TRAVIATA dyrektor naczelny Tomasz Bęben

dyrektor generalny Peter Gelb honorowy dyrektor muzyczny James Levine dyrektor muzyczny Yannick Nézet-Séguin główny dyrygent Fabio Luisi

prezes Jacek Jankowski wiceprezes Łukasz Strutyński 2.

Michael Fabiano jako Alfredo i Sonya Yoncheva jako Violetta w Traviacie Verdiego. Fot.: Marty Sohl/Metropolitan

Prapremiera – Wenecja, 6 marca 1853 roku Premiera niniejszej inscenizacji The Metropolitan Opera – 31 grudnia 2010 roku Transmisja z The Metropolitan Opera w Nowym Jorku – 11 marca 2017 roku Przedstawienie trwa około 2 godzin i 45 minut (w tym jedna przerwa) Przedstawienie w języku włoskim z napisami w języku polskim Giuseppe Verdi Traviata 3.

LA TRAVIATA

OPERA W TRZECH AKTACH LIBRETTO: FRANCESCO MARIA PIAVE WEDŁUG POWIEŚCI ALEKSANDRA DUMASA SYNA „DAMA KAMELIOWA”

OSOBY Violetta Valéry sopran Alfred Germont Giorgio Germont, jego ojciec baryton

REALIZATORZY reżyseria Willy Decker scenografia i kostiumy Wolfgang Gussmann światło Hans Toelstede choreografia Athol Farmer

OBSADA Violetta Valéry Sonya Yoncheva Alfred Germont Michael Fabiano Giorgio Germont, jego ojciec Thomas Hampson

chór, orkiestra, balet dyrygent Nicola Luisotti

Koprodukcja Salzburger Festspiele, De Nationale Opera w Amsterdamie oraz The Metropolitan Opera w Nowym Jorku. 4.

NICOLA LUISOTTI DYRYGENT Włoski dyrygent, dyrektor muzyczny opery wystąpił po raz pierwszy z Toską G. Pucciniego w San Francisco (od 2009 r.). Ceniony zwłasz- w 2006 r., ponadto przygotował tam Dziew- cza jako interpretator dzieł G. Verdiego; jego czynę ze Złotego Zachodu (nagroda Premio pierwsze realizacje muzyczne to opery tego Puccini Prize na festiwalu Pucciniego w Torre kompozytora: (Triest, 2000 r.) i Truba- del Lago) i Cyganerię tego samego kompo- dur (Teatr Miejski w Stuttgarcie, 2001 r.). W ope- zytora. W latach 2012–2014 był dyrektorem rze w San Francisco po raz pierwszy wystąpił muzycznym w w Neapolu, w 2005 r. Od tego czasu dyrygował tam ponad a w latach 2009–2012 – głównym dyrygen- czterdziestoma operami i koncertami; ostatnio tem gościnnym Orkiestry Symfonicznej w Tokio. przygotował m.in. Don Carlosa i Luizę Miller Występował na takich scenach, jak: Wiedeńska Verdiego oraz Łucję z Lammermooru G. Doni- Opera Państwowa, Teatro Carlo Felice w Genui, zettiego. W bieżącym sezonie przygotowuje tam w Wenecji, Teatro Comunale w Bolonii, Andrea Chénier U. Giordano, Aidę i Rigoletta Bawarska Opera Państwowa, teatry operowe Verdiego, dla Teatro Regio w Turynie zaś – Pa- w Los Angeles, Seattle, Frankfurcie, Stuttgarcie, jace R. Leoncavalla. W The Metropolitan Opera Dreźnie, Hamburgu, Walencji i Tokio.

SONYA YONCHEVA VIOLETTA VALÉRY (SOPRAN) Bułgarska sopranistka, zwyciężczyni konkur- fletem, w której śpiewa partię Hrabiny, została su Operalia w 2010 r. Regularnie występuje nominowana do nagrody Grammy w kategorii na najlepszych scenach operowych świata, „Najlepsze nagranie operowe”. Na scenie Met takich jak: Opera Królewska w Londynie, Ba- Yoncheva wystąpiła po raz pierwszy jako Gilda warska Opera Państwowa, Berlińska Opera w Rigoletcie G. Verdiego w 2013 r., później Państwowa, Wiedeńska Opera Państwowa, śpiewała także partie Desdemony w Otellu Ver- Opera Paryska. Po berlińskim przedstawieniu diego i Mimi w Cyganerii G. Pucciniego. W tym Traviaty pisano, że Yoncheva jest najlepszą sezonie, oprócz Traviaty, którą śpiewa także interpretatorką tej roli od czasów Marii Callas. w Bawarskiej Operze Państwowej, sopranistka Jej bogaty repertuar, obok dzieł barokowych, kreuje role Normy w operze V. Belliniego, Antonii zawiera m.in. opery W.A. Mozarta, G. Verdiego, w Opowieściach Hoffmanna J. Offenbacha P. Czajkowskiego i G. Pucciniego. Bierze także (Covent Garden), Tatiany w Eugeniuszu Oniegi- udział w koncertach i recitalach, występując nie P. Czajkowskiego i Mimi w Cyganerii (Deut- m.in. w Dreźnie, Baden-Baden, Pradze i Verbier. sche Oper w Berlinie) oraz Vitelli w Łaskawości Dokonała wielu nagrań. Płyta z Czarodziejskim Tytusa w teatrze operowym w Baden-Baden.

