เวชศาสตร์ฟื้นฟูทันสมัยในผู้ป่วยพาร์กินสัน 103 March-April 2010
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
บทความพเศษิ Chula Med J Vol. 54 No. 2 March - April 2010 เวชศาสตรฟ์ นฟ้ื ทู นสมั ยในผั ปู้ วยพาร่ ก์ นสิ นั อารรี ตนั ์ สพุ ทธุ ธาดาิ * Suputtitada A. Up-to-date rehabilitation in Parkinson’s patients. Chula Med J 2010 Mar - Apr; 54(2): 101 - 10 Parkinson’s disease is a degenerative brain disease. The dopamine producing cells in substantia nigra of basal ganglia are progressively degenerate. This causes patients unable to control their movements. Symptoms usually show up with bradykinesia, or slowness of movement and one or more of three following symptoms: (1) tremor, or trembling in hands, arms, legs, jaw, and face, (2) rigidity, or stiffness of limbs and trunk (3) postural instability. In addition, abnormal autonomic nervous system, pain sensation, swallowing, bowel and bladder, sexual, emotion can present. At present, research and clinical evidences reveal that rehabilitation treatment can help the patients improve walking and movement abilities, have better balance, decrease fall risk, increase activities of daily living, and improve quality of life. Keywords: Parkinson’s disease, Walk, Balance, Rehabilitation. Reprint request: Suputtitada A. Department of Rehabilitation Medicine, Faculty of Medicine, Chulalongkorn University, Bangkok 10330, Thailand. Received for publication. September 15, 2009. *ภาควิชาเวชศาสตร์ฟื้นฟ ู คณะแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวทยาลิ ยั 102 อารรี ตนั ์ สพุ ทธุ ธาดาิ Chula Med J อารรี ตนั ์ สพุ ทธุ ธาดาิ . เวชศาสตรฟ์ นฟ้ื ทู นสมั ยในผั ปู้ วยพาร่ ก์ นสิ นั . จฬาลงกรณุ เวชสาร์ 2553 ม.ี ค. - เม.ย.; 54(2): 101 - 10 โรคพาร์กินสัน เป็นโรคที่สมองมีการเสื่อม โดยมีการเสื่อมของเซลประสาทส่วนที่สร้างสาร โดปามนในี substantia nigra ของสมองสวน่ basal ganglia จงสึ งผลให่ ผ้ ปู้ วยพาร่ ก์ นสิ นไมั สามารถ่ ควบคุมการเคลื่อนไหวของร่างกายได้ ผู้ป่วยจะมีอาการเคลื่อนไหวช้าหรือเคลื่อนไหวได้น้อย ร่วมกับ อาการหนึ่งในสามอย่างดังนี้ ได้แก่ (1) การสั่นของมือ แขน ขา ขากรรไกร ใบหน้า (2) อาการแข็ง เกร็งของแขนขาและลำตัว (3) มีการทรงตัวไม่มั่นคง นอกจากนี้ยงมั ีอาการของระบบประสาทอัตโนมัติ การรบความรั สู้ กเจึ บปวด็ การกลนื ลำไสและกระเพาะป้ สสาวะั ความรสู้ กทางเพศึ อารมณ ์ ทผ่ี ดปกติ ิ อีกด้วย ในปัจจุบันมีหลักฐานทางงานวิจัยและทางคลินิกชัดเจนแล้วว่าการรักษาทางเวชศาสตร์ฟื้นฟู มสี ่วนช่วยให้ผู้ป่วยเดินและเคลื่อนไหวดขี ึ้น การทรงตัวดขี ึ้น ลดความเสี่ยงในการล้ม ประกอบกิจวัตร ประจำวนไดั มากข้ น้ึ ทำใหค้ ณภาพชุ วี ตดิ ขี น้ึ คำสำคญั : โรคพารก์ นสิ นั , การเดนิ , การทรงตวั , เวชศาสตรฟ์ นฟ้ื .