad terenowy, oparto się równieŜ na obserwacjach wykonanych w trakcie realizacji Szczegółowej mapy geologicznej Polski – arkusz Sanok (Malata, Zimnal 2003 a, b). Karpaty fliszowe posiadają budowę geologiczną typową dla młodych gór fałdowych, a więc między innymi duŜe zaangaŜowanie tektoniczne, które skutkuje powstawaniem do- brych pułapek dla węglowodorów. Praktycznie więc cały obszar Karpat fliszowych jest perspektywiczny dla poszukiwań ropy naftowej i gazu ziemnego. Dotychczas najlepsze wydaj- ności dla tych kopalin uzyskano z piaskowców dolnej kredy wykształconej w facji węglo- wieckiej, piaskowców istebniańskich (czarnorzeckich), piaskowców cięŜkowickich i kliw- skich. NaleŜy wszakŜe zaznaczyć, Ŝe w Karpatach złoŜa ropy naftowej i gazu ziemnego są małe lub bardzo małe, a ich budowa geologiczna bardzo skomplikowana. Perspektywy odkrycia złóŜ ropy naftowej i gazu ziemnego na obszarze arkusza Sanok moŜliwe są w głębszych horyzontach znanych ciągów antyklinalnych oraz drugorzędnych zafałdowaniach. Na szczególną uwagę zasługują górne warstwy istebniańskie wschodniego

20 odcinka fałdu Strachocina–Kastarowce–Sanok-Zahutyń. Poziom perspektywiczny występuje na głębokości mniejszej od 3 km, na powierzchni 17,2 km2. Zasoby perspektywiczne gazu ziemnego oszacowano tutaj na 600 mln m3 (Jabczyński i in., 1990). Drugim rejonem perspektywicznym dla węglowodorów jest struktura Grabownicy Wsi. Szacuje się, Ŝe w warstwach lgockich na obszarze o powierzchni 7,2 km2 i na głębokości mniejszej od 3 km zasoby ropy naftowej wynoszą 540 tys. ton (Jabczyński i in., 1990). Aktualnie według informacji uzyskanych w Zakładzie Górnictwa Nafty i Gazu w San- oku na obszarze omawianego arkusza w rejonie Kastarowce–Zahutyń planuje się przeprowadzenie trójwymiarowych badań sejsmicznych, a następnie głębokich wierceń poszukiwawczych za złoŜem gazu ziemnego. Z badań geologicznych wynika, Ŝe niemal kaŜde ogniwo litostratygraficzne osadów fliszowych z terenu arkusza Sanok zawiera skały ilaste. Z uwagi na liczne przerosty piaskowcowe i niejednorodność litologiczną tych osadów, na omawianym obszarze (poza złoŜami juŜ udokumentowanymi) brak jest perspektyw dla udokumentowania złóŜ kopalin ilastych ceramiki budowlanej dobrej jakości (Ratajczak, 1986). Nie występują tu teŜ perspektywiczne zło- Ŝowo nagromadzenia łupków ilastych przydatnych do produkcji keramzytów (Kita-Badak, 1982). Łupki pstre poza miejscami, gdzie znajdują się w ich obrębie juŜ udokumentowane złoŜa (w miejscowościach Zabłotce i Trepcza-Międzybrodzie) nie były kompleksowo badane pod kątem moŜliwości ich zastosowania. Ponadto nie są tu znane tak duŜe ich nagromadzenia, aby wyznaczyć obszar perspektywiczny (Bąk i in., 1997). Kompleksem litologiczno-surowcowym, z którym moŜna wiązać ograniczone perspektywy surowcowe na omawianym obszarze są piaskowce. Najbardziej obiecujące pod tym względem są piaskowce warstw gezowych (kreda dolna) brzeŜnej części jednostki śląskiej (Peszat i in., 1985, Peszat, 1988). DuŜe rozprzestrzenienie osiągają one między Węglówką, a Międzybrodziem, gdzie odsłaniają się w jądrach antyklin. Zgrupowanie zaniechanych ka- mieniołomów znajduje się w okolicy Trepczy i Międzybrodzia. Spokojny styl tektoniki oraz znaczne rozmiary wychodni warstw gezowych powodują, Ŝe mogą one stanowić źródło surowca na potrzeby budownictwa, a nawet dla drogownictwa (Bromowicz i in., 1976). Dla piaskowców tych wyznaczono w okolicach Trepczy, na podstawie orzeczenia geologicznego, jeden obszar prognostyczny „Długi Dział” (Chomicka, 1975). Wykonano tu szereg szybików i rowów poszukiwawczych, które wykazały Ŝe udział łupków w serii złoŜowej przekracza 20 %, dlatego teŜ prace zmierzające do udokumentowania złoŜa zostały przerwa- ne. Tym niemniej własności fizyczno-mechaniczne piaskowców są tu na tyle dobre, Ŝe mogą być przydatne do produkcji kruszywa łamanego drogowego (tabela 3).

21 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych

1 ść Grubość

Wiek kom- ] kompleksu 3 pleksu litolo- Parametry jakościowe litologiczno- [ha] giczno- mapie

surowcowego Zasoby [tys. m surowcowego kopaliny rednia grubo nadkładu [m] Powierzchnia Zastosowanie

Nr obszaruna od - do [m] w kategorii D Ś Rodzaj kopaliny 1 2 3 4 5 6 7 8 9 cięŜar właściwy 2,84 – 2,90 g/cm3 cięŜar objętościowy 2,65 g/cm3 nasiąkliwość – 0,2 - 2,91 % wytrzymałość na ściskanie MPa: - w stanie powietrzno-suchym 74,6 – 229,0 I 20,5 pc Cr - po nasyceniu wodą 72,7 – 151,1 3,0 45,0 17000 Sb, Sd - po nasyceniu wodą i zamroŜeniu 45,0 - 134,6 ścieralność na tarczy Böhmego 0,15 – 0,58 cm Ścieralność w bębnie Dedala 4,4 – 13,8 % Rubryka 3: pc – piaskowiec Rubryka 4: Cr – kreda Rubryka 9: Sb – surowiec budowlany, SD – surowiec drogowy

Uwzględniając istniejące przedwojenne kamieniołomy, kilkaset metrów na południowy wschód od obszaru prognostycznego wyznaczono obszar perspektywiczny dla tych samych piaskowców gezowych „Potok Horodne” (Ćwiklik, 1969). Pobrano tu tylko trzy próbki i prace przerwano na etapie projektowym w związku z wysokim udziałem łupków w serii złoŜo- wej. W najbliŜszym sąsiedztwie opisanych obszarów projektowane jest utworzenie krajobrazowego rezerwatu przyrody, co moŜe być utrudnieniem dla ewentualnego udokumentowania wskazanych prognoz i perspektyw. Prace poszukiwawczo-rozpoznawcze prowadzono równieŜ w okolicach Falejówki, w rejonie Góry Kopacz – piaskowce z warstw gezowych oraz w rejonie Góry Jaworzyny w obrębie piaskowców z warstw krośnieńskich (trzeciorzęd). Badania jakościowe piaskow- ców z obu tych rejonów (Sas-Korczyńska, 1980), wykazały, iŜ mają one zbyt wysoką ścieral- ność i nasiąkliwość oraz małą mrozoodporność, co dyskwalifikuje je jako surowiec dla drogownictwa. Nadają się tylko do produkcji kamienia łamanego klasy III i IV rodzaju B, przy- datnego do budowy murów i fundamentów budynków. Pozostawiono je jako obszary perspektywiczne dla ewentualnego udokumentowania małych złóŜ piaskowców przydatnych dla budownictwa lokalnego. Rzeczne osady Ŝwirowo-piaszczyste z otoczakami występują w dolinie Sanu, ale są one zwykle zaglinione, przewarstwione mułami i przykryte kilkumetrowej miąŜszości nadkładem glin, iłów i mułków z domieszką piasków i Ŝwirów (mady), takŜe glin deluwialnych. Świad-

22 czą o tym profile otworów hydrogeologicznych i inŜynierskich odwiercone na tarasach Sanu. Znane ze starszych tarasów plejstoceńskich i eksploatowane na dziko Ŝwiry na peryferiach Sanoka, w okolicach Podgajów i Olchowców, tworzą zbyt małe nagromadzenia, aby uznać je za perspektywiczne. Ponadto znajdują się one w obszarze NATURA 2000.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Sanok leŜy w zlewni Morza Bałtyckiego i hydrograficznie połoŜony jest w dorzeczu dwóch duŜych rzek karpackich: Sanu i Wisłoka (Podział..., 1980). Oddziela je od siebie dział wodny III rzędu. Największym ciekiem powierzchniowym na tym terenie jest San, mający swoje źródła w Bieszczadach przy granicy z Ukrainą (poza granicami arkusza). Rzeka przepływa południkowo przez wschodnią część arkusza pomiędzy Zahutyniem a Mrzygłodem. Jego największym lewobrzeŜnym dopływem na tym obszarze jest Sanoczek wraz ze swoimi mniejszymi dopływami, a prawobrzeŜnym potok Olchowski. Zachodnią część obszaru odwadniają prawobrzeŜne dopływy Wisłoka: Pielnica i Stob- nica wraz z siecią mniejszych, bezimiennych dopływów. Wszystkie rzeki charakteryzuje duŜa zmienność przepływów uzaleŜniona od pory roku i obfitości opadów. Stan czystości wód powierzchniowych na tym terenie badano dla potrzeb ogólnej oceny jakości wód powierzchniowych. Badania prowadzono wg jednolitego programu Państwowe- go Monitoringu Środowiska (Rozp. Ministra Środowiska dnia 11.02.2004 r., Dz. U. nr 32, poz. 284) uwzględniającego wymagania Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE (Stan środowiska...., 2006). Ocena stanu czystości (klasa) opiera się na określeniu stopnia jakości wód ujętych w 8 grupach wskaźnikowych: fizycznych, tlenowych, biogennych, zasolenia, biologicznych, mikrobiologicznych, zanieczyszczeń przemysłowych, zawartości metali. Systematyczną kontrolą jakościową w celu ochrony wód przed zanieczyszczeniami ob- jęto rzekę San (Stan środowiska..., 2006). Badania wykonane w punktach pomiarowo- kontrolnych zlokalizowanych powyŜej i poniŜej miasta Sanok stwierdziły, Ŝe rzeka prowadzi wody zadowalającej jakości, zaliczane w ocenie ogólnej do III klasy czystości. Głównymi wskaźnikami degradującymi jakość wody są tutaj zanieczyszczenia mikrobiologiczne (liczba bakterii grupy coli). Charakterystyczną cechą województwa podkarpackiego jest, Ŝe największe miejscowo- ści pobierają wodę dla celów komunalnych z ujęć powierzchniowych z rzek lub zbiorników zaporowych. Ujęcie takie znajduje się w Trepczy na Sanie, a jego uŜytkownikiem jest Sanoc-

