MAZURSKI PARK KRAJOBRAZOWY Co warto zobaczyç ? 1. WczesnoÊredniowieczne grodzisko nad jeziorem Majcz Wielki k. Lipowa Mazurski Park Krajobrazowy to jeden z najstarszych i najwi´kszych parków krajobra- (z wa∏em obronnym) i nad jeziorem Tyrk∏o. zowych w Polsce. Powierzchnia Parku wynosi 53 655 ha. Mazurski Park zosta∏ utworzo- 2. Najwi´kszy g∏az narzutowy (ró˝owy granit) o wymiarach: obwód 1215 cm, ny w 1977 r. Po∏o˝ony jest na terenie województwa warmiƒsko-mazurskiego, zajmujàc wysokoÊç 2 m, na pó∏wyspie Kusnort k. Miko∏ajek. pogranicze trzech powiatów: mràgowskiego, piskiego i szczycieƒskiego oraz siedmiu 3. Uk∏ad zabudowy wsi Ga∏kowo, za∏o˝onej przez staroobrz´dowców. gmin: Piecki, Mràgowo, Âwi´tajno, Ruciane-Nida, Miko∏ajki, Orzysz i Pisz. Mazurski Park 4. Klasztor staroobrz´dowców w Wojnowie z 1847 r. nad Jeziorem DuÊ. Krajobrazowy w wi´kszoÊci zajmuje teren Krainy Wielkich Jezior, w cz´Êci zachodniej 5. Murowana molenna staroobrz´dowców z lat 1922-27 w Wojnowie. Pojezierze Mràgowskie, a w po∏udniowej Równin´ Mazurskà. 6. Drewniana cerkiew prawos∏awna (1922-23) w Wojnowie. 7. KoÊció∏ gotycki w Nawiadach z 1437 r. (obecny z ok. 1527 r.). 8. KoÊció∏ neogotycki w Ukcie z 1864 r. 9. KoÊció∏ neogotycki w Wejsunach z 1898 r. 10. Drewniana dzwonnica w Ukcie z 1846 r. 11. M∏yn wodny na rzece Krutyni w Zielonym Lasku z koƒca XIX w. Cerkiew prawos∏awna w Wojnowie 12. Ruiny m∏yna wodnego na strumieniu Pierwos k. Bobrówka. 13. Spi´trzenie strumienia na Uklance przy zachodnim brzegu Jeziora Mokrego. 21. Muzeum Przyrodnicze Mazurskiego Parku Krajobrazowego w Krutyni 14. Ruiny zburzonego pod koniec II wojny Êwiatowej mostu kolejowego – ekspozycje przyrodnicza, fotograficzna i plastyczne prezentowane w zabytkowej w Ukcie z koƒca XIX w. stodole mazurskiej. 15. Âluza Guzianka pomi´dzy jeziorami Be∏dany i Guzianka Ma∏a, przeci´tna 22. Galeria rzeêby Zdzis∏awa Grunwalda w Ze∏wàgach. wysokoÊç Êluzowania wynosi 2,20 m, d∏ugoÊç Êluzy 44 m, szerokoÊç wrót 7,5 m, 23. Izba Regionalna Eugeniusza Bielawskiego w Wejsunach. powsta∏a w po∏owie XIX wieku. 24. Kolekcja sztuki ludowej Walentyny i Marii Dermackiej w Pieckach. 16. Jaz mi´dzy jeziorami Mokrym i Krutyƒskim. 25. Park Dzikich Zwierzàt w Kadzid∏owie. Na du˝ych wybiegach zobaczyç mo˝na jele- 17. Prom na linie – Wierzba k. Miko∏ajek – kursuje co godzin´ od 6 do 18. niowate, koniki polskie, wilki, ró˝ne gatunki ptaków. 18. Zabudowania pojunkierskie w Krutyni i w ¸uknajnie. Z Parkiem Dzikich Zwierzàt sàsiaduje Osada Kulturowa w Kadzid∏owie, na którà 19. Zespó∏ pa∏acowo-parkowy w Baranowie. sk∏adajà si´ zabytkowe zabudowania mazurskie: drewniana cha∏upa, drewniana 20. Izba Pami´ci pisarza Ernsta Wiecherta w Piers∏awku. cha∏upa podcieniowa, spichlerzyk podcieniowy i budynek gospodarczy. Pola w okolicach Miko∏ajek 26. Stacja PAN w Popielnie; zajmuje si´ prowadzeniem hodowli jeleni, koników polskich i bobrów. 