MICHAEL FABIANO ALFRED GERMONT (TENOR) Amerykański tenor. Laureat nagrody operowej certach estradowych, występując z orkiestrami Beverly Sills i nagrody Richarda Tuckera – jako filharmonii w Los Angeles, Oslo, San Francisco pierwszy śpiewak oba te laury zdobył w tym sa- czy Wiednia. Na płycie wydanej przez Deutsche mym roku. Za rolę tytułową w Fauście Gounoda Gramophon artystę można usłyszeć w Prologu otrzymał prestiżową nagrodę Helpmanna. do opery Orango D. Szostakowicza z orkie- Zadebiutował w Teatrze Miejskim w Klagenfur- strą filharmonii w Los Angeles pod dyrekcją cie jako Alfredo w Traviacie w 2007 r. Śpiewa Esy-Pekki Salonena. Na płytach DVD kreuje na najlepszych scenach operowych; należy rolę Poliuta w operze G. Donizettiego i Alfreda tu wymienić operę w San Francisco, w Traviacie (oba nagrania dokonane na festi- mediolańską La Scalę, Operę Narodową walu w Glyndebourne), a także Cassia w Ver- w Paryżu, drezdeńską Semperoper, Angielską diowskim Otellu (nagranie w Met) i Gennara Operę Narodową. W The Metropolitan Opera w Lukrecji Borgii Donizettiego (nagranie w ope- wystąpił po raz pierwszy jako Raffaele w Stiffe- rze w San Francisco). liu Verdiego w 2010 r. Bierze także udział w kon- Giuseppe Verdi Traviata 5.

THOMAS HAMPSON GIORGIO GERMONT (BARYTON) Amerykański baryton liryczny. Kreuje ponad Od czasu pierwszego występu w Met w 1986 r. 80 ról operowych, w tym role tytułowe w dzie- (jako hrabia Almaviva w Weselu Figara łach Don Giovanni W.A. Mozarta, Wilhelm Tell W.A. Mozarta) Hampson zaśpiewał na tej i Cyrulik sewilski G. Rossiniego, Hamlet A. Tho- scenie wiele partii tytułowych. W tym sezonie, masa i Eugeniusz Oniegin P. Czajkowskiego. oprócz Germonta w Traviacie w Met, wykonuje Wykonuje także recitale, zyskując uznanie dzięki partie czterech złoczyńców w Opowieściach szerokiemu i różnorodnemu repertuarowi, Hoffmanna J. Offenbacha w Operze Paryskiej, w którym znajdują się pieśni i piosenki z róż- Roalda Amundsena w operze Biegun Południo- nych stylów, okresów historycznych i w różnych wy współczesnego kompozytora czeskiego Mi- językach. Dzięki projektowi realizowanemu roslava Srnki w Bawarskiej Operze Państwowej z Biblioteką Kongresu USA stał się znany jako oraz Don Giovanniego w La Scali. Jest laure- ambasador pieśni amerykańskiej. Wielkim atem wielu nagród, m.in. tytułu Kammersänge- uznaniem cieszą się także jego interpretacje ra Wiedeńskiej Opery Państwowej oraz Orderu pieśni romantycznych, w tym dzieł G. Mahlera. Sztuki i Literatury Republiki Francji.

WILLY DECKER REŻYSER Niemiecki reżyser, znany zwłaszcza dzięki reali- z projektantem Wolfgangiem Gussmanem. zacjom operowym. Wyreżyserował światowe Decker reżyserował także spektakle dla festiwali premiery oper Pollicino H.W. Henze (Monte- we Florencji (Il Maggio Musicale Fiorentino) pulciano, 1980 r.), Makbet A. Bibalo (Oslo, i w szwedzkim Drottningholm. W latach 1990 r.) i Das Schloss A. Reimanna (Berlin, 2008-2011 był dyrektorem artystycznym festi- 1992 r.). Po ukończeniu Wyższej Szkoły Muzycz- walu Ruhrtriennale, dla którego przygotował nej w Kolonii pracował jako asystent reżysera m.in. Mojżesza i Aarona A. Schönberga oraz w teatrach w Essen i Kolonii. W 2004 r. po raz Tristana i Izoldę R. Wagnera. Ma w dorobku pierwszy przygotował spektakl dla festiwalu spektakle dla wiodących teatrów operowych, w Salzburgu; było to Umarłe miasto E. Korngol- takich jak Wiedeńska Opera Państwowa, Opera da. Rok później pokazał tam nową inscenizację Paryska, Królewska Opera w Londynie oraz Traviaty G. Verdeigo z Anną Netrebko i Rolan- opery w Chicago, Genewie, Madrycie, Amster- dem Villazónem w rolach głównych; realizacja damie i Barcelonie. ta zapoczątkowała długotrwałą współpracę 6.

ŚWIATY TRAVIATY

Giuseppe Fortunino Francesco Verdi odróżnić, co dzieje się na scenie, urodził się 10 października 1813 roku a co poza nią. Tak właśnie widział w Roncole koło Busseto we Włoszech. to odwiedzający stolicę Francji Był jednym z największych Amerykanin John Sanderson: kompozytorów operowych w dziejach tego gatunku. Jego opery należą „Ujrzeć tak wiele osób, odzianych zaś do najczęściej wystawianych elegancko i bogato, jednocześnie na świecie. zaprzątniętych tańcem; przecinających sobie drogę, Jak ujmuje to amerykański muzykolog goniących się i wyprzedzających Richard Taruskin, Verdi był twórcą nawzajem; raz szukających chwili realistycznym. Tematy jego dzieł wytchnienia, zaraz znowu w ruchu; dotyczyły spraw aktualnych, wydaje się, że ci ludzie nie znają a nie baśni czy mitologii, sięgał innego sposobu poruszania się po wybitne utwory z kanonu literatury niż ten, który dyktuje im muzyka; światowej, uwielbiał Williama ujrzeć sto par wirujących w walcu, Szekspira. Marzył o skomponowaniu ze stopami lekkimi jak powietrze, opery na podstawie Króla Leara; które z rzadka jedynie zdają się to marzenie, mimo wielu prób, całować śliskie klepki parkietu; niestety nigdy się nie spełniło, początkowo z rumieńcem na twarzy fascynacja angielskim dramaturgiem i bijącym szybciej sercem; potem zaowocowała jednak trzema stopniowo ogarnianych zmęczeniem, wybitnymi dziełami: Makbetem, wreszcie opuszczających parkiet para Otellem i Falstaffem. po parze, aż do ostatniej tancerki – najbardziej tryskającej zdrowiem, Verdi chętnie wykorzystywał także najpełniejszej wdzięku i najpiękniejszej teksty mu współczesne. Był właściwie w całym chórze, z ramieniem pierwszym kompozytorem, który partnera obejmującym jej smukłą zdecydował się osadzić operę talię, idących stopa przy stopie, w rzeczywistości aktualnej. Dziełem kolano przy kolanie, w równoległym pod tym względem przełomowym ruchu, obrót za obrotem, aż w końcu, była skomponowana w roku 1853 pokonany przez siły natury taniec Traviata. słabnie, traci oddech, zamiera!”.

