Y. SUH - Y. SAELENS - T. BAUER ANIMA ETERNA BRUGGE COLLEGIUM VOCALE GENT CANTATE DOMINO JOS VAN IMMERSEEL, dir. ZIG-ZAG TERRITOIRES - ZZT353 TERRITOIRES ZIG-ZAG CARL ORFF ZZT CARMINA BURANA 353 Y. SUH - Y. SAELENS - T. BAUER ANIMA ETERNA BRUGGE COLLEGIUM VOCALE GENT CANTATE DOMINO JOS VAN IMMERSEEL, dir.

Probably no other work in music history has inspired Aucune œuvre dans l’histoire de la musique n’a sans such polemic as Carl Orff’s scenic cantata Carmina doute suscité autant de polémiques que les Carmina Burana (1936): an energetic ode to life and love - Burana, cantate scénique de Carl Orff (1936) : une ode adored by millions, deemed simple and bombastic à la vie et à l’amour d’une immense énergie – adorée by others. No wall of sound or mass of strings on this par des millions d’auditeurs, méprisée par d’autres recording though: Anima Eterna Brugge returns to comme une musique excessivement simple et pom- the score, turns up an impressive battery of percus- peuse. Dans cet enregistrement, on n’entendra pas de sionists and winds, and takes the stage with its ex- sonorité écrasante ni de quantité massive d’instru- quisite musical partners for a transparent, sensuous ments à cordes : Anima Eterna Brugge revient à la partition originale, fait appel à une batterie impres- and invigorating performance that breathes new life sionnante de percussions et d’instruments à vents et into a classical icon. impose, avec ses remarquables partenaires musicaux, une interprétation transparente, sensuelle et tonique qui insuffle une nouvelle vie à cette œuvre culte. ZZT CARL ORFF ZZT CARMINA BURANA 353 Y. SUH - Y. SAELENS - T. BAUER ANIMA ETERNA BRUGGE COLLEGIUM VOCALE GENT CANTATE DOMINO JOS VAN IMMERSEEL, dir.

SOMMAIRE / TABLE OF CONTENTS

FR

ENG

NL

DE CARL ORFF (1895-1982) CARMINA BURANA CANTIONES PROFANAE ZZT CANTORIBUS ET CHORIS CANTANDAE COMITANTIBUS INSTRUMENTIS ATQUE IMAGINIBUS MAGICIS 353 1936-1937

Fortuna Imperatrix Mundi III Cour d’amours 1 2’36 2 Fortune plango vulnera 2’51 15 Amor volat undique 3'24 16 Dies, nox et omnia 2'24 I Primo vere 17 Stetit puella 2'16 18 Circa mea pectora 2'01 3 Veris leta facies 4'33 19 Si puer cum puellula 1'05 4 Omnia sol temperat 2'21 20 Veni, veni, venias 1'03 5 2'57 21 In trutina 2'22 22 Tempus est iocundum 2'38 Uf dem Anger 23 Dulcissime 0'54

6 Tanz 1'38 Blanziflor et Helena 7 Floret silva 3'36 24 Ave formosissima 1'41 8 Chramer, gip die varwe mir 3'36 9 Reie 4'50 Fortuna Imperatrix Mundi 10 Were diu werlt alle min 0'57 25 O Fortuna 2'41

II In Taberna TOTAL TIME: 63'40

11 Estuans interius 2'28 ANIMA ETERNA BRUGGE 12 Olim lacus colueram 3'41 JOS VAN IMMERSEEL, dir. 13 Ego sum abbas 1'40 14 3'07 COLLEGIUM VOCALE GENT CANTATE DOMINO Y. SUH - Y. SAELENS - T. BAUER ORFF A UNE IDÉE ÉTRANGE ZZT (Heinrich Strobel, éditeur de musique, à propos de la genèse des Carmina Burana) 353

Quand on parle de Carl Orff, on pense immédiatement aux Carmina Burana : un des plus grands succès de toute la musique classique, adoré des chorales, des passionnés de cinéma et des amateurs de musique dans le monde entier, que ce soit sous une forme aussi polie que du verre ou non, mais aussi souvent (et peut-être précisément à cause de son succès systématique) dénaturé et taxé de « simple musique pour amateurs ». La libérant de toutes les couches de mythes, de préjugés et de conventions qui la recouvrent, Jos van Immerseel a découvert une partition extraordinaire, justifiant que l’on se plonge dans les sources, que l’on porte un regard nouveau sur le texte et que l’on se mette en quête des ins- truments les plus appropriés pour la jouer.

Du Codex Buranus aux Carmina Burana Le retour aux sources est d’abord et avant tout une question de lecture exacte et d’analyse du texte. Car, comme si souvent avec Orff, les Carmina Burana sont solidement enracinés dans les vers mis en musique : la poésie médiévale du Codex Buranus – un volumineux manuscrit découvert en 1803 par Johann Chris- toph von Aretin dans l’abbaye de Benediktbeuern (à quelque 50 kilomètres au sud de Munich) et publié pour la première fois en 1847. Enluminé de huit miniatures polychromes (dont la fameuse représentation de la « Roue de la Fortune »), ce codex contient une collection de plus de 200 poèmes et trois textes en prose des XIIe et XIIIe siècles, rédigés en latin, en moyen haut-al- lemand, en français et en provençal. Le contenu de ce volume est très varié, les poèmes comprennent des satires moralisantes et des chansons d’amour, des hymnes à la nature et même des chansons à boire. Un certain nombre de textes FR - EN- NL - DE en latin sont écrits en mètres classiques, mais la plupart des vers sont en rythme ZZT binaire, reposant sur une alternance de syllabes accentuées et de syllabes atones. Souvent ornés d’assonances ou de rimes, les vers sont structurés en 353 strophes, alternant parfois avec un refrain. Les poètes (anonymes) de ces carmina n’étaient en aucun cas des personnes simples et sans éducation : ces produits de leur plume révèlent une excellente maîtrise du latin et une bonne connaissance de la littérature classique et de la mythologie. On peut supposer qu’il s’agissait de clercs itinérants ou : étudiants, prêtres ou moines qui avaient troqué leur existence sûre, casanière, pour une vie vagabonde dans laquelle ils n’avaient plus à obéir aux règles ni aux contraintes, au profit de la liberté, de l’indépendance et des activités litté- raires, musicales ou d’autres arts.

Carmina Burana. Cantiones profanae cantoribus et choris cantandae comitanti- bus instrumentis atque imaginibus magicis Certains poèmes du Codex Buranus sont accompagnés de neumes – une an- cienne forme de notation musicale. Mais il n’était certainement pas dans les in- tentions d’Orff de réaliser une « reconstruction historique » de ces mélodies – même s’il était un amateur fervent de poésie classique et de musique ancienne – lorsqu’en 1935, il mit en musique un choix de ces poèmes : les Carmina Burana ne sont pas une œuvre pseudo-historique ; elles sont parfois un pastiche intelli- gent, mais elles sont surtout la version personnelle et parodique qu’Orff donne du répertoire spirituel et profane du Moyen Âge. Le compositeur effectua le choix des textes avec l’aide de Michel Hofmann – un de ses amis, passionné de poésie. Il en résulta une mosaïque de 23 poèmes, for- mant la base d’une cantate (un genre attendu, quand on connaît l’admiration d’Orff pour Bach) constituée de tableaux allégoriques : un couple prologue / épi- logue (Fortuna imperatrix mundi), Primo vere (Le printemps), In Taberna (Dans la taverne) et Cour d’Amours – 25 numéros au total. Orff concevait sa composition comme une « cantate scénique » avec des « images magiques » (« imagines ma- ZZT gicae ») : l’intitulé, aussi vague que peu contraignant, laisse aux exécutants le soin d’en donner une interprétation concrète tout à fait individuelle. 353 L’ensemble d’interprètes que requiert la cantate comprend non seulement des chanteurs solistes (soprano, ténor et baryton), un petit et un grand chœur, une chorale d’enfants et deux , mais aussi un orchestre avec de triples pupitres de vents et une impressionnante série d’instruments à percussion (cinq timbaliers, six percussionnistes, un célesta). Et ce n’est que l’une des façons dont Orff fait fusionner tous ces éléments en une forme esthétique liée à la Heimat, mais tout en développant simultanément un langage musical qui ose être « exotique » sans retenue. Dans l’ensemble, l’œuvre reflète la dynamique historique et le symbolisme entre- lacés dans les textes : les vicissitudes de la Fortune poussent sans répit les êtres humains dans un monde constamment changeant, faisant de l’existence-dans- le-temps un destin aussi excitant qu’angoissant. Orff exprime cette multiplication par une construction musicale ingénieuse qui se cache sous une partition osten- siblement simple, refusant de suivre l’exemple de ses contemporains prônant un discours musical atonal et dodécaphonique. Malgré le présage de mauvais au- gure de la Roue de la Fortune, une atmosphère de joie et d’optimisme règne dans l’ensemble de l’œuvre. Cette aura positive a certainement contribué à sa popu- larité.

Première et réception de l’œuvre Les Carmina Burana furent exécutées pour la première fois à Francfort le 8 juin 1937. Malgré certaines critiques qui lui ont été adressées au fil des ans, elle est devenue l’œuvre chorale de grande ampleur la plus célèbre du XXe siècle. Elle a donné lieu à des centaines d’enregistrements et de disques, d’exécutions en concert ou dans des écoles, d’éditions et d’arrangements. Même les médias mo- dernes – de la publicité au cinéma – se sont jetés avec avidité sur cette partition. C’est donc un véritable défi que de prétendre ajouter un nouvel enregistrement à toutes ces réalisations. Avec le Collegium Vocale Gent et la Schola Cantorum ZZT Cantate Domino, Anima Eterna Brugge vise d’abord et avant tout à donner une interprétation qui approche le plus près possible de l’ADN artistique d’Orff et de 353 son milieu musical : avec des instruments allemands du début du XXe siècle, des techniques de jeu appropriées, une prosodie teintée d'une pointe de bavarois et un éventail stupéfiant de couleurs orchestrales.

(Traduction : Laurent Cantagrel) ÉTONNAMMENT SURPRENANT : ANIMA ETERNA BRUGGE JOUE LES CARMINA BURANA ZZT Autrefois raillés comme « simple musique d’amateurs », puis, brillant d’un nouvel 353 éclat, devenus un succès assuré au box-office de l’industrie du divertissement, les Carmina Burana de Carl Orff avaient désespérément besoin d’une approche renouvelée et originale. Anima Eterna Brugge et Jos van Immerseel se sont mon- trés à la hauteur des circonstances et se sont plongés dans cette œuvre célèbre, en vue leur tournée de concerts de février 2014 en Belgique et aux Pays-Bas. D’autres étaient aussi du voyage : le Collegium Vocale Gent pour les parties cho- rales, la Schola Cantorum Cantate Domino, chœur royal belge de garçons dirigé par David De Geest, ainsi que trois solistes – Yeree Suh (soprano), Yves Saelens (ténor) et Thomas Bauer (baryton).

Une équipe de rêve, n’est-ce pas, Jos van Immerseel ? JVI : Tout à fait, et croyez-moi : réunir un ensemble de cette qualité n’est pas une mince affaire – d’un point de vue artistique aussi bien que pratique. Travailler avec une chorale d’enfants, par exemple, cela n’a rien d’évident : non seulement il faut trouver un ensemble qui chante à un niveau suffisamment élevé, mais il y a aussi la question de la programmation, de la disponibilité pour les répétitions et les concerts – tous ces enfants continuent d’aller à l’école, après tout… Et pour les deux chœurs comme pour les solistes, c’est un vrai défi de trouver les voix justes, adaptées à l’écriture vocale terriblement virtuose d’Orff. Car il ne faut pas sous-estimer cette musique : elle comporte un grand nombre de difficultés tech- niques, et parfois, les notes montent incroyablement haut ! Je soupçonne que c’est là une des raisons pour lesquelles on utilise souvent de grands chœurs pour interpréter et enregistrer les Carmina Burana : cela facilite les choses d’avoir une large base pour lancer les voix vers ces hauteurs. Mais nous avons choisi une approche différente : nous travaillons avec trente-six chanteurs professionnels et trois excellents solistes, et je vous promets que le résultat est stupéfiant. Thomas Bauer est l’un de vos partenaires réguliers de musique de chambre, très ZZT lié à l’orchestre également. Qu’en est-il des autres solistes ? JVI : C’est Thomas, à vrai dire, qui m’a recommandé Yeree, qui s’est révélée avoir 353 la voix idéale pour son rôle. Non seulement elle arrive à chanter les notes les plus aiguës, mais en plus, elle le fait d’une manière extrêmement subtile – et c’est exactement ce que j’avais espéré. La partie de ténor est aussi incroyablement aiguë et j’ai d’abord eu du mal à trouver la voix dont je rêvais. Quelqu’un m’a conseillé Yves, et dès les premières notes qu’il a chantées devant moi, j’ai su qu’il était parfait pour le rôle. Il chante sa partie en voix mixte appuyée, sans pour autant perdre son caractère de ténor léger – c’est extraordinaire.

Jetons un œil à la partition. Comment expliquez-vous que les critiques parlent du caractère prétendument « simple » de cette œuvre, et que, de ce fait, ils ne la placent pas parmi les « vrais » chefs-d’œuvre de la musique orchestrale ? JVI : Il est évident que les Carmina Burana ne sont une œuvre complexe ni par leur structure, ni par leur texture polyphonique. Mais cela ne veut pas dire que la musique en soit mauvaise : la complexité n’est pas un critère ou une condition sine qua non de qualité, n’est-ce pas ? Écoutez Debussy, pour ne citer qu’un exemple : on ne peut pas non plus dire que sa musique soit polyphonique, mais aucune personne saine d’esprit ne dira jamais que ses œuvres sont « simples ». Remarquez, la même chose est arrivée à bien d’autres compositeurs : à Johann Strauss, par exemple, dont nous avons enregistré des valses pour Zig-Zag il y a quelques années. Sa musique est sous-estimée et tout à fait méconnue, et je dois avouer que j’étais moi-même d’abord sceptique à l’idée de le jouer. Mais dès que je me suis plongé dans ses partitions… quelle découverte ! Je suis certain que la musique d’Orff va également faire taire les critiques : en ce qui concerne sa qualité, elle peut se mesurer aux plus grands, l’orchestration est extraordinaire et l’ensemble est à coup sûr l’œuvre d’un compositeur doté d’une grande puis- sance d’imagination. Qu’est-ce qui rendra votre interprétation des Carmina Burana différente des au- ZZT tres ? Ou bien, pour le dire autrement : jusqu’à quel point ces Carmina porteront- ils la marque d’Anima Eterna Brugge ? 353 JVI : D’une part, le son de l’orchestre sera entièrement différent. D’ordinaire, les Carmina sont joués avec de grands orchestres symphoniques, dans lesquels les cordes sont l’élément essentiel. Mais quand on se penche attentivement sur la partition d’Orff, on remarque à quel point, en fait, le rôle des cordes est modeste. Dans cette œuvre, le compositeur a clairement accordé la préférence aux ins- truments à vent, souvent dans des combinaisons très inhabituelles : le célesta avec les flûtes, le contrebasson avec le , le basson dans l’aigu avec trois … Des idées absolument étonnantes, qui produisent des sonorités in- croyables. Un autre élément qui renforce la différence avec la sonorité « habituelle » des Carmina Burana est le fait qu’Anima utilise – comme toujours – des instruments qui sont aussi proches que possible de ceux qui étaient utilisés au moment et à l’endroit où l’œuvre a été conçue : dans l’Allemagne d’avant la guerre. Après en avoir discuté avec Paul Hanouille, un ancien collègue et ami proche de Carl Orff, qui vit à Bruges et que nous avons rencontré pour qu’il nous donne des informa- tions de première main sur l’homme et son œuvre, nous tenons le plus grand compte de la fascination qu’exerçaient les sonorités riches sur Orff et de sa pré- dilection pour la clarté dans la restitution des textes : cela implique l’utilisation de cordes en boyau, d’instruments à clavier et d’instruments à vent d’époque, de percussions en peau, et ainsi de suite. Dans la plupart des enregistrements d’œuvres d’Orff, même dans ceux qui ont été approuvés par le compositeur, on n’utilise pas d’instruments d’époque – sans doute parce que, dans les premières décennies qui ont suivi la Deuxième Guerre mondiale, ces instruments étaient tout simplement trop difficiles à trouver, ou parce que les interprétations sur instru- ments d’époque n’étaient pas (encore) jugées vraiment dignes d’intérêt. À ce propos… Quand avez-vous été enthousiasmé par cette œuvre pour la pre- ZZT mière fois ? JVI : Je n’avais que douze ans ! À l’époque, j’allais régulièrement dans une bi- 353 bliothèque musicale, à Anvers, qui possédait une collection impressionnante de microsillons que l’on pouvait emprunter pour une semaine. C’était une mine pour moi, un endroit où je pouvais trouver de grands chefs-d’œuvre ou découvrir des œuvres musicales inconnues mais intéressantes ! J’ai donc emprunté un enregis- trement d’une œuvre qui m’était peu connue à l’époque : le Lamento d’Arianna de Monteverdi, mais dans un arrangement pour voix et deux clavecins réalisé par… Carl Orff – quelqu’un que je connaissais alors seulement comme pédagogue musical. En tous cas, je fus fasciné par cet enregistrement : la musique était formi- dable ! Je commençai à m’intéresser à Orff et découvris d’autres œuvres de lui : son opéra par exemple, et plus tard – une grande œuvre que je finis par bien connaître puisque nous l’avons interprétée avec le chœur de l’école.

Tout cela m’a donné très tôt une grande familiarité avec l’œuvre de Carl Orff. De- puis lors, j’ai toujours conservé ma sympathie et mon goût pour ce compositeur, mais sans jamais trouver l’occasion de travailler sa musique… Jusqu’à ce que naisse l’idée de ce nouveau projet avec le Collegium Vocale Gent – un cadre dans lequel les Carmina Burana semblent parfaitement à leur place, puisqu’elles vien- nent compléter le répertoire régulier du chœur.