23 kie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej. Funkcjonuje ono od 1934 roku i nie posiada zatwierdzonej strefy ochrony pośredniej. Jego wydajność wynosi 2165,8 dam3 (Stan środowi- ska..., 2006). Z załoŜenia wody te powinny odpowiadać jak najwyŜszej klasie czystości i być chro- nione przed zanieczyszczeniami. W 2005 r. poddano je ocenie, wg zasad określonych w roz- porządzeniu Ministra Środowiska z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spoŜycia. Woda z tego ujęcia spełnia wymagania kategorii A3 – wymaga wysokosprawnego uzdatniania fizycznego i chemicznego, a głównym czynnikiem degradują- cym są zanieczyszczenia mikrobiologiczne (bakterie coli). Ujęcie wody przemysłowej znajduje się na potoku Pielnica w Srogowie. Woda wyko- rzystywana jest przez Zakład Górniczy w Strachocinie. Zachodniej części arkusza sięgają fragmenty stref ochrony pośredniej ujęć wód powierzchniowych w Iskrzyni i Sieniawie. Ujęcia te znajdują na sąsiednich arkuszach: Krosno i Rymanów. Na arkuszu Sanok nie ma większych zbiorników wód powierzchniowych. Jedynymi zbiornikami są otoczone groblami dwa kilkuhektarowe stawy hodowlane połoŜone w pobliŜu Zarszyna. Na Sanie, poniŜej miejscowości Dębna znajduje się niewielki fragment projektowanego zbiornika retencyjnego „Niewistka” (Woroniecki, 1974).

2. Wody podziemne

Arkusz Sanok połoŜony jest w karpackim rejonie hydrogeologicznym – nr XIV (Pa- czyński, 1995). Wydzielić tutaj moŜna dwa uŜytkowe poziomy wodonośne: czwartorzędowy i trzeciorzędowy (fliszowy) (Chowaniec, Witek, 1998). Oba poziomy pozostają często w związku hydraulicznym tworząc pierwszy, przypowierzchniowy poziom wód gruntowych. Stanowią one podstawę dla zaopatrzenia: ludności, rolnictwa i przemysłu. Czwartorzędowy poziom wodonośny związany jest z plejstoceńskimi i holoceńskimi osadami rzecznymi doliny Sanu. Budują go otoczaki (głównie piaskowcowe) oraz Ŝwiry i piaski, które poza korytami rzek bywają lokalnie zaglinione. MiąŜszość utworów czwarto- rzędowych doliny Sanu osiąga 5 m, rzadziej dochodzi do 10 m. Występują w nich wody porowe, których zwierciadło ma najczęściej charakter swobodny i stabilizuje się na głębokości do 5 m poniŜej powierzchni terenu. Zasilanie wód tego poziomu odbywa się poprzez bezpo- średnią infiltrację opadów atmosferycznych, a takŜe bocznych dopływów z utworów fliszo-

24 wych i okresową infiltrację wód powierzchniowych. Wydajność pojedynczych ujęć z utwo- rów czwartorzędowych jest zróŜnicowana i waha się od poniŜej 1 m3/h (Falejówka) do 18 m3/h (Sanok-Olchowce). Potencjalna wydajność studni wierconej ujmującej wody z tego poziomu wynosi 2-5 m3/h, a w dolinie Sanu 5-10 m3/h (Chowaniec, Witek, 1998). Poziom ten - podstawowy dla zaopatrzenia ludności w wodę, ujmowany jest studniami wierconymi i ko- panymi. Największe rozprzestrzenienie w granicach arkusza ma fliszowe (trzeciorzędowe) piętro wodonośne. Tworzy ono specyficzny, z punktu widzenia hydrogeologicznego, zespół warstw wodonośnych zbudowanych głównie z piaskowców i łupków (w róŜnych proporcjach). Ca- łość osadów jest zwykle silnie zaangaŜowana tektonicznie, co sprawia, Ŝe brak jest ciągłości poziomów wodonośnych, jakkolwiek strefy zawodnione nie tworzą układów izolowanych. Dzięki licznym spękaniom poszczególnych ogniw litostratygraficznych tworzą one jeden wspólny poziom wodonośny. W osadach fliszowych występują wody szczelinowo-porowe stanowiące zazwyczaj pierwszy poziom wodonośny. Na obszarze arkusza Sanok trzeciorzędowy poziom wodonośny związany jest z warstwami krośnieńskimi dolnymi i górnymi jednostki śląskiej. Budują go w przewadze grubo- i średnioławicowe, spękane piaskowce przekładane łupkami ilasto-marglistymi. Badania wyka- zały, Ŝe piaskowce te są przepuszczalne do głębokości 40 m. Najsilniej przepuszczalna strefa przypowierzchniowa ma miąŜszość około 15 m, a jej przepuszczalność wynosi 1,4x10-6 m/sek (Chowaniec i in., 1983; Chowaniec, Witek, 1998). Zasilanie tego poziomu odbywa się w drodze bezpośredniej infiltracji opadów atmosferycznych na wychodniach spękanych piaskowców, a takŜe przez pokrywę zwietrzelinową. Warunki hydrogeologiczne pogarszają się zdecydowanie na tych obszarach arkusza, gdzie poziom wodonośny budują serie łupkowo-piaskowcowe i łupkowo-margliste. Wodono- śność tych utworów jest niewielka. Lokalnie niektóre ich partie bywają bezwodne. Obszary takie nie posiadają uŜytkowego poziomu wodonośnego jakkolwiek nie wykluczają miejsc, w których będzie moŜliwe uzyskanie z pojedynczego ujęcia niewielkiej ilości dobrej jako- ściowo wody. Generalnie, zarówno wody poziomu czwartorzędowego jak i trzeciorzędowego nie róŜ- nią się między sobą wielkością mineralizacji ogólnej oraz składem jonowym. Pod względem hydrochemicznym są to wody typu HCO3-Ca i HCO3-Ca-Mg, a ogólna mineralizacja waha się w granicach od 281 do 792 mg/dm3 (Chowaniec, Witek, 1998).

25 Wydajności pojedynczych ujęć z utworów fliszowych są na tym obszarze zróŜnicowa- ne; mieszczą się w przedziale od poniŜej 1 m3/h (Grabówka, Jurowce) do kilkunastu metrów m3/h (Sanok-Olchowce) (Chowaniec, Witek, 1998). Na mapie zaznaczono tylko reprezentatywne ujęcia wód podziemnych o wydajności jednostkowej powyŜej 5 m3/h. Stopień zagroŜenia wód podziemnych oceniono przez pryzmat izolacji poziomów wo- donośnych, stopnia zagospodarowania powierzchni i lokalizacji potencjalnych ognisk zanie- czyszczeń. Wody podziemne na przewaŜającym obszarze arkusza Sanok charakteryzują się dobrą jakością, naturalnym chemizmem oraz nieduŜymi zmianami antropogenicznymi (klasa Ib), odpowiadającymi jakościowo wodom przeznaczonym do celów pitnych i gospodarczych. Ich jakość moŜe jednak być nietrwała, co spowodowane jest brakiem izolacji w nadkładzie. Najbardziej zagroŜone na zanieczyszczenia są wody czwartorzędowego poziomu wodonośne- go, co wynika z faktu, Ŝe nie posiada on ciągłej pokrywy izolującej chroniącej od zagroŜeń. Potencjalnymi ogniskami zanieczyszczeń są: duŜe skupiska ludności (Sanok), wzmoŜony transport drogowy i stosowane środki do zimowego utrzymania dróg, nadmierne wykorzy- stywanie środków ochrony i nawoŜenia roślin, przenikanie zanieczyszczeń z wód powierzchniowych, ścieki komunalne. Trzeciorzędowy poziom wodonośny w utworach fliszowych Karpat zewnętrznych, ze względu na swoją specyficzną budowę, ma niski stopień zagroŜenia. Fliszowy poziom wodonośny jest odwadniany przez źródła. Grupują się one głównie w przyszczytowych partiach zboczy. Są to głównie źródła typu warstwowego i szczelinowo- warstwowego, o zróŜnicowanej wydajności nieprzekraczającej z reguły 1 dm3/s. Źródła bardziej wydajne, znajdujące się w pobliŜu zabudowań wiejskich, stanowią ujęcia dla indywidualnych gospodarstw domowych. W granicach arkusza Sanok znajdują się: trzy główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) - dwa w utworach czwartorzędowych i jeden w utworach trzeciorzędowych (Klecz- kowski i in., 1990) (fig. 4). We wschodniej części arkusza znajduje się fragment udokumentowanego, czwartorzę- dowego GZWP nr 430 - Dolina Sanu (Porwisz i in., 1995). Jego granice pokrywają się w zasadzie z granicą doliny Sanu obejmującą utwory czwartorzędowe o zmiennej wodonośności, najczęściej w granicach 2-5 m3/h i 5-10 m3/h. Nie został on jednakŜe w całości zatwierdzony. Biorąc pod uwagę charakter utworów zbiornikowych i moŜliwość wykorzystania pierwszego poziomu wodonośnego, dokonano jego podziału na trzy rejony. Z przyjętych indywidualnych kryteriów dla GZWP wynika, Ŝe jego zasięg powinien zostać ograniczony do doliny Sanu od

26 Dynowa po Przemyśl (poza arkuszem). W granicach niniejszego arkusza znajduje się tylko fragment rejonu III obejmujący dolinę Sanu pomiędzy Zbiornikiem Solińskim a Tyrawą Sol- ną. Brak jest na tym odcinku czwartorzędowej warstwy wodonośnej, a główny poziom wodo- nośny stanowią utwory trzeciorzędowe (fliszowe). Biorąc pod uwagę, Ŝe znajduje się on w zasięgu występowania zbiornika fliszowego GZWP 431 - Krosno (Bieszczady), postuluje się, by był on chroniony w ramach działań ochronnych tego zbiornika. Zasoby dyspozycyjne dla tego rejonu wynoszą 2030,65 m3/d wody pitnej.