Akcja tej opery toczy się w Paryżu, Nie jest to bynajmniej relacja stolicy Europy XIX wieku. Tu wielka ze spektaklu w operze paryskiej, sztuka i światowe życie przeplatają się ale opis jednego z paryskich bali, z sobą tak bardzo, że czasem trudno który odbył się w 1838 roku. Giuseppe Verdi Traviata 7.

Sonya Yoncheva jako Violetta w Traviacie Verdiego. Fot.: Marty Sohl/Metropolitan Opera 8.

Jednym ze środowisk, które Francesco Maria Piave wykorzystał nadawało ton życiu towarzyskiemu dzieło Dumasa jako materiał dziewiętnastowiecznego Paryża, do libretta niemal natychmiast, była grupa dżentelmenów bo już w pierwszym roku obecności zrzeszonych w słynnym i istniejącym tego tytułu na scenie. Od szybkiej do dziś klubie dżokejskim. decyzji librecisty jeszcze większe Utrzymywali oni własne loże wrażenie robi determinacja Verdiego, w Operze Paryskiej, o czym by zachować w operze ten sam, wspomina Marcel Proust na kartach co w dramacie Dumasa, czas akcji. swojej powieści W poszukiwaniu Najśmielszym dokonaniem Verdiego straconego czasu. było napisanie dzieła, w którym centralną postacią jest kurtyzana. Dżentelmeni oczekiwali, że w każdej operze znajdzie się balet, w którym Określenie to, pochodzące od będą mogli podziwiać na scenie włoskiego wyrazu cortigiana, swoje zgrabne utrzymanki. Balet oznaczało niegdyś damę dworu jednak winien być nie w pierwszym (donna di corte), którym to słowem akcie, wówczas bowiem wytworni w czasach Verdiego nazywano panowie spożywali jeszcze ekskluzywną prostytutkę. Postać zazwyczaj kolację, do opery szli paryskiej kurtyzany odnajdujemy dopiero na akt drugi. Dodajmy, w monumentalnej Komedii ludzkiej że ważną częścią paryskiej mody Honoriusza Balzaka, w Blaskach była kuchnia, jej królem zaś – choć i nędzach życia kurtyzany. niekoronowanym – arbiter i strażnik W 1851 roku, roku, w którym smaku klubu dżokejskiego Jules najpewniej Giuseppe Verdi przebywał Gouffé. To on przyrządzał dla swoich w Paryżu, Henri Murger opublikował podopiecznych takie przysmaki Sceny z życia cyganerii, dzieło, które jak smażony ogon wołowy, jabłka u schyłku XIX wieku stało się inspiracją w maśle czy piaskowe purée dla Cyganerii Pucciniego. Dwadzieścia z karczochów. Tak wyrafinowanych kilka lat po premierze Traviaty, w roku dań mogła też kosztować Violetta 1880 Emil Zola prowokuje krytykę Valéry, tytułowa bohaterka Traviaty. wydając Nanę, powieść o paryskiej prostytutce, wplatając jej los w życie Libretto do tego dzieła napisał średnich i wyższych sfer czasów Francesco Maria Piave na podstawie II Cesarstwa. Nie bez powodu więc dramatu Aleksandra Dumasa syna Verdi w liście do jednego z przyjaciół Dama kameliowa. Premiera sztuki, pisał, że figura kurtyzany to „temat która była adaptacją pochodzącej naszych czasów”. z 1848 roku powieści, odbyła się w Paryżu, w Théâtre du Vaudeville Paryż czasów Traviaty wrze. Francja 2 lutego 1852 roku. Przeniesienie przeżywa rewolucję przemysłową, przez Giuseppe Verdiego na deski powstają fabryki, linie kolejowe. operowe najnowszego przeboju W roku 1839 zostaje wynaleziony teatralnego, którego akcja toczy dagerotyp. Wystawa Światowa się współcześnie, było ruchem po raz pierwszy odbywa się w Paryżu bez precedensu. w 1855 roku. Do przełomu wieków Giuseppe Verdi Traviata 9.