Grâce à ce projet, vous êtes devenu plus proche encore de Carl Orff, je suppose. Votre amour pour sa musique s’en est-il trouvé accru ? JVI : Oui, sans nul doute. Je trouve dans sa musique et dans sa personnalité bien des traits de cette région de Bavière qui me plaît tellement. Ouverture d’esprit, spontanéité, honnêteté, convivialité, ainsi qu’une mentalité réaliste saine et plai- sante. En outre, à une époque où domine l’intellectualisme, la musique émotion- nelle d’Orff me séduit beaucoup. D’un point de vue plus technique, je trouve éton- ZZT nant de constater comment Orff est parvenu à créer un langage musical authen- tiquement nouveau et original. Il a puisé son inspiration dans le monde classique, 353 mais il en a fait quelque chose d’indubitablement moderne. À cela, on pourrait ajouter son talent pour l’écriture vocale – là, à mon avis, il surpasse vraiment la plupart de ses contemporains. Et pour finir, Orff est un orchestrateur sans égal : sa palette sonore est extraordinairement belle.

Jos van Immerseel était interrogé par Sofie Taes (Traduction : Laurent Cantagrel) ORFF HAS AN ODD IDEA ZZT (music publisher Heinrich Strobel on the genesis of Carmina Burana) 353

The name of Carl Orff is synonymous with Carmina Burana: one of the biggest classical successes ever – loved by choral singers, film buffs and music lovers all over the world, however polished or rough the performance may be, but just as often (perhaps for that very reason?) maligned and reviled as ‘simple music for amateurs’. Beneath a layer of myths, prejudices, and conventions, Jos van Im- merseel found what is first and foremost a glittering score, which more than jus- tified a plunge into the sources, a fresh look at the text, and an intensive search for the appropriate instruments.

From Codex Buranus to Carmina Burana Going back to the sources turned out to be primarily a matter of textual study and analysis. For, as is often the case with Orff, Carmina Burana is firmly rooted in the verse he set to music: medieval poetry from the Codex Buranus – a volumi- nous manuscript that was discovered by Johann Christoph von Aretin in 1803 at the monastery of Benediktbeuren (about 50 kilometres south of Munich) and was first published in 1847. The codex contains an anthology of over two hundred poems and three prose texts in Latin, Middle High German, French, and Provençal, dating from the twelfth and thirteenth centuries, and illustrated with eight polychrome miniatures (includ- ing the famous illustration of the ‘wheel of fortune’). The content of the collection is extremely varied, with poetry ranging from moralising satire and romance to odes to nature and drinking songs. A number of the Latin texts are written in clas- sical metres, but most of the verse uses a binary rhythm based on an alternation of strong and weak syllables. The poems, often embellished with assonance or FR - EN- NL - DE rhyme, are arranged in stanzas, which may or not alternate with a refrain. ZZT The (anonymous) poets of the Carmina were certainly not men of the people with no education: their writings show a reasonable knowledge of Latin, classical lit- 353 erature and mythology. It is thought that they belonged to the ranks of the Wan- dering Scholars or goliards: students, priests or monks who had exchanged their secure, sedentary existence for a vagrant life where rules and restrictions no longer applied, for the sake of freedom, independence, and literary, musical, or other artistic activities.

Carmina Burana. Cantiones profanae cantoribus et choris cantandae comitanti- bus instrumentis atque imaginibus magicis Some of the poems in the Codex Buranus feature neumes, an early form of musi- cal notation. But a ‘historical reconstruction’ of these melodies was certainly not what Orff – a noted connoisseur of classical poetry and early music – had in mind when he set a selection of them to music in 1935: Carmina Burana is no pseudo- historical statement; it is, at times, an intelligent pastiche, but above all it is Orff’s own parodic version of the sacred and secular repertory of the Middle Ages. Orff’s selection of texts was made in consultation with Michel Hofmann, a friend who was also a poetry enthusiast. The result was a mosaic of twenty-three poems that formed the basis for a cantata (a choice of genre by no means inexplicable, given Orff’s penchant for Bach) consisting of allegorical tableaux – a prologue/epilogue (Fortuna imperatrix mundi – Fortune, empress of the world), Primo vere (In spring), In Taberna (In the tavern), and Cour d’Amours (The court of love) – that make up a total of twenty-five sections. Orff conceived the com- position as a ‘Szenische Kantate’ (scenic cantata) with ‘imagines magicae’ (magic images): a description as vague as it is free, the concrete implementation of which is left to the performers. The performing forces of the cantata call not only for vocal soloists (soprano, , ), a small and a large chorus, a children’s and two pianos, ZZT but also for an with triple woodwind and an impressive battery of per- cussion (five timpani, six percussionists, ). This is just one of the ways in 353 which Orff achieves a unique fusion between an aesthetic that does not shun his native traditions and a musical language that dares to be uninhibitedly ‘exotic’. The work as a whole reflects the historical dynamic and symbolism that is woven throughout the text: fickle fate ceaselessly drives humanity through an ever- changing world, and makes existence into a task as exciting as it is terrifying. Orff expresses this stratification in his music by means of an ingenious structure con- cealed behind a seemingly simple score, in which he emphatically does not follow the example of his atonal and dodecaphonist contemporaries. Over the whole work – despite the ominous message of Fortune’s wheel – there hovers a glow of cheerfulness and optimism. That positive aura has undoubtedly contributed to the work’s enduring popularity.

Premiere and reception history Carmina Burana received its premiere in Frankfurt on 8 June 1937. Despite the crit- icism the work has earned over the years, it has come to be the best-known large-scale choral composition of the twentieth century. There have been hun- dreds of LP and CD recordings, concert and school performances, editions and arrangements of it, and modern media – from advertising to film – have eagerly drawn on the score. It is quite a challenge to add a new recording to that list of achievements. Along with Collegium Vocale Gent and Schola Cantorum Cantate Domino, Anima Eterna Brugge has aimed above all to produce a performance that would get as close as possible to Orff’s artistic DNA and musical environment: with early twentieth-century German instruments, appropriate playing tech- niques, prosody with a Bavarian flavour, and an astonishing range of orchestral colours.

(Translation: Charles Johnston) SURPRISINGLY SURPRISING: ANIMA ETERNA BRUGGE PLAYS CARMINA BURANA ZZT Once taunted as ‘simple music for amateurs’, later heavily polished and turned 353 into a safe box-office draw for the entertainment industry, Carl Orff’s Carmina Bu- rana has been in desperate need of a new approach and a fresh look. Anima Eterna Brugge and Jos van Immerseel have risen to the occasion, and immersed themselves in this illustrious work with a view to their concert tour through Belgium and the Netherlands in February 2014. Joining in: Collegium Vocale Ghent for the choral parts, the Royal Belgian Boys’ Choir Schola Cantorum Cantate Domino conducted by David De Geest, and the soloists Yeree Suh (soprano), Yves Saelens (tenor), and Thomas Bauer (baritone).

A dream team, isn’t it, Jos van Immerseel? JVI: Absolutely. And believe me: to gather a fine ensemble like this one is no easy task – from an artistic as well as a practical point of view. Working with a chil- dren’s choir, for instance, is anything but straightforward: not only does one have to find a group that performs to high enough standards, there’s also the question of planning and availability for rehearsals and concerts – all these children still go to school, after all… And for both , and the soloists as well, it was a big challenge to match Orff’s dauntingly virtuoso vocal writing to the right voices. Be- cause you shouldn’t underestimate this music: it contains lots of technical diffi- culties, and sometimes the notes climb incredibly high! I guess that is the reason why large choral groups are often used to perform and record Carmina Burana: it helps to have a broad base to launch the voice towards these high pitches. But we opted for a different approach: we’re working with thirty-six professional singers and three great soloists, and I promise you: it sounds amazing. Thomas Bauer is one of your regular chamber music partners and a close friend ZZT of the orchestra too. What about the other soloists? JVI: Yeree was actually recommended to me by Thomas, and turned out to have 353 the perfect voice for this role. What’s more, she manages not only to reach the top notes, but to do it in a most subtle way as well – exactly what I hoped for. The tenor part is incredibly high-pitched too, and I did struggle at first to find the voice I had in mind. Someone suggested Yves, and from the first notes he sang to me, I knew he was the man for the role. He delivers the part in a ‘voix mixte appuyée’ (a mixed but supported voice), preserving its tenorino quality - ex- traordinary.

Let’s take a look at the score. Do you understand the critical voices commenting on the supposed ‘simple’ quality of this music, and therefore not ranking it amongst the ‘real’ masterworks of orchestral music? JVI: It’s obvious that Carmina Burana does not have a complex structure or a po- lyphonic texture. But that does not mean that the music isn’t good: complexity is no criterion or condition for quality, is it? Just look and listen at Debussy – to name but one example: you can’t say that his music is polyphonic either, but no sane mind would ever call his oeuvre ‘simple’. Mind you, the same fate has befallen many other composers; Johann Strauss, for instance, whose waltzes we recorded for Zig-Zag a few years back. His music is underestimated and thoroughly under- rated, and I must admit that even I was sceptical at first. But as soon as I im- mersed myself in the scores . . . what a discovery! I am certain that the music will silence the critics in Orff’s case as well: in terms of quality, it ranks among the highest, the orchestration is phenomenal, and the whole is clearly the work of a composer of great imaginative powers. What will make this Carmina Burana different from others? Or to put it another ZZT way: how Anima is this Carmina? JVI: For one thing, the sound of the orchestra will be completely different. Usually 353 Carmina is performed with large symphonic forces, featuring the strings as a key element. But looking at Orff’s score carefully, one notices how modest the role of the strings actually is. The composer clearly favoured the wind instruments here, often in highly unusual combinations: the celesta with , double with tuba, high bassoon with three trombones . . . Absolutely amazing ideas, which sound incredible. Another factor contributing to the difference from the ‘usual’ sound of Carmina Burana is the fact that Anima – as always – uses instruments that come as close as possible to those used when and where the composition was conceived: pre- war Germany. After talking to Paul Hanouille, a former colleague and close friend of Orff, who actually lives in Bruges and met with us to provide some first-hand insights regarding the man and his work, we’re very much taking into account Orff’s fascination for rich sounds and his predilection for a clear rendering of texts: this implies use of gut strings, period keyboards, historical wind instruments, skin percussion, and so on. In most Orff recordings, even those bearing the com- poser’s seal of approval, no period instruments are used – probably because in the first decades after the Second World War, those instruments were simply too hard to find, or because performance on period instruments was not (yet) deemed interesting enough.

When did you get excited by this work for the first time? JVI: I was only twelve years old! In those days, I was a regular visitor to a record library in Antwerp with an impressive collection of LPs one could borrow for the week. It was like a treasure trove to me, a place where I could search for the great masterpieces or discover unknown but interesting music! So I once bor- rowed a recording of a piece that I was unfamiliar with at that time: Monteverdi’s ZZT Lamento d’Arianna, but in an arrangement for voice and two harpsichords by . . . Carl Orff – a man then only known to me because of his work as a music peda- 353 gogue. In any case, I was mesmerised by this recording: the music was fantastic! I got interested in Orff, and discovered more of his compositions: the Die Kluge for instance, and later Catulli Carmina – a great work that I got to know quite well as we performed it with our school choir. All in all, this led to my very early acquaintance with Carl Orff’s oeuvre. My sym- pathy and penchant for this composer have remained ever since, but there was simply no opportunity to work with his music . . . Until the idea came up of a new project with Collegium Vocale Ghent – a context into which Carmina Burana seemed to fit perfectly, as it is complementary to the choir’s regular repertoire.

Thanks to this project, you’ve got even closer to Orff, I presume. Has your love for his music grown still greater? JVI: Without any doubt, yes. I find in his music and his personality many of the characteristics of the region of Bavaria that appeal so much to me. Openness, spontaneity, honesty, conviviality, and a healthy, refreshing down-to-earth- mentality. Furthermore, Orff’s music of emotion at a time of prevailing intellectu- alism greatly attracts me. Speaking from a more technical point of view, I think it is amazing how Orff managed to create a musical language that is genuinely new and original. He took his inspiration from the classical world, but turned it into so- mething unequivocally modern. To this, one could add his talent for vocal writing – here, in my opinion, he really surpasses most of his contemporaries. And, finally, Orff is a peerless orchestrator: his sound palette is extraordinarily beautiful.

Jos van Immerseel in conversation with Sofie Taes (Translation: Charles Johnston) DER ORFF HAT EINE KURIOSE IDEE ZZT [muziekuitgever Heinrich Strobel over Carmina Burana in-de-dop] 353

Wie Carl Orff zegt, zegt Carmina Burana: een van de grootste klassieke successen ooit – in al dan niet spiegelglad gepolijste vorm geliefd bij koorzangers, filmfa- naten en melomanen overal ter wereld, maar even vaak (of misschien net daa- rom?) verguisd en beschimpt als ‘simpele muziek voor amateurs’. Onder een laag van mythen, vooroordelen en conventies, trof Jos van Immerseel in de eerste plaats een schitterende partituur aan, die een duik in de bronnen, een frisse blik op de tekst en een intense zoektocht naar het gepaste instrumentarium meer dan rechtvaardigde.

Van Codex Buranus tot Carmina Burana Terugkeren naar de bron bleek in de eerste plaats een zaak van tekststudie en -analyse. Want zoals wel vaker bij Orff, wortelt Carmina Burana stevig in de ge- toonzette verzen: middeleeuwse poëzie uit de Codex Buranus – een omvangrijk handschrift dat in 1803 werd ontdekt door Johann Christoph von Aretin in het klooster Benediktbeuern (ca. 50 kilometer ten zuiden van München) en in 1847 voor het eerst werd gepubliceerd. De codex omvat een verzameling van ruim 200 gedichten en 3 prozateksten in het Latijn, Middelhoogduits, Frans en Provençaals uit de 12de en 13de eeuw, ver- lucht met 8 veelkleurige miniaturen (waaronder de beroemde illustratie van ‘het rad van fortuin’). Inhoudelijk is de bundel sterk gevarieerd, met poëzie die schip- pert tussen moraliserende satire, romance, natuurode en drinklied. Een aantal Latijnse teksten is gedicht in klassieke metra, maar voor de meeste verzen wordt een binair ritme gehanteerd, stoelend op een afwisseling tussen sterke en zwakke lettergrepen. De verzen, vaak opgesmukt met assonanties of rijm, zijn FR - EN- NL - DE geordend in strofen, al dan niet af te wisselen met een refrein. ZZT De (anonieme) dichters van deze Carmina waren beslist geen volksmensen zon- der opleiding: hun pennenvruchten geven blijk van een behoorlijke kennis van 353 het Latijn, van de klassieke literatuur en de mythologie. Men vermoedt dat ze be- hoorden tot de vaganten of goliarden: studenten, priesters of monniken die hun zekere, honkvaste bestaan hadden verruild voor een zwerversleven waarin re- gels en beperkingen niet langer golden, ten voordele van vrijheid, onafhanke- lijkheid en literaire, muzikale of andere artistieke activiteiten.

Carmina Burana. Cantiones profanae cantoribus et choris cantandae comitanti- bus instrumentis atque imaginibus magicis In de Codex Buranus zijn sommige gedichten voorzien van neumen - een vroege vorm van muzieknotatie. Toch was een ‘historische reconstructie’ van deze me- lodieën zeker niet het oogmerk van Orff - een notoir liefhebber van klassieke poëzie èn van oude muziek - toen hij in 1935 een selectie van de gedichten toon- zette: Carmina Burana is geen pseudo-historisch statement; bijwijlen een intelli- gente pastiche, maar vooral Orffs eigen, parodiërende versie van het geestelijke en profane repertoire van de middeleeuwen. Orffs tekstselectie kwam tot stand in overleg met Michel Hofmann - een bevriend poëziefanaat - en resulteerde in een mozaïek van 23 gedichten als basis voor een cantate (in het licht van Orffs penchant voor Bach een niet onverklaarbare genrekeuze) bestaande uit allegorische tableaux: een proloog/epiloog (Fortuna imperatrix mundi), Primo vere (Het begin van de lente), In Taberna (In de her- berg), en Cour d’Amours (Op vrijersvoeten) – in totaal 25 secties. Orff had de com- positie opgevat als ‘Szenische Kantate’ met ‘imagines magicae’: een even vage als vrije omschrijving, waarvan de concrete invulling aan de uitvoerders wordt overgelaten. Als uitvoerderscollectief voert de cantate niet enkel vocale solisten (sopraan, tenor, bariton), een klein en een groot koor, een kinderkoor en twee ’s ten ZZT tonele, maar ook een orkest met driedubbele blazersbezetting en een indruk- wekkende batterij slagwerk (vijf pauken, zes percussionisten, celesta). Het is 353 maar één van de manieren waarop Orff de unieke fusie realiseert van een es- thetiek die de Heimat niet schuwt en een muziektaal die complexloos ‘exotisch’ durft te zijn. Het geheel reflecteert de historische dynamiek en symboliek die doorheen de teksten zit verweven: het wisselende lot drijft de mens onophoudelijk door een steeds veranderende wereld, en maakt het zijn-in-de-tijd tot een even span- nende als vervaarlijke levensopdracht. Die gelaagdheid wordt door Orff verklankt via een ingenieuze muzikale constructie die schuilgaat achter een schijnbaar eenvoudige notentekst, waarin hij het voorbeeld van zijn tijdgenoten-atonalisten en -dodecafonisten nadrukkelijk niet volgt. Daarover rust - ondanks de omineuze boodschap van Fortuna’s rad - een gloed van opgewektheid en optimisme. Dat positieve aura heeft ongetwijfeld bijgedragen tot de blijvende populariteit van het werk.

Première en receptiegeschiedenis Carmina Burana beleefde zijn première in Frankfurt op 8 juni 1937. Ondanks de kritiek die het werk doorheen de jaren heeft geoogst, is het uitgegroeid tot de bekendste grootschalige koorcompositie van de 20ste eeuw. Er zijn honderden platen en CD’s, concert- en schooluitvoeringen, uitgaven en bewerkingen gerea- liseerd, en ook moderne media – van reclame tot film – hebben gretig uit de par- tituur geput. Het is dan ook best een uitdaging om aan dat palmares een nieuwe opname toe te voegen. Met Collegium Vocale Gent en Schola Cantorum Cantate Domino streefde Anima Eterna Brugge bovenal een uitvoering na die zo dicht mo- gelijk bij Orffs artistieke DNA en muzikale leefwereld zou liggen: met Duits, vroeg- 20ste-eeuws instrumentarium, aangepaste speeltechnieken, prosodie met een Beiers tintje en een verbluffende waaier aan orkestrale kleuren. VERRASSEND VERRASSEND: ANIMA ETERNA BRUGGE SPEELT CARMINA BURANA ZZT Ooit beschimpt en verguisd als ‘simpele muziek voor amateurs’, later gepolijst tot 353 een licht verteerbare hap voor de entertainmentindustrie… Carl Orffs Carmina Bu- rana kon een frisse blik best gebruiken. Een kolfje naar de hand van Jos van Im- merseel en Anima Eterna Brugge, bijgestaan door Collegium Vocale Gent, het Aalsterse Koninklijk Belgisch Knapenkoor Schola Cantorum Cantate Domino onder leiding van David De Geest, en solisten Yeree Suh (sopraan), Yves Saelens (tenor) en Thomas Bauer (bariton).