27. Ferma jeleniowatych Stacji Badawczej Instytutu Parazytologii PAN w Kosewie Górnym. Na du˝ych wybiegach ˝yjà stada jeleni i danieli (po ok. 200 sztuk), a tak˝e muflony, koniki polskie. 28. Pó∏wysep Szeroki Ostrów z klifowymi brzegami i widokiem na ca∏e jezioro Âniardwy. 29. Park podworski w Brejdynach. 30. „Dàb nad Mukrem“ im. Karola Ma∏∏ka – pomnikowy dàb szypu∏kowy na wschodnim brzegu Jeziora Mokrego. rezerwaty przyrody 31. Martwa ju˝ od 30 lat sosna – „Królewska Sosna“ naprzeciwko „D´bu nad Mukrem“. 1. Krutynia; 2. Zakr´t; 3. Królewska Sosna; 4. Krutynia Dolna; 5. Jezioro Warno∏ty; 6. Czaplisko-¸awny Lasek; 7. Strza∏owo 32. „D´by Królewskie“ w miejscowoÊci Ruciane-Nida, przy szosie do Pisza po lewej 8. Jezioro Lisiny; 9. Czapliniec; 10. Jezioro ¸uknajno; 11. Pierwos stronie; naprzeciwko Wy∏uszczarni Nasion rosnà 2 d´by szypu∏kowe: „Dobko“ (bli˝ej ulicy) i „Gniewko“. Cmentarze ewangelickie w miejscowoÊciach: Ukta, Krutyƒ, Bobrówko, Wojnowo oraz cmentarze staroobrz´dowców w miejscowoÊciach: Wojnowo, 33. Pomnikowa grupa drzew „Zakochana Para“, ok. 300 m na zachód od wsi Krutyƒ. Ga∏kowo, Iwanowo, Kadzid∏owo, Onufryjewo 34. Pomnikowy dàb szypu∏kowy we wsi Ukta ko∏o parkingu. WieÊ Krutyƒ Klasztor staroobrz´dowców nad jeziorem DuÊ Osadnictwo Ochrona przyrody SpoÊród pomników przyrody najwi´kszà popularnoÊcià cieszà si´ pomniki przyrody w okoli- cach turystycznej wsi Krutyƒ: „Zakochana Para“, „Dàb Krutyƒski“, „Mazurski Dàb Bartny“, Najwi´kszà wsià Mazurskiego Parku Krajobra- Mazurski Park Krajobrazowy ma na celu ochron´ przyrody i krajobrazu Parku oraz dóbr kul- a tak˝e ko∏o wsi Zgon: martwa „Królewska Sosna“, „Dàb nad Mukrem“ im. Karola Ma∏∏ka oraz zowego jest Ukta po∏o˝ona nad rzekà Krutynià, turowych, a tak˝e tradycyjnych uk∏adów przestrzennych w formie alei, zadrzewieƒ Êródpolnych d´by w centrum wsi Ukta i „D´by Królewskie“ w Rucianem-Nidzie. podobnie jak wieÊ Krutyƒ, w której znajduje si´ oraz parkowych. Szczególnie cenne fragmenty terenu Parku, osobliwoÊci florystyczne i fauni- Mazurski Park Park w∏àczony zosta∏ do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 obszarów specjalnej dyrekcja Mazurskiego Parku Krajobrazowego. styczne, a tak˝e wyró˝niajàce si´ ukszta∏towanie geomorfologiczne chronione sà w formie ochrony ptaków „Puszcza Piska” PLB280008 i „Jezioro ¸uknajno” PLB280003 oraz obszaru Sieç osadnicza Parku to 55 jednostek osadni- 11 rezerwatów przyrody, 19 u˝ytków ekologicznych oraz 93 pomników przyrody. Na szczegól- ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory „Ostoja Piska” PLH280048. czych, zamieszkanych przez ok. 11 tys. mieszkaƒ- nà uwag´ zas∏uguje najwi´kszy obszar