ู Vol. 54 No. 2 เวชศาสตร์ฟื้นฟูทันสมัยในผู้ป่วยพาร์กินสัน 103 March-April 2010 โรคพาร์กินสันเริ่มค้นพบโดย James Parkinson เจ็บปวด การกลืน การขับถ่ายอุจจาระและปัสสาวะ ความ ในป ีคศ 1817 เรยกี shaking palsy หรอื paralysis agitans รู้สึกทางเพศ อารมณ์และสภาพจิตใจที่ผิดปกติอีกด้วย เป็นโรคที่เกิดจากความเสื่อมของระบบประสาทในส่วน ดงตารางทั ่ี 1(3) ของ basal ganglia โดยความเสื่อมนั้นจะเริ่มต้นจาก ปัจจุบันพบว่าสาเหตุของอาการ parkinsonism สวน่ substantia nigra สงผลต่ อเน่ องไปย่ื งสั วนต่ าง่ ๆ ใน เกิดจากสาเหตุหลายอย่างร่วมกัน ได้แก่ อายุ สิ่งแวด basal ganglia การเสอมในแต่ื ละส่ วนของ่ basal ganglia ล้อม สารพิษ การกระทบกระเทือนสมอง ความเครียด จะส่งผลต่ออาการและการเคลื่อนไหวที่แตกต่างกัน เซลล์ สมองขาดเลอดื กอนเน้ องอกในสมอง้ื ยาบางชนดิ รวมทง้ั ในส่วนของ substantia nigra นั้นมีหน้าที่สำคัญในการ พนธั กรรมุ ตางเป่ นป็ จจั ยเสั ยงท่ี กระต่ี นใหุ้ เก้ ดโรคนิ ้ี (4) ผลิต สารสื่อประสาทที่เรียกว่า dopamine ซึ่งสารนี้มี หนาท้ สำค่ี ญโดยเฉพาะในเรั องการเคล่ื อนไหว่ื (1) ความผิดปกตของระบบสิ ั่งการ ดังนั้นเมื่อระดับ dopamine ลดลงเนื่องจากการ การเดนและการเคลิ อนไหว่ื เสื่อมของ substantia nigra จึงส่งผลให้ผู้ป่วยพาร์กินสัน พบการทรงตัวผิดปกติได้ตั้งแต่ระยะแรก โดยมี มีปัญหาในเรื่องของอาการเคลื่อนไหวช้า(bradykinesia) ลักษณะศีรษะโน้มไปข้างหน้า หลังค่อม สะโพกและเข่างอ หรืออาการเคลื่อนไหวได้น้อย (hypokinesia) การสั่น พบแขนและขาเกร็งแข็งและสั่น ศีรษะเกร็งแข็งและสั่น (tremor) อาการแขงเกร็ ง็ (rigidity) และยงมั อาการทรงตี วั ก้าวขาได้ระยะสั้น ๆ และแกว่งแขนน้อยลง ดังรูปที่ 1 พบ ไม่มนคง่ั (postural instability) รวมด่ วย้ (2) นอกจากนย้ี งมั ี กล้ามเนื้ออ่อนแรง โดยเฉพาะเมื่อเคลื่อนไหวเร็ว ๆ และ อาการของระบบประสาทอัตโนมัติ การรับความรู้สึก ระยะสุดท้าย(5) ตารางท ่ี 1. แสดงความผดปกติ ทิ พบได่ี ในผ้ ปู้ วยพาร่ ก์ นสิ นั (3) ระบบทผ่ี ดปกติ ิ ความผดปกติ ิ สงการและการเคล่ั อนไหว่ื (motor) การเดนิ (gait) การเรมต่ิ นเคล้ อนไหว่ื (movement initiation and execution) การเคลอนไหวช่ื าลง้ (bradykinesia)การสน่ั (tremor) การแขงเกร็ ง็ (rigidity) การรบความรั สู้ กึ (sensory) ปวด การรบรั ขู้ อ้ (joint proprioception) ระบบประสาทอตโนมั ตั ิ (autonomic) พบความผดปกติ ของระบบประสาทอิ ตโนมั ตั หลายสิ วนด่ งนั ้ี 1. หลอดเลอดื พบ ความดนโลหั ตติ ำเม่ อเปล่ื ยนท่ี า่ (orthostatic hypotension) 2. ทางเดนอาหาริ พบ กลนลำบากื ทองผ้ กู 3. กระเพาะปสสาวะผั ดปกติ ิ พบ Detrusor hyperreflexia และ hyporeflexia 4. การควบคมอุ ณหภุ มู กายและการหลิ งเหง่ั