stolica Francji będzie jeszcze domy jubilerskie, takie jak Chaumet, czterokrotnie gospodarzem tego Boucheron. Rozkwita moda, rozwijają wydarzenia. Dziś być może trudno się magazyny drukowane – żurnale, wyobrazić nam sobie, jak wielką zawierające bogato ilustrowane atrakcją były Wystawy Światowe, rycinami artykuły przedstawiające jak wielu turystów przyciągały, nie tylko suknie, ale także inne jak bardzo ci turyści zmieniali rytm elementy kobiecej garderoby. życia miasta. Wykwintne toalety i szlachetne materiały nie są już zarezerwowane Wystawy Światowe nazywano dla wąskiego grona arystokracji. „świętem emancypacji”, niższe Pamięć tych czasów znajduje swoje warstwy społeczeństwa powoli odbicie w bardziej tradycyjnych zajmowały pierwszoplanowe miejsce inscenizacjach Traviaty. jako zwiedzający i klienci. W 1852 roku Georges Eugène Haussmann Prapremiera arcydzieła Verdiego pod skrzydłami Napoleona III odbyła się 6 marca 1853 roku rozpoczyna niewyobrażalne w swej w Teatro la Fenice w Wenecji. skali przedsięwzięcie przebudowy Ze względu na kłopoty z cenzurą Verdi Paryża. Oszałamiające projekty zmuszony został do przeniesienia akcji Haussmanna zakładają zniszczenie utworu w realia XVIII wieku, co uczynił w dużej części średniowiecznych bardzo niechętnie. Partię tytułową jeszcze założeń urbanistycznych. wykonała Fanny Salvini-Donatelli, Te radykalne zmiany nie spotykają rolę Alfreda tenor Lodovico Graziani, się z pełną akceptacją paryżan. Giorgio Germonta zaś słynny baryton Mieszkańcy oskarżają Haussmanna . Dzień po premierze o to, że niszczy francuską stolicę, Verdi napisał do swojego sekretarza przebudowa ma też swoje podejrzane Emanuele Muzia: „Drogi Emanuelu, oblicze, procesy wywłaszczeniowe Traviata wczoraj wieczorem, fiasko. stają się rajem dla spekulantów. Wizja Moja wina, czy śpiewaków? Czas modernizacji i nowoczesności sprawia, to osądzi!”. że Paryż na wiele lat staje się wielkim placem budowy. Kwitnie handel, Dwa dni później Verdi pisze do powstałych w pierwszej połowie do swojego przyjaciela rzeźbiarza wieku XIX pasaży dołączają coraz Luccardiego: „Drogi Luccardi, nie to nowe, coraz bogatsze magazyny napisałem do ciebie po pierwszym z nowościami, lokujące swe składy przedstawieniu Traviaty, piszę towarowe w paryskich kamienicach. po drugim. Fiasco zdecydowane! To zalążki przyszłych wielkich domów Nie wiem, czyja to wina i lepiej towarowych. Pasaż staje się centrum o tym nie mówić. Nie powiem ci nic handlu towarami luksusowymi. o muzyce, lecz pozwól mi, abym „Wielki poemat sklepowych wystaw też nic nie mówił o wykonawcach”. wyśpiewuje swe różnobarwne strofy od Madeleine aż do bramy Co było przyczyną niepowodzenia Saint-Denis” – pisze Balzac. Paryż Traviaty na premierze? żyje w upojeniu. Swój rozkwit Wszystko oprócz muzyki. Tytuł przeżywają znakomite francuskie – Traviata, a więc zbłąkana kobieta. 10.

Sonya Yoncheva jako Violetta w Traviacie Verdiego. Fot.: Marty Sohl/Metropolitan Opera Giuseppe Verdi Traviata 11.

Temat – wyuzdany i zbyt aktualny. Na koniec, by przedstawić przebieg Kurtyzana jako tytułowa bohaterka, akcji – rozwój dramatu Violetty która okazuje się być jedyną w całej – dosłownie w trzech słowach, operze postacią zdolną do miłości przywołajmy analizę francuskiej – to dla mieszczańskiej publiczności muzykolożki Stéphane Goldet: w wieku XIX był zbyt mocny przekaz. „exposition, péripétie, catastrophe”. Przekaz ten pod wieloma względami jest aktualny do dziś.

Aleksander Laskowski Związany zawodowo z Instytutem Adama Mickiewicza w Warszawie. Od wielu lat w Programie II Polskiego Radia prowadzi „Wieczory operowe”. Autor wielu artykułów i przekładów. Jego ostatnia książka, „Si, Amore”, to zbiór rozmów z wybitną śpiewaczką Aleksandrą Kurzak. 12. Giuseppe Verdi Traviata 13.

Sonya Yoncheva jako Violetta w Traviacie Verdiego. Fot.: Marty Sohl/Metropolitan Opera 14.

STRESZCZENIE LIBRETTA

AKT I AKT II

Violetta Valéry, wyczerpana Violetta wybrała życie z Alfredem. życiem kurtyzana, przeczuwa, Cieszą się sobą na wsi, z dala że wkrótce umrze. Na przyjęciu od ludzi. Gdy Alfredo orientuje się, zostaje przedstawiona Alfredowi że pobyt na wsi, z dala od zgiełku Germontowi, który jest nią od stał się możliwy jedynie dzięki temu, dawna zafascynowany. Plotka że jego ukochana sprzedała całe głosi, że codziennie przychodzi swoje mienie, natychmiast wyrusza dowiadywać się o jej zdrowie. Goście, z powrotem do Paryża, by zdobyć rozbawieni tą pozornie naiwną, pieniądze. Violetta otrzymuje bardzo emocjonalną postawą, proszą zaproszenie na bal maskowy, go o wygłoszenie toastu. Alfredo lecz nie zamierza z niego skorzystać wznosi toast na cześć prawdziwej – nie interesują jej już takie rozrywki. miłości, na co Violetta odpowiada mu pochwałą wolnej miłości. Czuje się Pod nieobecność Alfreda kobietę poruszona jego szczerym sposobem odwiedza jego ojciec, Giorgio bycia i prostolinijnością. Nagle upada Germont. Żąda, by z nim zerwała, zemdlona, a goście opuszczają gdyż ich relacja zagraża zbliżającemu przyjęcie. Zostaje tylko Alfredo, który się małżeństwu jego córki. W trakcie wyznaje jej miłość. – Ależ w moim rozmowy Germont przekonuje się, życiu nie ma miejsca na takie uczucia że Violetta nie jest z jego synem – odpowiada Violetta. Mimo to dla pieniędzy, lecz z powodu szczerej, wręcza mu kamelię i prosi, by nieegoistycznej miłości. Zmienia powrócił, gdy kwiat uschnie. Alfredo więc argumentację i apeluje do jej zdaje sobie sprawę, że oznacza wspaniałomyślności. Wyjaśnia, to kolejne spotkanie wkrótce. że z burżuazyjnego punktu widzenia Gdy zostaje sama, walczą w niej ich związek nie ma przyszłości. sprzeczne uczucia – nie chce porzucać Opór Violetty kruszeje i ostatecznie dotychczasowego życia, lecz Alfredo decyduje się porzucić swojego obudził w niej głęboko skrywaną ukochanego na zawsze. Dopiero po jej potrzebę prawdziwej miłości. śmierci będzie mógł dowiedzieć się, dlaczego od niego odeszła i wróciła do dawnego życia. Violetta przyjmuje zatem zaproszenie na bal, a do swego kochanka pisze pożegnalny list. Giuseppe Verdi Traviata 15.

