Een IVN-groep in is bezig met het uitpluizen van braakballen van Kerkuilen. Foto: Mare van Leeuwen.

Uilenonderzoek en -bescherming

in , Betuwe-West

en Vijfheerenlanden

Marc van Leeuwen & Henk Lichtenbeld

Voorwoord

is Dit het verslag van het uilenwerk van Eco-line in 2009. Verscheidene vrijwilligers hebben aan het onderzoekswerk bijgedragen. In 2007 zijn door ‘Strix Aluco’ - een stichting met natuurdoelstellingen - honderd nestkasten geschonken. Deze zijn allemaal opgehangen. Van een opdracht voor bescherming en onderzoek van de Steen- en Kerkuil in de Lopikerwaard is de eerste fase afgerond. Het project ‘Uilen in de

Utrechtse Waarden’ is een initiatief van de gemeenten , , en

IJsselstein. het het tientallen extra nestkasten Dankzij project was mogelijk om nog eens

te op hangen. Het komende jaar zullen de legsels daarin intensief worden gevolgd. In

2009 werd het project ‘Uilen’ in het Noorderpark van de agrarische natuurvereniging

‘Noorderpark en omstreken’ uitgevoerd. Dat betekent in die regio veertig nieuwe nestkasten voor Steen- en Kerkuil en tijd voor controles van bestaande locaties.

Voor de agrarische natuurvereniging willigers worden uitgevoerd. In de periode

‘Vallei Horstee’ werd een voorlichtings- 2008-‘09 zorgde het consultatiebureau avond gegeven die resulteerde in contact voor uilenonderzoek en bescherming met nieuwe vrijwilliger(s) en de ontdek- ‘Eco-line’ van Marc van Leeuwen voor king van enkele oude nestkasten. Het 113 nieuwe kasten voor Kerkuilen en voor achterstallige onderhoud van deze kasten 187 steenuilenkasten in de provincie. zal in samenwerking met de nieuwe vrij-

het Vogeljaar58 (5) 2010 [197-204] 197 Uilenonderzoek en -bescherming in Utrecht, Betuwe-West en Vijfheerenlanden

Keverschildje en spreeuweveren getuigen van prooikeuze van deze Steenuil in . Foto: Ton Janssen

stand iets het veel Kerkuil weer aan, maar was voor

Na het absolute topjaar voor de Kerkuil in uilen te laat om nog tot broeden te komen.

2007 en de te verwachten terugval in Toch ringden we op 14 oktober 2009 nog

2008 waren de resultaten voor de Kerkuil vijf mooie donsjongen bij .

in 2009 ronduit teleurstellend. Al vroeg in Niet uniek, maar wel een laat broedsel. het door seizoen siepelde de boodschap Vermeldenswaard is dat op beide plekken het netwerk de landelijke van roofvogel- en waar in 2008 verstoring van nestplaats

uilenonderzoekers dat het een slecht van Kerkuilen werd geconstateerd, na de

muizenjaar was. Dat kon in Utrecht alleen daarbij horende ‘stennis’ en in overleg met

maar bevestigd worden. Op veel van de beheerders en vrijwilligers, maatregelen

plaatsen waar de afgelopen jaren gebroed werden getroffen die in beide gevallen uilen in succesvolle in was, kwamen de 2009 niet tot leidden tot broedgevallen broeden. Op enkele plekken waren de 2009, Te meer opvallend in het licht van

uilen wel begonnen, maar werden de het slechte broedseizoen voor Kerkuilen! legsels al verlaten voordat de eieren uitkwamen. De enige geruststelling was de Complicaties dat veelal wel uilen dat succeslocatie constatering er Jammer op een vaste bij

aanwezig waren in de territoria. We Werkhoven de eigenaar besloot om in mei

vonden dus nog wel uilen en er werden en juni de schuur een grote opknapbeurt

toch nog zeventig Kerkuilen geringd, te laten geven. De steiger tegen de wand

maar dat is slechts de helft van het aantal met de nestkast en de bijbehorende in 2008. We besteedden veel meer tijd en werkzaamheden resulteerden voor het

maakten met ruim 4500 gereden kilome- eerst in jaren in de totale afwezigheid van

ters bijna tweemaal zo veel kilometers als Kerkuilen (en indirect in de dood van het

in 2008. Ondanks een grotere inspanning vrouwtje).