Fig. 4. PołoŜenie arkusza Sanok na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 - obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 - obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO) dla współwystępowania wód słodkich i mineralnych, 4 – granica GZWP w ośrodku porowym, 5 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym, 6 – granica państwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 430 – Dolina rzeki San, czwartorzęd (Q), 431 – Zbiornik warstw (F) Krosno (Bieszczady), trzeciorzęd (K, Tr), 432 - Dolina rzeki Wisłok – czwartorzęd (Q)

W północno-zachodniej części arkusza występuje fragment czwartorzędowego GZWP - nr 432 – Dolina rzeki Wisłoka. Obejmuje on swoim zasięgiem dolinę rzeki Wisłok i jej do- pływu Stobnicy.

27 Fliszowy (trzeciorzędowy) zbiornik wód podziemnych GZWP nr 431 – Bieszczady, obejmujący wodonośne piaskowce warstw krośnieńskich rozciąga się w południowowschod- niej części arkusza. Zbiorniki wód podziemnych: GZWP 431 i 432 nie posiadają udokumentowanych zaso- bów. Ich granice zostały przedstawione na szkicu (fig. 4). Podczas prac wiertniczych za złoŜami ropy naftowej i gazu ziemnego na obszarze arkusza Sanok odkryto w wielu strukturach geologicznych wody podziemne o podwyŜszonej za- wartości składników stałych wynoszących co najmniej 1g/dm3, nazwane wodami mineralny- mi (Poprawa, 1977). Charakteryzują się one niewielką na ogół wydajnością oraz zróŜnicowa- nym składem chemicznym. W fałdzie Grabownicy przewaŜają wody chlorkowo-sodowe, jodkowe i bromkowe, natomiast w fałdzie Strachociny są to wody wodorowęglanowo- chlorkowo-sodowe. We fragmencie struktury Turzego Pola (północno-zachodnia część arkusza) stwierdzono wody chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowe i jodkowe. Aktualnie wody te nie są wykorzystywane.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytko- wania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 1041 – Sanok, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości prze- ciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe.

28 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90o C, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia: As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyŜszała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4).

29 Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 1041- dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Sanok bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 1041- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Sanok

Metale N=13 N=13 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-8 6 <5 Ba Bar 200 200 1000 31-114 43 27 Cr Chrom 50 150 500 8-18 11 4 Zn Cynk 100 300 1000 55-209 63 29 Cd Kadm 1 4 15 <1-1 <1 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 4-9 6 2 Cu Miedź 30 150 600 11-40 15 4 Ni Nikiel 35 100 300 13-30 17 3 Pb Ołów 50 100 600 12-94 19 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,10 0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 1041-Sanok w 1) grupa A poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 13 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 13 wy Prawo wodne, Cr Chrom 13 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 12 1 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 12 1 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 13 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 12 1 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 13 2) Pb Ołów 12 1 grupa B - grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 13 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 1041-Sanok do poszczególnych grup uŜytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)grupa C - tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 13 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Przeciętne zawartości rtęci i kadmu w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜsze wartości median wykazują: bar, chrom, cynk, kobalt, miedź, nikiel, ołów i arsen. Pod względem zawartości metali 12 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne

30 uŜytkowanie. Do grupy B zaklasyfikowano próbkę gleby z punktu 8 z uwagi na wzbogacenie w cynk, kadm, miedź oraz ołów. Koncentracja powyŜszych pierwiastków występuje na terenie zurbanizowanym w obrębie aglomeracji miasta Sanok i ma charakter antropogeniczny. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Zanieczyszczone osady wodne mogą szkodliwe oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i często pośrednio na zdrowia człowieka. W osadach, powstających na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodzących z erozji, a takŜe składników wytrącających się z wody oraz osadzania się materiału docierającego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana większość potencjalnie szkodliwych metali i związków organicznych trafiają- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego po- ruszenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania. TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów. Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowiązujące w Polsce dopuszczalne zawartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich wartoś ci PEL.

31 Tabela 5 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* - ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Deve- lopment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody badań laboratoryjnych. W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą kró- lewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) takŜe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników. Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub

32 niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, Ŝadnego pierwiastka nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów. Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PMŚ. Co trzy lata pobierane są do badań osady z Sanu w Sanoku (tabela 6). Osady te charakteryzują się nieznacznie pod- wyŜszonymi zawartościami chromu, miedzi i niklu w porównaniu do wartości ich tła geochemicznego. StęŜenia potencjalnie szkodliwych pierwiastków w osadach są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartoś ci PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 Zawartość pierwiastków w osadach rzecznych (mg/kg) San Pierwiastek Sanok Arsen (As) 6 Chrom (Cr) 20 Cynk (Zn) 74 Kadm (Cd) <0,5 Miedź (Cu) 21 Nikiel (Ni) 28 Ołów (Pb) 17 Rtęć (Hg) 0,104

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994).

33 Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 40 do około 70 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 55 nGy/h i jest wyŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 30 do około 55 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 50 nGy/h (fig. 5). Powierzchnia arkusza Sanok zbudowana jest w większości z piaskowcowo-łupkowych utworów paleogenu (głównie naleŜących do warstw krośnieńskich dolnych i górnych). Lo- kalnie odsłaniają się starsze osady kredy dolnej i górnej (łupki, piaskowce, gezy i margle). W wielu miejscach starsze podłoŜe jest przykryte przez osady deluwialne (iły, piaski, gliny), a takŜe zwietrzeliny utworów fliszowych (iły, gliny, piaski, rumosze). W dolinach rzek wy- stępują plejstoceńskie i holoceńskie osady rzeczne (mułki, gliny, piaski i Ŝwiry).

34 Fig. 5. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Sanok Sanok arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 5. Fig. 1041W PROFIL ZACHODNI 1041E PROFIL WSCHODNI

(na osi rz osi (na

ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych

W profilu zachodnim pomierzone dawki promieniowania są dość wysokie i wykazują niewielkie zróŜnicowanie, co świadczy o tym, Ŝe występujące w tej części obszaru utwory geologiczne charakteryzują się podobną radioaktywnością. Nieco wyŜsze dawki promieniowania (50-70 nGy/h) zostały zarejestrowane w południowej części profilu, w rejonie wystę- powania warstw krośnieńskich dolnych, a niŜsze (40-50 nGy/h) - w północnej, na obszarze zalegania holoceńskich osadów rzecznych. W profilu wschodnim wyŜszymi wartościami promieniowania gamma (45-55 nGy/h) charakteryzują się utwory piaskowcowo-łupkowe kredy i paleogenu oraz osady deluwialne, a niŜszymi (około 35 nGy/h ) - plejstoceńskie i ho- loceńskie osady rzeczne doliny Sanu. StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 1,5 do około 4,0 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wynoszą od około 0,5 do około 5,5 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzględniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zam- knięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmody- fikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umoŜliwiające póź- niejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpa- dów,

36 • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznacza się: - obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, - obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróŜnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: - izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wyróŜnionym wymaganiom składo- wania odpadów, - rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyjętych obszarów ochrony (b - zabudowy mieszkaniowej, obiektów uŜyteczności publicznej, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w - wód podziemnych). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymie- nione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąŜszość współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 Gliny

37 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie: - warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 7), - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Sanok Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Chowaniec, Witek, 1998). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Sanok bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości lokalizowania składowisk odpadów podlegają: - obszar o zwartej zabudowie miasta Sanoka i Zarszyna (siedziby władz urzędów gmin), - obszary leśne o powierzchni powyŜej 100 hektarów, - łąki na glebach pochodzenia organicznego, - tereny podmokłe, źródliskowe i bagienne, - obszary objęte ochroną w ramach systemu NATURA 2000: „Góry Słonne” (ptasia) i proponowane przez organizacje pozarządowe „Rzeka San” (siedliskowa), - doliny rzek: San, Sanoczek, potok Olchowski i gęsta sieć mniejszych cieków, - zewnętrzne strefy ochrony pośredniej wyznaczone wokół ujęć wód powierzchniowych w Iskrzyni i Sieniawie (ujęcia te znajdują się poza granicami arkusza),

38 - obszary (do 250 m) wokół akwenów wodnych, - strefy osuwisk, - tereny o spadkach przekraczających 100, - rejony o skomplikowanej tektonice (w pobliŜu stref uskokowych i nasunięć).