AKT III

Alfredo wraca z Paryża. Gdy czyta Violetta jest umierająca. Ostatni list od Violetty, pojawia się jego ojciec, przyjaciel, który przy niej trwa, by go pocieszyć. Żadne wspomnienia doctor Grenvil, wie, że pozostało jej domu i szczęśliwej rodziny nie są już tylko parę godzin życia. jednak w stanie powstrzymać wściekłego i zazdrosnego mężczyzny Ojciec Alfreda powiadomił w liście od szukania zemsty na niewiernej Violettę, że jego synowi nic się kochance. nie stało w pojedynku. Przepełniony wyrzutami sumienia, wyznał Na balu maskowym rozeszła się wieść synowi prawdę o poświęceniu jego o zerwaniu Violetty i Alfreda. Goście ukochanej. Alfredo pragnie więc zabawiają się groteskowymi tańcami, spotkać się z nią jak najszybciej, wyśmiewającymi porzuconego Violetta obawia się jednak, kochanka. W tym czasie przybywa że nie doczeka do jego wizyty. Violetta wraz z nowym towarzyszem, Jej agonii towarzyszą dobiegające baronem Doupholem. Alfredo i baron z zewnątrz odgłosy szalonej zabawy. zmagają się przy karcianym stole. W ostatniej chwili przybywa Alfredo, Szczęście uśmiecha się do Alfreda, co przepełnia chorą radością który wygrywa fortunę, co potwierdza i szczęściem, przywracając jej powszechne przekonanie, wcześniejszą energię i żywiołowość. że pomyślność w kartach idzie Na chwilę, tuż przed śmiercią, w parze z brakiem szczęścia w miłości. opuszczają ją wszelkie troski Gdy wszyscy wychodzą, Alfredo i cierpienia. wdaje się w rozmowę z Violettą, która utrzymuje, że jest naprawdę zakochana w baronie. Wściekły Alfredo wzywa pozostałych gości na świadków, rzuca Violetcie pod nogi wszystkie wygrane pieniądze i publicznie oświadcza, że nie jest jej nic winien. Giorgio Germont, który był świadkiem tej sceny, upomina syna za niewłaściwe zachowanie. Baron wyzywa rywala na pojedynek.

NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW THE METROPOLITAN OPERA 16.

„”, CZYLI „DAMA KAMELIOWA” NA SŁODKO, CZYLI LITERACKIE KONTEKSTY OPERY

Historia, literatura, libretto… i dobroć, czy bezinteresowność”. Podobno doskonale umiała się „Nazywała się Alfonsyna Plessis i pasła wpasować w świat paryskiej gęsi” – tak zaczyna swój krótki esej śmietanki towarzyskiej, choć zupełnie o dramacie Aleksandra Dumasa (syna) wyobcowana, zmieniając nazwisko Tadeusz Boy-Żeleński. Jest rok 1930 na szlachetniej brzmiące Marie i tego świetnego tłumacza poproszono, Duplessis, w przekonujący sposób aby wreszcie porządnie przetłumaczył przybierała barwy obcego jej dzieło Dumasa, do tej pory habitusu, jak by to ujął współczesny przepisywane na melodramatyczną socjolog Pierre Bourdieu. Ale z tego nutę. Dama kameliowa, dramat, świata nie pochodziła, była obca, o którym mowa, powstał w 1851 roku, wkupiona, drastycznie niewygodna dla trzy lata po jego powieściowej wersji, drobnomieszczańskiej etyki. Dlatego która okazała się – jakbyśmy dziś nie ma wątpliwości, że skazana była powiedzieli – hitem. Powieść oparta na porażkę i prawdziwa historia, jak była na prawdziwej postaci oraz i literacka czy muzyczna interpretacja półprawdziwej historii romansu autora uparcie to potwierdzają: Alfonsyna ze słynną kurtyzaną. Tę też historię, (Marie), Małgorzata i Violetta pozostaje którą na deskach teatru zobaczył wyalienowana, upadła, la traviata. w 1852 roku, Giuseppe Verdi uznał Stąd też i zakończenie całej historii za świetny materiał na libretto. Boy tej kobiety niebezpiecznie wyjętej w kilku sprytnych zdaniach opisuje los ze swojego kontekstu społecznego, dziewczyny, która jest pierwowzorem niebezpiecznie naginającej filisterskie Violetty z La Traviaty: „była jeszcze obyczaje, a jednocześnie niepokojąco dzieckiem, kiedy kwiatek jej cnoty niejednoznacznej w ocenie moralnej przypiął sobie do kożucha jakiś – kurtyzana musi umrzeć, to jest pastuch. Miała lat piętnaście, kiedy najlepszy z możliwych happy endów w sabotach i zgrzebnej koszuli dostała dla niej (i dla widzów, którzy bądź co się do Paryża”. Potem z biedy i nędzy bądź stali na straży tejże parafiańskiej wyprowadzają ją bogaci „sponsorzy”, obyczajowości). hrabia de Guiche, a kolejno cała „złota młodzież paryska”. Spośród kurtyzan A kiedy „umarła licząc lat dwadzieścia coś ją jednak wyróżniało: „piękno trzy, śmierć jej stała się na kilka dni Giuseppe Verdi Traviata 17.