was er toch beduidend minder resultaat. Eco-line rukte drie keer uit voor ‘uilen in

Later in het seizoen trok de veldmuizen- nood’. Bij een veehouder in Montfoort zat

198 het Vogeljaar 58 (5) 2010 Uilenonderzoek en -bescherming in Utrecht, Betuwe-West en Vijfheerenlanden

een jonge Kerkuil in de jongveestal op de 300 g). Vanwege dit geringe gewicht werd grond tussen de pinken. Bij aankomst zat besloten hem in het vogelasiel Rotsoord

het natte en zielig uitziende jong in een op krachten te laten komen. Op 29 novem-

hoekje. Er zat zowat geen veer meer op. Of ber was het zo ver, maar helaas is hij op 27

4 km de nieuwsgierige pinken het uiltje hadden december op van de losplek gevon-

kaal gelikt, zoals de boer beweerde, of dat den met interne bloedingen. Ergens

het uiltje al een veerafwijking had en juist tegenaan gevlogen of aangereden? Hij Ondanks daardoor in zijn benarde positie was woog op dat moment ruim 220 g.

Het geraakt, is onduidelijk. diertje is naar het op dat moment al tien dagen durende

het asiel gebracht waaruit het op zijn best slechte winterweer was hij in staat geble-

na lange revalidatie weer losgelaten zal ken in zijn levensonderhoud te voorzien.

kunnen worden. Jammer dat er toch iets ernstig misging. Ook werd de is dat steeds bij Schalkwijk een uiltje op Het positieve meer mensen

grond bij een schuur gemeld. Hier bleek het bureau Eco-line weten te vinden als het Dit be- om een Steenuiltje te gaan. is bij dat nodig is. Internet is hierbij een Steenuilen verder beschreven. Het derde langrijk medium. Al-dan-niet via Johan de

geval betreft op 8 oktober 2009 de mel- Jong komt de melding bij Eco-line bin-

ding van een Kerkuil die in een bedrijfs- nen. Duidelijk is ook het verband tussen

hal in al een aantal nachten het broedsucces en het aantal dood

meermaals het inbraakalarm deed afgaan. gevonden uilen. In 2009 werden maar

In eerste instantie stond ik machteloos met enkele verkeersslachtoffers gevonden. Het

mijn schepnetje in het immense distribu- topjaar 2007 daarentegen leidde ook tot

tiecentrum, maar na raadpleging van tientallen doodmeldingen. onder anderen collega Bert-Jan Bol (de

vogelexpert van Schiphol), uitbreiding Steenuil

van vergunning van het Vogeltrekstation Ook voor de Steenuil was het geen topjaar.

en het lenen van extra netten van bevrien- Hoewel we de Steenuilen pas vorig jaar de ringers lukte het de daaropvolgende intensief begonnen te volgen, bleek ook

nacht om de Kerkuil te verschalken. Hij in 2009 dat er van nesten met drie a vier

woog nog maar 180 g (normaal circa eieren in de gevolgde gevallen meestal

Opvang van de Kerkuil van Houten in het Vogelasiel Rotsoord te Utrecht. Foto: Mare van Leeuwen.

het Vogeljaar 58 (5) 2010 199 Uilenonderzoek en -bescherming in Utrecht, Betuwe-West en Vijfheerenlanden

Het ringen van Kerkuilen. Foto: Mare van Leeuwen.

twee maar één of hooguit jongen vlieg- Nestkasten vlug worden. Ook werden enkele legsels In totaal werden in 2009 vijftien nest- kort verlaten op het moment dat, of nadat, kasten voor Kerkuilen en ongeveer veertig het legsel compleet was. De aantallen zijn nestkasten voor Steenuilen geplaatst. echter te klein om conclusies te trekken. Verder plaatsten vrijwilligers bij onder Provinciaal het de Steenuil Duurstede lijkt redelijk te andere Bunschoten, Wijk bij en gaan, maar hierbij speelt ook het ‘waar- Soest nog een aantal nestkasten waarvan rol. Wederom nemerseffect’ een grote de aantallen en locaties tijdens het zorgde intensieve nestcontrole voor een schrijven van dit verslag nog niet exact toename van het aantal (bekende) nest- beschikbaar waren. locaties in het Voor eerdere controles de oudere Kromme-Rijngebied. Bij van steen- de populatie hier betekent dat waarschijn- uilenkasten bleek in een aantal gevallen lijk dat zij ‘stabiel’ is. de deksel al vrij ver verrot. Om dit te