Charakterystyka obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych Omawiany obszar połoŜony jest w obrębie Zewnętrznych Karpat Fliszowych w ich wschodniej części. Występujące tu skały fliszowe są zaliczane do jednostek: śląskiej (przewa- Ŝająca część obszaru arkusza) oraz skolskiej (południowo-wschodnie naroŜe arkusza). Ocena izolacyjności występujących tu ogniw jest bardzo trudna i w znacznym stopniu przybliŜona z uwagi na słabe rozpoznanie tych parametrów, które decydują o izolacyjności danej warstwy. Dodatkowo praktycznie wszystkie ogniwa fliszu, odsłaniające się na opisywanym obszarze, składają się z łupków, mułowców i piaskowców, a ich udział w poszczególnych seriach jest zróŜnicowany. Negatywny wpływ na parametry izolacyjne oraz na ciągłość warstw ma nie- wątpliwie tektonika, zwłaszcza w strefach dyslokacji uskokowych i nasunięć płaszczowino- wych. W wyniku przeprowadzonej analizy litologii poszczególnych ogniw litostratygraficznych oraz uwzględnieniu ogólnych danych o tektonice wyznaczono kilka obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Za warstwy spełniające wymagania izolacyjności i połoŜone w obszarach niewyłączonych bezwzględnie uznano: - łupki szare oraz piaskowce cienkoławicowe warstw krośnieńskich górnych (miocen), - łupki szare oraz piaskowce cienkoławicowe warstw krośnieńskich dolnych (miocen), - łupki brunatne warstw menilitowych (oligocen), - łupki zielone i piaskowce cienkoławicowe warstw hieroglifowych z podścielającymi je łup- kami pstrymi (paleocen-eocen). Z uwagi na zmienną litologię wymienionych warstw, zmienny udział skał piaskowcowych w całej serii oraz znaczne zaangaŜowanie tektoniczne osadów uznano, Ŝe warunki izolacyjne w obrębie wskazanych obszarów są zmienne. Łupki szare oraz piaskowce cienkoławicowe warstw krośnieńskich górnych (seria skolska) tworzą w terenie wyraźne pasy obniŜeń terenowych w północno-wschodniej części arkusza. Jest to seria, w której wyraźnie dominują popielatoszare łupki margliste, mułowcowe, z rozsianym drobnym muskowitem. Łupkom towarzyszą mułowce i twarde piaskowce cien- koławicowe. MiąŜszość całej serii dochodzi do 650 m (Malata, Zimnal, 2003 a, b).

39 Oligoceńskie łupki szare oraz piaskowce cienkoławicowe warstw krośnieńskich dolnych (seria śląska) wykształcone są jako popielatoszare łupki margliste, często mułowcowe, grubo łupiące się. Wychodnie tych osadów znajdują się w południowo-zachodniej części obszaru arkusza. Utwory te cechują się zwykle przewagą łupków nad cienkoławicowymi piaskowcami, choć niekiedy przewaŜają w niej nieznacznie piaskowce. MiąŜszość tych osadów zawiera się na obszarze arkusza w zakresie od 700 do 1900 m. Jako obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów wskazano tylko te wydzielenia warstw krośnieńskich dolnych, które znajdują się w obniŜeniach terenu lub dolnych partiach stoków. Taka morfologia wskazuje na małą odporność tych skał, a to z kolei wynika zapewne ze znacznie większego udziału łupków i iłów w analizowanym ogniwie. Rejony, w których z warstw krośnieńskich dolnych zbudowane są wyŜsze partie stoków i grzbiety, uznano za pozbawione warstwy izolacyjnej, gdyŜ ich większa odporność wskazuje na większy udział piaskowców. Łupki warstw menilitowych to dość monotonna seria ciemnych, brunatnych, bitumicz- nych łupków drobno łupiących się. Lokalnie występują w nich przeławicenia piaskowców cienkoławicowych, drobnoziarnistych, szarych. Warstwy te na obszarze arkusza mają miąŜ- szość około 80 m. Łupki zielone i piaskowce cienkoławicowe warstw hieroglifowych wykształcone są jako seria o dominacji niewapnistych łupków zielonych i zielonoszarych z udziałem łupków ciemnoczerwonych, brunatnych i plamistych. Łupki przeławicane są cienkoławicowymi, drobnoziarnistymi piaskowcami glaukonitowymi. Na powierzchniach ławic występują hiero- glify. MiąŜszość warstw hieroglifowych na opisywanym terenie sięga 250 m. Wychodnie tych warstw ciągną się wąskim pasem od miejscowości Turze Pole (północno-zachodnie na- roŜe arkusza) do Sanoka. Łupki pstre podścielają łupki warstw hieroglifowych i ukazują się na powierzchni na wschód od miejscowości Turze Pole i na wschód od Pakoszówki. Osiągają one miąŜszość około 60 m. Warunkowe ograniczenia dla wyznaczonych obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk odpadów związane są z ochroną wód podziemnych – połoŜenie w obszarze naj- wyŜszej i wysokiej ochrony głównych zbiorników wód podziemnych Dolina Rzeki San i Do- lina Rzeki Wisłok (grupa w), ochroną przyrody – tereny parku krajobrazowego i trzech obsza- rów chronionego krajobrazu (grupa p) oraz związane z zabudową Sanoka (grupa b). Lokalizacja składowisk odpadów w wyznaczonych obszarach wymaga przeprowadze- nia uzupełniających badań geologicznych i geologiczno-inŜynierskich w zakresie: ciągłości warstw, litologii, miąŜszości, rozprzestrzenienia poziomego i pionowego, a przede wszystkim wpływu tektoniki na parametry izolacyjne. Nie moŜna wykluczyć, Ŝe wyniki takich badań

40 okaŜą się bardziej obiecujące niŜ przyjęli autorzy warstwy „Składowanie odpadów” i w obrę- bie wskazanych obszarów będzie moŜliwa lokalizacja równieŜ odpadów komunalnych. Na terenie objętym arkuszem odpady komunalne nie są składowane i nie planuje się ich składowania (Stan środowiska…, 2006).

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najkorzystniejsze warunki geologiczne i hydrogeologiczne dla składowania odpadów panują na obszarach wyznaczonych w obrębie wychodni łupków i piaskowców cienkoławi- cowych warstw krośnieńskich górnych w północno-wschodniej części arkusza oraz w obrębie sąsiadujących ze sobą wychodni serii warstw menilitowych, hieroglifowych i łupków pstrych w północno-zachodniej części arkusza. Wychodnie tych warstw zajmują dość znaczne powierzchnie, a występujące tam osady charakteryzują się korzystnym składem litologicznym i znaczną miąŜszością. Ponadto w obszarach tych brak jest uŜytkowego poziomu wodonośne- go. Na terenie arkusza wyznaczono tylko jeden mały obszar preferowany dla składowania odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (południowy skraj arkusza) ze względu na wy- stępowanie wychodni osadów nieprzepuszczalnych o zmiennej miąŜszości często w strefach uskokowych albo w strefach nasunięć płaszczowinowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wszystkie udokumentowane na obszarze objętym arkuszem złoŜa surowców mineralnych oraz nieliczne wyrobiska poeksploatacyjne znajdują się na terenach bezwzględnie wyłą- czonych z moŜliwości składowania odpadów. Łupki ilaste warstw krośnieńskich były eksploatowane do lat 90. ze złoŜa „Zarszyn”. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko wgłębne, które w ulega stopniowej samorekultywacji. Wyrobisko połoŜone jest na terenie zewnętrznej strefy ochrony pośredniej wyznaczonej dla ujęcia wód powierzchniowych w Iskrzyni, więc wyrobisko nie powinno być rozpatrywane pod kątem składowania odpadów Ŝadnego typu. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geo-

41 logiczno–inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Waloryzacji warunków podłoŜa budowlanego na obszarze arkusza Sanok dokonano na podstawie analizy map geologicznych, topograficznych i obserwacji terenowych. Z oceny wyłączono: obszary występowania gleb wysokich klas bonitacyjnych (I-IVa), gleby na podło- Ŝu organicznym, obszary udokumentowanych złóŜ kopalin (za wyjątkiem złóŜ ropy naftowej), obszary zwartej zabudowy, zwarte kompleksy leśne oraz tereny objęte prawnymi formami ochrony przyrody. Obszary niewaloryzowane zajmują około 40 % obszaru arkusza. O warunkach geologiczno-inŜynierskich podłoŜa decyduje kilka czynników: rodzaj i stan gruntów, morfologia terenu, zagroŜenia związane z procesami geodynamicznymi oraz głębokość połoŜenia zwierciadła wód gruntowych. Dla zgeneralizowanej oceny warunków budowlanych na mapie geologiczno-sozologicznej przyjęto dwa podstawowe wydzielenia: obszary o warunkach korzystnych oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Korzystne dla budownictwa warunki związane są z występowaniem gruntów zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz niespoistych: średniozagęszczonych, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, w rejonach, gdzie nachylenie zboczy nie przekracza 20%, a poziom wód gruntowych znajduje się poniŜej 2 m. W granicach arkusza warunki takie istnieją w miejscach występowania: - gruboławicowych piaskowców krośnieńskich, - na obszarach obejmujących fragmenty plejstoceńskich wyŜszych tarasów Sanu (osady gliniasto-Ŝwirowe); - w obrębie występowania glin zwietrzelinowych i deluwialnych z rumoszem skalnym na terenach o niewielkim nachyleniu.