wydarzeniem” – pisze dalej Boy. może wzbudzać emocje. Może też Wielkie pióra „poświęciły wzruszone odnosić sukcesy w operach całej wspomnienie tej, która była Europy (Londyn zachwyca się nią wdziękiem, kaprysem, ozdobą Paryża. w maju 1856 roku). Do czasów Mimo to, dwie tylko osoby szły za jej współczesnych Verdiemu powrócono trumną. Nie wypadało. Za to w trzy dopiero ponad pół wieku później. dni potem cały wykwintny świat Mimo to, zarówno historia Małgorzaty tłoczył się w mieszkaniu przy bulwarze z wersji literackich, jak i Violetty, Madeleine, na licytacji jej sprzętów od początku budzi sprzeczne i kosztowności”. Oto mamy w skrócie uczucia: w końcu ta niejednoznaczna, historię Violetty przed i po akcji szlachetnego serca kurtyzana, to samej opery. A materiału do libretta jednak wciąż kobieta sprzedająca dostarczył, jak już wspomnieliśmy, swoje ciało. „wiodący wówczas dosyć płoche życie” Aleksander Dumas, syn sławnego Ze wszystkich interpretacji tej pisarza, który poznał Marię w epoce jej prawdziwej paryskiej postaci, świetności. Oczywiście był to romans operowe dzieło Giuseppe Verdiego, bez przyszłości, zakończony sprzeczką. choć najbardziej osłodzone, wciąż „Dumas wyjechał, podróżował budzi zachwyt. Sama fabuła z przyjaciółmi po Hiszpanii. Kiedy opery, jak i powieść czy dramat wrócił, dowiedział się o śmierci Marii. Dumasa, są dziś zbyt oczywiste Opowiedziano mu o jej samotnym czy przewidywalne. Widocznie to, pogrzebie, opowiedziano przejmujące co odróżnia operę od literatury, dlań dzieje wyprzedaży jej rzeczy. czyli muzyka i śpiew, rola głosu daje Z tego pierwszego wzruszenia, tej historii szansę na coraz to nowsze ze wspomnień, rzeczywistości interpretacje. Przyjrzyjmy się jednak i fantazji, urodziła się powieść”. Potem na chwilę literackim i kulturowym dramat. Początkowo wystawienie kontekstom tego dzieła, aby uchwycić dramatu jest wstrzymane przez wagę interpretacji operowej. cenzurę ze wzglądów obyczajowych. Zakaz zostaje jednak cofnięty i już Finansowa podszewka wielkiego w 1852 roku Dama kameliowa uczucia, czyli skandaliczny trafia do teatrów, a w jednym z nich wątek prostytutki podziwia ją Verdi. Bardzo szybko librecista i przyjaciel Verdiego, Wątek prostytutki wcale nie był Francesco Maria Piave napisze nowością literacką w połowie operową historię kurtyzany. I ta dziewiętnastego wieku. Na scenie wersja, choć bardzo subtelna, budzi znano już kurtyzanę „odkupioną przez oburzenie: kurtyzana, jakkolwiek miłość” w kontekście Marion Delorme wielkoduszna, nie pasuje widzom na Wiktora Hugo. Tyle że – jak ironizuje bohaterkę opery! Stąd też przeróbki Boy – „to działo się tak dawno, libretta: początkowo współczesna ale to było wierszem, ale kochanek widzom La Traviata zostaje Marion nie był świadom jej przeszłości; przeniesiona w czasy Ludwika XIV, ale tam nie kręciło się wszystko dokoła co przynosi zaskakujący efekt: pieniędzy! Tu, mimo paliatywów, pozbawiona współczesności Violetta jakich Dumas użył, ta finansowa nie jest już bezpośrednim oskarżeniem podszewka wielkiego uczucia, ówczesnego społeczeństwa, teraz to trywialne środowisko… – wszystko 18.

to było czymś niezmiernie śmiałym”. kameliowej – bezwzględnym Znamy też – i pod wpływem tej warunkiem zgody na „przeżycie” właśnie postaci był na pewno Dumas bohaterki jest jej symboliczne – kurtyzanę z Balzakowskiej Ludzkiej potępienie i wyrzeczenie się komedii, z powieści Blaski i nędze dotychczasowego życia (co najczęściej życia kurtyzany, gdzie „Ester odradza zaznaczane jest przez wyjazd). się moralnie dla Lucjana; i tam, przez Czyli jeśli nie śmierć to emigracja. paradoksalnie wzniosłe poświęcenie, wraca do dawnego błota, i ją także Dumas i jego Dama kameliowa, zabija ten powrót”. Choć kurtyzany zwłaszcza dramat, był niezwykle w literaturze, jak i na ulicach miast, wyjątkowy w geście obnażenia pojawiały się często, to jednak finansowej strony uczuć. Jest propozycja Aleksandra Dumasa to w istocie „trzeźwa analiza samej była czymś zupełnie świeżym przez siebie u kobiety, której życie nie bezpośrednie obnażenie społecznych należy do niej”. Dama kameliowa mechanizmów, opartych na władzy nie ma wyjścia, nie może nie być pieniądza bez jednoznacznej oceny prostytutką, bo jest zupełnie obca, moralnej. Bo – w przeciwieństwie nie należy do świata, w którym żyje. do czułostkowej wersji Verdiego/ Jest w pułapce od początku, miłość Piave’a – fabuła Dumasa jest praktycznie nie zmienia jej położenia. okrutniejsza. Można się też zgodzić Tego w operze nie widać. Zwraca z tłumaczem Dumasa, że „utwór na to uwagę wybitny semiotyk ten zamyka okres romantyzmu (…) Roland Barthes w swoich Mitologiach który z płaszczów i pióropuszów w latach pięćdziesiątych, analizując przebiera bohaterów we fraki La Traviatę jako symbol burżuazyjnej i surduty, podniosłym uczuciom daje drobnomieszczańskiej moralności, podszewkę poziomych potrzeb i żąda która w kreacji Violetty sankcjonuje praw do heroizmu dla codziennego swoje społeczne podziały i utwierdza życia”. Ale ów heroizm jest ostatecznie wartości tradycyjnej rodziny i jej dramatem kobiet. Ten heroizm dnia systemu ekonomicznego. Barthes codziennego musi nieodwołalnie pokazuje nam, że dramat Violetty iść w parze z konformizmem i Alfreda jest – zwłaszcza w XIX wieku wobec tradycyjnej obyczajowości. – nieprawdopodobny, wymyślony, Dlatego też w najsłynniejszej polskiej bo oboje bohaterowie są w zupełnie powieści tendencyjnej, w Marcie Elizy odmiennych pozycjach społecznych, Orzeszkowej (1873), kiedy tytułowa ich miłości w zasadzie nie mogą się bohaterka, wdowa, rozpaczliwie spotkać. szukająca możliwości utrzymania małej córeczki, namawiana jest Tę obłudę romantyzowania pozycji przez przyjaciółkę do prostytucji, bohaterki Damy kameliowej widać wybiera kradzież, a potem śmierć do lat trzydziestych dwudziestego pod kołami dorożki. Kurtyzana jest wieku w polskich przekładach, i we współczesnym społeczno- w których ową kwestię finansową, -kulturowym imaginarium symbolem bezpośrednie repliki Małgorzaty, ostatecznego upadku i – jeśliby temat pieniędzy parafrazowano w Pretty Woman, amerykańskiej i ozdabiano pompatycznymi zdaniami komedii romantycznej z 1990 roku lub po prostu omijano. Powstała odnajdywać ten sam mit Damy w ten sposób zbliżona do La Traviaty Giuseppe Verdi Traviata 19.