Een dreamteam, nietwaar, Jos van Immerseel? JVI: Absoluut. En geloof me: het is niet makkelijk om voor zulke grootschalige pro- jecten het praktische en het artistieke plaatje helemaal naar wens te krijgen… Neem nu de samenwerking met een kinderkoor: dat bestaat altijd uit school- gaande jongeren, dus je moet een gezelschap vinden dat goed en beschikbaar is, maar ook in staat is om aanwezig te zijn op de repetities en mee te gaan op concertreis. Voorts hadden we zowel voor de koorpartijen als voor de solisten topzangers nodig: onderschat de moeilijkheidsgraad van deze partituur niet! De vocale partijen zijn heel virtuoos en soms onmogelijk hoog. Precies daarom wor- den vaak grote koorbezettingen ingeschakeld: zo worden die uitschieters net iets beter haalbaar. Maar wij doen het anders: 36 professionele zangers, 3 grote so- listen en geloof me – dat klinkt.

Thomas Bauer is een van je vaste kamermuziekpartners en een huisvriend van het orkest. Hoe ben je bij de andere solisten terecht gekomen? Als solo-bariton was Thomas inderdaad mijn eerste keuze: hij kent het werk zeer goed en heeft ook een band met de regio Beieren – een meerwaarde, vind ik. Het is hij die me Yeree Suh heeft aangeraden: het was geen sinecure om een so- praan te vinden die zó hoog kan zingen en dat ook nog op subtiele wijze doet, ZZT maar Yeree slaagt daarin met brio. De tenorpartij, ten slotte, is eveneens uitzon- derlijk hoog en plaatste me aanvankelijk voor grote problemen. Tot iemand voor- 353 stelde om Yves Saelens te casten; na één minuut voorzingen was ik overtuigd. Deze rol past perfect bij de ‘tenorino’-kwaliteiten van Yves:hij zingt de partij ren- contré een «voix mixte appuyée» (een gemengde borst-/kopstem) meurent toch aan het refereert timbre van een knapenstem - fantastisch.

Even naar de partituur dan: begrijp je de kritische stemmen die stellen dat Carmina Burana te eenvoudige muziek is om ‘een meesterwerk’ genoemd te worden? JVI: Dat Carmina Burana niet complex is qua structuur en niet polyfoon is opge- vat, staat als een paal boven water. Maar dat betekent niet dat het geen goede muziek is: complexiteit en polyfonie zijn geen algemeen geldende kwaliteitscri- teria. Kijk en luister naar Debussy – om maar één voorbeeld te noemen: zijn mu- ziek kan je evenmin polyfoon noemen, en toch is er niemand die zijn meesterschap betwijfelt. Hetzelfde lot is nog vele andere componisten te beurt gevallen; Johann Strauss, bijvoorbeeld, wiens walsen we enkele jaren geleden nog opnamen voor Zig-Zag. Deze muziek wordt schromelijk onderschat en ik geef toe dat ook ik bij het begin van ons Strauss-project enige reserves koesterde. Maar wat een ontdekking toen ik de partituren bekeek! In het geval van Orff zal de muziek zelf ook alle twijfels – mochten die er al zijn – wegnemen: ze staat kwa- litatief op het hoogst mogelijke niveau, is ontzettend goed geschreven, knap georkestreerd en het resultaat van een schijnbaar onuitputtelijke bron van inspi- ratie.

Wat maakt deze Carmina Burana anders dan anders? Of beter: hoe Anima is deze Carmina? JVI: Meestal hoor je Carmina Burana uitvoeren door een groot symfonisch orkest met een ‘traditionele’ orkestklank – dat wil zeggen: met een sterk accent op de ZZT strijkersgroep. Maar als je Orffs partituur goed bekijkt, merk je dat de strijkers ei- genlijk een bescheiden rol hebben. De hoofdrol is weggelegd voor de percussie 353 en de blazers, vaak in ongewone combinaties. De celesta met de fluiten, de contrafagot met de tuba, de hoge fagot met drie trombones,… Echt verbazende zaken die ook verbazend goed klinken! Daarnaast klinkt deze Carmina ietwat anders dan anders, doordat Anima – zoals steeds – het instrumentarium inzet dat zo dicht mogelijk de ontstaanscontext van het werk benadert. In dit geval betekent dat: instrumenten die gebruikt werden in vooroorlogs Duitsland. Na een gesprek met Paul Hanouille – een voormalige collega en vriend van Orff, die in Brugge woont en bereid was ons zijn persoon- lijke inzichten in de man en zijn werk te verschaffen – hebben we van Orffs fas- cinatie voor rijke klankenconstellaties en een optimale tekstoverdracht absolute prioriteiten gemaakt. Dat leidde als vanzelf tot de keuze voor darmsnaren, contemporaine klavierinstrumenten, historische blazers, percussie-instrumenten bespannen met dierenhuid in plaats van synthetische vellen, etc. Voor de meeste opnamen van Carmina Burana, zelfs degene die ‘officieel’ Orffs goedkeuring heb- ben gekregen, wordt geen gebruik gemaakt van dergelijke instrumenten – waar- schijnlijk omdat ze in de eerste decennia na de Wereldoorlog zeer moeilijk te vinden waren, of omdat een uitvoering van dergelijk ‘modern’ repertoire op his- torisch instrumentarium (nog) niet voldoende interessant werd geacht.

Vanwaar dan jouw interesse om precies deze compositie op de Anima-pupiter te plaatsen? JVI: Als 12-jarige was ik vaste klant bij De Antwerpse Discotheek: een zaak met een indrukwekkende collectie LP’s die je voor een week kon uitlenen. Op een keer vond ik daar een opname van Monteverdi’s Lamento d’Arianna in een herwerkte versie voor stem en twee klavecimbels van Carl Orff – een man die ik tot dan toe enkel kende als muziekpedagoog. Ik was ontzettend onder de indruk: die muziek ZZT was fantastisch! Hierdoor werd mijn aandacht gevestigd op Orff, en ik leerde al gauw andere composities van zijn hand kennen. De Catulli Carmina, bijvoorbeeld, 353 die zich nog dieper in mijn geheugen nestelden doordat we ze ook op school zongen. Mijn interesse in en sympathie voor de componist zijn sindsdien gebleven, al zijn concrete plannen om iets met zijn orkestrale oeuvre te doen al die tijd blijven lig- gen. En toen was daar de ideale gelegenheid: we waren op zoek naar geschikte muziek voor een nieuwe productie met Collegium Vocale Gent, en omdat Orffs oeuvre niet overlapt met hun kernrepertoire maar er perfect bij aansluit, was de keuze snel gemaakt.

Door dit project ben je ongetwijfeld nog dichter bij Orff gekomen. Heeft deze er- varing iets veranderd in jouw appreciatie van zijn muziek? JVI: Die is zonder twijfel nog toegenomen. Ik herken in de muziek en in de mens Orff heel wat van de karakteristieken die me steeds treffen als ik Beieren bezoek: een grote openheid en spontaneïteit, een eerlijke gemoedelijkheid en een ge- zonde, verfrissende nuchterheid. Daarnaast is het voor mij duidelijk dat bij Orff het menselijke en het emotionele primeren op de ratio, wat niet betekent dat de muziek simplistisch of dom is. Op het muzikaal-technische vlak, vind ik het fan- tastisch dat Orff een eigen taal heeft weten te ontwerpen die geïnspireerd is op een archaïsch ‘vocabularium’ maar toch volkomen nieuw is. Daarnaast vind ik zijn sensibiliteit voor het vocale erg sterk – naar mijn mening overtreft hij hierin met verve de meeste van zijn tijdgenoten.

Jos van Immerseel in gesprek met Sofie Taes DER ORFF HAT EINE KURIOSE IDEE ZZT (Der Musikkritiker Heinrich Strobel über die Entstehung der Carmina Burana) 353

Wenn man den Namen Carl Orff erwähnt, folgen im selbem Atemzug auch gleich die Carmina Burana: Eines der bekanntesten Werke aller Zeiten, von Chorsän- gern, Filmfanatikern und Musikfreunden in der ganzen Welt gleichermaßen heiß geliebt - ganz gleich, ob in einer polierten spiegelglatten Form oder nicht, oder (und vielleicht gerade aufgrund ihres wahllosen Erfolgs) missbraucht und als „einfache Musik für Laien” abgestempelt. Jos van Immerseel hat sie von Mythen, Vorurteilen und Konventionen befreit und dahinter eine fantastische Partitur ent- deckt, die das Eintauchen in die Quellen, einen frischen und unverfälschten Blick auf den Text und eine intensive Suche nach den passenden Instrumenten auf jeden Fall rechtfertigt.

Vom Codex Buranus zu den Carmina Burana Die Rückkehr zu den Quellen bestand in erster Linie aus einer genauen Lesung und Analyse des Textes. Wie es oft bei Orff der Fall ist, sind auch die Carmina Bu- rana fest in den vertonten Versen verwurzelt. Dabei handelt es sich um mittelal- terliche Poesie aus dem Codex Buranus – einer voluminösen Handschrift, die 1803 von Johann Christoph von Aretin im Kloster von Benediktbeuern (rund 50 km süd- lich von München) entdeckt und zum ersten Mal 1847 veröffentlicht wurde. Der Kodex enthält eine Sammlung von über 200 Gedichten und 3 Prosatexten auf Lateinisch, Mittelhochdeutsch, Französisch und Provenzalisch aus dem 12. und 13. Jahrhundert und wurde mit 8 bunten Miniaturen (darunter auch die berühmte Darstellung des „Rades der Fortuna“) illustriert. Der Inhalt der Texte ist sehr viel- seitig. Die Gedichte und Lieder reichen von moralisierenden Satiren, Liebesge- dichten und Oden an die Natur bis hin zu Trinkliedern. Einige lateinische Texte FR - EN- NL - DE sind im klassischen Versmaß geschrieben, bei den meisten Versen wird jedoch ein ZZT binärer Rhythmus verwendet, der auf einem Wechsel von starken und schwachen Silben beruht. Die häufig mit Assonanzen und Reimen verzierten Verse sind in 353 Strophen eingeteilt, die sich oft mit einem Refrain abwechseln. Die (anonymen) Dichter dieser Carmina waren mit Sicherheit keine einfachen, un- gebildeten Leute. Die Produkte ihrer Feder beweisen, dass sie über gute Latein- kenntnisse verfügten und viel über die Literatur und Mythologie der Antike wussten. Es wird vermutet, dass sie zu den Wandergelehrten oder Vaganten ge- hörten: Studenten, Priester oder Mönche, die ihr sicheres, liebevolles Zuhause gegen ein Wanderleben eingetauscht und die Zwänge und Vorschriften eines ge- regelten und kontrollierten Lebens zugunsten von Freiheit und Unabhängigkeit und für literarische, musikalische oder andere künstlerische Aktivitäten aufgege- ben hatten.

Carmina Burana. Cantiones profanae cantoribus et choris cantandae comitanti- bus instrumentis atque imaginibus magicis Einige Gedichte des Codex Buranus sind mit Neumen – einer frühen Form der Mu- siknotation – versehen. Eine „historische Rekonstruktion” dieser Melodien war je- doch definitiv nicht Orffs Absicht - auch wenn er ein begeisterter Fan der klassischen Poesie und der frühen Musik war –, als er 1935 eine Auswahl der Ge- dichte vertonte. Die Carmina Burana sind kein pseudo-historisches Statement, manchmal vielleicht eine intellektuelle Persiflage, aber vor allem Orffs eigene parodierende Fassung des spirituellen und profanen Repertoires des Mittelalters. Orffs Textwahl fand in Rücksprache mit Michel Hoffmann - einem leidenschaftli- chen Poesieliebhaber - statt und führte zu einem Mosaik von 23 Gedichten als Grundlage für eine Kantate (vor dem Hintergrund von Orffs Vorliebe für Bach eine voraussehbare Wahl des Genres), die aus allegorischen Tableaus - einem Pro- log/Epilog (Fortuna imperatrix mundi), Primo vere (Frühlingsanfang), In Taberna (In der Schenke) und Cour d’amours (Liebeshof) – mit insgesamt 25 Szenen be- ZZT steht. Orff konzipierte die Komposition wie eine „szenische Kantate” mit „magischen Bil- 353 dern“. Diese Angaben sind unbestimmt und frei, die konkrete Interpretation ist und bleibt eine höchst persönliche Angelegenheit der Interpreten. Zu dem großen Ensemble von Musikern, für das die Kantate komponiert wurde, gehören nicht nur Gesangssolisten (Sopran, Tenor, Bariton), ein kleiner und ein großer Chor, ein Kinderchor und zwei Klaviere, sondern auch ein Orchester mit dreifacher Bläserbesetzung und einem großen Schlagzeug (5 Pauken, 6 Schlag- zeuger, Celesta). Das ist aber nur ein Aspekt der Art und Weise, wie Orff die ver- schiedenen Elemente zu einer ästhetischen Form verschmelzen lässt, die der Heimat verbunden ist und dabei gleichzeitig eine musikalische Sprache hantiert, die es wagt, ohne Einschränkungen „exotisch“ zu sein. Das Werk als Ganzes reflektiert die historische Dynamik und den Symbolismus, die im Text verwoben sind: Die Launen des Schicksals treiben den Menschen uner- bittlich durch eine sich ständig verändernde Welt und machen das Dasein zu einer lebenslangen Aufgabe, die aufregend und beängstigend zugleich ist. Diese Vielschichtigkeit bringt Orff durch eine ingeniöse musikalische Konstruktion zum Ausdruck, die sich hinter einer angeblich einfachen Partitur verbirgt. Jedoch di- stanziert er sich dabei deutlich davon, dem Beispiel seiner Zeitgenossen der ato- nalen und dodekafonischen Richtung zu folgen. Trotz der unheilvollen Vorahnung des Rades der Fortuna wird das Ganze mit einer fröhlichen und optimistischen Note versehen. Diese positive Aura hat zweifellos zur großen Popularität des Werks beigetragen.

Aufführungs- und Rezeptionsgeschichte Die Carmina Burana wurden am 8. Juni 1937 in Frankfurt am Main uraufgeführt. Ungeachtet einiger scharfer Kritiken, die sie sich im Laufe der Jahre einhandelten, sind sie zur berühmtesten Komposition des 20. Jahrhunderts für große Chöre ge- ZZT worden. Hunderte von Schallplatteneinspielungen und CD-Aufnahmen, Konzerten und Schulaufführungen, Ausgaben und Arrangements wurden produziert und 353 auch die modernen Medien – von der Werbung bis zum Film - haben gierig von der Partitur Gebrauch gemacht. Deshalb ist es eine echte Herausforderung, die- sen Ausgaben eine neue Aufnahme hinzuzufügen. Das Collegium Vocale Gent, die Schola Cantorum Cantate Domino und Anima Eterna Brugge haben in erster Linie auf eine Aufführung hingearbeitet, die sich so weit wie möglich Orffs künst- lerischer DNS und seinem musikalischen Umfeld annähert. Dazu beigetragen haben deutsche, Anfang des 20. Jahrhunderts hergestellte Instrumente, entspre- chende Spieltechniken, eine Prosodie mit bayerischer Note und eine atemberau- bende Vielfalt an Orchesterfarben.

(Übersetzung: Sabine Reifer) AUF ERSTAUNLICHE WEISE ÜBERRASCHEND: ANIMA ETERNA BRUGGE INTERPRE- TIERT DIE CARMINA BURANA ZZT Die einst als „einfache Musik für Laien” belächelte und später gut geschliffen in 353 leichte Kost für die Unterhaltungsindustrie umgewandelten Carmina Burana von Carl Orff brauchte dringend einen neuen Ansatz und eine frische Auslegung. Anima Eterna Brugge und Jos van Immerseel haben die Gelegenheit beim Schopfe gepackt und sich im Hinblick auf ihre Konzertreise durch Belgien und die Niederlande im Februar 2014 in das illustre Werk vertieft. Daran teilgenommen haben: Collegium Vocale Gent, das die Chorpartien übernommen hat, der Köni- glich Belgische Knabenchor Schola Cantorum Cantate Domino unter der Leitung von David De Geest und die Solisten Yeree Suh (Sopran), Yves Saelens (Tenor) und Thomas Bauer (Bariton).

War das nicht ein „Dreamteam“, Jos van Immerseel? JVI: Auf jeden Fall. Und Sie können mir glauben, dass es sowohl auf künstlerischer als auch auf organisatorischer Ebene nicht einfach war, ein so hervorragendes Team zusammenzustellen. So ist zum Beispiel die Arbeit mit einem Kinderchor kei- neswegs selbstverständlich: Man muss nicht nur einen Chor finden, dessen Ni- veau hoch genug ist, auch die Planung und die Verfügbarkeit bei den Proben und Konzerten ist ein Problem, denn schließlich gehen alle diese Kinder ja noch zur Schule…. Für beide Chöre und auch für die Solisten war es eine große He- rausforderung, Orffs beängstigende und virtuose Vokalkomposition mit den rich- tigen Stimmen zu besetzen. Man sollte diese Musik auf keinen Fall unterschätzen: Sie enthält eine Menge technischer Schwierigkeiten und manchmal sind die Töne auch unglaublich hoch! Ich nehme an, dass das der Grund dafür ist, dass oftmals große Chorgruppen die Carmina Burana aufführen und aufnehmen: Das Werk ver- hilft ihnen zu einer breiten Basis, um die Stimmen zu diesen hohen Tönen empor katapultieren zu können. Wir haben uns für einen anderen Ansatz entschieden: Wir arbeiten mit 36 professionellen Sängern und 3 hervorragenden Solisten und ZZT ich verspreche Ihnen: Der Klang ist fantastisch. 353 Thomas Bauer nimmt regelmäßig an Ihren Kammermusikkonzerten teil und ist auch ein enger Freund des Orchesters. Was können Sie uns über die anderen So- listen sagen? JVI: Thomas Bauer hat mir kürzlich Yeree Suh empfohlen. Es hat sich herausge- stellt, dass sie genau die richtige Stimme für diese Partie hat. Und mehr noch: Sie ist nicht nur in der Lage, die hohen Töne zu treffen, sondern sie auch auf eine sehr subtile Weise zu bringen. Genau darauf hatte ich gehofft. Der Tenor muss auch unglaublich hohe Töne singen. Ich hatte zunächst Schwierigkeiten, die Stimme zu finden, die ich mir vorgestellt hatte. Jemand hat mir dann Yves Saelens vorgeschlagen. Gleich beim ersten Ton, den er mir vorsang, wusste ich: Das ist genau der richtige Mann für diese Rolle. Es gelingt ihm, seine Partie mit der sog. „voix mixte appuyée“ (gestützten Mittelstimme) zu singen und dennoch seine Te- norino-Qualitäten zu bewahren - einfach toll!