อ่ื พบการหลงเหง่ั อผ่ื ดปกติ ิ และการรบรั ความรู้ อน้ -ความเยนผ็ ดปกติ ิ 5. เพศสมพั นธั ์ พบความรสู้ กทางเพศลดลงึ และ ปวดขณะมี เพศสมพั นธั ์ (dyspareunia) 104 อารรี ตนั ์ สพุ ทธุ ธาดาิ Chula Med J อาการและอาการแสดงทสำค่ี ญั ไดแก้ ่เคลอนไหว่ื ช้า (bradykinesia) สั่น (tremor) แข็งเกร็ง (rigidity) ทรงตวไดั ไม้ ่ด ี ( postural instability) ดงตารางทั ่ี 2 พบวาม่ ความยากในการเรี มเคล่ิ อนไหว่ื (akinesia) เคลื่อนไหวช้า (bradykinesia) และวงแคบลง (hypokinesia) สนขณะอย่ั นู่ ง่ิ (resting tremor) ในทกระยะุ กล้ามเนื้อทั้งกลุ่มงอและกลุ่มเหยียดมีความตึงตัวเพิ่มขึ้น (rigidity) สูญเสียการทรงตัว และไม่สามารถเคลื่อนไหว ได้ต่อเนื่อง มีการหยุดเป็นพัก ๆ เรียก freezing พบ bradykinesia และ akinesia ได้ตั้งแต่ระยะแรก ไม่สามารถหมุนตัวกลับทิศทางการเดินได้ (enbloc) ไมสามารถเคล่ อนไหวซ่ื ำ้ ๆ หรอทำกื จกรรมใดิ ๆ พรอมก้ นั ได้ พบลายมือและการเดินผิดปกติ ลักษณะเฉพาะคือ รูปที่ 1. แสดงทาเด่ นผิ ดปกติ ในผิ ปู้ วยพาร่ ก์ นสิ นั ตัวหนังสือเล็กลงและเดินก้าวสั้น ๆ (5) การตรวจประเมิน ผ้ปู ่วยสามารถสรุปได้ดงตารางทั ี่ 3 ตารางท ่ี 2. แสดงอาการและอาการแสดงทสำค่ี ญในผั ปู้ วยพาร่ ก์ นสิ นั (3-5) อาการ ลกษณะทางคลั นิ กิ อาการทางบวก (positive phenomena) สน่ั (tremor) พบบอยท่ ส่ี ดุ มกพบทั ส่ี วนปลาย่ ความถ ่ี 4-6 Hz หยดสุ นเม่ั อนอนหล่ื บหรั อทำกื จกรรมิ ตาง่ ๆ สนมากข่ั นเม้ึ อล่ื าหร้ อเครื ยดี EMG พบ rhythmic alternating bursts in agonist and antagonist muscles แขงเกร็ ง็ (rigidity) ขณะเคลอนไหวข่ื อให้ ผ้ ปู้ วย่ พบวาม่ เพี มความต่ิ งตึ วของกลั ามเน้ อเพ้ื มข่ิ นเท้ึ า่ ๆ กนตลอดั พสิ ยการเคลั อนไหว่ื โดยความตงตึ วจะชั ดเจนมากขั นเม้ึ อจำก่ื ดการเคลั อนไหวของแขนขา่ื ข้างตรงข้าม อยในทู่ าก่ ม้ (stoop posture) ก้มศีรษะ คางชิดหน้าอก ลำตัวค่อม ไหล่งุ้ม แขนหมุนเข้าใน งอข้อศอก ข้อเข่าและ ขอสะโพกงอ้ อาการทางลบ (negative phenomena) เคลอนไหวช่ื า้ (bradykinesia) เคลื่อนไหวช้า สีหน้าเฉยเมยไม่แสดงความรู้สึก (masked facies) กระพริบตาน้อยลง ลาง้ าย่ EMG พบ delayed motor unit recruitment, pauses once recruited, inability to increase firing rate สญเสู ยี postural reflexes ไมสามารถทำก่ จกรรมติ าง่ ๆ ได ้ และหกลมบ้ อย่ มแนวโนี มจะล้ มลงด้ านข้ าง้ (lateral และการทรงตวั pulsion) หรอลื มไปด้ านหล้ งั (retropulsion) ทรดตุ วลงเวลาทั จะน่ี งเก่ั าอ้ ้ี (sitting enbloc) Vol. 54 No. 2 เวชศาสตร์ฟื้นฟูทันสมัยในผู้ป่วยพาร์กินสัน 105 March-April 2010 ตารางท ่ี 3. วธิ ตรวจประเมี นความผิ ดปกติ ของการเดิ นและการเคลิ อนไหวท่ื พบในผ่ี ปู้ วยพาร่ ก์ นสิ นั (6) ความผิดปกติของการ วิธีตรวจประเมิน เดินและการเคลื่อนไหว Akinesia จบเวลาในการเรั มต่ิ นเคล้ อนไหว่ื โดยนบเวลาตั