rezerwatowy Parku – rezerwat biosfery „Jezioro ¸uknaj- ców. Wyró˝niajàcym jest osadnictwo staroobrz´- no“ (pow. 1342,34 ha), utworzony dla ochrony ∏ab´dzi niemych zatrzymujàcych si´ na przelo- Krajobrazowy dowców z poczàtku XIX w., którzy wykupili tach na p∏ytkim jeziorze, zasobnym w ramienice, które sà g∏ównà bazà pokarmowà tych ptaków. i zasiedlili ziemie nad Êrodkowà Krutynià i w oko- W ostatnich latach obserwowano oko∏o 1500 osobników. Niezwykle cennymi sà rezerwaty obej- licy. Za∏o˝yli wsie Wojnowo, Ga∏kowo, Piotrowo, mujàce ochronà rzek´ Krutyni´ w górnym i dolnym biegu – „Krutynia“ (pow. 273,12 ha) i „Kru- Onufryjewo, Kadzid∏owo, Osiniak i inne. Niezwy- tynia Dolna“ (pow. 969,33 ha). Rezerwat „Krutynia Dolna“ chroni meandry rzeczne Krutyni oraz k∏a religijnoÊç staroobrz´dowców wyra˝a∏a si´ siedliska rzadkich gatunków roÊlin i zwierzàt. W sàsiedztwie wsi Krutyƒ znajdujà si´ znane rezer- powstaniem pi´ciu Êwiàtyƒ – molenn w latach 70. waty „Zakr´t“ (pow. 105,8 ha) i „Królewska Sosna“ (103,76 ha) utworzone dla ochrony jeziorek XIX w., w których gromadzili si´ wyznawcy oraz dystroficznych z p∏ywajàcymi wyspami torfowiskowymi oraz osobliwoÊciami roÊlinnymi, jak kilku klasztorów, z których klasztor w Wojnowie KoÊció∏ w Nawiadach owado˝erna rosiczka. Rezerwaty „Królewska Sosna“ i „Strza∏owo“ (pow. 14,12 ha) chronià do- Jezioro Âniardwy p. w. Zbawiciela i Âw. Trójcy by∏ czynny do 2006 r. rodne drzewostany sosnowe, o strzelistych, gonnych pniach osiàgajàcych 33 m wysokoÊci. Re- Osadnicy rosyjscy budowali najcz´Êciej drewniane domostwa, a w póêniejszych latach murowa- zerwatami ornitologicznymi sà rezerwaty utworzone dla ochrony kolonii czapli siwej „Czaplisko- Wody i lasy ne, wzorowane na zabudowie mazurskiej. Tradycyjne budownictwo mazurskie ocala∏o w szczàt- ¸awny Lasek“ (pow. 7,62 ha) i „Czapliniec“ (pow. 17,10 ha), z których czaple przemieÊci∏y si´ na kowej formie w postaci koÊcio∏ów: w Nawiadach, Ukcie, Wesunach, Baranowie, Okartowie, sàsiadujàce tereny. W starych drzewostanach sosnowych gnie˝d˝à si´ ptaki drapie˝ne oraz Park swoimi granicami obejmuje najwi´ksze w Polsce jezioro Âniardwy, które znajduje si´ we Kocio∏ku Szlacheckim, a tak˝e budynków mieszkalnych drewnianych i murowanych oraz gospo- ró˝ne gatunki dziuplaków. Rezerwatem ornitologicznym jest tak˝e „Jezioro Warno∏ty“ (pow. wschodniej cz´Êci. W zachodniej cz´Êci przewa˝ajà lasy Puszczy Piskiej, które zajmujà 29 tys. ha. darczych: chlewów, spichlerzy, magazynów wyró˝niajàc wsie Lipowo, Klon, Zgon, Ukt´. Charak- 373,3 ha) chroniàcym gatunki ptaków wodno-b∏otnych i drapie˝nych oraz miejsca ich gnie˝d˝e- Rodzina traczy nurog´si Charakterystycznym zbiorowiskiem leÊnym dla Parku jest gràd – wielogatunkowy las liÊciasty, terystyczne dla zabudowy mazurskiej