Bij Schalkwijk werden drie nieuwe nest- kunnen verhelpen zijn tien nieuwe dek- kasten bezet. Helaas kwam er van twee sels aangeschaft, zodat we de komende van de drie legsels niets terecht. De derde seizoenen de oude deksels kunnen ver- was pas in februari opgehangen. Op 15 vangen. Het is hierbij uiteraard een juni 2009 werd er een ‘zielig uiltje’ op de voordeel dat het nestkastmodel de laatste grond gemeld. Bij aankomst bleek het om jaren gestandaardiseerd is. een takkeling uit een steenuilennest te gaan. Na weging werd het beestje gezond Controles

die In verklaard en in de nestkast geplaatst totaal werd er ongeveer vijfhonderd inderdaad duidelijk sporen van een bezet keer een nestkast van één van de beide nest vertoonde. Voor de zekerheid werd doelsoorten gecontroleerd. Dat kan één het nest twee dagen later weer gecontro- kast zijn die meermalen werd bezocht, leerd. of het Het was verbazingwekkend daarbij bijvoorbeeld omdat er gebroed werd treffen. enkel twee jonge uiltjes aan te Het vermoeden daarvan bestond, of een eerdere vondelingetje was 23 g aange- controlebezoek waarbij geen sporen van komen. Dat ging goed. Waar het tweede bewoning werden aangetroffen. Aan het

het eerste nestkast- of het exemplaar tijdens eind van, juist voorafgaande aan, bezoek had uitgehangen zal wel altijd een seizoen werden kasten schoongemaakt als mysterie blijven. dat nodig was. Ook in 2009 zijn enkele

200 het Vogeljaar 58 (5) 2010 Uilenonderzoek en -bescherming in Utrecht, Betuwe-West en Vijfheerenlanden

tientallen nestkasten voor zowel Kerk- gelaten. Voorjaar 2009 bleken de wespen

uilen als Steenuilen die destijds door de vertrokken en is de kast in samenwerking

gebroeders Wijnands zijn opgehangen, met de heer Hellevoort, de nieuwe

gecontroleerd en zonodig schoongemaakt. beheerder van het Landschap,

Een aantal van deze kasten blijkt bezet te schoongemaakt.

zijn of te zijn geweest. Het verdient lof dat

de kasten van hoge kwaliteit zijn en dus Onderzoek ook meestal nog in goede staat verkeren. Er werden in totaal 75 Kerkuilen en 44 Steenuilen geringd. De locaties liggen

Wespen verspreid over de hele provincie, met het Steenuilen in het Zeker de steenuilenkasten moeten na het zwaartepunt voor

seizoen vaak worden schoongemaakt. Kromme-Rijngebied.

Verschillende holenbroeders maken graag Naast het veldwerk is dit jaar verder ge-

gebruik van de nestkasten, maar laten ook gaan met de analyse van alle ringgege-

veel nestmateriaal achter waardoor de vens van Kerkuilen in de provincie sinds

nesten voor Steenuilen ongeschikt wor- 1916. Hiervoor worden bestanden van het

den. Vooral Spreeuwen en mezen gebrui- Vogeltrekstation gebruikt naast eigen ken de steenuilenkasten vaak. eerder En zij stop- meldingen en kopieën van genoem- dit pen ze helemaal vol met nestmateriaal. de bevriende ringers. Helaas zijn grote

Op landgoed Oostbroek bij zat in lijsten met veel codes en is het decoderen

2008 een hoomaamest in een kerkuilen- monnikenwerk.

nestkast. Hier waren de wespen nog aanwezig. Omdat ook de Hoornaar Kerkuil beschermd is, werd dit nest toen met rust In 2009 vingen we ‘maar’ 75 Kerkuilen

Een jonge Kerkuil wordt gewogen als deze wordt geringd.

Foto: Mare van Leeuwen.

het Vogeljaar 58 (5) 2010 201 Uilenonderzoek en -bescherming in Utrecht, Betuwe-West en Vijfheerenlanden

Braakballen van Kerkuilen. Foto: Mare van Leeuwen,

(zie Tabel 1). In 2008 ringden we nog 145 waar we al jaren komen.