polska wersja Damy kameliowej, ale jest także Fidelio. Ale nie osłodzona i ozdobiona, dopiero o awanturę chodzi w nawiązywaniu odmitologizowana przez przekład do feministycznych interpretacji dzieł Tadeusza Boya-Żeleńskiego operowych, ale o to, co umyka zwykłej w 1930 roku. analizie libretta, na czym oparła swoje interpretacje Clement. Libretta Feministyczne czytania nie zmieniają się, a poszczególne operowych kobiet wykonania muzyczne i sceniczne tak. To, co daje operze największą siłę, Gdyby stanąć w obronie Violetty to właśnie głos, dźwięk, który umyka z feministycznego punktu widzenia, zapisowi i który często jest silniejszy pewnie najlepiej pomogłaby nam w wymowie niż samo libretto. Dlatego w tym propozycja francuskiej filozofki w kulturoznawczych i literackich Catherine Clement z końca lat kontekstach opery nie można uniknąć siedemdziesiątych, która postanowiła analiz porównawczych między przeanalizować najsłynniejsze postaci kolejnymi realizacjami oper. Violetta kobiece w operach. Podsumowanie Sonyi Yonchevej, tak jak legendarna jej analiz mogłoby być skrótem historii już Violetta Anny Netrebko, to nowa Violetty: „wszystkie kobiety w operze Violetta, być może Violetta na miarę umierają śmiercią przygotowaną dla naszych czasów. Trzeba pamiętać, nich przez powolną fabułę, splecioną że opera to nade wszystko fenomen przez bohaterów ukradkiem, muzyczny i – jakkolwiek związana przelotnie, aż do samej chwili chwały: ze społecznymi i kulturowymi realiami ich wyśpiewanego zgonu”. A zatem – to jej siła i możliwość zmiany opera jest, podobnie jak wiele innych wymowy leży przede wszystkim dzieł kultury, zapisem cywilizacji w muzycznych właściwościach, patriarchalnej i męskiej dominacji. nade wszystko w kreacjach głosowych Tyle że opera robi to jednocześnie poszczególnych wykonawców, zupełnie jawnie i bardziej wykonawczyń. Ostatecznie zatem uwodzicielsko niż inne formy sztuki. to widz oceni, w jakim stopniu współczesna jest Violetta z 2017 roku. Oczywiście, po takim wprowadzeniu Czy jest krytyką tradycyjnej rodziny każdy koneser operowy pomyśli i jej opresyjności, czy jest etycznym o wyjątkach, które nie pasują przyczynkiem, czy też chodzi o coś do tejże reguły. Przede wszystkim zupełnie innego? o komediowych wyjątkach,

dr hab. Urszula Chowaniec Doktor habilitowana, literaturoznawczyni i kulturoznawczyni, związana z Krakowską Akademią im. A. Frycza-Modrzewskiego oraz Instytutem Studiów Europy Wschodniej i Centralnej University College London. Autorka lub współautorka prac: „Melancholic Migrating Bodies in Contemporary Polish Women’s Writing”, „W poszukiwaniu kobiety. O wczesnych powieściach Ireny Krzywickiej”, „Women’s Voices and Feminism in Polish Cultural History” oraz „Femininity and Masquerade: Essays on Polish and Russian Women Writers”. 20.

