JULI 2019 - NR. 3

geloof en politiek over Lisa Westerveld blijven annexeren? Palestijns land Hoelang kan Israël 2 3 van de redactie

Neem de religieuze In de zomervakantie kom ik vaak in oude monumentale kerken. Dat was ook het geval toen we als gezin in Parijs orthodoxie serieus waren. Naast onder meer het beklimmen van de Eiffelto- ren bezochten we de Notre-Dame. Op het plein voor de 7 kathedraal nuttigden we een zelf meegebrachte lunch. Ik zat op een bankje en voor me stond een zwerver die uit een prullenbak at. We hadden royaal boterhammen gesmeerd zodat ik hem een boterham gaf. Hij nam het snel aan en dook nog dieper de prullenbak in om een leeg frietbakje met klodder satésaus tevoorschijn te halen. De man haalde de boterham er doorheen om het erna sma- 14 kelijk en tot de laatste kruimel op te eten. We aten rustig en Jan Keulen door en zagen een lange rij mensen voor de Notre-Dame. Daar moesten we aansluiten om de kerk van binnen te over Israël en Palestina zien. Dat deden we. Toen afgelopen april de Notre-Dame grotendeels door een brand werd verwoest, moest ik terugdenken aan onze stedentrip. En ik verbaasde me een beetje over de grote publieke emotie rond de verwoeste kathedraal. Natuurlijk is het zonde van zo’n monument. Maar hoe komt het VERDER IN DIT NUMMER toch dat burgers en bedrijven in korte tijd honderden mil- joenen euro’s beschikbaar stelden voor de herbouw? Ook journalist Peter R. de Vries was verbaasd. Hij twitterde: “Als men net zo vrijgevig zou zijn voor de hongerende, Interview vluchtende en onderdrukte mens als voor de Notre-Dame zou de wereld er anders uitzien. Dat is ook mijn bezwaar Lisa Westerveld 4 geweest tegen religie: de kerk – het uiterlijk vertoon – is altijd belangrijker geweest dan de mens zelf…”. Column – Het hoongelach hierop kwam van rechtse ‘cultuur-chris- Margrietha Reinders tenen’ die De Vries maar ‘sneu’ vonden. Maar toen ik zelf 9 de tweet van De Vries las, dacht ik terug aan de man bij de prullenbak. Hij fascineerde me omdat hij zo volledig Commentaar – zijn eigen gang ging, zonder sociaal wenselijk gedrag. De Hans Feddema 12 man staat symbool voor duizenden mensen in Parijs zon- der huis, baan en geld. En voor de groei- ende groep mensen die door ons economi- Huis-aan-huis sche systeem wordt uitgesloten, maar vaak voor GroenLinks 13 18 creatief probeert overeind te blijven. Volgens religiewetenschapper Karen Column – ‘Bij de Halte’ wint Armstrong is compassie de kern Halima Özen van alle grote religies. Als mensen 17 Ab Harrewijn Prijs 2019 daarnaar leven, gaat het beter. Soms zie je er een glimp van. Colofon, Zoals christenen die vluchtelingen Onder Ogen helpen of oog hebben voor de 20 aarde. Of joden die oprecht begaan Hazem Darwiesh over zijn met verdrukte Palestijnen en Een Andere Wang – God en oorlog daarom kritisch staan tegenover de Job de Haan 21 staat Israël. Of moslims die zich sterk maken tegen antisemitisme. Of talloze varianten hierop met ook Recensie – rollen voor niet- of anders-godsdiensti- Niemand wil ze hebben 22 ge mensen.