Kerkuilen in de provincie Utrecht en Betuwe-West (126 in 2007). Er werden Terugmeldingen Kerkuil ook enkele adulte uilen weer gevangen Wat we terugvingen met eigen ringen was verbleef die al geringd waren. Enkele daarvan niet ouder dan twee jaar en

waren door onszelf in voorgaande jaren enkele tientallen kilometers van de ring-

geringd. Gezien de inspanning die we in plek. De grootste geregistreerde afstan-

de afgelopen jaren leverden om zo veel den* (107 respectievelijk 111 km) werden

mogelijk Kerkuilen geringd te krijgen, is in 2009 weer afgelegd door Kerkuilen uit

het telkens weer een verbazingwekkende Friesland. We vingen in juli bij Kock-

ervaring om nog zo veel ongeringde engen een vrouwtje dat een jaar geleden adulten te vangen. Zeventien van de als jong was geringd in Rohel. De andere ongeveer vijfentwintig adulte uilen had- werd bij Soesterberg gevonden als

den nog geen ring. Het is met name frap- verkeersslachtoffer en kwam uit Akkrum, pant om dit vast te stellen bij nestkasten geringd in 2007. Beide waren door Johan

Jaar Vrouw Man Adult Pul Ongespecifi- Totaal onbepaald ceerd

2005 _ _ _ _ 21 21

2006 - - - - 0 0

2007 - - - - 120 126

2008 12 8 19 106 . 145

2009 9 5 3 57 - 75

Totaal 21 13 22 163 141 361

Tabel 1- Aantal geringde Kerkuilen van 2005-’09.

202 het Vogeljaar 58 (5) 2010

‘Een in Utrecht door Harry de Rooy geringde Kerkuil werd in Oekraïne gevonden. De vindomstandig- heden echter zijn onduidelijk waardoor dit niet als een betrouwbare afstandsmelding kan gelden. Uilenonderzoek en -bescherming in Utrecht, Betuwe-West en Vijfheerenlanden

de Jong geringd. Werkhoven, 9 km daarvandaan. Als volwassen Frappant was de terugmelding van twee vrouwtje geringd in 2007

jongen uit hetzelfde nest bij Zegveld die in de winter allebei als vliegtuigslacht- Seksen

Pas offer op Schiphol (21 km) werden gemeld, sinds medio 2008 gebruiken we om

zes weken na elkaar. onderscheid te maken tussen mannetjes en

Een uil uit Almen in (94 km) vrouwtjes van Kerkuilen de methode-‘De werd in februari nestkast in wordt het op een Mont- Jong’. Hierbij geslacht bepaald

foort aangetroffen, maar verdween daar aan de hand van de vlekken op de vleu- ook Via de heer Erk de Hoewel niet be- weer. Van van gels. honderd procent

veldpolitie kwam de melding van een trouwbaar blijkt de methode in ruim

dode Kerkuil bij Cothen. Deze was ge- negen van de tien gevallen goed te ringd bij Nieuw-Wehl, Gelderland (61 km) werken. Beter dan andere methodes tot

en bijna acht jaar oud. Dat is een hele dan toe. Dat leidt ertoe dat beduidend

leeftijd voor een Kerkuil. Eind april 2009 minder uilen verkeerd worden gesekst of

werd een dode Kerkuil gezien langs de als ‘adult onbepaald’ worden geregis- middenberm van de A2 bij Vinkeveen. treerd. Er zullen echter altijd vogels met

Tijdens Dodenherdenking op 4 mei werd overlappende kenmerken zijn, zodat er

het kadaver opgehaald. Het bleek het in dus ook altijd een beperkt aantal buiten

2007 als volwassen geringde vrouwtje van de methode valt.

de Bosdijk (Nieuwer Ter Aa, gem. Breuke- Eco-line leverde ook in 2009 een bijdrage

len) dat daar al een aantal jaren trouw had aan het onderzoek naar deze methode

gebroed en min-stens twintig jongen door op vijf in Nederland dood gevonden

voortbracht, km van en verongelukt op 3 de Kerkuilen sectie te verrichten de nestkast. Wat deed het dier daar? Op een gesekste vleugels naar Johan de Jong te

manege in Tuil en ’t Waal vloog een sturen voor vergelijking. Ook werden

Kerkuil zich op 17 oktober 2009 te pletter enkele uilen uit Frankrijk, Portugal en

tegen een spiegel die ruiters gebruiken om Spanje voor het onderzoek meegenomen.

hun houding te controleren. Het was het

vrouwtje van de verstoorde nestlocatie bij

Een bij de controle van een kerkuilnest in het Utrechtse veengebied aangetroffen prooivoorraad:

Veldmuizen en een Bosspitmuis. Foto: Mare van Leeuwen,

het Vogeljaar 58 (5) 2010 203 Uilenonderzoek en -bescherming in Utrecht, Betuwe-West en Vijfheerenlanden

Braakballen dingen van Steenuilen door derden.