42 Tereny o warunkach geologiczno-inŜynierskich utrudniających budownictwo to: - obszary gruntów słabonośnych (grunty organiczne, grunty spoiste plastyczne i miękkopla- styczne – (gliny, namuły) występujące m. in. w okolicach Jurowców, Turzego Pola, Zarszyna, - obszary płytkiego występowania wód gruntowych do 2 m poniŜej powierzchni terenu (wy- stępują głównie w dolinach rzek i potoków, częściowo w dolinie Sanu), - obszary o spadkach powyŜej 20 % występujące przede wszystkim w północnej i południo- wej części arkusza (liczne odcinki zboczy dolin, wąwozy, obszary źródliskowe) podatne na spełzywanie gruntów; - krawędzie, skarpy i wąwozy związane z niszczącą działalnością rzek, - obszary występowania powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska, obrywy, spełzy- wania). Osuwiska oraz obszary predysponowane do występowania ruchów masowych grupują się na wychodniach skał fliszowych o przewadze łupków (przede wszystkim łupków pstrych), na stokach i zboczach o nachyleniu zgodnym z upadem warstw, w strefach uskoków oraz obszarach źródliskowych (Bober, 1984; Chowaniec [red], 1975; Malata, Zimnal, 2003 a, 2003 b). Ich rozmieszczenie na obszarze arkusza jest nierównomierne. Najliczniej występują w pasie szerokości około 2,5 km, pomiędzy Grabownicą Starzeńską a Międzybrodziem w strefie kontaktu warstw gezowych z łupkami pstrymi godulskimi i marglami węglowiecki- mi. Tendencja do ich powstawania jest wypadkową m. in. skomplikowanej budowy geologicznej, rodzaju skał, warunków hydrogeologicznych i hydrologicznych. Ze względu na ich częstą odnawialność i destrukcyjny charakter, są klasyfikowane jako szczególnie niekorzystne dla budownictwa i gospodarki ludzkiej. Wobec zagroŜeń zjawiskami geodynamicznymi przy planowaniu zabudowy na obszarach o niekorzystnych warunkach podłoŜa, kaŜdorazowo konieczne jest przeprowadzanie ba- dań i wykonanie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej. Najskuteczniejszym sposobem uni- kania zniszczeń, jakie wynikają z powstania ruchów masowych, jest omijanie terenów pre- dysponowanych do powstawania tych ruchów i wykluczenie z ich zasięgu działalności budowlanej. Strefy osuwiskowe powinny być takŜe brane pod uwagę (omijane) przy wyznacza- niu ciągów infrastrukturalnych (sieci drogowe, rurociągi). Istotną rolę w zabezpieczaniu i zagospodarowaniu terenów osuwiskowych spełnia odpowiednio dobrana roślinność: absorbująca wody opadowe oraz zwiększają wytrzymałość i stateczność zboczy.

43 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Arkusz Sanok połoŜony jest na pograniczu Pogórza Dynowskiego i Kotliny Jasielsko- Sanockiej, na obszarze o znaczących walorach przyrodniczych i krajobrazowych, zarówno w skali lokalnej, regionalnej jak i krajowej. Ochrona przyrody i krajobrazu odgrywa tutaj waŜną rolę. Jest to działalność mająca na celu zachowanie lub restytuowanie rzadkich i cennych two- rów przyrody Ŝywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienia trwałości ich uŜytkowa- nia. Najcenniejsze jej fragmenty, zgodnie z ustawą z dnia 16.X.1991 r., poddane są ochronie prawnej. Za szczególnie efektywną naleŜy uznać wielkoobszarową ochronę przyrody, polegają- cą na tworzeniu specjalnych jednostek przestrzennych obejmujących wiele róŜnych ekosyste- mów o walorach wymagających szczególnej ochrony (Wojewoda, 1993). W granicach arkusza znajdują się trzy obszary chronionego krajobrazu oraz park krajobrazowy. Park Krajobrazowy Gór Słonnych rozciąga się na przestrzeni około 50 km pomiędzy doliną Sanu aŜ do granicy z Ukrainą. Został on utworzony rozporządzeniem Wojewody Kro- śnieńskiego w 1992 r. na powierzchni 38 096 ha. Po zmianie granic w 1996 roku jego powierzchnia wynosi 51 392 ha. Nad całym obszarem górują pasma górskie o zboczach poro- śniętych wysokopiennym lasem mieszanym, podzielone ciągami dolin z płatami łąk i pól uprawnych. W krajobrazie wyróŜnia się bogactwo i róŜnorodność form geomorfologicznych: rusztowy układ pasm, pięknie uformowane grzbiety, gęsta sieć rzek i potoków, a takŜe oso- bliwości geologiczne w postaci skałek piaskowcowych. Nazwa Parku pochodzi od licznie występujących na jego terenie słonych źródeł, o których pisał Stanisław Staszic w swoim dziele „O ziemiorodztwie Karpatów...”. Obszary chronionego krajobrazu obejmują wyróŜniające się krajobrazowo tereny o róŜ- nych typach ekosystemu, odznaczające się niewielkim stopniem zniekształcenia środowiska przyrodniczego, których zadaniem jest ochrona terenów o walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. Ich zagospodarowanie powinno zapewnić stan względnej równo- wagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu został utworzony rozporządze- niem Wojewody Krośnieńskiego w 1998 r. na obszarze 99667 ha. Chroniąc cenne pod wzglę- dem przyrodniczym i krajobrazowym tereny pełni funkcję otuliny dla Parku Krajobrazowego Gór Słonnych. W południowej i południowo-zachodniej części arkusza Sanok znajduje się Obszar Chronionego Krajobrazu Beskidu Niskiego. Obejmuje on zalesione pasma Bukowicy poprze-

44 cinane malowniczymi dolinami rzek i potoków. W górnych partiach zboczy i na grzbietach pojawiają się łąki i pastwiska. W rejonie miejscowości Turze Pole, w północno-zachodniej części obszaru, przebiega granica Czarnorzeckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Innymi formami ochrony przyrody są: ochrona gatunkowa roślin i zwierząt w obrębie rezerwatów przyrody, a takŜe ochrona indywidualna w postaci: pomników przyrody i stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej (tabela 8). Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej Nr obiektu Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Sanok K – „Przełom Sanu” 1 R Trepcza * sanocki (97,5) Zarszyn 2 R Kastarowce * Fl – „ŚnieŜyczki” (42,5) sanocki Sanok Fl – „Przebiśniegi” 3 R Sanoczek * sanocki (12,5) Brzozów 4 P Humniska 2005 PŜ – dąb szypułkowy brzozowski Brzozów 5 P Humniska 2005 PŜ – dąb szypułkowy brzozowski Brzozów 6 P Grabownica 2005 PŜ – jesion wyniosły brzozowski Brzozów 7 P Grabownica 2005 PŜ – 2 dęby szypułkowe brzozowski Sanok 8 P Falejówka 1974 PŜ – lip drobnolistna sanocki Zarszyn 9 P Jaćmierz 1992 PŜ – dąb szypułkowy sanocki Sanok 10 P Srogów 2005 PŜ – dąb szypułkowy sanocki Zarszyn 11 P Zarszyn 1961 PŜ – 3 dęby szypułkowe sanocki Zarszyn 12 P Zarszyn 1963 PŜ – dąb szypułkowy sanocki Zarszyn 13 P Zarszyn 1961 PŜ – dąb szypułkowy sanocki Zarszyn 14 P Zarszyn 1963 PŜ – 27 dębów sanocki Zarszyn 15 P Zarszyn 1963 PŜ – 2 lipy sanocki Zarszyn 16 P Zarszyn 1963 PŜ - jesion sanocki Zarszyn 17 P Zarszyn 1963 PŜ – 2 dęby szypułkowe sanocki Zarszyn 18 P Zarszyn 1961 PŜ - jesion sanocki Zarszyn PŜ – modrzew europej- 19 P Zarszyn 1961 sanocki ski

1 2 3 4 5 6 Zarszyn 20 P Nowosielce 1961 PŜ – dąb szypułkowy sanocki Zarszyn 21 P Nowosielce 1961 PŜ – lip drobnolistna sanocki Zarszyn 22 P Nowosielce 1961 PŜ – 3 jesiony sanocki Sanok 23 P Sanok 1962 PŜ – dąb szypułkowy sanocki Sanok 24 P Sanok 2002 PŜ – 3 lipy drobnolistne sanocki Sanok PŜ – lip drobnolistna 25 P Sanok 2006 sanocki „Baba” Sanok PŜ – lip drobnolistna 26 P Sanok 2006 sanocki „Dziad” Sanok 27 P Sanok 2006 PŜ – 4 lipy drobnolistne sanocki Sanok 28 P Sanok 1981 PŜ – jesion wyniosły sanocki Sanok 29 P Sanok 1979 PŜ – 3 lipy drobnolistne sanocki Sanok 30 P Olchowce 2006 Pn, S – „Orli kamień” sanocki Bukowsko 31 P Nowotaniec 1979 PŜ – 3 klony sanocki Bukowsko 32 P Nowotaniec 1979 PŜ – 5 topól czarnych sanocki Bukowsko 33 P Nowotaniec 1979 PŜ – 2 lipy sanocki Bukowsko 34 P Nowotaniec 1979 PŜ – 2 buki sanocki Bukowsko 35 P Nowotaniec 1979 PŜ – dąb szypułkowy sanocki Bukowsko 36 P Nowotaniec 1979 PŜ – sosna wejmutka sanocki Zarszyn PŜ – 8 dębów szypuł- 37 P Pielnia 1982 sanocki kowych Brzozów O – struktury fałdowe 38 S Turze Pole * w warstwach menilito- brzozowski wych Sanok F – osuwisko „Czerwona 39 S Międzybrodzie 2005 sanocki Glinka” Międzybrodzie Sanok O, P – odsłonięcie profi- 40 S * Iłowate sanocki lu warstw grodziskich Sanok O – „Skarpa w Między- 41 S Międzybrodzie 2006 brodziu”, warstwy ge- sanocki zowe Sanok O – warstwy krośnień- 42 S Trepcza * sanocki skie Sanok O – warstwy krośnień- 43 S Sanok * sanocki skie Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody; S – stanowisko dokumentacyjne przyrody nieoŜywionej Rubryka 5: * - obiekt projektowany Rubryka 6: - rodzaj rezerwatu: K – krajobrazowy, Fl – florystyczny - rodzaj pomnika przyrody: Pn – nieoŜywionej, PŜ – Ŝywej - rodzaj obiektu: O– odsłonięcie, S – skałka, P – profil, F – forma morfologiczna