Cartoon Religie verdient kritiek. Tegelijk verdient de mystieke kern van religies respect en Maarten Wolterink 22 aandacht. Als we vanuit deze gedachte verwoeste godshuizen herbouwen, worden Fotoverhaal - religieuze monumenten geen symbolen van Infranatuur 23 macht of exclusiviteit, maar inspirerende 10 vindplaatsen van het goede leven. Geweldloosheid is meer dan pacifisme Theo Brand JULI 2019 - NR. 3 24 hoofdredacteur JULI 2019 - NR. 3 4 5

‘Zonder wijsheid van buiten gaat h et niet’ Voor Lisa Westerveld is debat en durven twijfelen essentieel

GroenLinks Tweede Kamerlid Lisa Wester- Geloofstwijfels wereld te kijken.’ van de media draagt bij aan die stel- Identiteitspolitiek mensen vaak geleerd wat wel en niet Lees verder veld groeide op in een orthodox-protestants Ook in de kerk ging ze de discussie In deze periode kwam ook Spinoza ligheid, vindt Lisa. ‘Redacties zoeken ‘In de politiek gaat het vaak over iden- mag. Iedereen die een geloof aan- op pag. 6 gezin. Het geloof van haar jeugd herinnert niet uit de weg. Ze vroeg door, bij voorbij. ‘Spinoza was een voorbeeld een voor en een tegen. Maar na het titeit, en wat je uitstraalt als partij.’ hangt, moet ook leren om daar even catechisatie of thuis. ‘Ik had veel vra- voor mij. Ook hij worstelde met het horen van argumenten, zou het goed Als voorbeeld noemt ze de zwarte- overheen te stappen, om te kijken hoe ze zich vooral vanwege beperkende regel- gen. Homoseksualiteit was bijvoor- geloof en brak met het beeld van een zijn om nog eens na te denken. Als pietendiscussie. ‘Veel mensen voelen anderen iets beleven. De ander maakt tjes. Toen ze ging studeren veranderde haar beeld een moeilijk onderwerp in onze man op een wolk. Dat vond ik heel ik dát op de sprekersstoel zou zeg- zich gedwongen een kamp te kiezen. je bewust van waar jezelf staat. Dat is godsbeeld radicaal. Ze verliet de kerk van kerk. Maar de dominee ging hier het inspirerend om te lezen. Spinoza ziet gen, dat ik er nog even over na moet Maar dat leidt vaak af van heel veel ook de kracht van het gesprek tussen haar jeugd. Maar bij haar installatie als liefst niet al te veel op in.’ God als aanwezig in de natuur en om denken, dan word je snel neergezet andere nuttige discussies. Dat vind mensen met verschillende religies en Tweede Kamerlid legde ze bewust de eed ‘Ook mijn ouders hadden nooit echt ons heen. Je kunt dus twijfels hebben als een draaiende partij. Ik vind het ik wel eens jammer. We zitten vaak levensbeschouwingen.’ geleerd om over dat soort onderwer- over het geloof, maar ook geloven in juist getuigen van durf, als je je eigen strak in dergelijke discussies, omdat ‘Mensen hebben verschillende waar- af. En ze prijst kerkmensen die zich inzet- pen te praten. En over de vraag wat een God die jou niet per se vertelt wat standpunt kunt veranderen.’ identiteit ons allemaal raakt. Als je den en ideeën meegekregen en deze ten voor duurzaamheid en de opvang van wel en niet mag. Waarom mag je op je moet doen.’ aan iemands identiteit zit, lopen de verschillen omarmen is de oplossing. vluchtelingen. Haar boodschap? ‘Probeer zondag niet voetballen, bijvoorbeeld? ‘Zelf ben ik heel erg zoekende, maar Artikel 23 emoties hoog op. Maar juist in deze Dat zou in het geloof ook zo moeten van elkaar te leren.’ Nu is dat veranderd. Ik kan er gewoon zo zie ik God ook, in de wereld om ‘In linkse kringen ervaar ik geen aller- discussie moet naar elkaar worden zijn. Er bestaan ook zoveel filosofen, een gesprek met ze over voeren. Na ons heen. Ik wil bewust ruimte geven gie ten opzichte van religie. Wel merk geluisterd.’ met een andere kijk op de wereld. We de Nashville-verklaring heeft de do- aan twijfels. Twijfel is namelijk een ik dat we ons soms eeuwig vastbijten Religie speelt hier ook een rol, kunnen wel met elkaar blijven discus- minee daar niets mee gedaan in zijn mooi onderdeel van het geloof; je in de discussie. De houding naar de volgens Lisa. ‘Door het geloof wordt siëren over wie gelijk heeft, maar we preek. Mijn vader zei dat hij dat een blijft er daardoor bewust mee bezig.’ SGP bijvoorbeeld vind ik af en toe Nienke Suelmann gemiste kans vond. Dat vind ik heel Belangrijk vindt Lisa ermee om te heel star, omdat ik door mijn achter- mooi van hem.’ gaan en de discussie te voeren. ‘Bij grond vaak best begrijp waarom zij Binnen de kerk waar zij opgroeide filosofie leerde ik te mogen twijfelen. bepaalde ideeën aanhangen. Maar het ‘Twijfel is een mooi onderdeel van het geloof; komt verandering voor Lisa veel te Er hoefde niet altijd een A of B te zijn. werkt ook de andere kant op.’ Als on- traag. ‘Kerkgemeenschappen vinden Je mag juist nadenken over welke weg derwijswoordvoerder houdt Lisa zich je blijft er daardoor bewust mee bezig’ Lisa Westerveld uit is sinds het lastig tradities te veranderen. Zo je ingaat.’ bezig met artikel 23, over de (geloofs) 2017 Tweede Kamerlid voor Groen- zijn er in de Christelijke Gereformeer- vrijheid van het onderwijs. De com- Links. Ze groeide op in een buurt- de Kerken nog steeds geen vrouwen Nuance motie rond het Haga Lyceum heeft de schap bij Aalten in de Achterhoek. in het ambt. Ik weet dat de discussie Die twijfel mist ze in de politiek. ‘Ik discussie extra doen oplaaien. Daar speelde de kerk een grote rol. plaatsvindt, maar dit soort dingen zou willen dat er meer ruimte is om ‘In dat debat merkte je hoe precies ‘Op het platteland waren we afhanke- gaan voor mij niet snel genoeg. Om met elkaar het gesprek te voeren. Hier je de woorden moest kiezen. Alles lijk van het dorp. De kerk speelde een deze, maar ook andere redenen, wilde moeten we altijd antwoorden hebben, kan makkelijk uit de context gehaald worden. Zo maken we onszelf ook monddood. Wij vinden dat vaak eng, deze discussies, maar ik dat wij ‘Ik ben echt heel blij dat sommige kerken hun ook hier de twijfel en de discussie moeten toelaten.’ groene houding praktiseren en naar buiten toe uitstralen’ ‘Vrijheid van onderwijs betekent namelijk ook dat er scholen zijn waar ze bepaalde leerlingen niet toelaten, of waar je als homoseksueel niet voor heel belangrijke rol. Elke zondag gin- ik niet meer bij de kerkgemeenschap geen vragen. Ook proberen we elkaar de klas mag staan. Maar ook dat er gen we twee keer naar de kerk en op horen. Dit legde ik uit aan de kerken- vaak niet te begrijpen; we zoeken scholen zijn waar bijna alleen meisjes maandag ging ik naar catechisatie.’ raad door ze een brief te schrijven.’ tegenstellingen op en moeten voor met hoofddoekjes naartoe gaan.’ In het christelijk-gereformeerde gezin of tegen zijn.’ Lisa pleit voor meer Westerveld ziet het onderwijs juist als werd geworsteld met de vraag wat Spinoza nuance. ‘Ik denk dat het in het leven een plek waar van elkaar geleerd kan ‘van het geloof’ wel en niet mocht. Tijdens haar studie kon ze wel uit de het belangrijkst is om te praten met worden, en waar deze ontwikkelingen Zowel het gaan naar de tienerdisco, voeten met al haar onbeantwoorde elkaar en elkaar proberen te begrij- in de praktijk onwenselijk zijn. ‘In de voetballen op zondag als de zondag- vragen. ‘Door mijn studie filosofie pen.’ Zo heeft ze in de Tweede Kamer praktijk zie ik dus veel goede redenen ochtenddienst waren onderwerpen leerde ik juist dat je die vragen mág de eed afgelegd om te laten zien dat om te zeggen dat we van bepaalde as- van gesprek. Als oudste van het gezin hebben, en mág twijfelen. Soms zijn ze ook wijsheid van buiten nodig pecten van onderwijsvrijheid afscheid nam ze het voortouw. ‘Dat vind ik ook er geen directe antwoorden, maar is heeft. ‘Ik denk echt niet je van jezelf moeten nemen.’ de mooie kant, dat we erover kunnen de zoektocht waardevol. Er zijn zoveel alle wijsheid in pacht hebt, je hebt discussiëren.’ verschillende manieren om naar de altijd anderen nodig.’ Ook de werking