by∏o wykorzystanie naturalnych surowców, jak: drewno, nia si´ i ˝erowania. Ochronà rezerwatowà w rezerwacie „Jezioro Lisiny“ – znanym jako jezioro Lisu- na Krutyni w którym rosnà takie drzewa, jak: dàb szypu∏kowy, lipa drobnolistna, grab zwyczajny, klon zwy- kamieƒ polny, ceg∏a ceramiczna i czerwona dachówka ceramiczna oraz glina jako spoiwo. nie, obj´ta jest rzadko wyst´pujàca roÊlina wodna – k∏oç wiechowata. Rezerwatem chroniàcym czajny. Z brzegami wód i terenami podmok∏ymi zwiàzane sà bory bagienne, olsy i ∏´gi. Lasy Budynki mazurskie charakteryzuje symetria, dwuspadowe dachy, dzielone okna, zdobne drew- ró˝ne ekosystemy leÊne, torfowiskowe i wodne jest rezerwat „Pierwos“ (pow. 605,48 ha). poprzecinane sà d∏ugimi jeziorami rynnowymi takimi, jak: Be∏dany, Miko∏ajskie, a w zachodniej niane ganki, werandy, podcienie i lukarny, niekiedy sztukateria drewniana i ornamentyka cegla- U˝ytkami ekologicznymi sà niektóre wyspy jeziorne, Êródpolne i ÊródleÊne jeziorka i bagien- cz´Êci Mokre, które jest najg∏´bszym jeziorem Parku o g∏´bokoÊci maks. 51 m. Jezior no-kamienna. W latach 60. i 70. XX w. wi´kszoÊç spo∏eczeƒstwa Mazurów wyjecha∏a do Niemiec. ka, murawy kserotermiczne, podmok∏e ∏àki, g∏azowiska, pozosta∏oÊci ekosystemów, jak: Gràd o powierzchni powy˝ej 1 ha jest oko∏o 60 na terenie Parku. Niemniej cenne sà ma∏e, bezodp∏y- Wraz z wyjazdem Mazurów zanik∏y tradycje i wzorce kulturowe. Âladów gospodarnoÊci Mazu- Wygryny, ¸àka Krutynia, ¸àki Morysie, Torfowisko Ze∏wàgi, Prawdowskie Wzgórze, Rozlewisko wowe, najcz´Êciej ÊródleÊne jeziorka, zarastajàce roÊlinnoÊcià torfowiskowà. rów, ich rzemios∏a i kunsztu r´kodzielniczego mo˝emy poszukiwaç w nielicznych muzeach Zawady, Ba˝yna, Jeziorko dystroficzne Zau∏ek, jeziorka dystroficzne Kruczki, Klimontek i Kli- Wody p∏ynàce Parku repre- i skansenach: w Sàdrach k. Mràgowa, Owczarni k. K´trzyna i w Osadzie Kulturowej w Kadzid∏owie. mont oraz inne. zentuje rzeka Krutynia, p∏ynàca w zachodniej cz´Êci Parku. S∏y- nie z kr´tego biegu – mean- drów i malowniczego po∏o˝e- nia wÊród wzgórz moreno- wych. Krutynia, rzeka o d∏ugo- Êci 26 km, wyp∏ywajàca z Jezio- ra Krutyƒskiego, wpadajàca do Mazurski Park Krajobrazowy Jeziora Gardyƒskiego, jest frag- Krutyƒ, 11-710 Piecki mentem znanego szlaku kaja- kowego rzeki Krutyni liczàcego Tekst: A. Kruszelnicka ok. 102 km d∏ugoÊci. WÊród Foto: W. Bzura strumieni Parku wyró˝niajà si´ DTP i druk KENGRAF Blankowa Struga, Pierwos, Uklanka, Skok, Garcianka, Krutyƒ 2010 majàce niejednokrotnie cha- rakter ma∏ych rzeczek. Wody tel./fax 089 742 14 05, 742 14 58 na terenie Parku zajmujà ok. [email protected], www.mazurskipark.pl INFORMATOR Rzeka Krutynia 15,7 tys. ha. Cha∏upa w Wojnowie P∏ywajàca wysepka torfowa w rezerwacie Zakr´t parkikrajobrazowewarmiimazur.pl