46 Jedną z najwyŜszych kategorii ochrony obiektów przyrodniczych stanowi rezerwat przyrody. Tworzy się je w celu zachowania w stanie niezmienionym ekosystemów uznawa- nych za naturalne, zapewniających róŜnorodność genetyczną organizmów oraz regenerację procesów ekologicznych. Na terenie niniejszego arkusza nie ma rezerwatów przyrody, jakkolwiek proponuje się utworzenie trzech tego typu obiektów (tabela 8). Największy z nich obejmowałby przełomowy odcinek Sanu w Trepczy wraz z przylegającym lasem oraz pozo- stałościami grodzisk średniowiecznych. W rezerwacie w wiosce Kastarowce celem ochrony miałaby zostać licznie występująca śnieŜyczka, a w Sanoczku zbiorowisko przebiśniegów. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu są pomniki przyrody (Alexandro- wicz, 1989) (tabela 8). Są to twory przyrody Ŝywej i nieoŜywionej o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, krajobrazowej, odznaczające się indywidualnymi, cechami, które wy- róŜniają je spośród otoczenia. Rangę pomników przyrody uzyskały głównie pojedyncze drzewa lub grupy drzew, głównie dęby, lipy jesiony, buki. Osobliwością przyrodniczą jest pomnik przyrody nieoŜywionej „Orli Kamień” w rejonie Olchowców. Stanowiskami dokumentacyjnymi przyrody nieoŜywionej są niewyodrębniające się na powierzchni lub moŜliwe do wyodrębnienia, waŜne pod względem naukowym i dydaktycz- nym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub two- rów mineralnych. W rejonie Międzybrodzia ustanowiono dwa takie obiekty: „Skarpa w Mię- dzybrodziu”, gdzie ukazuje się piękne odsłonięcie warstw gezowych oraz „Czerwona Glinka” – osuwisko powstałe w pstrych łupkach. Ponadto proponuje się utworzenie kolejnych stanowisk dokumentacyjnych w: Trepczy, Międzybrodziu, Sanoku, Turzym Polu (Alexandrowicz, Poprawa, 2000; Jankowski, Malata, 2003; Słomka i in., 2006) (tabela 8). W nawiązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzictwa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajową Sieć Ekologiczną (ECONET-Polska) (Liro i in., 1998) (fig. 6). W granicach arkusza Sanok znajdują się dwa elementy tego systemu. W północnowschodniej części obszaru biegnie korytarz ekologiczny Pogórza Dynowskiego (72k), o znaczeniu krajowym, a wzdłuŜ doliny Sanu przebiega Bieszczadzki (38m) korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym. Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 to spójna sieć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod względem przyrodniczym i zagroŜonych składników róŜnorodności biologicznej. Sieć NA- TURA 2000 tworzą dwa typy obszarów: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOOS) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk

47 gatunków roślin i zwierząt), oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP) tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków) (tabela 9).

Fig. 6. PołoŜenie arkusza Sanok na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 44M – Obszar Beskidu Niskie- go, 45M - Obszar Bieszczadzki, 46M – Obszar Pogórza Przemyskiego; 2 – obszar węzłowy o znaczeniu krajowym: 32K – Obszar Pogórza StrzyŜowsko-Dynowskiego, 3 - międzynarodowy korytarz ekologiczny i jego numer: 38m – Bieszczadzki; 4 – krajowy korytarz ekologiczny i jego numer: 72k – Pogórza Dynowskiego; 5 - granica państwa

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 PołoŜenie centralnego Po- PołoŜenie administracyjne obszaru w granicach Nazwa obszaru punktu obszaru wierzch- arkusza Typ Kod i symbol ozna- Lp. nia ob- obszaru obszaru czenia na Długość Szerokość Kod szaru Województwo Powiat Gmina mapie geogr. geogr. NUTS (ha) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB Góry Słonne 22o28’24’’ 49o31’49’’ Sanok 1 C 55036,88 PL092 podkarpackie sanocki 180003 (P) E N Rubryka 4: P - obszar specjalnej ochrony ptaków W granicach niniejszego arkusza do sieci NATURA 2000 zakwalifikowano jeden obszar ochrony ptaków: „Góry Słonne” (PLB180003). Występuje tutaj co najmniej 28 gatunków

48 ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. W okresie lęgowym obszar zasiedla 5 par orła przedniego, 40-60 par puszczyka uralskiego, około 40 par orlika krzykliwego oraz co najmniej 1% populacji krajowej następujących gatunków ptaków: bocian czarny, orlik grubo- dzioby, puchacz, sóweczka, a takŜe: bocian biały, derkacz, dzięcioł trójpalczasty oraz drozd obroŜny. Równocześnie jest to teren rozległych, dobrze wykształconych zbiorowisk leśnych ze specyficznymi odmianami grądów wschodniokarpackich, bogatą florą naczyniową i kom- pleksami wysokopiennego lasu mieszanego będącego ostoją fauny leśnej, w tym duŜych dra- pieŜników. Obszar ten wg organizacji pozarządowych, spełnia kryteria NATURA 2000 jako obszar ochrony siedlisk i zaproponowany do ochrony jako „Góry Słonne” (PLH 180013). Ponadto organizacje pozarządowe proponują utworzenie na obszarze arkusza Sanok jeszcze dwóch obszarów ochrony siedlisk: „Rzeka San” (PLH 180007) oraz „Dorzecze Górnego Sa- nu” (75). Informacje na ten temat zaczerpnięto ze strony internetowej Ministerstwa Środowi- ska http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/index.php. WaŜnym elementem krajobrazu na arkuszu Sanok są lasy pokrywające około 35 % obszaru. Ich zwarte skupiska porastają grzbiety i stoki wzgórz Gór Słonnych i Pogórza Bukow- skiego. Na omawianym obszarze występuje piętro Pogórza, które pokrywa wielogatunkowy las grądowy. W drzewostanie tym dominuje grab współwystępujący z dębem i lipą. Nad du- Ŝymi rzekami rosną lasy łęgowe, wierzbowo-topolowe, a wzdłuŜ małych potoków równieŜ wiązowe. Spłaszczenia grzbietowe porasta bór mieszany, gdzie przewaŜa buk i jodła. Zdecy- dowana część lasów zaliczana jest do lasów ochronnych, tj. obszarów leśnych podlegających ochronie ze względu na spełniane funkcje (lasy: wodochronne, glebochronne, krajobrazowe, masowego wypoczynku ludności). Ze względu na dominującą na tym terenie gospodarkę rolną, istotnym elementem śro- dowiska przyrodniczego są gleby. O ich jakości decyduje rodzaj skał macierzystych. Gleby wysokich klas bonitacyjnych zajmują blisko 35% powierzchni arkusza. PrzewaŜają gleby: brunatne wyługowane i kwaśne powstałe ze zwietrzeliny osadów fliszowych, płowe oraz gliniasto-ilaste. W paśmie Gór Słonnych występują gleby szkieletowe, a w Kotlinie Jasielsko- Krośnienskiej (rejon: Zarszyna, Jaćmierza i BaŜanówki) - czarne ziemie. W dolinach rzecznych przewaŜają urodzajne gliniasto-pyłowe osady aluwialne (mady). ZróŜnicowanie gleb sprzyja wielokierunkowości produkcji rolnej.

49 XII. Zabytki kultury

Tereny objęte obszarem arkusza Sanok mają bogatą i ciekawą przeszłość historyczną. Dowodzą tego liczne znaleziska archeologiczne, ślady osad, cmentarzyska i pozostałości wa- rownych grodów. Zasiedlanie tych ziem trwało wiele tysięcy lat. WaŜną rolę gospodarczą na tych terenach pełniły szlaki handlowe przekraczające Karpaty. Najstarszy wiódł z Sanoka doliną Osławy na Przełęcz Radoszycką i dalej na południe Europy. Najstarsze zabytki archeologiczne świadczące o pobycie człowieka na tych terenach pochodzą z neolitu, a znaleziono je w rejonie Strachociny i Niebieszczan. Początki osadnictwa w rejonie Sanoka noszą ślady osadnictwa z epoki brązu (1800-650 lat p.n.e.). W czasach historycznych rozwój osadnictwa rozpoczął się w okresie wczesnego średniowiecza (wykopaliska w ZałuŜu i Międzybrodziu, grodziska w Trepczy na Górze Horodna i Horodysko). Najstarsze wzmianki pisane dotyczące Sanoka pochodzą z roku 1150. W X i XI w Ziemia Sanocka wraz z terenami pogranicznymi stanowiła terytorium sporne pomiędzy Polską a Rusią. Okres intensywnego zasiedlania przypada na wiek XIV-XVI. Lokacja najstarszych miejscowości nie wykracza w zasadzie poza wiek XIV (Sanok – 1339 r., Trepcza – 1340 r., Jurowce – 1361 r., Grabownica Starzeńska – 1377 r., Jaćmierz – 1390 r.). Okres intensywnego zasiedlania tych terenów wiązał się teŜ z migracją prawosławnej ludności wołoskiej z po- łudniowych Karpat. Sprawiło to, Ŝe jest to miejsce, gdzie przenikają się wpływy polskie i ukraińskie. Powszechne są obecnie ślady kultury: łemkowskiej, bojkowskiej i Pogórzan co znalazło odzwierciedlenie w charakterze zabytków materialnych (Beskid..., 2001; Kłos, 1994; Warszyńska, 1995). Miastem wyjątkowo bogatej historii jest Sanok, najwaŜniejszy ośrodek administracyjny od czasów ruskich i stolica Ziemi Sanockiej w czasach I Rzeczypospolitej. Do najciekaw- szych jego zabytków naleŜy zaliczyć: centrum starego miasta z zachowaną zabudową miesz- czańską starówki (XVIII i XIX w.), gotycki zamek kazimierzowski postawiony w miejscu dawnego, ruskiego grodu, przebudowany w latach 1523-48 na styl renesansowy, barokowy kościół i klasztor OO. Franciszkanów z lat 1632-40 (we wnętrzu późnobarokowe ołtarze oraz obraz Matki Boskiej Ziemi Sanockiej), kościół farny p.w. Przemienienia Pańskiego z lat 1874-87, katedralna cerkiew prawosławna p.w. Św. Trójcy z 1784 r. w stylu klasycystycznym (we wnętrzu pełny ikonostas z XIX w., barokowe ołtarze boczne z I połowy XVIII w. oraz XVII wieczna ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem), ratusz miejski z XVIII w., Dom Mansjo- narzy z XVII w., budynek dawnego Starostwa z lat 1875-80, obecnie Urząd Miasta.