Lassen Sie uns einen Blick auf die Partitur werfen. Verstehen Sie die kritischen Stim- men, die sich zu der mutmaßlich „einfachen“ Qualität dieser Musik äußern und sie deshalb nicht zu den „echten“ Meisterwerken der Orchestermusik zählen? JVI: Dass die Carmina Burana keine komplexe Struktur oder eine polyphonische Form haben, liegt auf der Hand. Das bedeutet aber nicht, dass die Musik deshalb nicht gut ist: Komplexität ist weder ein Kriterium, noch eine Voraussetzung für Qualität, nicht wahr? Sehen und hören Sie sich bloß einmal Debussy an – um hier nur ein Beispiel zu nennen. Man kann wohl kaum behaupten, seine Musik sei po- lyphon, aber kein vernünftiger Mensch würde auf die Idee kommen, sein Werk als „einfach“ zu bezeichnen. Tatsache ist, dass dieses Schicksal auch vielen anderen Komponisten widerfahren ist. Nehmen Sie zum Beispiel Johann Strauss, dessen Walzer wir vor einigen Jahren für Zig-Zag aufgenommen haben. Seine Musik wird ZZT unterschätzt und völlig unterbewertet. Ich muss zugeben, dass ich anfangs auch etwas skeptisch war. Aber als ich mich dann mit der Partitur beschäftigt habe... 353 was für eine Entdeckung! Ich bin sicher, dass die Musik auch im Falle Orffs die Kritiker zum Schweigen bringen wird: Sie hat eine außergewöhnlich hohe Qualität, die Orchestrierung ist phänomenal und mit Sicherheit das Werk eines Komponisten mit einem großen Vorstellungsvermögen.

Was macht diese Carmina Burana so anders als andere…? Mit anderen Worten: Was ist typisch Anima an diesen Carmina Burana? JVI: Zum einen ist der Klang des Orchesters völlig anders. Normalerweise werden die Carmina Burana von einem großen Symphonieorchester, geprägt durch die Streicher als Schlüsselelement, aufgeführt. Wenn man sich Orffs Partitur jedoch einmal genauer ansieht, stellt man fest, wie bescheiden die Rolle der Streicher eigentlich ist…. Der Komponist hat hier ganz deutlich die Blasinstrumente - oft in sehr ungewöhnlichen Kombinationen - bevorzugt: So spielen beispielweise Ce- lesta mit Flöten, Kontrafagott mit Tuba, Tenorfagott mit drei Posaunen… Einfach tolle Einfälle, die fantastisch klingen. Ein anderer Faktor, der zum Unterschied gegenüber dem „üblichen” Klang der Carmina Burana beiträgt, ist die Tatsache, dass Anima Eterna Brugge - wie immer - Instrumente verwendet, die denen, die in der Entstehungszeit der Komposition - d.h. in der Vorkriegszeit in Deutschland - verwendet wurden, so nahe wie mö- glich kommen. Nach einem Gespräch mit Paul Hanouille, einem ehemaligen Kol- legen und guten Freund von Orff, der zurzeit in Brügge lebt und sich mit uns getroffen hat, um uns einige Insiderinformationen über den Mann und seine Ar- beit mitzuteilen, haben wir Orffs Faszination für reiche Klänge und seine Vorliebe für eine klare Wiedergabe der Texte ganz besonders berücksichtigt. Dazu gehört die Verwendung von Darmsaiten, stilechten Keyboards, historischen Blasinstru- menten, mit Fell bespannten Schlaginstrumenten usw. Für die meisten Orff-Auf- ZZT nahmen - auch für die, die der Komponist selber genehmigt hat - wurden keine stilechten Instrumente verwendet. Grund dafür war wahrscheinlich die Tatsache, 353 dass diese Instrumente in den ersten Jahrzehnten nach dem Zweiten Weltkrieg einfach schwer zu finden waren oder weil eine Aufführung mit stilechten Instru- menten (noch) nicht interessant genug erschien.

Wann hat Sie das Werk zum ersten Mal begeistert? JVI: Ich war gerade mal 12 Jahre alt! Damals besuchte ich regelmäßig eine Aus- leih-Diskothek in Antwerpen, die eine beeindruckende Sammlung von LPs beher- bergte, die man sich für eine Woche ausleihen konnte. Das war für mich wie eine Schatzkiste, ein Ort, an dem ich nach den großen Meisterwerken suchen oder un- bekannte, aber interessante Musik entdecken konnte! Dann habe ich mir einmal eine Platte von einem Werk ausgeliehen, das ich damals noch nicht kannte: Mon- teverdis Lamento d’Arianna, arrangiert für Stimme und zwei Cembali von… Carl Orff, der mir bis dahin nur durch seine Arbeit als Musikpädagoge ein Begriff war. Die Aufnahme hat mich total fasziniert: die Musik war einfach fantastisch! Danach habe ich angefangen, mich für Orff zu interessieren und mehr von seinen Kom- positionen entdeckt: die Oper Die Kluge zum Beispiel und später auch die Catulli Carmina, ein großartiges Werk, das ich dann ziemlich gut kennengelernt habe, als wir es mit dem Schulchor aufgeführt haben. Kurz und gut, auf diese Weise bin ich schon sehr früh mit Carl Orffs Werken in Be- rührung gekommen. Seitdem habe ich immer eine große Sympathie und Vorliebe für diesen Komponisten gehabt, es hat sich nur keine Gelegenheit ergeben, mit seiner Musik zu arbeiten... bis schließlich die Idee für ein neues Projekt mit dem Collegium Vocale Gent entstand. Die Carmina Burana passten perfekt in diesen Kontext, da sie eine Ergänzung des regulären Repertoires des Chors darstellen. Dank dieses Projekts sind Sie Orff wieder ein Stückchen näher gekommen, nehme ZZT ich an. Ist Ihre Begeisterung für seine Musik dadurch noch größer geworden…? JVI: Ja, auf jeden Fall. In dieser Musik und dieser Person finde ich eine Menge 353 charakteristischer Eigenschaften der Menschen in Bayern, die ich sehr schätze: Offenheit, Spontaneität, Ehrlichkeit, Geselligkeit und eine gesunde, erfrischend bodenständige Mentalität. Außerdem hat mich Orffs emotionale Musik in dieser vor allem durch die Ratio bestimmten Zeit ganz besonders angezogen. Vom tech- nischen Standpunkt aus betrachtet ist es – denke ich – schon erstaunlich, wie es Orff gelungen ist, eine musikalische Sprache zu schaffen, die wirklich neu und originell ist. Er hat sich zwar von der Welt der Klassik inspirieren lassen, daraus aber unmissverständlich etwas ganz Modernes gemacht. Hinzu kommt noch seine Begabung für das Komponieren von Vokalpartien. Darin übertrifft er meiner Mei- nung nach fast alle seine Zeitgenossen.

Jos van Immerseel im Gespräch mit Sofie Taes (Übersetzung: Sabine Reifer)

Fortuna Imperatrix Mundi Fortune, impératrice du monde Fortune, Empress of the world Fortuna, Heerseres over de Fortuna, Herrscherin der Welt wereld ZZT 1. O Fortuna 1. O Fortuna 1. O Fortuna 1. O Fortuna 1. O Fortuna 353 O Fortuna, velut luna Ô Fortune, comme la lune O Fortune, like the moon O Fortuna, wie à l’aspect changeant, ever changing, O Fortuna, als de maan bist du unbeständig, statu variabilis, toujours tu croîs ou décrois. you always wax or wane. zo onbestendig, nimmst allzeit zu und ab. semper crescis, aut decrescis. La vie détestable Hateful life altijd neem je toe of af! Das verabscheuenswerte Vita detestabilis tantôt émousse et tantôt now sharpens, now dulls Dit vermaledijde leven Leben, nunc obdurat, et tunc curat affine our acuity of wit, soms hard, soms koesterend, erst schindet, dann ludo mentis aciem, par jeu l’acuité de l’esprit, power, poverty, spelend met wat ons ter verwöhnt es egestatem, potestatem pauvreté, pouvoir, it melts like ice. harte gaat, spielerisch den scharfen Sinn; dissolvit ut glaciem. elle fait fondre comme glace. doet armoede en almacht Bedürftigkeit, Macht Monstrous and empty fate, wegsmelten als ijs. zerschmilzt es wie Eis. Sors immanis et inanis, Sort cruel et vain, you turning wheel, rota tu volubilis, toi la roue qui tourne, unsound state, vain Noodlot, wreed en zinloos, Schicksal, grausam und eitel, status malus, vana salus, état malsain, bien-être vain, well-being, jij wentelend wiel, Rad, du drehendes, semper dissolubilis. toujours insaisissable. always fading. wankel als je stilstaat, leeg in dein Wesen böse, dein Heil Obumbrata et velata Obscur et voilé, Shadowed and veiled, je geluk, nichtig, michi quoque niteris: tu pèses aussi sur moi : you also bear upon me: altijd weer verzwindend. immerzu vergehend. nunc per ludum dorsum nudum maintenant j’ai le dos nu now my back is naked through In schaduw gehuld en omsluierd Verschattet und verschleiert fero tui sceleris. par le jeu de ta vilénie. the game of your wickedness. hang je ook mij boven het lastest du auch über mir: hoofd: Durch das Spiel deines Frevels Sors salutis et virtutis Le sort qui donne santé Fate is now against me mijn rug is naakt nu trag’ ich jetzt den Rücken bloß. michi nunc contraria. et vigueur in health and strength. door je boosaardige spelletje. Est affectus et defectus m’est maintenant contraire. Illness and failure are Das Los des Wohlergehens und semper in angaria. Maladie et échec sont always at work. Het lot dat geluk en levens- der Tugend Hac in hora sine mora toujours à l’œuvre. At this hour, without delay, moed brengt mir nun feindlich ist. corde pulsum tangite : En cette heure, sans tarder, touch the vibrating strings: is me nu ongunstig. Leidenschaft und Schwachheit quod per sortem sternit fortem touchez les cordes since the strong are struck Liefde en afkeer liegen immer in der Fron. mecum omnes plangite! vibrantes : down by fate, staan altijd onder je dwang. Hier zur Stunde, ohne Säumen, puisque le fort est abattu par weep you all with me! Beroer dus nu meteen, schlagt die klingenden Saiten: le sort, de snaren, laat ze klinken: Dass das Schicksal hinstreckt pleurez tous avec moi ! omdat het lot een dapper man den Starken, neervelt, das beklaget alle mit mir! stem allen in met mijn klacht! 2. Fortune plango vulnera 2. Fortune plango vulneraa 2. Fortune plango vulneraa 2. Fortune plango vulneraa 2. Fortune plango vulneraa ZZT Fortune plango vulnera Je pleure les blessures de la I mourn the wounds of Fortune Over Fortuna’s wonden klaag ik, Ich beweine die Wunden stillantibus ocellis, Fortune, with tears in my eyes, met tranen in de ogen, durch Fortuna, 353 quod sua michi munera les yeux en larmes, because she has treacher- omdat ze me haar gaven mit Tränen in den Augen, subtrahit rebellis. car les cadeaux qu’elle ously weer ontneemt, weerspannig. weil sie ihre Gaben mir, Verum est quod legitur: m’a faits, taken back her gifts to me. Het is waar wat te lezen staat: widerspenstig, wie sie ist, fronte capillata, elle les a traîtreusement What one reads is true: vooraan mooi gelokt wegnimmt. sed plerumque sequitur repris. Opportunity has fine hair toont Kans zich daarna Wahr ist, was zu lesen steht: Occasio calvata. Ce qu’on lit est vrai : on the front of her head, meestal Dass die Stirne gelockt ist. l’Occasion a une belle but is bald in the back. van haar kaalste zijde. Doch folgt dann die Gelegenheit, In Fortune solio chevelure zeigt sie meistens ihren sederam elatus, sur le front, Op Fortuna’s troon Kahlkopf. prosperitatis vario mais est chauve par On the throne of Fortune zetelde ik hoogverheven, flore coronatus. derrière. I sat elated, met de bonte bloemen Auf Fortunas Thron Quicquid enim florui, crowned with the coloured van het succes gekroond. saß ich, hoch erhoben, felix et beatus, Sur le trône de la Fortune flowers of prosperity. Maar hoe goed het me ook mit den bunten Blumen nunc a summo corrui j’étais assis en hauteur, Though I flourished, verging, des Gedeihens bekrönt. gloria privatus. couronné des fleurs happy and blessed, gelukkig en gezegend, Doch wie ich auch blühte, variées de la prospérité. I now fall from the peak, nu ben ik van dat hoogtepunt glücklich und beseligt, Fortune rota volvitur: Mais après avoir vu fleurir deprived of glory. neergestort, nun bin ich vom Gipfel descendo minoratus; félicité et bonheur, van alle aanzien beroofd. abgestürzt, alter in altum tollitur. je tombe maintenant de haut, The wheel of Fortune turns: der Herrlichkeit beraubt. nimis exaltatus. privé de gloire. I descend, diminished; Fortuna’s rad wentelt verder: Rex sedet in vertice – another is raised, ik zink, alsmaar nietiger; Fortunas Rad dreht sich: caveat ruinam! La roue de la Fortune tourne : too high. een ander wordt omhoog getild, Ich sinke und werde geringer; Nam sub axe legimus je descends, affaibli ; The king sits at the summit – al te hoog verheven. einen anderen Hecubam reginam. un autre est élevé, beware of the downfall! troont de koning op de top – trägt es empor. très haut. For under the axle laat hij beducht zijn voor zijn Allzu hoch sitzt der König an Le roi est assis au sommet – one reads, val! der Spitze – gare à la chute ! Queen Hecuba1. Want onderaan de as vinden we hüte er sich vor dem Sturz! Car sous l’axe koningin Hecuba1. Denn unter der Achse lesen wir: on lit: Königin Hekuba1. reine Hécube1.

I. Primo vere I. Le printemps I. Spring I. Lente I. Im Frühling

3. Veris leta facies 3. Veris leta facies 3. Veris leta facies 3. Veris leta facies 3. Veris leta facies

Veris leta facies Le joyeux visage du printemps The cheerful face of spring Lentes vrolijke gelaat Das frohe Gesicht des Frühlings mundo propinatur, se tourne vers le monde, turns toward the world, dient zich aan de wereld aan, wendet sich der Welt zu, hiemalis acies la rigueur de l’hiver the rigours of winter de bijtend koude winter die winterliche Strenge victa iam fugatur. fuit, désormais vaincue. are vanquished and now slaat, overwonnen, op de flieht schon, besiegt. In vestitu vario Vêtue de couleurs variées, flee. vlucht. In buntem Gewand Flora principatur, Flore règne, In her colourful dress, In bonte klerenpracht herrscht Flora, nemorum dulcisono célébrée par le Flora reigns, heerst Flora der Haine süßtönender Gesang que cantu celebratur. doux chant des bois. Ah ! praised by the sweet sounds en wordt met zoet- feiert sie. Ah! Ah! of the woods. Ah! gevooisde klanken Sic nos rodunt omnes gentes ni mesure, this one drinks, that one drinks, drinkt, trinkt der Sesshafte, trinket der et sic erimus egentes. bien qu’ils boivent l’esprit joyeux. a hundred drink, a thousand de witte en de zwarte. Vagant, ZZT Qui nos rodunt, confundantur Ainsi tous médisent de nous, drink. de honkvaste en de zwerver, trinkt der Törichte, trinkt der et cum iustis non scribantur. Io ! et nous serons bientôt démunis. de ongeletterde en de geleerde. Weise. 353 Maudits soient nos détracteurs ! Six hundred coins are not enough Et qu’ils ne soient pas inscrits if all drink immoderately De arme drinkt en de zieke Trinken der Arme und der Kranke, parmi les justes ! and without measure, de balling en de onbekende, trinken der Verbannte und der although they drink with a kinderen drinken en grijsaards, Unbekannte, happy heart. bisschoppen en dekens, trinkt der Knabe, trinket der Er- Everyone disparages us, zusters en broeders, graute, and we shall be poor. oude besjes, jonge moeders, trinken Bischof und Dechant, A curse on those who slander us! Trijntje drinkt, en Jantje drinkt, trinkt die Schwester, trinkt der And may they never be het zijn er honderd, nee wel Bruder, counted among the just! duizend. trinkt die Ahne, trinkt die Mutter, es trinkt diese und trinkt jener, Zeshonderd munten is te weinig trinken hundert, trinken tausend. wanneer allen mateloos Sechshundert Münzen sind zu drinken als bodemloze vaten, wenig, al beleven ze er veel plezier da, wo alle so unmäßig aan. und ohne Grenze trinken, Zo knaagt iedereen aan ons trinken sie obgleich doch froh- bezit. gemut. en zo zullen we altijd arm zijn. So nehmen uns alle Die profiteurs kunnen de pot op! Völkerschaften aus Reken hen niet bij de recht- und wir werden arm dadurch. vaardigen. Die uns „plündern“, sollen sie zugrunde geh’n und im Buche der Gerechten nicht aufgeschrieben steh’n! Allongé sur les genoux de in de wouden gevierd. In Floras Schoß ausgestreckt Florae fusus gremio Flore Lying in Flora’s lap Phœbus aufs Neue sein ZZT Phebus novo more Phébus encore une fois Phoebus smiles once again, In Flora’s schoot uitgestrekt Lachen schenkt, risum dat, hoc vario sourit, couvert de fleurs covered with multicoloured schenkt Phoebus haar dicht umgeben 353 iam stipatae flore. aux couleurs variées2. flowers2. opnieuw von bunten Blumen2. Zephyrus nectareo Zéphyr souffle Zephyr blows zijn lach, zo wordt ze met een Zephyr verhaucht spirans in odore; dans un parfum de nectar; in a nectarean scent; weelde Nektarduft; certatim pro bravio luttons pour le prix let us compete for aan bloemen bezaaid2. lasst uns laufen und um den curramus in amore. Ah! et rivalisons en amour. Ah ! love’s prize. Ah! Zephyrus, naar nectar Ehrenpreis geurend, doet zijn ronde; in der Liebe wetteifern. Ah! Cytharizat cantico La douce philomèle The sweet philomene laten we snel wedijveren dulcis philomena; égrène son chant ; plucks out her song; om de ereprijs in de liefde! Ah! In Harfenklang singt flore rident vario les prés paisibles sourient, the quiet meadows smile, die süße Nachtigall; prata iam serena. couverts de fleurs multico- covered with colourful De zoete nachtegaal in bunter Blumenpracht lachen Salit cetus avium lores. flowers. kwinkeleert haar lied; schon heiter die Wiesen. silve per amena; Un vol d’oiseaux jaillit A flock of birds surges in hun bloemenpracht lachen Ein Vogelschwarm schwirrt chorus promit virginum de la charmante forêt ; from the charming forest; de weilanden stralend. durch den lieblichen Wald; iam gaudia millena. Ah! un chœur de vierges a chorus of maidens Het vogelvolkje hipt en springt der Reigen der Maiden apporte mille joies. Ah ! brings a thousand joys. Ah! in de liefelijke bossen; verspricht tausend Freuden. een dansende schare meisjes Ah! laat ontelbare vreugdkreten schallen.