PLAN TRANSMISJI w sezonie 2016/2017

8 PAŹDZIERNIKA 2016 7 STYCZNIA 2017 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA G. 18.00 G. 19.00 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 17.45 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 RICHARD WAGNER GIUSEPPE VERDI „TRISTAN I IZOLDA” „NABUCCO” obsada: Nina Stemme (Izolda), obsada: Liudmyła Monastyrska (Abigaille), Ekatierina Gubanova (Brangena), Jamie Barton (Fenena), Russell Thomas Stuart Skelton (Tristan), Evgeny Nikitin (Ismaele), Plácido Domingo (Nabucco), (Gorwenal), René Pape (Król Marek) Dmitrij Biełosielski (Zaccaria) dyrygent: Sir Simon Rattle dyrygent: James Levine reżyseria: Mariusz Treliński reżyseria: Elijah Moshinsky

22 PAŹDZIERNIKA 2016 21 STYCZNIA 2017 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA W KINIE ZORZA G. 19.00 G. 19.00 5 LISTOPADA 2016 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ G. 19.00 CHARLES GOUNOD WOLFGANG AMADEUS MOZART „ROMEO I JULIA” „DON GIOVANNI” obsada: Diana Damrau (Julia), Vittorio Grigolo (Romeo), Elliot Madore (Merkucjo), obsada: Hibla Gerzmawa (Donna Anna), Michaił Pietrenko (Ojciec Laurenty) Malin Byström (Donna Elvira), dyrygent: Gianandrea Noseda Serena Malfi (Zerlina), Paul Appleby reżyseria: Bartlett Sher (Don Ottavio), Simon Keenlyside (Don Giovanni), Adam Plachetka (Leporello), Matthew Rose (Masetto), 25 LUTEGO 2017 Kwangchul Youn (Komandor) W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA dyrygent: Fabio Luisi G. 19.00 reżyseria: Michael Grandage W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 ANTONÍN DVOŘÁK 10 GRUDNIA 2016 „RUSAŁKA” W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA obsada: Kristine Opolais (Rusałka), G. 19.00 Katarina Dalayman (Obca Księżniczka), 17 GRUDNIA 2016 Jamie Barton (Ježibaba), W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 Brandon Jovanovich (Książę), KAIJA SAARIAHO Eric Owens (Wodnik) dyrygent: Sir Mark Elder „L’AMOUR DE LOIN” reżyseria: Mary Zimmerman obsada: Susanna Phillips (Clémence), Tamara Mumford (Pielgrzym), Eric Owens (Jaufré Rudel) dyrygent: Susanna Mälkki reżyseria: Robert Lepage Giuseppe Verdi Traviata 21.

11 MARCA 2017 22 KWIETNIA 2017 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA G. 19.00 G. 19.00 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.45 GIUSEPPE VERDI PIOTR CZAJKOWSKI „TRAVIATA” „EUGENIUSZ ONIEGIN” obsada: Sonia Jonczewa (Violetta Valéry), obsada: Anna Netrebko (Tatiana), Michael Fabiano (Alfredo Germont), Elena Maksimowa (Olga), Thomas Hampson (Giorgio Germont) Aleksiej Dołgow (Leński), dyrygent: Nicola Luisotti Dmitrij Chworostowski (Oniegin), reżyseria: Willy Decker Štefan Kocán (Griemin) dyrygent: Robin Ticciati reżyseria: Deborah Warner 25 MARCA 2017 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA G. 18.00 13 MAJA 2017 W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 17.45 W FILHARMONII ŁÓDZKIEJ I KINIE ZORZA WOLFGANG AMADEUS MOZART G. 18.30 „IDOMENEO” W KINIE KIJÓW.CENTRUM G. 18.15 RICHARD STRAUSS obsada: Elza van den Heever (Elettra), Nadine Sierra (Ilia), Alice Coote „KAWALER Z RÓŻĄ” (Idamante), Matthew Polenzani obsada: Renée Fleming (Marszałkowa), (Idomeneo), Alan Opie (Arbace) Elīna Garanča (Oktawian), Erin Morley dyrygent: James Levine (Sophie), Matthew Polenzani (Śpiewak), reżyseria: Jean-Pierre Ponnelle Marcus Brück (Faninal), Günther Groissböck (Baron Ochs) dyrygent: Sebastian Weigle reżyseria: Robert Carsen

Plan transmisji dotyczy trzech ośrodków: Filharmonii Łódzkiej, kina Kijów.Centrum w Krakowie i kina Zorza w Rzeszowie. Terminy mogą ulec zmianie. ADRES Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina ul. Narutowicza 20/22 90-135 Łódź www.filharmonia.lodz.pl

INFORMACJE, REZERWACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW 42 664 79 79 [email protected] (honorujemy karty płatnicze)

ORGANIZATORZY, SPONSORZY, PARTNERZY MECENAS SEZONU 2016/2017

SPONSOR TRANSMISJI MET W SEZONIE 2016/2017

ADRES al. Krasińskiego 34, 30-101 Kraków 12 433 00 33 www.kijow.pl

Budynek kina jest przystosowany do potrzeb INFORMACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW osób niepełnosprawnych. 12 433 00 33 Transmisje odbywają się w dużej sali kina [email protected] KIJÓW.CENTRUM. www.kijow.pl Sala otwierana jest 20 minut przed transmisją. (honorujemy karty płatnicze) Mile widziane stroje wieczorowe. SPRZEDAŻ BILETÓW GRUPOWYCH 503 021 901 [email protected] www.kijow.pl

MECENASI TRANSMISJI

PATRONI TRANSMISJI ADRES ul. 3 Maja 28, 35-030 Rzeszów 17 853 26 37 / [email protected] www.kinozorza.pl

REZERWACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW 17 853 26 37 [email protected] www.kinozorza.pl (honorujemy karty płatnicze)

PATRONAT HONOROWY OBJĄŁ PREZYDENT MIASTA RZESZOWA WSPÓŁORGANIZATORZY

PATRONAT MEDIALNY WYDAWCA Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina w porozumieniu z Apollo Film Sp. z o.o.

OPRACOWANIE PROGRAMU Magdalena Sasin

PROJEKT GRAFICZNY Mamastudio

ZDJĘCIA Marty Sohl/Metropolitan Opera

KOREKTA Ewa Juszyńska-Poradecka

SKŁAD, ŁAMANIE, PRZYGOTOWANIE DO DRUKU Media Press P. Augustyniak i wspólnicy S.J. Beata Gawłowska / www.media-press.com.pl

NAŚWIETLENIA, DRUK Zakład Poligraficzny Sindruk

ODDANO DO DRUKU 28 lutego 2017 r. TRAVIATA GIUSEPPE VERDI