Het vorig jaar gestarte onderzoek van de Hierbij was een dood jong in Lopik bij de

braakballen van de verschillende broed- nestkast waar hij geringd was en een locaties Kerkuilen werd dit verkeersslachtoffer van jaar nog bij , na een jaar heeft km Leuker serieuzer opgepakt en nu naast eigen en op 4 van zijn geboorteplek. die pluisactiviteit de vorm van een maande- was de melding van een ringer een

lijkse pluisavond met vrijwilligers van broedend vrouwtje ving in Opheusden. Ze

IVN Nieuwegein (en omgeving). Het was door mij in 2008 als pul in Rhenen

onderzoek richt zich op de verspreiding geringd. Het Steenuiltje was de

van kleine zoogdieren in Utrecht. Een overgestoken en had binnen 4 km een hele braakballen wacht territorium Ook het in partij nog op eigen gevonden.

onderzoek, maar ook dit jaar zijn er op juni 2006 na revalidatie bij Werkhoven

diverse locaties in het Utrechtse Veen- losgelaten vrouwtje werd op 5 mei 2009

weidegebied en het Noorderpark Water- broedend aangetroffen in een nestkast

spitsmuizen aangetoond. De verspreiding vlak bij de loslaatplek. Er kwamen twee

hiervan was tot op heden niet bekend uit jongen groot. deze gebieden. Waterspitsmuizen golden

als zeldzaam, maar resten ervan zijn in Dankwoord

verscheidene partijen braakballen Graag willen we iedereen bedanken die dit

aangetoond en de soort lijkt algemener intensieve ‘uilenjaar’ mogelijk maakten. dan werd Dit kan Alle nestkasten werden betrokken tot nu toe aangenomen. van een

het dat verstan- een gevolg zijn van gegeven instelling voor mensen met een

Waterspitsmuizen moeilijk in vallen te delijke handicap te Zwammerdam. Deze

vangen zijn en het dus een waamemings- maken de kasten met veel plezier en zorg.

effect betreft. Kerkuilen zijn dermate Het is steeds een genoegen om weer een

efficiënte muizenvangers dat ze ook partij nestkasten daar op te halen. Ze Waterspitsmuizen verschalken. De Water- maken de nestkasten bovendien vrijwel is spitsmuis Nederlands grootste spitsmuis tegen kostprijs en de kwaliteit is constant

en de uilen hebben er dus ook een goede goed. Na het tonen van een foto en een

prooi aan. In een partij uit Zegveld werden vers dood gevonden Kerkuil die ze Noordse Woelmuizen kunnen onze eerste aange- bevoelen, weten ze waarvoor ze troffen. In door de werken. doen Vereniging voor Zoog- Dat ze met groot enthou- dierkunde siasme. en Zoogdierbescherming (VZZ) geanalyseerde braakballen uit Wijk bij

Duurstede werden elf verschillende M.C, van Leeuwen, Uilenwerkgroep Utrecht,

prooisoorten aangetroffen. Ook werden Eco-line, Frambozengaarde 1, 3992 KC Houten, e-mail: [email protected] & H.S. Lichtenbeld, enkele partijen met kerkuilenballen uit IJsselstein. Frankrijk, Portugal en Spanje onderzocht.

Hierin werden (helaas) geen ongewone of afwijkende prooien aangetroffen in

vergelijking met Utrechtse braakballen.

Braakballen werden ook weer ter beschik-

king gesteld van scholen en natuur- en

milieu-educatieve centra.

Steenuil

In 2009 werden 44 Steenuilen geringd, 31 13 adulten. adulten jongen en De zijn op

te splitsen in acht vrouwtjes, twee man-

netjes en drie adulten, onbepaald. In 2008

waren dit er 61 (42 jongen en 19 adulten,

14 vrouwtjes, twee mannetjes en drie

adulten, onbepaald).

Terugmeldingen Steenuilen

Er waren dit jaar ook de eerste terugmel-

204 het Vogetjaar 58 (5) 2010