4. Omnia sol temperat 4. Omnia sol temperat 4. Omnia sol temperat 4. Omnia sol temperat 4. Omnia sol temperat

Omnia sol temperat Le soleil réchauffe tout, The sun warms everything, De zon mildert alles, Alles temperiert die Sonne, purus et subtilis; pur et délicat, pure and gentle, zuiver en zacht, die reine und zarte, nova mundo reserat et le nouveau visage d’avril and the new face of April en onthult aan de herboren und das neue Antlitz des Aprils facies Aprilis. se révèle au monde. is revealed to the world. wereld enthüllt sich der Welt. Ad Amorem properat Vers l’amour se hâte The heart of the young man het gelaat van april. Zu Amor hin drängt animus herilis le cœur du jeune homme, hastens to love, Het mannenhart des jungen Mannes Herz, et iocundis imperat et le dieu enfantin and the youthful god haast zich naar de liefde toe, und die Freuden beherrscht deus puerilis. règne sur les délices. rules over delights. de kind-god Amor der knabenhafte Gott. roept op tot vreugde. Rerum tanta novitas Tout le renouveau des choses, Such a renewal of things Solch vollständige Erneuerung in sollemni vere chaque année au printemps, every year in spring Al wat jong en nieuw is im alljährlich wiederkehrenden et veris auctoritas et l’exemple du printemps and spring’s example in de feestelijke lente Frühling iubet nos gaudere, nous invitent à nous réjouir, urge us to rejoice, spoort ons vol aandrang sowie des Lenzes Geheiß vias prebet solitas. nous montrent les voies habi- and show the familiar paths. tot vreugde aan en toont ons gebieten uns Freude; Et in tuo vere tuelles. And in your springtime de vertrouwde paden. er zeigt uns gewohnte Wege. fides est et probitas Et en ton printemps it is true and right Ook in de lente van jouw leven Und in deinem Frühling tuum retinere. il est juste et bon to keep whom is yours. is het eerlijk en goed treulich ist es und rechtschaffen, de garder celui qui est tien. vast te houden aan wat van ihn festzuhalten, den deinen! Ama me fideliter, Love me truly, jou is. fidem meam nota: Aime-moi fidèlement, and mark my fidelity: Liebe mich getreulich, de corde totaliter et note ma fidélité : with all my heart Hou oprecht van me bemerke auch meine Treue: et ex mente tota de tout mon cœur and all my mind let goed op mijn trouw: Mit ganzem Herzen sum presentialiter, et de toute ma pensée I am by you, met heel mijn hart und mit ganzem Sinn absens in remota. je suis auprès de toi, even when I am afar. en heel mijn ziel bin ich bei dir, Quisquis amat taliter, même quand je suis loin. Whoever loves this much ben ik bij jou aanwezig, auch in der Ferne. ZZT volvitur in rota. Quiconque aime autant turns on the wheel. ook al ben ik ver weg. Wer auf solche Weise liebt, tourne sur la roue. Wie zo’n sterke liefde voelt, der dreht sich auf dem Rad. 353 wentelt op het rad.

5. Ecce gratum 5. Ecce gratum 5. Ecce gratum 5. Ecce gratum 5. Ecce gratum

Ecce gratum et optatum Voici que le printemps Behold, the welcome and Kijk, de weldoende, Seht, der holde und ersehnte ver reducit gaudia: souhaité et désiré awaited spring langverwachte Frühling purpuratum floret pratum, ramène la joie : brings back joys: lente brengt ons weer bringt zurück die Freuden: sol serenat omnia. le pré pourpré fleurit, the purpled meadow flourishes, vreugde: Purpurn blüht die Wiese, Iamiam cedant tristia! le soleil rassérène tout. the sun brightens everything. in een rode waas bloeit de die Sonne erheitert alles. estas redit, nunc recedit Que la tristesse s’en aille ! Away with sadness! weide, Schwinden jetzt die Sorgen! hiemis sevitia! Ah! L’été revient, et la rigueur Summer returns, and the de zon doet alles stralen. Der Sommer ist zurück, de l’hiver s’éloigne ! Ah ! rigours Weg, weg nu met het verdriet! nun weicht Iam liquescit et decrescit of winter withdraw! Ah! De zomer is weer terug, nu wijkt des Winters Strenge! Ah! grando, nix et cetera; La grêle, la neige, et le reste de barre winter. bruma fugit et iam sugit fondent et disparaissent ; Hail, snow and the rest Jetzt schmelzen und schwinden ver estatis ubera. l’hiver fuit et le printemps melt and disappear; Reeds smelten en verdwijnen Hagel, Schnee und alles Übrige; Illi mens est misera, se nourrit au sein de l’été. winter flees, and spring hagel, sneeuw en al diens die Winterkälte flieht und qui nec vivit, nec lascivit Malheureux est l’homme sucks at summer’s breast. meer; schon saugt sub estatis dextera! Ah! qui ne vit ni ne s’ébat Wretched is the mind het winters duister wijkt en der Lenz an den Brüsten des sous la coupe de l’été ! Ah ! that neither lives nor lusts volop zuigt Sommers. Gloriantur et letantur under summer’s right hand! Ah! de lente aan zomers borsten. Derjenige ist arm dran, in melle dulcedinis Ils se glorifient et se réjouissent Wat een arme stakker, der nicht lebt und nicht qui conantur ut utantur dans le miel de la douceur, They glory and rejoice die niet opleeft en plezier maakt übermütig ist premio Cupidinis. ceux qui s’efforcent de profiter in honeyed sweetness, nu de zomer weer de plak in der Verheißung des Simus iussu Cypridis des faveurs de Cupidon. they who strive to enjoy zwaait! Sommers! Ah! gloriantes et letantes Sous les ordres de Cypris3 Cupid’s prize. pares esse Paridis. soyons fiers et joyeux Under the orders of Cypris3 Trots en vrolijk zijn ze Jubeln und freuen sich d’être les égaux de Pâris4. let us glory and rejoice in hun honingzoet geluk, in dem Honig der Süße to be Paris’s equals4. allen die proberen te genieten diejenigen, die wagen zu van de gaven van Cupido. trachten nach Cupidos Lohn. Laat ons dus luisterend naar Auf Geheiß von Kypris3 Venus3 prahlen und freuen wir uns, trots en vrolijk Paris gleich zu sein4. de gelijken worden van Paris4.

Uf dem Anger Dans le pré On the green Op de weide Auf dem Anger

6. Tanz 6. Tanz 6. Tanz 6. Tanz 6. Tanz

7. Floret silva 7. Floret silva5 7. Floret silva5 7. Floret silva5 7. Floret silva5

Floret silva nobilis La noble forêt se couvre The noble forest is adorned Het edele woud tooit zich Der edle Wald grünt und erblüht floribus et foliis. de fleurs et de feuilles. with flowers and leaves. met bloemen en lover. mit Blumen und mit Blättern. Ubi est antiquus Où est mon ami d’antan ? Ah ! Where is my long-lost lover? Ah! Waar is mijn vroegere Wo ist mein Freund meus amicus? Ah! Il est parti à cheval ; vriend gebleven? Ah! von einst? Ah! Hinc equitavit; ah, qui m’aimera ? Ah ! Off he has ridden; Hij is te paard hier Er ist hinweggeritten! ZZT eia, quis me amabit? Ah! La forêt fleurit de partout, ah, who will love me? Ah! weggereden. Eia, wer wird mich lieben? Ah! et je me languis de mon Helaas!, wie zal nu van me 353 Floret silva undique, amant. The forest blooms everywhere, houden? Der Wald grünt und erblüht all- nah mime gesellen ist mir wê. La forêt verdoie tout autour, and I pine for my lover. überall, Gruonet der walt allenthalben, où mon amant s’attarde-t-il The forest greens all around, Het woud staat overal in bloei, nach meinem Liebsten ist mir weh. wâ ist min geselle alse lange? si longtemps ? where is my lover staying so ik treur om mijn liefste. Es grünet der Wald allent- Ah! Il est parti à cheval, long? Fris groen is het woud alom, halben. Der ist geriten hinnen, hélas, qui m’aimera ? Off he has ridden, waar blijft mijn liefste zolang? Wo bleibt mein Liebster so o wî, wer sol mich minnen? Ah! alas, who will love me? Hij is te paard hier lange? weggereden. Er ist hinweggeritten, Helaas!, wie zal me nu oh weh, wer wird mich lieben? beminnen?

8. Chramer, gip die varwe mir 8. Chramer, gip die varwe mir 8. Chramer, gip die varwe mir 8. Chramer, gip die varwe mir 8. Chramer, gip die varwe mir

Chramer, gip die varwe mir Marchand, donne-moi du fard Shopkeeper, give me colour Koopman, geef me het kleursel Kramer, gib die Farbe mir, die min wengel roete, pour rougir mes petites joues, to redden my little cheeks, dat mijn wangen doet blozen; die mein’ Wänglein röte, da mit ich die jungen man que j’incite les jeunes hommes so I may entice daarmee kan ik jongelui auf dass ich die jungen Männer an ir dank contre leur gré young men to love zonder dat ze te beseffen gegen ihren Willen der minnenliebe noete. à l’amour. against their will. tot liefkozen noden zur Liebe nötige. Ref.: Seht mich an, Refr.: Regardez-moi, Refr.: Look at me, Ref.: Kijk me aan, Refr.: Seht mich an, jungen man, jeunes hommes, young men, jongelui; junge Männer, lat mich iu gevallen! laissez-moi vous plaire ! let me please you! laat me jullie bekoren. lasst mich euch gefallen!

Minnet, tugentliche man, Aimez, hommes honnêtes, Love, virtuous men, Hou, deugdzame mannen, Liebet, rechtschaffene Männer, minnecliche frouwen! les dames aimables ! loveable women! van beminnelijke vrouwen! liebenswerte Frauen! Minne tuot iu hoch gemuot L’amour vous rendra fiers, Love will raise your spirits De liefde geeft jullie een edel Die Liebe macht euch hochgemut unde lat iuch et vous fera and bring you hart, und lässt euch in hohen eren schouwen. beaucoup d’honneur. honour. en laat jullie in hohen Ehren erstrahlen. Ref.: Seht mich an, Refr.: Regardez-moi, Refr.: Look at me, in eer en deugd zien. Refr.: Seht mich an, jungen man, jeunes hommes, young men, Ref.: Kijk me aan, junge Männer, lat mich iu gevallen! laissez-moi vous plaire ! let me please you! jongelui; lasst mich euch gefallen! Wol dir, werlt, daz du bist laat me jullie bekoren. also freudenriche! Bénis sois-tu, ô monde, pour Blessed be you, O world, Gepriesen seist du, Welt, Ich will dir sin undertan; tes si nombreuses joies ! for your many joys! Gezegende wereld, dat je dass du bist durch din liebe Je veux être ton obligé, I want to submit to you, zoveel vreugde biedt! an Freuden also reich! immer sicherliche. par ta bonté by your bounty Ik wil je onderdanig zijn, Ich will dir sein untertan, Ref.: Seht mich an, toujours en sécurité. always in security. van je liefde deiner Güte wegen jungen man, Refr.: Regardez-moi, Refr.: Look at me, altijd verzekerd. immer sicherlich. lat mich iu gevallen! jeunes hommes, young men, Ref.: Kijk me aan, Refr.: Seht mich an, laissez-moi vous plaire ! let me please you! jongelui; junge Männer, laat me jullie bekoren. lasst mich euch gefallen! 9. Reie 9. Reie 9. Reie 9. Reie 9. Reie ZZT Swaz hie gat umbe Swaz hie gat umbe Swaz hie gat umbe Swaz hie gat umbe Swaz hie gat umbe 353 Swaz hie gat umbe, Celles qui tournent ici en rond Those who go around here Wie hier rondgaan, Was hier rings im Reigen geht, daz sind allez megede, sont toutes des jeunes filles are all maidens dat zijn allemaal meisjes. das sind alles Maiden, die wellent an man qui veulent passer who want to spend Zij willen zonder man die wollen ohne Mann alle disen sumer gan! Ah! tout l’été sans homme ! Ah ! all summer without a man! Ah! heel deze zomer doorbrengen. diesen ganzen Sommer sein! Ah!

Chume, chum, geselle min Chume, chum, geselle min Chume, chum, geselle min Chume, chum, geselle min Chume, chum, geselle min

Chume, chum, geselle min: Viens, viens, mon amour : Come, come, my love: Kom , kom dan, mijn liefste: Komm, komm, Geliebter mein! ih enbite harte din. je t’attends avec ferveur. I await you fervently. ik verlang hevig naar jou. Ich erwarte dich so sehr, Ih enbite harte din: Je t’attends avec ferveur, I await you fervently, Ik verlang hevig naar jou, ich erwarte dich so sehr, chume, chum, geselle min. Viens, viens, mon amour. come, come my love. kom dan, kom, mijn liefste. Komm, komm, Geliebter mein!

Suzer rosenvarwer munt, Douce bouche rose, Sweet rosy mouth, Zoete, roodgeverfde mond, Süßer, rosenfarbener Mund, chum un’ mache mich gesunt. viens me guérir ! come and make me well! kom en maak me weer gezond. komm und mache mich gesund! Chum un’ mache mich gesunt, Viens me guérir ! Come and make me well! Kom en maak me weer gezond. Komm und mache mich gesund, suzer rosenvarwer munt. Douce bouche rose. Sweet rosy mouth. zoete, roodgeverfde mond. süßer, rosenfarbener Mund!

Swaz hie gat umbe… Celles qui tournent ici en rond... Those who go around here... Wie hier rondgaan… Was hier rings im Reigen geht…

Swaz hie gat umbe... Celles qui tournent ici en rond... Those who go around here... Wie hier rondgaan... Was hier rings im Reigen geht...

10. Were diu werlt alle min 10. Were diu werlt alle min 10. Were diu werlt alle min 10. Were diu werlt alle min 10. Were diu werlt alle min

Were diu werlt alle min, Si l’univers tout entier était à moi, Were the whole world mine, Ware de wereld helemaal van Wäre die Welt ganz und gar von deme mere unze an den Rin, de la mer jusqu’au Rhin, from the sea to the Rhine, mij, mein daz diu chünegin von Engellant j’y renoncerais I would forego it willingly van de zee tot aan de Rijn, von dem Meer bis an den Rhein, lege an minen armen. Hei! pour voir la reine d’Angleterre to have the queen of England ik zou dat willen opgeven ihrer wollt’ ich gern entbehren, se blottir dans mes bras. Hei ! lie in my arms. Hei! om de koningin van Engeland wenn die Königin von Engelland in mijn armen te houden. Hei! läge in meinen Armen. Hei!

II. In Taberna II. À l’auberge II. In the tavern II. In de herberg II. In der Schenke

11. Estuans interius 11. Estuans interius 11. Estuans interius 11. Estuans interius 11. Estuans interius

Estuans interius Brûlant intérieurement Seething inside Inwendig verteerd Innerlich brennend ira vehementi d’une violente colère, with violent anger, door een laaiende woede in heftigem Grimm, In amaritudine dans l’amertume in bitterness spreek ik vol bitterheid in Bitterkeit spreche ich zu loquor mee menti: je parle à mon esprit : I speak to my mind: mijn hart toe: meinem Sinn: factus de materia fait de matière, made of matter, gemaakt van stof aus Materie geschaffen, cinis elementi de cendre des éléments6, of ashes of the elements6, en lichte asse6, aus der Asche des Urstoffes6, similis sum folio je suis comme une feuille I am like a leaf gelijk ik op een blad bin ich dem Blatte gleich, de quo ludunt venti. dont se jouent les vents. toyed with by the winds. waarmee de winden spelen. mit dem die Winde spielen.

Cum sit enim proprium Car si le propre For if it is proper Het is toch eigen Denn wenn es zu eigen ist viro sapienti de l’homme sage for the wise man aan een wijs man dem weisen Manne, supra petram ponere est de poser sur la pierre to build his foundations de grondvesten van zijn huis auf Fels zu bauen ZZT sedem fundamenti, ses fondations7, on stone7, op rotsgrond te bouwen7; seine Grundfesten7, stultus ego comparor je suis un fou, semblable I am a fool, like ik, domme dwaas, lijk wel gleiche ich Narr 353 fluvio labenti, au fleuve qui coule the river that flows een onstuimige rivier dem dahin strömenden Fluss, sub eodem tramite et ne suit jamais and never follows die zich nooit houdt der niemals numquam permanenti. le même cours. the same course. aan dezelfde bedding. denselben Lauf behält.