JULI 2019 - NR. 3 JULI 2019 - NR. 3 6 7

Neem de religieuze orthodoxie serieus

Vervolg kunnen ook bedenken: ‘Wat kunnen gingen, wat betreft vrouwenrechten. Bij orthodoxie denken we vaak aan star- Vandaag zie ik twee bewegingen aan wat er moet gebeuren. Er is geen god- pag. 5 we leren van elkaar?’ Dan kan ik nog Als je kijkt wat Baudet, iemand heid en geslotenheid. Een eenduidige re- kracht winnen in Nederland. Ten delijkheid om aan te refereren.’ steeds vinden dat de een gelijk heeft, met een grote aanhang, schrijft, is ligieuze waarheid staat voorop. Vrouwen eerste signaleer ik de beweging dat De psychiater pleit niet voor een maar dan kan ik tegelijkertijd leren dat zorgwekkend. Ik heb zijn essay mensen zoeken naar zingevende terugkeer naar vroeger. Dat is volgens van de andere persoon, of van zijn of gelezen. Hij gooit het op zijn positie spelen een ondergeschikte rol en seksuele kaders en deze kaders vaak missen. De Wachter domweg niet mogelijk. haar religie. als romanschrijver, maar hij is wel diversiteit is een taboe. Ons land wordt Mensen staan open voor spiritualiteit, Hij zegt: ‘Ik pleit ervoor om heel goed politicus. Een grote schare vergoe- daar niet beter van. Het onderwijs moet sociale cohesie en gemeenschaps- na te denken over de zin van het Vrouwenrechten lijkt wat hij schrijft. Dat vind ik echt volledig openbaar en seculier. En uiteraard zin, maar vinden die niet altijd. Vaak bestaan. Over wat het leven is en hoe Tot slot ziet ze ook bewegingen als zorgwekkend.’ moeten de hoofddoekjes af. Vrijzinnigheid voelen mensen zich op zichzelf terug- we kunnen leven. Dat is de onderlig- groene kerken, of het kerkasiel. ‘Dat Maar er zit ook een andere kant aan, geworpen en deel van een competi- gende boodschap.’ juich ik enorm toe! In mijn brief besluit Lisa. ‘Als we met z’n allen is de oplossing. Of gaat in deze gedachte- tieve maatschappij waar niet zelden Juist een gebrek aan levensbeschou- aan de kerkenraad stond ook dat zeggen dat er meer vrouwen in de gang misschien iets essentieels verloren? onverschilligheid heerst en harde welijke sociale kaders kan mensen ik de praktijk miste, van die mooie politiek moeten, betekent dit ook dat Een pleidooi voor compassie en het serieus wetten gelden. vatbaar maken voor politici die woorden op de kansel. Goed met de vrouwen moeten opstaan. Het vraagt nemen van orthodoxie. Toch vinden mensen niet vaak de inspelen op gevoelens van heimwee. aarde omgaan, rentmeesterschap echt wat van vrouwen zelf. Stap over weg naar een kerk. Wat meespeelt is Alsof er sprake is van een ‘verweesde en naar elkaar omzien, betekent je angst dat je het niet kunt en heb dat van een begrip als ‘God’ vaak een samenleving’ zoals het bekende boek daar ook in de praktijk mee bezig te wat meer vertrouwen in jezelf. karikatuur wordt gemaakt: een man van Pim Fortuyn heet, de vader van zijn. Met bijvoorbeeld slavenvrije en Vrouwen doen echt niet onder voor Theo Brand op een wolk. En religieuze geschriften het Nederlandse populisme. Dat is de Fairtrade koffie na de dienst. In Elst mannen. We mogen meer van onszelf worden vaak geassocieerd met onder- tweede beweging die ik signaleer: een heb ik gezien hoeveel zonnepanelen laten horen.’ drukkende letterknechterij of verhalen grote ontvankelijkheid voor populisti- een ‘groene kerk’ daar op het dak Als student verhuisde ik van het die historisch ‘waar gebeurd’ moeten sche politiek. Probleem is dat verha- heeft. Daarmee laat je dus zien dat platteland naar de stad. Daar had ik zijn. Overigens zijn het juist behou- len van rechts-populistische politici je christen-zijn niet alleen in naam kunnen kiezen voor een vertrouwde dende gelovigen die deze beelden in hand in hand gaan met een politiek belijdt, maar ook in de praktijk. Ik subcultuur met gereformeerde en stand houden. Zo voedt de funda- die inspeelt op angst, leegte en een ben echt heel blij dat die beweging evangelische medestudenten. Dat mentalistische religie van de ene gebrek aan eigen identiteit. Het gaat ontstaat en dat sommige kerken hun deed ik niet, hoewel ik als adolescent groep een antigodsdienstig sentiment om angst voor ‘massa-immigratie’ groene houding praktiseren en naar wel behoefte had aan een warm bad. bij de andere groep. terwijl de instroom van asielzoekers buiten toe uitstralen.’ Ik zocht vooral ruimte. In meerdere de laatste jaren is opgedroogd. Het Van groene kerken maken we een opzichten, maar ook in geestelijk Brave burgers gaat om ‘het gevaar van de islam’ ter- stap naar vrouwenrechten. Dit jaar is opzicht. De Belgische psychiater Dirk De wijl vrijwel alle moslims in Nederland het honderd jaar geleden dat vrou- Wachter spreekt in een interessant brave burgers zijn. Of het gaat om wen kiesrechten kregen. Ziet Lisa het Karikatuur interview dat in juni op NieuwWij.nl ‘de teloorgang van ons land’ terwijl rooskleurig in? ‘Ik zie zeker bedrei- Bij de vieringen van het interkerkelijk is gepubliceerd over ‘hardnekkige ge- Nederland op nummer vijf staat van studentenpastoraat ging een wereld voelens van leegte en zinloosheid’. ‘In alle landen in de wereldwijde geluks- voor me open. Vragen stellen is juist onze samenleving lijkt dat de belang- index. goed, zo hoorde ik. Zoekend geloven rijkste uitdaging: de zin van het be- is ook een mogelijkheid. Twijfel is staan,’ zegt hij. ‘Dat heeft volgens mij Stevig geworteld zelfs een bron van veel wijsheid. Werd te maken met de secularisering van Feitenvrije politiek belichaamt een hier, hoewel afkomstig uit de schoot onze maatschappij. Uit de geschie- nieuw soort ‘geloof’ dat inspeelt Een jaarabonnement nemen of cadeau geven? van de orthodoxie, een vrijzinnig ge- denis van tweeduizend jaar traditie op deze gevoelens. Dat sluit soms lovige geboren? Dat zou je zo kunnen is heel snel een bijna anti-religieuze wonderwel aan bij het antimoderne Ga naar ► www.linkerwang.nl/aanmelden omschrijven. Maar wat brengt me er beweging ontstaan die het kind met wereldbeeld van de theocraten van de dan in vredesnaam toe om nu een het badwater heeft weggespoeld. En SGP. Feitelijk is dit een reactionaire pleidooi te houden voor religieuze wij staan daar nu eenzaam en naakt beweging die is losgezongen van de