งแต้ั บอกให่ ผ้ ปู้ วยเร่ มเด่ิ นิ หรอเรื มเคล่ิ อนไหว่ื Bradykinesia จบเวลาในการเคลั อนไหวื่ เชน่ เดนจากจิ ดหนุ งไปอ่ึ กจี ุดหนง่ึ Rigidity ใหผ้ ปู้ วยอย่ ในทู่ าท่ สบาย่ี ผตรวจจู้ บขั อผ้ ปู้ วยให่ เคล้ อนไหว่ื พบมแรงตี านท้ งงอและเหย้ั ยดขี อ้ ในปรมาณเทิ า่ ๆ กนไมั ว่ าผ่ ตรวจจะเคลู้ อนไหวเร่ื วหร็ อชื า้ Dystonia ตรวจในขณะนงหร่ั อยื นื โดยผตรวจยู้ นดื านหน้ า้ ดานหล้ งและดั านข้ าง้ พบทาทางท่ ไม่ี สมด่ ลุ หรออยื ในทู่ าทางท่ ่ผี ดปกติ ิ เชน่ ยกไหลข่ นข้ึ างหน้ ง่ึ แขนบดเขิ าใน้ ศรษะเอี ยงไปขี างหน้ ง่ึ หรือหมุนบิดไปข้างหนึ่ง ตรวจในขณะเดนระยะทางิ 50 ฟตุ อยางน่ อย้ 3 รอบ พบทาทางท่ ผ่ี ดปกติ ิ Tremor Resting tremor ตรวจพบการสนของม่ั อและแขนในขณะอยื เฉยู่ ๆ Postural tremor ตรวจพบ re-emerging tremor คอไมื ม่ อาการสี นในคร่ั งแรกแต้ั จะค่ อย่ ๆ ปรากฏข้นเมึ ื่ออยในทู่ ่านนนานั้ ๆ Intension tremor ตรวจมอและนื วขณะท้ิ ผ่ี ปู้ วยทำ่ finger – nose - finger test พบ การสั่นทั้งช่วงที่แตะนิ้วผู้ตรวจและแตะจมูกตนเอง Freezing ใหผ้ ปู้ วยเด่ นเปิ นระยะทาง็ 100 ฟตุ อยางน่ อย้ 3 รอบ พบมการซอยเที าถ้ ่ี ๆ หยดเดุ นทิ นทั ี และมีความยากในการเริ่มต้นเดินใหม่อีกครั้ง Dysmetria ใหผ้ ปู้ วยแตะปลายน่ วช้ิ ของผ้ี ตรวจู้ โดยใหอย้ ในระยะทู่ ผ่ี ปู้ วยสามารถแตะได่ โดย้ ไมต่ องเอ้ อม้ื ใหคะแนนด้ งนั ้ี 0 = ไม่มีความผิดปกติ 1 = แตะปลายนิ้วชี้ผู้ตรวจได้โดยกะระยะผิดเล็กน้อย 2 = แตะปลายนิ้วชี้ผู้ตรวจได้หลังจากกะระยะพลาดหลายครั้ง 3 = แตะปลายนิ้วชี้ผู้ตรวจไม่ได้โดยกะระยะพลาดหลายครั้ง 4 = ไม่สามารถใช้มือและนิ้วได้เลย Dysdiadochokinesia ใหผ้ ปู้ วยหงายม่ อและควำมื อื 2 ขางสล้ บกั นเรั ว็ ๆ หลาย ๆ ครง้ั ใหคะแนน้ ดงนั ้ี 0 = ไม่มีความผิดปกติ 1 = พบความผดปกติ ิเลกน็ อย้ ความเรวในการเคล็ อนไหวลดลงื่ 2 = พบความผิดปกติปานกลาง ความเร็วในการเคลื่อนไหวลดลงจนพบลักษณะ งมงุ่ าม่ (clumsiness) 3 = พบความผดปกติ อยิ างมาก่ เคลอนไหวช่ื ามาก้ 4 = ไม่สามารถหงายมือและควำมือได้ 106 อารรี ตนั ์ สพุ ทธุ ธาดาิ Chula Med J พบความผดปกติ ในการเดิ นและทรงติ วั ผปู้ วยจะ่ disturbance เป็นปัจจัยที่ทำให้การเดินและการทรงตัว มลำตี วโคั งงอก้ มศ้ รษะี เรยกี stoop posture ยนและเดื นิ แยลงด่ วย้ พบวาการใช่ ้ levodopa ทำใหเก้ ดิ dyskinesia ด้วยฐานการเดินที่แคบ (narrow base) บางครั้งมีลำตัว ไดด้ วย้ ซงทำให่ึ การเด้ นผิ ดปกติ มากขิ ้นึ (3) ที่ก้มโค้งงอมาก เรียก camptocornia ซึ่งพบได้ในภาวะ ผู้ป่วยพาร์กินสันจะมีความกลัวล้มในขณะเดิน dystonia และ psychogenic ดวยไม้ สามารถถ่ ายน่ ำหน้ กั เนองจากความผ่ื ดปกติ ดิ งกลั าวมาข่ างต้ น้ จงเรึ ยกลี กษณะั จากเท้าข้างหนึ่งไปยังเท้าอีกข้างหนึ่งเพื่อเริ่มต้นเดิน เรียก การเดนวิ า่ cautious gait(3) ignition disorder พบการเดินระยะก้าวสั้นลง