Feror ego veluti Je suis ballotté tel I am carried along Ik word meegevoerd als Ich treibe dahin sine nauta navis, un navire sans gouvernail, like a helmless ship, een stuurloos schip, wie ein Schiff ohne Schiffer ut per vias aeris ou tel l’oiseau vagabond or like a roaming bird zoals een verdwaalde vogel oder wie auf luftigen Wegen vaga fertur avis. porté par le vent. borne by the wind. door het luchtruim wordt der umherschweifende Vogel Non me tenent vincula, Ni chaînes ni clefs No chains, no keys meegevoerd. getragen wird. non me tenent claves: ne me tiennent : can hold me: Geen banden weerhouden me, Mich halten keine Fesseln, quero mihi similes je cherche mes semblables I seek those like me geen grendels weerhouden me: mich halten keine Riegel: et adiungor pravis. et me joins aux hommes tortus. and join the tortuous men. ik zoek mijn gelijken Ich suche meinesgleichen Mihi cordis gravitas en sluit me aan bij nietsnutten. und schlag’ mich zu dem res videtur gravis; La lourdeur de mon cœur The heaviness of my heart Lumpenpack. iocus est amabilis me semble un pesant seems a weighty burden; Een hart vol ernst dulciorque favis. fardeau ; jesting is pleasant lijkt me een zware last; Die Schwere meines Herzens Quicquid Venus imperat le badinage est plaisant and sweeter than a honey- scherts is me aangenaam, scheint mir zu große Last; labor est suavis et plus doux qu’un rayon comb. zoeter nog dan honing. das Scherzen ist lieblich que numquam in cordibus de miel. Whatever Venus commands Al wat Venus opdraagt und süßer als Honigwaben. habitat ignavis. Ce que Vénus ordonne is sweet toil: is een verrukkelijke taak: Was Venus gebietet, est une douce tâche : she never dwells zij nestelt zich nooit in het hart ist süße Müh’: Via lata gradior jamais elle n’habite in idle hearts. van lafaards. Niemals in trägen Herzen more iuventutis; les cœurs indolents. sie wohnt. implicor et vitiis On the broad path I travel8 De brede weg volg ik8 immemor virtutis, J’avance sur la large voie8 in the manner of youth; zoals jongeren doen; Auf der breiten Straße reise ich8 voluptatis avidus à la manière de la jeunesse ; I am entwined in vice ik wentel me in wandaden, nach der Art der Jugend; magis quam salutis. je suis emmêlé dans le vice and forgetful of virtue de deugd niet meer indachtig, und verstricke mich in Laster Mortuus in anima et oublieux de la vertu, eager for pleasure, genot zoekend, uneingedenk der Tugend, curam gero cutis. avide de plaisirs, more than for salvation. eerder dan mijn zielenheil. gierend nach der Sinnenlust, plus que de mon salut. Dead in spirit, Gestorven in mijn ziel, mehr als nach dem Heile. Mort dans l’esprit, I care only for myself. zorg ik slechts voor mijn lijf. An der Seele tot, je me ne soucie que de moi- sorg’ ich für den Leibe. même.

12. Olim lacus colueram 12. Olim lacus colueramb 12. Olim lacus colueramb 12. Olim lacus colueramb 12. Olim lacus colueramb

Olim lacus colueram, Autrefois je vivais sur les lacs, Once I lived on lakes, Ooit leefde ik op het meer, Einst bewohnte ich die Seen, olim pulcher extiteram, autrefois j’étais beau once I stood forth beauteous ooit was ik heel mooi, dereinst war ich schön, cum cignus ego fueram. quand j’étais cygne. when I was a swan. toen ik nog een zwaan was. solange ich ein Schwan war. Ref.: Miser, miser! Refr. : Pauvre de moi ! Refr.: Misery me! Ref.: Helaas, helaas! Refr.: Ich Elender, ich Elender! Modo niger et ustus Maintenant je suis Now I am black and Nu ben je pikzwart Jetzt bin ich schwarz fortiter! noir et bien rôti. roasted to a turn. en helemaal verbrand. und arg versengt.

Girat, regirat garcifer; Le garçon me tourne et me The groom turns me back and Draaien, draaien doet de spies Der Knappe dreht und wendet me rogus urit fortiter. retourne forth het vuur roostert me hevig. mich, Propinat me nunc dapifer le bûcher me brûle fortement. the pyre roasts me through. De koksmaat komt me nu der Scheiterhaufen brennet mich. ZZT Ref.: Miser, miser! L’écuyer me sert. The steward now serves me. bedruipen. Der Seneschall trägt mich nun auf. Modo niger et ustus Refr. : Pauvre de moi ! Refr.: Misery me! Ref.: Helaas, helaas! Refr.: Ich Elender, ich Elender! 353 fortiter! Maintenant je suis Now I am black and Nu ben je pikzwart en Jetzt bin ich schwarz noir et bien rôti. roasted to a turn. helemaal verbrand. und arg versengt. Nunc in scutella iaceo et volitare nequeo; Maintenant je gis dans le plat, Now I lie on the tray, Nu lig ik op een schotel, Jetzt liege ich in der Schüssel dentes frendentes video et ne puis plus voler ; and cannot fly; I ik kan niet langer vliegen; und kann nicht mehr fliegen; Ref.: Miser, miser! je vois les dents qui grincent. see the gnashing teeth. gretige tanden zie ik om me ich sehe gefletschte Zähne. Modo niger et ustus Refr. : Pauvre de moi ! Refr.: Misery me! heen Refr.: Ich Elender, ich Elender! fortiter. Maintenant je suis Now I am black and Ref.: Helaas, helaas! Jetzt bin ich schwarz noir et bien rôti. roasted to a turn. Nu ben je pikzwart en und arg versengt. helemaal verbrand.

13. Ego sum abbas 13. Ego sum abbas 13. Ego sum abbas 13. Ego sum abbas 13. Ego sum abbas

Ego, ego sum abbas Moi, je suis l’abbé de Co- I am the abbot of Cockaigne: Ik, ik ben de abt van Ich bin der Abt von Kukanien Cucaniensis cagne : I gather with drinkers, Luilekkerland: und meinen Konvent halt’ ich et consilium meum est cum je tiens conseil avec des and wish to join the sect of De- mijn raad vind ik bij de mit den Saufbrüdern, bibulis buveurs, cius; drinkebroers, und mein Wunsch ist es, dem et in secta Decii voluntas et veux faire partie de la secte whoever seeks me in the morn- het dobbelaarsgilde maakt Orden des Dezius anzugehören; mea est, de Décius ; ing at the tavern, mijn wensen uit. und wer mich des Morgens in et qui mane me queserit celui qui me cherche le matin à will leave naked after vespers, Wie me ’s morgens opzoekt in der Schenke aufsucht, in taberna l’auberge, and thus stripped will shout de kroeg, geht nach der Vesper nackt post vesperam nudus sortira nu après les vêpres, out: zal ’s avonds naakt naar davon egredietur, et ainsi dévêtu s’écriera : Wafna! Wafna! buiten gaan. und also entblößt wird er et sic denudatus veste Wafna ! Wafna ! What have you done, Zo in zijn blootje zal hij roepen: schreien: clamabit: Qu’as-tu fait, sort infâme ! O foulest fate! Verdomd! Verdomd! Wafna! Wafna! Wafna! Wafna! Wafna ! Wafna ! Wafna ! Wafna! Wafna! Wafna! Wat heb je uitgericht, Was hast du getan, Quid fecisti, sors turpissima? Tu as ôté You have taken away vermaledijd lot! schändliches Schicksal? Wafna! Wafna! Wafna! toutes les joies de notre vie ! all the joys of our life! Verdomd! Verdomd! Verdomd! Wafna! Wafna! Wafna! Nostre vite gaudia Wafna ! Wafna ! Ha ha ! Wafna! Wafna! Ha, ha! Al onze levensvreugde Unseres Lebens Freuden abstulisti omnia! heb je ons ontnomen! hast du mir entrissen alle! Wafna! Wafna! Ha ha! Verdomd! Verdomd! Ha ha! Wafna! Wafna! Ha, ha!

14. In taberna quando sumus 14. In taberna quando sumus 14. In taberna quando sumus 14. In taberna quando sumus 14. In taberna quando sumus

In taberna quando sumus, Quand nous sommes à l’auberge, When we are in the tavern, In de kroeg zittend bij elkaar, Wenn wir in der Schenke sind, non curamus quid sit humus, nous n’avons cure de la terre, we care not about earth, geven we niet om het graf, sorgen wir uns nicht um das Ir- sed ad ludum properamus nous nous hâtons de jouer, but hasten to gamble, maar haasten ons naar de dische, cui semper insudamus. à quoi nous transpirons toujours. over which we always sweat. speeltafel sondern eilen zu dem Spiel, Quid agatur in taberna Ce qui se passe à l’auberge, What happens in the tavern, die ons altijd zwaar doet zwe- über dem wir immer schwitzen. ubi nummus est pincerna, où l’argent est échanson, where money is cupbearer, ten. Was sich in der Schenke tut, hoc est opus, ut quaeratur, si c’est cela que vous voulez if this is what you ask, Wat speelt zich zoal af in de in der der Mammon Mund- sed quid loquar, audiatur. savoir, listen to what I say. kroeg, schenk ist, écoutez ce que je dis. waar wat geld de wijn op tafel das sollte man erkunden! Quidam ludunt, quidam bibunt, Some gamble, some drink, brengt? Wenn’s dies ist, das ihr verneh- quidam indiscrete vivunt. Un tel joue, un tel boit, some live promiscuously. Het loont de moeite je die men wollt, Sed in ludo qui morantur un tel se débauche. Among those who gamble, vraag te stellen; so höret, was ich sage: ZZT ex his quidam denudantur, Parmi ceux qui jouent, some lose all their clothes, luister goed naar wat ik zeg. quidam ibi vestiuntur, certains se retrouvent nus, some win theirs, Manche spielen, manche trinken, 353 quidam saccis induuntur. d’autres vêtus, and some are dressed in sacks. Sommigen dobbelen, sommi- manche treiben’s liederlich. Ibi nullus timet mortem, d’autres encore dans un sac. No one fears death here, gen drinken, Von den Spielern, die verweilen, sed pro Baccho mittunt sortem. Ici personne ne craint la mort, but all throw the dice for Bacchus. sommigen vrijen er lustig op werden manche nackt et tous jouent aux dés pour los. entblößt, Primo pro nummata vini; Bacchus. First, to him who buys the wine; Maar wie zich bij het spel andere da bekleidet, ex hac bibunt libertini. then the libertines drink: aansluit, und ein’ge noch in Säck’ Semel bibunt pro captivis, D’abord, à celui qui paie le vin ; once to prisoners, eindigt mogelijk in zijn blootje, gesteckt. Post haec bibunt ter pro vivis, puis les libertins boivent : three times to the living, anderen worden netjes aan- Keiner fürchtet dort den Tod, Quater pro Christianis cunctis, une fois aux prisonniers, four times to all Christians, gekleed, sondern alle würfeln sie um quinquies pro fidelibus defunctis, trois fois aux vivants, five times to the faithful nog anderen in zakken gehuld. Bacchus: sexies pro sororibus vanis; quatre fois à tous les chrétiens, departed, Daar is iemand bang voor de septies pro militibus silvanis. cinq fois aux fidèles défunts, six times to vain sisters, dood, Zunächst um den Zechenzahler, six fois aux sœurs légères, seven times to soldiers of the allen werpen er de teerling sogleich drauf trinken die Bac- Octies pro fratribus perversis, sept fois aux soldats de la forêt. forest. voor Bacchus. chanten novies pro monachis dispersis, Huit fois aux frères errants Eight times to erring brothers, Eerst dobbelen ze om wie de einmal auf die Eingesperrten, decies pro navigantibus, neuf fois aux moines dispersés, nine times to dispersed monks, wijn betaalt; dreimal dann auf die, die undecies pro discordantibus, dix fois aux marins, ten times to sailors, hiervan drinkt het vrije volkje: leben, duodecies pro penitentibus, onze fois aux querelleurs, eleven times to quarrellers, eenmaal op de gevangenen, viermal auf die ganze tredecies pro iter agentibus. douze fois aux pénitents, twelve times to penitents, daarna driemaal op de leven- Christenheit, Tam pro papa quam pro rege treize fois aux voyageurs. thirteen times to travellers. den, fünfmal auf die, bibunt omnes sine lege. Tant au pape qu’au roi9, To the pope and the king alike9 vier op alle christenen, die im Herrn verschieden, tous boivent sans loi. all drink without restraint. vijf op de gelovigen die ons sechsmal auf die losen Schwe- Bibit hera, bibit herus, La maîtresse boit, le maître boit, The mistress drinks, the master ontvallen zijn, stern, bibit miles, bibit clerus, le soldat boit, le clerc boit, drinks, zes op de dames van lichte siebenmal auf die Stauden- bibit ille, bibit illa, celui-là boit, celle-là boit, the soldier drinks, the cleric drinks, zeden, hecht’ im Wald. bibit servus cum ancilla, le valet boit avec la servante. the man drinks, the woman drinks, zeven op de woudschuimers. Achtmal auf die verirrten Brüder, bibit velox, bibit piger, le véloce boit, l’indolent boit, the servant drinks with the maid. neunmal auf die versprengten bibit albus, bibit niger, le blanc boit, le noir boit. the swift man drinks, the slow Acht op de verlopen broeders Mönche, bibit constans, bibit vagus, le casanier boit, le vagabond man drinks, negen op de monniken die zijn zehnmal auf die Seefahrer, bibit rudis, bibit magus, boit, the white man drinks, the black afgedwaald, elfmal auf die Streithähne, le sot boit, le sage boit. man drinks. tien op wie op zee vertoeft, zwölfmal auf die Büßer, Bibit pauper et egrotus, the settled man drinks, the elf op al wie in onmin leeft, dreizehnmal auf die, die reisen. bibit exul et ignotus, Le pauvre et le malade boivent, wanderer drinks, twaalf op de boetvaardige Auf den Papst wie auf den König9 bibit puer, bibit canus, l’exilé et l’inconnu boivent, the fool drinks, the sage drinks. zondaars, trinken alle ohne Maß. bibit presul et decanus, le garçon boit, le vieillard boit, dertien op wie op reis is. bibit soror, bibit frater, l’évêque et le diacre boivent, The poor man and the sick Op de paus en op de koning9 Trinkt die Herrin, trinkt der Herr, bibit anus, bibit mater, la sœur boit, le frère boit, man drink, drinken allen zonder beperking. trinkt der Ritter, trinkt der Pfaffe, bibit ista, bibit ille, la vieille boit, la mère boit, the exile and the stranger drink, trinket dieser, trinket jene, bibunt centum, bibunt mille. celle-ci boit, et celui-là boit, the boy drinks, the old man Dames drinken, heren drinken, trinkt der Knecht zusammen mit cent boivent, mille boivent. drinks, ook soldaten en de clerus der Magd. Parum sexcente nummate the bishop and the deacon drink, mannen drinken, vrouwen Trinkt der Schnelle, trinkt der durant cum immoderate Six cents pièces ne suffisent the sister drinks, the brother drinks, drinken, Träge, bibunt omnes sine meta, guère the old lady drinks, the mother de knecht drinkt met de meid. trinkt der Bleiche, trinkt der quamvis bibant mente leta. si tous boivent sans modération drinks, De vluggerd drinkt, de slome Schwarze, III. Cour d’amours III. Cour d’amours III. Courts of love III. Op vrijersvoeten III. Liebeshof ZZT 15. Amor volat undique 15. Amor volat undique 15. Amor volat undique 15. Amor volat undique 15. Amor volat undique 353 Amor volat undique, L’amour vole partout, Love flies everywhere, Liefde fladdert overal, Amor flieget überall, captus est libidine. saisi de désir. seized by desire. in de ban van verlangen. von der Lust ergriffen. Iuvenes, iuvencule Jeunes filles et garçons Young men and women Jongens en meisjes Jünglinge und Jungfern coniunguntur merito. s’unissent avec raison. unite rightly. willen zich verenigen, terecht. vereinen sich zurecht. Si qua sine socio, Celle qui est sans compagnon She who has no companion Wie zonder vriendje is, Wenn eine keinen Liebsten caret omni gaudio; est privée de toute joie ; is deprived of all joy; mist alle vreugde; hat, tenet noctis infima sub intimo elle garde une nuit profonde she harbours a dark night ze houdt een eindeloze nacht ist sie aller Freuden bar; cordis in custodia. au fond de son cœur. in the depths of her heart. in het diepst sie hegt tiefe Nacht Fit res amarissima. Quel sort cruel ! What a bitter fate! van haar hart verborgen. innen in ihres Herzens Haft. Wat een allerbitterst lot! Was für ein bitt’res Ding!

16. Dies, nox et omnia 16. Dies, nox et omnia 16. Dies, nox et omnia 16. Dies, nox et omnia 16. Dies, nox et omnia

Dies, nox et omnia Le jour, la nuit, tout Day, night, everything Dag en nacht en alles Tag und Nacht und alle Dinge michi sunt contraria; m’est contraire ; is against me; keert zich tegen mij; mir zuwider sind; virginum colloquia la conversation des jeunes filles the maidens’ conversations kletsende meisjes die Plaudereien der Jungfern me fay planszer me fait pleurer make me weep doen me treuren bringen mich zum Weinen oy suvenz suspirer, et souvent soupirer, and often sigh, en vaak zuchten; und oft zum Seufzen plu me fay temer. et plus encore craindre. and even more make me fear. sterker, ze doen me beven. und noch mehr zum Fürchten. Ô amis, amusez-vous, O sodales, ludite, vous qui savez, parlez, O friends, make merry, Vrienden, speel maar, O ihr Freunde, ihr scherzet, vos qui scitis, dicite, épargnez le malheureux que you who know, speak up, als je meer weet, spreek op, und wie ihr’s wisst, michi mesto parcite: je suis : have mercy on the sad man I am: maar spaar mij, droef als ik ben: so sprechet ihr! grand ey dolur. grande est ma douleur. great is my sorrow. groot is mijn leed. Verschont mich Traurigen: Attamen consulite Mais conseillez-moi, Yet counsel me, Geef me toch raad, Groß ist der Schmerz. per voster honur. pour votre honneur. for your honour. op jullie woord van eer. Aber ratet mir doch, bei eurer Ehr’! Tua pulchra facies Ton bon visage Your fair face Jouw fijne trekken Me fay planszer milies. me fait pleurer mille fois. makes me weep a thousand tears. doen me keer op keer wenen. Dein schönes Antlitz Pectus habet glacies. Ton cœur est de glace. Your heart is of ice. Mijn hart is een ijsklomp. macht mich weinen tausendmal. A remender: Un remède : A remedy: Er is een remedie: Dein Herze ist aus Eis. statim vivus fierem je serais rendu à la vie I would be revived ik zou meteen herleven Die Heilung: per un baser. par un baiser. by a kiss. met een zoen. Ich würde sogleich lebendig durch einen Kuss.

17. Stetit puella 17. Stetit puella 17. Stetit puella 17. Stetit puella 17. Stetit puella

Stetit puella Une jeune fille A young girl stood Er stond een meisje Stand ein Mägdlein rufa tunica; en robe rouge ; in a red dress; in een rood jurkje; in rotem Hemd; si quis eam tetigit, si on la touchait, if anyone touched her, als iemand haar aanraakte wenn man daran fasste, tunica crepuit. la robe bruissait. the dress rustled. ritselde het jurkje, raschelte das Hemd. Eia! Eia ! Eia! Eia! Eia!