50 Miasto posiada: cenne Muzeum Budownictwa Ludowego (skansen), w zbiorach Mu- zeum Historycznego jedną z kilku najcenniejszych kolekcji ikon oraz dzieł sztuki cerkiewnej pochodzących z nieistniejących juŜ greckokatolickich i prawosławnych cerkwi z terenu Pod- karpacia oraz muzeum malarstwa Zdzisława Beksińskiego. W dzielnicy Sanoka – Olchowce zachowała się drewniana cerkiew greckokatolicka z 1844 r., z częściowo zachowanym wyposaŜeniem cerkiewnym z XVIII i XIX w., która współcześnie jest uŜytkowana przez kościół rzymskokatolicki. Ciekawą historię ma Jaćmierz, który w I połowie XV w. uzyskał prawa miejskie, a utracił je w XIX stuleciu. W centrum osady zachował się dawny rynek zabudowany w czę- ści drewnianymi domami szczytowymi z XIX wieku i budynek dawnej karczmy z tego okresu, zabytkowy kościół drewniany wybudowany w latach 1760-1768 i przebudowany w latach późniejszych, szpital dla ubogich z I połowy XIX w. Na cmentarzu wznosi się murowana kaplica grobowa z 1827 roku, a w okolicy znajdują się ślady domniemanego grodziska i drewniany spichlerz z początku XX wieku. Do cennych zabytków sakralnych naleŜą: drewniana cerkiew greckokatolicka (1873 r.) oraz dzwonnica z 1905 r. w Jurowcach, murowana cerkiew Zaśnięcia NMP z 1807 r. w Trep- czy, kościół drewniany wybudowany w latach 1624-34 oraz murowana cerkiew greckokatolicka z II połowy XIX w. w Grabówkach, kościół neogotycki z lat 1908-14 w Falejówce i Grabownicy Starzeńskiej (1913-26) z barokowym ołtarzem (1633 r.). W Sanoczku cennym zabytkiem jest drewniana cerkiew greckokatolicka p. w. Narodzenia Najświętszej Marii Pan- ny, która od 1946 roku pełni funkcję kościoła rzymskokatolickiego p. w. Matki Boskiej Kró- lowej Polski. W miejscowości CzerteŜ połoŜonej na zachód od Sanoka znajduje się drewniana cerkiew Przemienienia Pańskiego z 1742 r. z drewnianą dzwonnicą (1887 r.), a w Międzybro- dziu wznosi się murowana cerkiew Świętej Trójcy z 1901 roku obok której znajduje się dzwonnica. Innymi, równie cennymi zabytkami kultury materialnej są: pałac Starzeńskich wraz z resztkami parku w Grabownicy Starzeńskiej, dwór z XIX w. otoczony starym parkiem w Ju- rowcach, spichlerz zboŜowy z początku XIX w. w Trepczy, zespół dworski z XVII w. wraz z parkiem w Olchowcach, zabytkowy dworek z XIX w. wzniesiony na murach XVIII- wiecz- nej budowli w Niebieszczanach, XIX- wieczny dwór uŜytkowany przez szkołę podstawową w Pisarowcach, dwór wraz z parkiem (XIX w.) w Falejówce, secesyjny dwór Gniewoszów z 1900 r. w Nowosielcach, murowany budynek dworca kolejowego z końca XIX wieku w Zarszynie czy karczmę-zajazd z końca XIX w. w Zahutyniu.

51 Interesującym zabytkiem w rejonie Olchowców są pozostałości sowieckich umocnień granicznych z lat 1940-1941, ciągnących się wzdłuŜ granicy z III Rzeszą, zwane „Linią Moło- towa”. Do czasów II wojny światowej był to obszar silnie zróŜnicowany narodowościowo i wyznaniowo. PrzewaŜała tutaj ludność narodowości ukraińskiej, powszechnie określana jako Rusini. Wśród nich wyróŜniały się dwie grupy etniczne górali ruskich: Łemków (w części zachodniej) i Bojków – zamieszkujących wsie połoŜone na wschód od Osławy. W miastach przewaŜający odsetek ludności stanowili śydzi. Najtragiczniejsze dzieje tych ziem wiąŜą się z II wojną światową i późniejszym okresem walk z oddziałami Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) w latach 1945-1947. Wydarzenia tego okresu przypominają miejsca pamięci m. in. w: Nowosielcach – Ŝołnierzy czechosłowackich poległych w 1944 r., Fale- jówce – obelisk partyzantów Batalionów Chłopskich rozstrzelanych w 1944 r.

XIII. Podsumowanie

Arkusz Sanok połoŜony jest w południowej części województwa podkarpackiego, na styku Pogórzy: Bukowskiego i Dynowskiego oraz Kotliny Jasielsko-Sanockiej. Jest to teren o charakterze rolniczo-przemysłowym. Jedynym ośrodkiem miejskim na tym terenie jest stolica powiatu - Sanok, centrum administracyjne, przemysłowe i kulturalne tego rejonu. Wysokie walory przyrodnicze, połoŜenie na „przedpolu” Bieszczad, liczne zachowane zabytki materialne powstałe na styku przenikania się wielu kultur sprawiają, Ŝe jest to teren predysponowany do rozwoju turystyki. Najpiękniejszymi trasami Pogórza StrzyŜowsko- Dynowskiego i Gór Słonnych prowadzą piesze szlaki turystyczne, a drogami szlaki tematycz- ne: „Świątyń Karpackich”, „Architektury Drewnianej”, „Naftowy”, „Śladami Aleksandra Fredry”. W „Strategii rozwoju turystyki na Podkarpaciu” załoŜono, Ŝe obszar ten powinien podlegać intensywnym inwestycjom, a nadrzędną powinna być ochrona środowiska przyrodniczego połączona z rozwojem turystyki i agroturystyki. NaleŜy równieŜ połoŜyć większy nacisk na ochronę lasów, które oprócz roli gospodarczej spełniają w tym regionie takŜe funkcje gleboochronne i pozagospodarcze, zwłaszcza klimatyczno-rekreacyjne. Obszar Gór Słonnych znajduje się w zasięgu obszaru ochrony ptaków „Góry Słonne”, wchodzącego w skład sieci NATURA 2000. Proponuje się utworzenie kolejnych obszarów ochrony siedlisk: „Góry Słonne”, „Rzeka San” oraz „Dorzecze Górnego Sanu”. Pociąga to za sobą szereg ograniczeń i ukierunkowań w prowadzeniu gospodarki na tych terenach.

52 Oprócz turystyki, szansą dla tego regionu moŜe być rozwój rolnictwa, zwłaszcza w zakresie produkcji zdrowej Ŝywności, a takŜe racjonalne wykorzystanie łąk. Uzasadniają to liczne gleby o wysokich klasach bonitacyjnych i korzystne warunki fizjograficzne. Na obszarze arkusza Sanok od ponad 100 lat prowadzona jest eksploatacja gazu ziemnego i ropy naftowej. Aktualnie czynnych jest pięć zakładów górniczych, w których wydobycie zbliŜa się powoli do końca. Perspektywy odkrycia złóŜ ropy naftowej i gazu ziemnego na obszarze arkusza Sanok moŜliwe są w głębszych horyzontach znanych ciągów antyklinalnych oraz w drugorzędnych zafałdowaniach. NaleŜy rozwaŜyć moŜliwość wykorzystania złóŜ gazu po ich sczerpaniu na podziemne magazyny tego surowca, tak jak uczyniono to dla złoŜa gazu ziemnego „Strachocina”. NieduŜe perspektywy dla powiększenia bazy zasobowej kopalin pospolitych dotyczą jedynie piaskowców i w duŜo mniejszym stopniu kopalin ilastych. W granicach arkusza Sanok znajdują się dwa uŜytkowe poziomy wodonośne: czwarto- rzędowy i trzeciorzędowy (fliszowy) tworzące pierwszy, przypowierzchniowy poziom wód gruntowych. Stanowią one podstawę dla zaopatrzenia: ludności, rolnictwa i przemysłu. Wody podziemne na przewaŜającym obszarze charakteryzują się dobrą jakością, naturalnym chemizmem oraz nieduŜymi zmianami antropogenicznymi (klasa Ib), odpowiadającymi jakościowo wodom do celów pitnych i gospodarczych. Ponadto w granicach arkusza Sanok znajdują się dwa czwartorzędowe (nieudokumentowane) główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) i jeden fliszowy. WaŜnym źródłem zaopatrzenia w wodę pitną są wody powierzchniowe – ujęcie dla Sa- noka na Sanie w Trepczy. Wobec zagroŜeń zjawiskami geodynamicznymi duŜej części terenu omawianego arkusza, przy planowaniu zabudowy na obszarach o niekorzystnych warunkach podłoŜa, konieczne jest przeprowadzanie badań geologiczno-inŜynierskich. Zwracać naleŜy takŜe uwagę na prewencyj- ną rolę odpowiednio dobranej roślinności w zabezpieczaniu terenów osuwiskowych. Na obszarze arkusza Sanok wyznaczono obszary preferowane dla lokalizowania skła- dowisk odpadów obojętnych. Wyznaczone obszary mają zmienne warunki izolacyjne. Więk- szość obszaru omawianego arkusza podlega bezwzględnemu zakazowi lokalizowania wszystkich typów składowisk, z uwagi na wymagania bezpośredniej ochrony hydrosfery, środowi- ska przyrodniczego oraz wyłączenia wynikające z warunków geologiczno-inŜynierskich. Na terenie objętym arkuszem odpady komunalne nie są składowane i nie planuje się ich składowania. Ewentualna lokalizacja składowisk odpadów na obszarze objętym arkuszem powinna być poprzedzona wnikliwą analizą geośrodowiskową ze względu na walory przyrodnicze tych terenów.