MEI 2019 - NR. 2 orthodoxie? onder de hemel, niet goed wetende dynamiek van het christendom, een Drie nummers op proef voor 6 euro?

Ga naar ► www.linkerwang.nl/proef ‘Ik neem de orthodoxie serieus. Omdat er iets op het spel staat. Namelijk de kern van de traditie’ Help mee! Met nieuwe abonnees kunnen Tineke Strik: ‘Wij willen een ander Europa’ wij dit magazine blijven uitgeven! Een ongekende oorlog JULI 2019 - NR.in 3Kameroen JULI 2019 - NR. 3

Stefan Paas: ‘Onderken het kwaad in jezelf’ 8 9 COLUMN

Het Koninkrijk

dynamiek die trouwens ook te vinden gaat om de terugkeer naar een Stille revolutie eendimensionaal maar geestelijk Wat mij betreft is dialoog tussen ‘Zoek eerst het koninkrijk van God en Zijn gerechtigheid…’ is in andere godsdiensten. Deze geïdealiseerde wereld van vroeger - Juist onder moslims vindt een ‘stille probeert te verstaan, kan mentaal mensen van verschillende gods- zingen we in de kerk op een zomerse zondag. De mensen ju- heimwee-politiek lijkt meer op een wat natuurlijk een volslagen illusie revolutie’ plaats, een onzichtbare in beweging komen. Denk aan het diensten en levensovertuigingen belen het vol overgave; het is een prachtig lied! Het zit nog in vorm van vóór-christelijk heidendom is - gaat het orthodoxen vaak om het maar gestage emancipatie. Kinderen oerverhaal van aartsvader Abraham van groot belang. Maar laten we de mijn hoofd als ik de volgende dag neerstrijk in het buurthuis waarin onbeweeglijkheid de norm is serieus nemen van de eigen traditie. denken en doen vaak anders dan die zijn geboorteland verliet waar dialoog binnen de godsdiensten om even een praatje te maken aan de koffietafel. Daar tref en angst regeert. Wat zeggen de bronteksten? Daarbij hun ouders. De sociale werkelijk- alles vastlag en het lot van de mensen niet vergeten. Want er staat vandaag ik Joop, gebogen over een krant, zijn ellebogen in houthak- Samengevat zijn nihilisme en funda- kan een christen zich bijvoorbeeld heid is complexer dan ons door de in de sterren stond geschreven. Hij verdraaid veel op het spel in politiek kershemd stevig naast een glas thee geplant. Hij is voorzitter mentalisme de twee maatschappe- afvragen: wat kan Jezus ons vandaag massamedia wordt voorgeschoteld. liet zijn oude zekerheden los en ging en samenleving. Het gaat om vrijheid, van de bewonerscommissie en altijd bezig met de belangen lijke ontwikkelingen die ten grondslag te zeggen hebben? Hoe kan ik de Neem het Cornelis Haga Lyceum in op weg naar een onbekend land. Een vertrouwen, liefde, rechtvaardigheid, van de buurt. Als ik hem vraag wat hij komt doen, kijkt hij mij liggen aan mijn pleidooi voor het betekenis van het sterven en de . Deze islamitische school thema van uittocht en bevrijding dat oog voor de schepping (denk aan een even vorsend aan over zijn bril. Zou hij het niet zo hebben op koesteren van de traditie en respect opstanding van Jezus als modern kwam herhaaldelijk in het nieuws we- telkens terugkeert in de oude joodse noodzakelijke ambitieuze klimaat- mensen van de kerk, vraag ik mij onzeker af. Als altijd voel verhalen waarop ook het christendom politiek) en het morele kompas van ik wantrouwen jegens mensen zoals ik, die het christendom en de islam zich uiteindelijk hebben compassie, die principieel sterker is vertegenwoordigen. Maar hij gunt mij het voordeel van de ‘Juist onder moslims vindt een ‘stille revolutie’ plaats, gebaseerd. dan conservatieve gedachten rond twijfel en vertelt dat hij spreekuur gaat houden vanmiddag Open orthodoxie zorgt ervoor dat volk en natie. voor mensen die worstelen met schulden, huurachterstand, een onzichtbare maar gestage emancipatie’ mensen geworteld zijn, zich deel voe- Orthodoxie en vrijzinnigheid kun- deurwaarders en incassobureau’s. ‘Daar zijn er heel wat van len van een groter geheel en zinge- nen elkaar een spiegel voorhouden. hier in de buurt!‘, zegt hij fel. ‘Het leven wordt uitgerekend vende kaders kennen. Tegelijk blijven Maar met feitenvrij fundamentalisme voor arme mensen steeds duurder, de boodschappen kosten voor religieuze orthodoxie. Daarbij mens goed begrijpen? Wat is nu echt gens een voormalig bestuurslid met ze in beweging, kunnen ze open staan plaatsen mensen zich buiten de zomaar 30 euro meer per maand, en dat is veel voor iemand staat orthodoxie niet gelijk aan onbe- de essentie van de evangelieverhalen? dubieuze banden met een kalifaat voor andersdenkenden, kritisch reflec- kaders van een gezonde dialoog. Kees die net kan rondkomen.’ weeglijkheid of een vorm van heim- Terwijl een moslim bijvoorbeeld op ergens in de Kaukasus. Van links tot teren en zich spiritueel laten voeden. van der Staaij van de SGP en Thierry wee, maar voor een stevig geworteld hedendaagse wijze vorm geeft aan de rechts spraken mensen hun veront- Je zou het ook een vorm van ‘gewor- Baudet -op diverse foto’s in de krant In verlegenheid gebracht denk aan een nieuw theologisch zijn in de eigen geloofstraditie met Ramadan (het vasten) en de Zakat waardiging uit. Er werd geroepen om telde vrijzinnigheid’ kunnen noemen. staan ze innig en lachend samen- zijn boek, dat ik een dag eerder nog voor dat bedrag kocht. Iro- oog voor waarheid en wijsheid in de (het geven van aalmoezen) of de sluiting van de school. Het dominan- Soms putten mensen zelfs uit vanwege hun anti-moderne opvat- nisch genoeg is het een aanrader voor predikanten over dis- huidige maatschappelijke context. Koran in de Nederlandse taal leert te, negatieve beeld van moslims en meerdere tradities zoals blijkt uit het tingen en hun geflirt met extreem- cipelschap en het koninkrijk van God in de stad. Ook denk ik Foto: Pixabay. Waar het religieus fundamentalisten lezen en begrijpen. islamitisch onderwijs werd bevestigd. fenomeen Multiple Religious Belon- rechts gedachtegoed wat mij betreft aan de peperdure restauratie van het kerkorgel in mijn wijk- Uiteindelijk bleek er van diverse ver- ging dat is onderzocht door onder gediskwalificeerd en al helemaal niet kerk en het door een architect ontworpen doopvont. In een moedens en beschuldigingen, zoals meer professor Manuela Kalsky. Voor de hoeders van de christelijke traditie. flits komt ook de eigen pastorie voorbij en de schitterende het in de klas uitdragen van antide- mijzelf geldt dat niet. Wel sta ik open Veel lezers van dit blad zullen dat met nieuwe geluidsinstallatie. Allemaal heel verantwoord, zonder mocratische opvattingen, niets waar voor wijsheid uit andere tradities en me eens zijn. Maar wat kan Links van twijfel. Maar ik schaam mij diep voor de enorme afstand tot te zijn. Diverse rapporten lieten geen versta ik de christelijke traditie steeds dit alles leren? de wereld waar Joop zich in thuis voelt met zijn spaan heel van de negatieve etiketten sterker op een inclusieve manier. arme buurtgenoten, worstelend met gebrek, die de school kreeg opgeplakt. Inmid- Ik wil de traditie waaruit ik voortkom Vernieuwing achterstelling en isolement. Zolang de kerk dels is het Cornelis Haga één van de in elk geval uiterst serieus nemen. GroenLinks, PvdA, D66 en SP zou- zelf niet ‘arm met de armen’ durft te wor- populairste scholen van Amsterdam. Omdat ik het niet kan aanzien dat de den wat mij betreft veel meer oog den, zal die kloof onoverbrugbaar blijven. Het lyceum groeit als kool. En reken christelijke boodschap door conser- moeten krijgen voor de vele nuan- Hoe heerlijk de gemeente ook zingt, zij maar dat hier -juist ook vanwege alle vatieven of fundamentalisten gekaapt ces, scharkeringen en kleuren in het bevindt zich in een pijnlijk bevoorrechte media-aandacht- op het schoolplein wordt. Alsof hun uitleg de enige ware religieuze landschap. En ook oog positie en lijkt zich daar zelf vaak niet en in de klas gesprekken worden zou zijn. Wat anderen weer tot de moeten krijgen voor het feit dat een van bewust te zijn. gevoerd over islam en burgerschap, overtuiging brengt dat het in de Bijbel gezonde en relatief open orthodoxie, over discriminatie, over vrouwenrech- om sprookjesverhalen en onderdruk- of die nu christelijk of islamitisch is, ‘Doe je het spreekuur vrijwillig?‘, vraag ik ten en gelijke kansen. kende voorschriften zou gaan. vaak een bron is van zelfbewustzijn aan Joop, die mij streng aankijkt over de Juist in de dialoog met de eigen tradi- en emancipatie. rand van zijn bril. ‘Ja hoor’, zegt hij. ‘Pro Sprookjesverhalen tie en de ‘bewakers’ ervan, neem ik de Naast enerzijds het nihilisme van de Deo! Voor de Heer!’ En zomaar geeft hij Wat ik bepleit is het serieus nemen religieuze orthodoxie serieus. Omdat ‘verweesde samenleving’ en ander- mij een knipoog. ‘Kom ook maar eens van een vorm van open orthodoxie er iets op het spel staat, namelijk de zijds het anti-modernisme van langs, meid.’ Alsof hij wil zeggen: ‘Dat waarbij gelovigen geworteld zijn in kern van de traditie. En die kern is dat SGP-theocraten en zeer conservatieve Koninkrijk van jou, met Zijn gerechtig- hun eigen traditie en ze tegelijk in mensen onderweg zijn, dat ze hoop imams, zouden diverse vormen van heid, is hier al lang aan het gebeuren, dialoog zijn met de maatschappij. en vertrouwen mogen hebben omdat religieuze orthodoxie in Nederland dominee.’ Waarvan akte! Juist in dit spanningsveld ontstaat zij ‘gedragen’ worden en dat zij liefde weleens interessante haarden van een sociaal-culturele dynamiek. en compassie naar elkaar en anderen vernieuwing en compassie kunnen Margrietha Reinders is buurtdominee Wie bijvoorbeeld Bijbelverhalen niet betrachten. zijn. en pionier in Betondorp