Stetit puella Une jeune fille A young girl stood Er stond een meisje Stand ein Mägdlein tamquam rosula; telle une petite rose ; like a little rose, als een roosje; einem Röslein gleich; ZZT facie splenduit, le visage radieux, her face radiant, haar gezicht stralend ihr Antlitz strahlte os eius floruit. la bouche en fleur. her mouth aflower, haar mond een open bloem, und der Mund schimmerte. 353 Eia! Eia ! Eia! Eia! Eia!

18. Circa mea pectora 18. Circa mea pectora 18. Circa mea pectora 18. Circa mea pectora 18. Circa mea pectora

Circa mea pectora Mon cœur est My heart is filled Om mijn hart hebben zich In meinem Herzen multa sunt suspiria empli de maints soupirs with many a sigh ontelbare zuchten genesteld sind viele Seufzer, de tua pulchritudine, après ta beauté, for your beauty over jouw schoonheid: deiner Schönheit wegen, quae me laedunt misere. Ah! qui me blessent profondément. that deeply wound me. Ah! ze kwellen me vreselijk. Ah! die machen mich elend. Ah! Ref.: Manda liet! Manda liet! Ah ! Refr.: Manda liet! manda liet! Ref.: Mandaliet! mandaliet! Refr.: Manda liet! Manda liet! Min geselle chumet niet! Refr.: Manda liet ! manda liet ! My love comes not! Mijn liefje daagt niet op! Mein Geliebter kommet Mon amour ne vient pas ! nicht! Tui lucent oculi Your eyes shine Je ogen schitteren sicut solis radii, Tes yeux brillent like the rays of the sun, als zonnestralen, Deine Augen leuchten sicut splendor fulguris tels les rayons du soleil, like the flash of lightening als een bliksemschicht wie die Strahlen der Sonne, lucem donat tenebris. Ah! tel l’éclair de la foudre that brings light to darkness. die het duister verlicht. Ah! wie der Glanz des Blitzes Ref.: Manda liet! Manda liet! qui illumine les ténèbres. Ah ! Ah! Ref.: Mandaliet! mandaliet! die Düsternis erhellt. Ah! Min geselle chumet niet! Refr.: Manda liet ! manda liet ! Refr.: Manda liet! manda liet! Mijn liefje daagt niet op! Refr.: Manda liet! Manda liet! Mon amour ne vient pas ! My love comes not! Mein Geliebter kommet Vellet Deus, vellent dii Hadden God en zijn heiligen nicht! quod mente proposui: Que Dieu, que les dieux May God grant, may the gods maar ut eius virginea m’accordent grant ingestemd met mijn voornemen Gebe es Gott, geben es die Götter, reserassem vincula! Ah! ce que j’ai en tête : what I have in mind: om de kluisters van haar kuisheid was ich im Sinne habe: Ref.: Mandaliet! mandaliet! que je puisse défaire that I may loosen te ontsluiten! Ah! Dass ich ihrer Jungfräulichkeit Min geselle chumet niet! les liens de sa virginité ! Ah ! the bonds of her virginity! Ah! Ref.: Mandaliet! mandaliet! Fesseln noch lösen könne! Ah! Refr.: Manda liet ! manda liet ! Refr.: Manda liet! manda liet! Mijn liefje daagt niet op! Refr.: Manda liet! Manda liet! Mon amour ne vient pas ! My love comes not! Mein Geliebter kommet nicht! 19. Si puer cum puellula 19. Si puer cum puellula 19. Si puer cum puellula 19. Si puer cum puellula 19. Si puer cum puellula Laat een jongen en een meisje Si puer cum puellula Si un garçon s’attarde If a boy tarries een tijdje samen in een kamertje: Wenn ein Knabe mit einer Maid moraretur in cellula: avec une fille dans la chambre, with a girl in a little room, ze vinden elkaar in zalige im Kämmerlein verweilt: felix coniunctio, l’union est heureuse : happy is their union: omhelzing: glückselige Vereinigung, amore suscrescente, l’amour va croissant, love grows, liefde bloeit op, wenn die Liebe wächst, pariter e medio et l’ennui entre eux and boredom between them tussen hem en haar und der Verdruss von beiden propulso procul tedio. est chassé au loin. is driven afar. verdwijnt alle schroom. gleichermaßen in die Fern’ ver- Fit ludus ineffabilis Un jeu ineffable se joue An unspeakable game takes Het wordt een onuitsprekelijk spel trieben ist. membris, lacertis, labiis. avec leurs bras, leurs jambes, place van armen, benen, lippen. Ein unaussprechlich’ Spiel Si puer cum puellula leurs lèvres. with their legs, arms and lips. Laat een jongen en een meisje dann ist moraretur in cellula: Si un garçon s’attarde If a boy tarries een tijdje samen in een mit Gliedern, Armen, Lippen. felix coniunctio. avec une fille dans la chambre, with a girl in a little room, kamertje: Wenn ein Knabe mit einer Maid l’union est heureuse. happy is their union. ze vinden elkaar in zalige im Kämmerlein verweilt: omhelzing. glückselige Vereinigung! 20. Veni, veni, venias 20. Veni, veni, venias 20. Veni, veni, venias 20. Veni, veni, venias 20. Veni, veni, venias ZZT Veni, veni, veni, venias Viens, viens, viens, viens ; Come, come, o come; Kom, kom, kom, o kom nu toch; Komm, komm, komme! ne me mori facias ne me fais pas mourir, let me not die, laat me niet sterven Lass’ mich nicht sterben! 353 ne me mori facias ne me fais pas mourir, let me not die, laat me niet sterven Lass’ mich nicht sterben! hyrca, hyrce, nazaza, hyrca, hyrcae, nazaza, hyrca, hyrcae, nazaza, hyrca, hyrcae, nazaza, Hyrca, hyrce, nazaza, trillirivos … trillirivos… trillirivos… trillirivos … trillirivos… Pulchra tibi facies, Ton beau visage, Your lovely face, oculorum acies, l’éclat de tes yeux, the glance of your eyes, Je trekken zijn bloedmooi, Schön ist dein Antlitz, capillorum series, les tresses de tes cheveux, the tresses of your hair, de heldere glans van je ogen, deiner Augen Glanz, o quam clara species! oh, quelle beauté ! oh, how beautiful you are! de vlechten in je haar, deiner Haare Flechten, o, wat een heerlijke schoonheid! oh, welch herrlicher Anblick! Rosa rubicundior, Plus rouge que la rose, Redder than the rose, lilio candidior, plus blanche que le lis, whiter than the lily, Roder dan rozen, Röter als die Rose, omnibus formosior, plus belle que toutes : lovelier than all, blanker dan lelies, weißer als die Lilie, semper in te glorior! je me glorifierai toujours de toi ! I shall always glory in you! lieflijker dan iedereen: schöner als alle: altijd zal ik trots op je zijn. Stets bist du mein Ruhm!

21. In trutina 21. In trutina 21. In trutina 21. In trutina 21. In trutina

In trutina mentis dubia Dans la balance hésitante de In the wavering balance of my In de weegschaal van mijn Auf der zögernden Waage fluctuant contraria: mon esprit mind weifelende hart meines Sinnes lascivus amor et pudicitia. les contraires s’opposent : opposites vacillate: deinen tegenstrijdige gevoelens: schwanken widerstreitend Sed eligo quod video, amour lascif et chasteté. lascivious love and chastity. wellustige liefde en schroom. Liebeslust und Schamhaftigkeit. collum iugo prebeo: Mais je choisis ce que je vois, But I choose what I see, Maar ik kies wat ik zie, Doch ich wähle, was ich sehe, ad iugum tamen suave, suave j’offre mon cou au joug : and offer my neck to the yoke: ik buig mijn nek onder het juk: und beuge meinen Nacken un- transeo. je passe sous le joug si doux. I yield to the yoke so sweet. maar het juk is zacht, zacht om ters Joch: dragen. Ich begebe mich unter das ach so süße Joch.

22. Tempus est iocundum 22. Tempus est iocundum 22. Tempus est iocundum 22. Tempus est iocundum 22. Tempus est iocundum

Tempus est iocundum, C’est le temps de la joie, This is the time of joy, Tijd om te genieten, Ergötzlich ist die Zeit, o virgines! ô jeunes filles ! O maidens! meisjes! O Mägdlein! Modo congaudete, Réjouissez-vous maintenant, Rejoice with them, Deel in hun plezier, Freut euch jetzt mit ihnen, vos iuvenes! ô vous, jeunes hommes ! young men! jongens! ihr Burschen! Ref.: Oh, oh, oh, totus floreo. Refr. : Je fleuris tout entier, Refr.: I am all aflower, Ref.: O, o, o, ik voel me Refr.: Oh, oh, oh, Iam amore virginali je brûle tout entier I am all afire with openbloeien. ich erblühe ganz, totus ardeo! d’amour virginal ! virginal love! Ik brand van liefde ich erglühe ganz und Novus, novus amor est, Ce nouvel amour est This love is new of voor mijn meisje! gar von einer unver- quo pereo! ce dont je meurs ! which I die! Deze nieuwe liefde, ik brauchten Liebe! bezwijk eraan! Es ist eine neue Liebe, Mea me comfortat Ma promesse My promise in der ich vergehe! promissio, me réconforte, comforts me, Troost vind ik mea me deportat negatio. mon refus my refusal bij een belofte, Mein Versprechen Ref.: Oh, oh, oh, totus floreo. me désole. distresses me. ik verzink in wanhoop ermutigt mich, Iam amore virginali Refr. : Je fleuris tout entier, Refr.: I am all aflower, Bij een nee, nee, nee. mein Verweigern totus ardeo! je brûle tout entier I am all afire with Ref.: O, o, o, ik voel me drückt mich nieder. Novus, novus amor est, d’amour virginal ! virginal love! openbloeien. Refr.: Oh, oh, oh, quo pereo! Ce nouvel amour est This love is new of Ik brand van liefde ich erblühe ganz, ZZT ce dont je meurs ! which I die! voor mijn meisje! ich erglühe ganz und Tempore brumali Deze nieuwe liefde, ik gar von einer unver- 353 vir patiens, En hiver In wintertime bezwijk eraan! brauchten Liebe! animo vernali l’homme est patient, man is patient, Es ist eine neue Liebe, lasciviens. et lascif and lascivious ’s Winters ben ik in der ich vergehe! Ref.: Oh, oh, oh, totus floreo. quand vient le printemps. with the spirit of spring. een bezadigd man, Iam amore virginali Refr. : Je fleuris tout entier, Refr.: I am all aflower, maar bij de eerste lentebries Im Winter totus ardeo! je brûle tout entier I am all afire with een en al wellust. ist der Mann geduldig, Novus, novus amor est, d’amour virginal ! virginal love! Ref.: O, o, o, ik voel me beim Hauch des Frühlings quo pereo! Ce nouvel amour est This love is new of openbloeien. wird er übermütig. ce dont je meurs ! which I die! Ik brand van liefde Refr.: Oh, oh, oh, Mea mecum ludit voor mijn meisje! ich erblühe ganz, virginitas, Ma virginité My virginity Deze nieuwe liefde, ik ich erglühe ganz und mea me detrudit se joue de moi, toys with me, bezwijk eraan! gar von einer unver- simplicitas. ma simplicité my simplicity brauchten Liebe! Ref.: Oh, oh, oh, totus floreo. me retient. holds me back. Mijn schroom Es ist eine neue Liebe, Iam amore virginali Refr. : Je fleuris tout entier, Refr.: I am all aflower, speelt me parten, in der ich vergehe! totus ardeo! je brûle tout entier I am all afire with mijn onschuld Novus, novus amor est, d’amour virginal ! virginal love! doet me terugkrabbelen. Meine Jungfräulichkeit quo pereo! Ce nouvel amour est This love is new of Ref.: O, o, o, ik voel me spielt mit mir, ce dont je meurs ! which I die! openbloeien. meine Einfalt Veni, domicella, Ik brand van liefde steht mir im Weg. cum gaudio! Viens, ma chère, Come, mistress mine, voor mijn meisje! Refr.: Oh, oh, oh, Veni, veni pulchra! avec joie ! with joy! Deze nieuwe liefde, ik ich erblühe ganz, Iam pereo. Viens, viens, ma belle ! Come, come, my fair one! bezwijk eraan! ich erglühe ganz und Ref.: Oh, oh, oh, totus floreo. Je meurs déjà. Already I die. gar von einer unver- Iam amore virginali Refr. : Je fleuris tout entier, Refr.: I am all aflower, Kom, mijn vrouwtje, brauchten Liebe! totus ardeo! je brûle tout entier I am all afire with vir bezorg me vreugde! Es ist eine neue Liebe, Novus, novus amor est, d’amour virginal ! ginal love! Kom, kom mijn sterretje, in der ich vergehe! quo pereo! Ce nouvel amour est ce This love is new of ik voel me bezwijken. Komm, edle junge Dame, dont je meurs ! which I die! Ref.: O, o, o, ik voel me mit Freude! openbloeien. Komm, komm, du Schöne! Ik brand van liefde Ich vergehe schon. voor mijn meisje! Refr.: Oh, oh, oh, Deze nieuwe liefde, ik ich erblühe ganz, bezwijk eraan! ich erglühe ganz und gar von einer unver- brauchten Liebe! Es ist eine neue Liebe, in der ich vergehe! 23. Dulcissime 23. Dulcissime 23. Dulcissime 23. Dulcissime 23. Dulcissime ZZT Dulcissime, ah! Ah, très cher ! Sweetest one! Ah! Mijn liefste schat, ah! Süßester, ah! Totam tibi subdo me. Je me soumets entièrement à toi. I give myself to you entirely! Ik geef me helemaal aan je over. Ganz dir gebe ich mich hin! 353

Blanzifor et Helena Blanche-fleur et Hélène Blancheflour and Helen Blancefloer en Helena Blanziflor und Helena

24. Ave formosissima 24. Ave formosissima 24. Ave formosissima 24. Ave formosissima 24. Ave formosissima

Ave formosissima, Salut à toi, ô très belle, Hail, most beautiful one, Welkom, mijn allermooiste, Gegrüßet seist du, Schönste, gemma pretiosa; précieux joyau ; precious jewel; mijn kostbare juweel; kostbarer Edelstein; ave decus virginum, salut, honneur des vierges, hail, pride of virgins, welkom, parel onder de gegrüßet seist du, du Zierde virgo gloriosa vierge glorieuse, glorious virgin, meisjes, der Jungfrauen, ave mundi luminar, salut, lumière du monde, hail, light of the world, wondermooie meid; Jungfrau, herrliche, ave mundi rosa, salut, rose du monde, hail, rose of the world, welkom, licht van de wereld, gegrüßet seist du, du Licht Blanziflor et Helena, Blanche-fleur et Hélène, Blancheflour and Helen, welkom, roos van de wereld, der Welt, Venus generosa. noble Vénus. noble Venus. Blancefloer en Helena, gegrüßet seist du, du Rose der edele Venus. Welt, Blanziflor und Helena, edle Venus!

Fortuna Imperatrix Mundi Fortune, impératrice du monde Fortune, Empress of the world Fortuna, Heerseres over de wereld Fortuna, Herrscherin der Welt

25. O Fortuna 25. O Fortuna 25. O Fortuna 25. O Fortuna 25. O Fortuna

O Fortuna, velut luna Ô Fortune, comme la lune O Fortune, like the moon O Fortuna, als de maan O Fortuna, wie der Mond statu variabilis, à l’aspect changeant, ever changing, zo onbestendig, bist du unbeständig, semper crescis, aut decrescis. toujours tu croîs ou décrois. you always wax or wane. altijd neem je toe of af! nimmst allzeit zu und ab. Dit vermaledijde leven Vita detestabilis La vie détestable Hateful life Das verabscheuenswerte soms hard, soms koesterend, nunc obdurat, et tunc curat tantôt émousse et tantôt now sharpens, now dulls spelend met wat ons ter Leben ludo mentis aciem, affine our acuity of wit, harte gaat, erst schindet, dann verwöhnt es egestatem, potestatem par jeu l’acuité de l’esprit, power, poverty, doet armoede en almacht spielerisch den scharfen Sinn, dissolvit ut glaciem. pauvreté, pouvoir, it melts like ice. wegsmelten als ijs. Bedürftigkeit, Macht elle fait fondre comme glace. zerschmilzt es wie Eis. Sors immanis et inanis, Monstrous and empty fate, Noodlot, wreed en zinloos, rota tu volubilis, Sort cruel et vain, you turning wheel, jij wentelend wiel, Schicksal, grausam und eitel, wankel als je stilstaat, leeg in status malus, vana salus, toi la roue qui tourne, unsound state, vain well- Rad, du drehendes, je geluk, semper dissolubilis. état malsain, bien-être vain, being, altijd weer verzwindend. dein Wesen böse, dein Heil Obumbrata et velata toujours insaisissable. always fading. In schaduw gehuld en nichtig, michi quoque niteris: Obscur et voilé, Shadowed and veiled, omsluierd immerzu vergehend. nunc per ludum dorsum nudum tu pèses aussi sur moi : you also bear upon me: hang je ook mij boven het Verschattet und verschleiert fero tui sceleris. maintenant j’ai le dos nu now my back is naked through hoofd: lastest du auch über mir: par le jeu de ta vilénie. the game of your wickedness. mijn rug is naakt nu Durch das Spiel deines Frevels Sors salutis et virtutis Fate is now against me door je boosaardige spelletje. trag’ ich jetzt den Rücken bloß. michi nunc contraria. Le sort qui donne santé in health and strength. Het lot dat geluk en levens- Est affectus et defectus et vigueur Illness and failure are moed brengt Das Los des Wohlergehens und semper in angaria. m’est maintenant contraire. always at work. is me nu ongunstig. der Tugend Hac in hora sine mora Maladie et échec sont At this hour, without delay, Liefde en afkeer mir nun feindlich ist. corde pulsum tangite : toujours à l’œuvre. touch the vibrating strings: staan altijd onder je dwang. Leidenschaft und Schwachheit quod per sortem sternit fortem En cette heure, sans tarder, since the strong are struck Beroer dus nu meteen, liegen immer in der Fron. ZZT mecum omnes plangite! touchez les cordes down by fate, de snaren, laat ze klinken: Hier zur Stunde, ohne Säumen, vibrantes : weep you all with me! omdat het lot een dapper man schlagt die klingenden Saiten: neervelt, 353 puisque le fort est abattu par Dass das Schicksal hinstreckt stem allen in met mijn klacht! le sort, (Translation: Dennis Collins) den Starken, pleurez tous avec moi ! (Vertaling: Jeannine das beklaget alle mit mir! De Landtsheer) (Traduction : Dennis Collins) (Übersetzung: Hilla Maria Heintz)

a Le poète fait allusion à un a The poet refers to a well- a De dichter verwijst naar een a Der Dichter verweist hier auf thème en vogue dans l’Anti- known theme from Antiquity, populair thema uit de oudheid, ein populäres Thema der An- quité, connu par les Distiques particularly from Disticha Cato- bekend van de Disticha Catonis tike, auch bekannt aus den Di- de Caton (2, 26, 2) : l’Occasion nis (2, 26, 2): Occasio (Opportu- (2, 26, 2): Occasio (Kans), een sticha Catonis (Sprüche bzw. (Occasio), une figure dérivée nity), another manifestation of nevenvorm van Fortuna, werd Distichen Catos) (Liber II, 26, 2): de la Fortune, personnifiée par Fortuna, was depicted as a voorgesteld als een naakte Occasio (die Gelegenheit), eine une femme nue au front couvert naked woman with long hair in vrouw met lange lokken op Nebenform der Fortuna; dar- de longues boucles, mais front view, but a bald skull haar voorhoofd, maar kaal gestellt wird sie als Nackte mit chauve à l’arrière. Il importait when seen from the back. So it achteraan. Het kwam er dus op langem, gelocktem Haar an der de la saisir au moment favora- was essential to catch her at aan haar op het juiste moment Stirne, aber kahlem Hinterkopf. ble car, une fois qu’elle était the right time, for once she had beet te pakken, want eens ze Daher war es wichtig, sie zum passée, il était trop tard. passed there was nothing to voorbij was, kon je niets meer rechten Zeitpunkt zu fassen, clutch. beetpakken. denn wenn dieser vorbei war, konnte man die „Gelegenheit“ nicht mehr ergreifen.