53 XIV. Literatura

ALEXANDROWICZ Z., (red.), 1989 - Ochrona przyrody i krajobrazu Karpat polskich. PWN, Warszawa - Kraków. ALEXANDROWICZ Z., Poprawa D., (red), 2000 – Ochrona georóŜnorodności w Polskich Karpatach z mapą chronionych i proponowanych do ochrony obszarów i obiektów przyrody nieoŜywionej 1:400 000. Wyd. Kartograf. Polskiej Agencji Ekologicznej SA, Warszawa. BĄK, B., JASIONOWICZ J., RADWANEK-BĄK., SZELĄG A., 1997 – Ochrona zasobów kopalin i ocena moŜliwości wykorzystania kredowych i eoceńskich łupków pstrych w Karpatach jako surowców ilastych. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. BESKID Niski-przewodnik., 2001 – Oficyna Wyd. „Rewasz”. Pruszków. BOBER L., 1984 - Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych. Biul. Inst. Geol., nr 340, t. XXIII, Warszawa. BROMOWICZ J., GUCIK S., MAGIERA J., MOROZ-KOPCZYŃSKA M., NOWAK T., PESZAT CZ.,1976 - Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zeszyt Nauk AGH, t.2, z.2, Kraków. CHOMICKA G., 1975 – Orzeczenie geologiczne dla złoŜa piaskowców „Długi Dział”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHOWANIEC J. (red.) - 1975 - Katalog osuwisk - województwo rzeszowskie. Arch. Państ. Inst. Geol., Kraków. CHOWANIEC J., OSZCZYPKO N., WITEK K., 1983 – Hydrogeologiczne cechy warstw krośnieńskich centralnej depresji karpackiej. Kwart. Geol., t. 27, nr 4. Wyd. Geol., Warszawa. CHOWANIEC J., WITEK K., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Sanok. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA−JARZMIK B., 1994 a- Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnie- niem elementów ochrony środowiska gminy Zarszyn. Geotramp SC, Lublin. CZAJA−JARZMIK B., 1994 b- Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnie- niem elementów ochrony środowiska gminy Sanok. Geotramp SC, Lublin.

ĆWIKLIK T., 1969 - Projekt badań w kategorii C2 na złoŜu piaskowców kredowych fliszu karpackiego w rejonie Trepczy - Międzybrodzia. Przedsiębiorstwo Geologiczne, Kraków.

54 DEPOWSKI S., 1955 - Dokumentacja geologiczna złóŜ gazów ziemnych w Strachocinie i Za- błotce. Kopalnictwo Naftowe, Sanok. DOBRZAŃSKI B. i inni, 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. DUDEK J.,1995 - Dokumentacja geologiczna w kategorii A złóŜ gazu ziemnego Strachocina i Sanok-Zabłotce. Dodatek nr 2. PGNiG, Sanocki Zakład Górnictwa Nafty i Gazu. Sanok. DUDEK J., DUSZA R., NYCZ R., 1987 - Projekt wierceń rozpoznawczych dla podziemnego magazynu gazu ziemnego Strachocina. Inst. Gór. Nafty i Gazu, Kraków. DUSZA R., POTERA J., POLIT J., 1993 − Dokumentacja geologiczna złoŜa ropy naftowej Turze Pole−Zmiennica. Dodatek nr 1. Polski Serwis Płynów Wiertniczych w Kro- śnie. Krosno. DYNOWSKA I., MACIEJEWSKI M., (red) 1991 – Dorzecze górnej Wisły. PWN, Warsza- wa-Kraków. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Państw. Inst. Geol., Warszawa. JABCZYŃSKI Z. i inni, 1990 - Ilościowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w Karpatach Polskich i wyznaczonych w ich obrębie strefach per- spektywicznych. Technika Poszuk. Geolog. Geosynoptyka i Geotermia, nr 3-4/90, Kraków. JANKOWSKI L., MALATA T., 2003 – Karty stanowisk dokumentacyjnych. Arch. Min. Środ., Warszawa. JOCHEMCZYK L, 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski, arkusz Sanok. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. KARNKOWSKI P., 1993 - ZłoŜa gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce. T-2, Karpaty i za- padlisko przedkarpackie. Tow. Geosynoptyków „Geos”. AGH, Kraków.

KARPIEL M., 1985 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoŜa łupków eoceńskich jako surowca ilastego ceramiki budowlanej „Zabłotce”. CAG Państw. Inst. Geolog., Warszawa. KITA - BADAK M., 1982 - Łupki fliszowe jako surowiec do produkcji lekkich kruszyw. Pr. Inst. Geol. Biul. nr 336, Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 - Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. InŜ. AGH., Kraków.

55 KŁOS S., 1998 - Małopolska południowo-wschodnia. Przewodnik. Wyd. Sport i Turystka, Warszawa. KONDRACKI J., 2000 - Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KOSZARSKI L., 1956 a - Stratygrafia serii śląskiej i podśląskiej na północ od Sanoka. Przegl. Geol., nr 10. Warszawa. KOSZARSKI L., 1956 b - Opracowanie naukowe z badań geologicznych wykonanych w latach 1955-1956 na arkuszu Sanok. CAG Państw. Inst. Geolog., Kraków. KUC E., 1956 - Uproszczona dokumentacja geologiczno-technologiczna zasobów złoŜa iłów plastycznych pstrych. Kopalnia iłów Międzybrodzie. Rzeszów. LIRO A., 1998 – Strategia wdraŜania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ŁUCZEJKO Ł., NYCZ R., 1988 – Dokumentacja geologiczna złoŜa ropy naftowej „Grabow- nica”. Dodatek nr 2. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MALATA T., 1997 - Styl tektoniki strefy węglowieckiej Polskich Karpat Wschodnich i jego związki z podłoŜem Karpat. Biul. Państ. Inst. Geol. nr 376. Warszawa. MALATA T., ZIMNAL Z., 2003 a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Sanok. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MALATA T., ZIMNAL Z., 2003 b – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Sanok. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2005 - Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. PAŹDZIOR B., RAJCZYKOWSKA M., 1966 - Dokumentacja geologiczna złoŜa glin czwar- torzędowych i łupków ilastych krośnieńskich „Zarszyn”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PESZAT Cz., J. BROMOWICZ, M. BUCZEK-PUŁKA, 1985 - Perspektywy dokumentowania złóŜ i racjonalnego wykorzystania piaskowców województwa krośnieńskiego. Zesz. Nauk. AGH, Geologia, t. 11, z. 4. Kraków. PESZAT CZ., 1988 - Znaczenie surowcowe rozsypliwych piaskowców istebniańskich i cięŜ- kowickich województwa krośnieńskiego. Zesz. Nauk AGH, Geologia t.14, z. 2. Kra- ków.

56 PODZIAŁ hydrograficzny Polski 1:200 000 część II, 1980 - Inst. Meteorol. i Gosp. Wodnej, Warszawa. POPRAWA D., 1977 – Wody mineralne województwa krośnieńskiego. Przewodnik XLIX Zjazdu PTG. Wyd. Geol., Warszawa. PORWISZ B., KOWALSKI J., MĄDRY J., OPERACZ T., 1995 – Dokumentacja hydrogeologiczna Głównego Zbiornika Wód Podziemnych GZWP 430 – Dolina Sanu. Przeds. Geol., Kraków. PRZENIOSŁO S., MALON A., (red), 2006 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2005 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RADWAN J., KOWALSKI J., MĄDRY J., PORWISZ B., 1993 – Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów wód podziemnych rozpoznanych w kategorii „C” w rejonie do- rzecza górnego Wisłoka i Sanu poniŜej Sanoka w granicach Karpat fliszowych. Arch. Przeds. Geol. SA., Kraków. RADWAŃSKA A., 1992 - Karta rejestracyjna złoŜa piasku Sanok-Olchowce. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RATAJCZAK T., 1986 - Skały ilaste województwa krośnieńskiego jako surowiec ceramiki budowlanej (stan aktualny i perspektywy powiększenia zasobów). Gosp. Surowcami Miner. T.2, z.2, Kraków. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. SAS-KORCZYŃSKA E., 1980 - Orzeczenie z badań geologicznych wykonanych na obszarze występowania piaskowców Międzybrodzie - Góra Kopacz i Góra Jaworzyna. KG „Południe” Kraków. SŁOMKA T., KICIŃSKA-ŚWIDERSKA A., DOKTOR M., JONIEC A., 2006 – Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce. AGH., Kraków. STAN środowiska w województwie podkarpackim w 2005 roku – Woj. Inspektorat Ochr. Środowiska, Rzeszów. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993, - Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. PIG. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 - Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. PIG. Warszawa.

57 SZYSZKOWSKA A., ZIELIŃSKA CZ., ZNIECZYŃSKA M., 1984 - Dokumentacja geologiczna złoŜa gazu ziemnego Jurowce-Srogów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. SZYSZKOWSKA A., ZIELIŃSKA CZ., ZNIECZYŃSKA M., 1989 - Dokumentacja geologiczna złoŜa gazu ziemnego i ropy naftowej w utworach dolnej kredy Rejon Gra- bownica Wieś. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. WARSZYŃSKA J., [red.], 1995 – Karpaty polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. Uniw. Jagiell., Kraków. WOJEWODA K., 1993 - Obszary i obiekty przyrodnicze województwa krośnieńskiego objęte ochroną prawną. Informator Urzędu Wojewódzkiego, Krosno. WORONIECKI S., 1974 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym na terenie projektowanego zbiornika „Niewistka”. Kraków. WÓJCIK. A., 2003 – Czwartorzęd zachodniej części Dołów jasielsko-sanockich (polskie Kar- paty Zewnętrzne). Prace PIG., CLXXVIII. Warszawa. ZASADY dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 1999 – Min. Środ., Warszawa. śYTKO K., GUCIK S., RYŁKO W., OSZCZYPKO N., ZAJĄC R., GARLICKA I., 1989 - Map of the tectonic elements of the western outer Carpathians and their foreland 1:500 000. (w): Geological atlas of the western outer Carpathians and their foreland. Państw. Inst. Geol., Warszawa.