1 Après avoir conquis Troie, les 1 After the fall of Troy, the 1 Na de verovering van Troje 1 Nach der Eroberung Trojas Grecs enlevèrent la reine Hé- Greeks took Queen Hecuba door de Grieken is koningin durch die Griechen wurde die cube (Hekabe) comme esclave. (Hekabe) with them as a slave. Hecuba (Hekabe) door de Königin Hekuba (Hekabe) in die La pièce d’Euripide décrit le Euripides’ play, Hecuba, de- Grieken als slavin meegevoerd. Sklaverei entführt. sort malheureux de la picts her dismal fate. Cf. het gelijknamige toneelstuk Das gleichnamige Stück des Troyenne. van Euripides, waarin haar on- Euripides schildert das unglück- gelukkig lot wordt beschreven. liche Los der Trojanerin.

2 Flore (Flora) est la déesse des 2 Flora is the Roman goddess of 2 Flora is de Romeinse godin 2 Flora ist in der römischen My- fleurs à Rome (voir Le Prin- flowering plants and springtime van de bloeiende planten thologie die Göttin der Blüte temps de Botticelli). Apollon- (see, for example, Botticelli’s (denk aan Botticelli’s Primav- (siehe auch Botticellis Gemälde Phébus, le dieu Soleil, étend sur Primavera); Phoebus Apollo, era); Phoebus-Apollo, als Zon- La Primavera). elle ses rayons ; autrement dit, the Sun God, lies down in her negod, strekt zich uit in haar Phoibos/Phoebus-Apollon, der le soleil répand sa chaleur sur lap; in other words, the sun schoot, m.a.w. de zon spreidt Sonnengott, streckt sich aus in la terre et fait éclore les fleurs. spreads its warmth over the haar warmte over de aarde en ihrem Schoß; mit anderen Wor- earth, whereupon all flowers doet zo de bloemen opbloeien. ten, die Sonne wärmt die Erde burst into bloom. 3 Volgens een bepaalde traditie mit ihrem Schein und bringt so zou Venus – Aphrodite geboren die Blumen zum Erblühen. 3 Une tradition fait naître Vénus- 3 According to some traditions, 3 Einer bestimmten Überliefe- Aphrodite au large de l’île de Venus – Aphrodite – was born zijn bij het eiland Cyprus. Ze rung zufolge kam Venus-Aphro- Chypre, d’où cet autre nom de near the isle of Cyprus, where a had er een drukbezochte tempel. dite vor Zypern zur Welt, daher ZZT la déesse. On y avait édifié un temple dedicated to her at- der dritte, hier verwendete temple en son honneur, très tracted numerous visitors, Name der Göttin. Auf der Insel 353 fréquenté. hence this other name of the wurde ihr zu Ehren ein viel be- goddess. suchter Tempel errichtet.

4 Pâris, le fils cadet du roi Priam 4 Paris, youngest son of Priam, 4 Paris, de jongste zoon van de 4 Paris, der jüngste Sohn des et de la reine Hécube, symbo- king of Troy, and his wife Trojaanse koning Priamus en trojanischen Königs Priamos lise la sensualité et les succès Hecuba, has become the epit- zijn vrouw Hecuba, is symbool und seiner Gattin Königin He- en amour. Le poète fait ici allu- ome of sensual love and suc- geworden voor sensuele liefde kuba, verkörpert die Sinnlichkeit sion au célèbre jugement de cessful courtship. The poet en succesvolle minnaar. De und den Erfolg in Liebesdingen. Pâris : Aphrodite promit de don- alludes to the well-known story dichter zinspeelt op het over- Der Dichter spielt auf die wohl- ner Hélène au jeune homme à of the judgement of Paris: bekende verhaal van het bekannte Episode vom Urteil condition de se voir offrir la Venus promised Paris she Parisoordeel, waarbij Venus des Paris an: Aphrodite ver- pomme d’or, dite pomme de would give him the fairest aan Paris beloofde dat ze hem sprach Paris die Liebe Helenas, discorde, portant l’inscription woman in the world, Helena, if de mooiste vrouw ter wereld wenn sie Eris' goldenen Apfel « Pour la plus belle ». Son vœu he agreed to give her (Venus) zou schenken, met name He- der Zwietracht, den „Zankap- fut exaucé. Eris’s golden apple inscribed lena, indien hij Eris’ gouden fel“, mit der Aufschrift „Der “To the fairest”, which he did. appel met het opschrift ‘voor de Schönsten“ bekäme, was auch mooiste’ aan haar toekende, geschah. wat gebeurde.

5 Comme souvent, la version en 5 The Middle High German lines 5 De Middelhoogduitse versie is 5 Die mittelhochdeutsche Fas- moyen haut allemand est une are practically a translation of haast een vertaling van het sung ist gewissermaßen eine quasi-traduction du latin. Il the Latin text, as was often the Latijn, zoals wel vaker het geval Übersetzung der lateinischen, n’est pas toujours aisé de dé- case, though it is not always is. Het is niet altijd uit te maken wie dies oft der Fall ist. terminer quel texte a inspiré possible which of the versions of het Latijn het Duits heeft Es ist nicht immer möglich, fest- l’autre. was inspired by the other. geïnspireerd, dan wel omge- zustellen, ob das Lateinische keerd. hier das Deutsche beeinflusst hat oder umgekehrt.

6 Le mercredi des cendres, le 6 On Ash Wednesday, the priest 6 Met Aswoensdag stempelt de 6 Am Aschermittwoch zeichnet prêtre dessine une croix à la marks the foreheads of the priester de gelovigen een der Priester den Gläubigen ein cendre sur le front des fidèles faithful with ashes in the shape askruisje op hun voorhoofd met Aschenkreuz auf die Stirn. Dazu en leur disant : « Souviens-toi of a cross, saying: “Remember de woorden: ‘Gedenk, mens, spricht er die Worte: „Bedenke que tu es poussière et que tu that you are dust, and to dust dat je van stof bent en tot stof Mensch, dass du Staub bist und retourneras à cette poussière. » you shall return.” zult wederkeren.’ wieder zum Staub zurück- kehrst.“

7 Selon Matth. VII, 24. 7 After Matth. 7, 24. 7 Naar Matth. 7, 24. 7 Nach Mt 7,24.

8 Allusion à l’allégorie d’Hercule 8 This is an allusion to the well- 8 Een allusie op de bekende al- 8 Eine Anspielung auf das be- à la croisée des chemins, known allegory of Hercules at legorie van Hercules op de kannte Bild von Herakles/Her- sommé de choisir entre celui de the crossroads, where he had tweesprong: hij moest kiezen kules am Scheidewege, bei la vertu et celui du vice, le pre- to choose between the wide, tussen de brede, rechte en dem dieser vor die Wahl gestellt mier étant étroit et tortueux et straight and easy road of vice makkelijke weg van de on- wird, sich für den leichten und le second, doux et facile. Voir and the narrow, winding and deugd en het smalle, steile kro- angenehmen Weg des Lasters aussi Matth. VII, 13 : « Large est steep path leading to virtue. nkelende pad dat hem naar oder den mühevollen und la porte, spacieux est le chemin See also Matthew 7, 13: “Broad deugdzaamheid zou brengen. engen Pfad der Tugend zu en- ZZT qui mènent à la perdition. » is the road that leads to de- Zie ook Matth. 7, 13: ‘De weg die tscheiden. Siehe auch Mt 7,13: struction.” tot het verderf leidt is breed.’ „Denn die Pforte ist weit und 353 der Weg ist breit, der zur Ver- dammnis führt.“ b Un chant du cygne, littérale- b The “swan song” of a swan b De ‘zwanenzang’ van een b Ein „Schwanengesang“ im ment, puisqu’il s’agit du dernier roasted on the spit and, in the zwaan die aan het spit wordt wörtlichen Sinne, denn ein chant d’un cygne qui sera bien- last stanza, served to the geroosterd en in de laatste Schwan berichtet hier, dass er tôt rôti à la broche et servi aux guests. This could be a parody strofe aan de gasten voorge- nun gebraten und (in der letz- invités. Il s’agit peut-être de la of a very popular sequence schoteld. Het is wellicht een pa- ten Strophe) den Gästen vorge- parodie d’une séquence très en from the Early Middle Ages, the rodie op een heel populaire, setzt wird. Es handelt sich vogue durant le haut Moyen- Planctus cygni. In Orff’s setting, vroegmiddeleeuwse sequens, vielleicht um eine Parodie der Âge, la lamentation du cygne, it becomes a parody of the de Planctus cygni. In de zetting sehr beliebten frühmittelalterli- ou Planctus cygni. Carl Orff heroic tenor arias in Italian van Orff wordt het een parodie chen Sequenz Planctus cygni imite ici les airs de « ténor hé- opera. op de aria’s van de zgn. hel- (Klage des Schwans). Carl Orffs roïque » de l’opéra italien. dentenoren in de Italiaanse Bearbeitung parodiert hier die opera. Arien der sog. Heldentenöre in der italienischen Oper.

9 9 Au moment de l’écriture de 9 At the time these texts were 9 Toen de teksten tot stand Zum Zeitpunkt der Nieder- ces textes, l’empereur et le written, there was bitter oppo- kwamen, waren keizer en paus schrift dieser Texte standen Pape s’opposaient farouche- sition between the Pope and al sinds de elfde eeuw bittere sich Kaiser und Papst schon ment, depuis le XIe siècle déjà the Emperor (the struggle be- tegenstanders (de strijd tussen seit dem 11. Jahrhundert und et la lutte des Guelfes (famille tween the Guelphs, originally a de Welfen, een van oorsprong dem Streit zwischen dem urs- d’origine franque composée Frankish family, ardent parti- Frankisch geslacht, vurige par- prünglich fränkischen Ge- d’ardents défenseurs du Pape) sans of the Pope, and the Ghi- tijgenoten van de paus, en de schlecht der Guelfen/Welfen, et des Gibelins (partisans du bellines, who supported the Gibelijnen, die de keizer steun- glühenden Unterstützern der Politik des Papstes, und den Saint-Empire romain germa- Emperor). The so-called in- den). Het conflict betrof de zo- Ghibellinen/ Waiblingern, Par- nique). Dans un premier temps, vestiture controversy was over geheten lekeninvestituur, het teigängern des Heiligen Römi- la « querelle des investitures » the right of secular lords to col- recht van de wereldlijke macht schen Reiches Deutscher aboutit à l’interdiction faite au lect monastic taxes, and ap- om kloosterbelasting te innen Nation, in erbitterter Fehde ge- pouvoir temporel de lever des point bishops and abbots. The en bisschoppen en abten te genüber. In diesem Investiturs- taxes sur les revenus du clergé investiture controversy intensi- benoemen. De strijd om de in- treit ging es um das Verbot der et de nommer les évêques et fied under Emperor Frederick I vestituur werd nog heviger Erhebung von Steuern auf die les abbés. Elle s’intensifia sous Barbarossa and his successors, onder keizer Frederik I Bar- Einkünfte des Klerus sowie der l’empereur Frédéric Barbe- who refused to acknowledge barossa en zijn opvolgers, die Amtseinsetzung von Bischöfen rousse et ses successeurs, qui the Pope’s supremacy. It led to elke pauselijke suprematie und Äbten durch die weltliche rejetaient toute suprématie pa- armed conflicts within several afwezen. Ze leidde tot Macht, der sog. „Laieninvesti- pale. Elle se traduisit par des cities and between cities, which gewapende conflicten binnen tur“. Der Streit verschärfte sich conflits armés entre différentes only abated in the middle of the verscheidene steden en tussen unter Kaiser Friedrich I. Barba- villes jusqu’à la moitié du XIVe fourteenth century. (groepen) steden tot halver- rossa und seinen Nachfolgern, siècle. wege die jeglichen Supremat des Papstes verneinten. Dies führte zu sich bis in die Mitte des 14. Jahrhunderts hinziehenden be- waffneten Auseinandersetzun- gen in verschie- denen Städten und zwischen Städtebündnissen. DISTRIBUTION ZZT SOLOISTS Double bassoon Timpani 353 Lisa Goldberg Jan Huylebroeck Soprano: Yeree Suh Tenor: Yves Saelens Horn Percussion Baritone: Thomas Bauer Uli Hübner Koen Plaetinck Martin Mürner Christian Miglioranza ANIMA ETERNA BRUGGE Helen MacDougall Barry Jurjus Jörg Schultess Peter Hartmann Luk Artois Frank Theuns Georges Barthel Thibaud Robinne 1st Violin Anne Pustlauk Sebastian Schärr Alida Schat Nicolas Isabelle Balázs Bozzai Karin Dean Hans-Peter Westermann Malina Mantcheva Elisabeth Schollaert Timothy Dowling Femke Huizinga Stefaan Verdegem Cas Gevers Martin Reimann Gunter Carlier 2nd Violin Lisa Shklyaver Tuba Daniela Helm Philippe Castejon Stephen Wick Barbara Erdner Lisa Klevit-Ziegler John Wilson Meyer Piano Paulien Kostense Bassoon Leo van Doeselaar Erik Sieglerschmidt Jane Gower Wyneke Jordans Joseph Tan Györgyi Farkas Viola Celesta Frans Vos Jan Lust Martina Forni Noah Mayer COLLEGIUM VOCALE Baritone ZZT Yoshiko Morita GENT Philipp Kaven Luc Gysbregts Julián Millán 353 Manuel Visser CHOIR 1 Sebastian Myrus

Cello Soprano 1 Ute Petersilge Emilie De Voght Elias Benito Inka Döring Chiyuki Okamura Philipp Brömsel Caroline Kang Elisabeth Rapp Georg Finger Nicholas Selo Regina Wilke Soprano 2 CHOIR 2 Verena Zauner Ulrike Barth Sylvie De Pauw Soprano 1 Double bass Mette Rooseboom Katja Kunze James Munro Stephanie Pfeffer Tom Devaere Alto Marie Luise Werneburg Mattias Frostenson Carla Babelegoto Love Persson Sofia Gvirts Soprano 2 Lucia Napoli Annelies Brants Conductor Inge Clerix Jos van Immerseel Tenor 1 Hilde Van Ruymbeke Malcolm Bennett Dan Martin Alto Cécile Pilorger Tenor 2 Sandra Raoulx Tom Phillips Mieke Wouters Tenor 1 CANTATE DOMINO ZZT Josef Pollinger René Veen Soprano 353 Robbe De Cock Tenor 2 Nicolas Degroote Florian Schmitt Artur Delclef Valentijn Delclef Baritone Jonathan Mavandalt Peter Pöppel Indy Sunaert Robert van der Vinne Jelte Uyttersprot Kai-Rouven Seeger Pauwel Van Den Eeck- haut Bass Lucas Van der Stuyft Jimmy Holliday Gilles Vanden Bogaert Erks Jan Dekker Bart Vandewege Alto Noah De Schryver Tjorven Laurent Sergio Ruysseveldt Jonas Van den Spiegel Thomas van Eeden

Conductor David De Geest LIVE CONCERT RECORDING: CONCERTGEBOUW BRUGGE, 19-20 FEBRUARY 2014 BY TRITONUS MUSIKPRODUKTION GMBH, STUTTGART - RECORDING PRODUCER: MARKUS HEILAND - BALANCE ENGINEER: ANDREAS NEUBRONNER - DIRECTOR OF PRODUCTIONS & ARTISTIC DIRECTOR OF ZIG-ZAG TERRITOIRES: FRANCK JAFFRÈS - PRODUCTION & EDITORIAL COORDINATOR: VIRGILE HERMELIN

ANIMA ETERNA BRUGGE - EZELSTRAAT (EZELPOORT) - 122 B-8000 BRUGES +32 50 95 09 29 WWW.ANIMAETERNA.BE - JOS VAN IMMERSEEL ARTISTIC DIRECTOR - ANN TRUYENS EXECUTIVE DIRECTOR - SOFIE TAES TEXT & EDITING

COVER IMAGE: “RAD DER FORTUNA” © BAYERISCHE STAATSBIBLIOTHEK MÜNCHEN CLM 4660, FOL. 1R

ORCHESTRA IMAGES: © ALEX VANHEE

SPECIAL THANKS TO PAUL HANOUILLE, PHILIPPE HERREWEGHE (FOUNDER OF COLLEGIUM VOCALE GENT), HILLA MARIA HEINTZ, JEANNINE DE LANDTSHEER, DOMO INVESTMENT GROUP & DOVESCO

ANIMA ETERNA BRUGGE IS PROUD TO BE THE RESIDENT ORCHESTRA OF CONCERTGEBOUW BRUGGE.

ARTWORK BY ELEMENT-S: GRAPHISME, JÉRÔME WITZ Listen to samples from the new Outhere releases on: Ecoutez les extraits des nouveautés d’Outhere sur : Hören Sie Auszüge aus den Neuerscheinungen von Outhere auf:

www.outhere-music.com