JULI 2019 - NR. 3 JULI 2019 - NR. 3 10 11

‘Geweldloosheid is meer dan pacif isme’ Nina Koevoets over haar strijd voor een vreedzame wereld

Vreedzame levensvormen, omgangsvormen langs de lijnen van de beweging zijn bang dat er een verwesterlijking toepassen. De studiegids is ge- Wat is je eerstvolgende uitdaging en en de afwezigheid van oorlog: voor Nina van Gandhi in India en de burger- optreedt en benadrukken daarom richt op mensen die met anderen wat wil je de lezers van De Linker Koevoets vallen die drie begrippen samen rechtenbeweging van Martin Luther hun verschillen, hun identiteit. Maar mensen werken, bijvoorbeeld in Wang graag meegeven? King. Ik kwam in aanraking met de als verschillen niet worden geres- onderwijs, in het jongerenwerk of ‘Een constante uitdaging is om onder geweldloosheid. Afgelopen jaar werd workshophandleiding van Pace e pecteerd, worden ze een bron van bij gemeentes. Ik zou ook graag mensen te bereiken en betrekken. Ik ze uitgeroepen tot één van de Vredeshel- Bene waar ik als trainer veel gebruik conflict. We moeten dus een balans activisten willen bereiken, vooral zou vooral de betrokkenheid van den van 2018. Met haar stichting Towards van hebt gemaakt.’ vinden tussen eenheid en verschei- milieu-activisten, omdat ik denk dat meer jonge mensen willen zien en a Nonviolent World streeft ze naar maat- denheid. de schade die we aanrichten aan vredesactivisten en milieuactivisten schappelijke verandering door geweldloos- Was de uitreiking van de medaille tij- Overeenkomsten en verschillen ont- de aarde een symptoom is van de verenigen tegen geweld en voor een dens het Vredessymposium in Zwolle dekken kan ook helpen om met een mindset waarbij geweld ‘normaal’ cultuur van vrede. Daarbij bedoel ik heid te stimuleren. ‘Helemaal geweldloos belangrijk voor je? Hoe belangrijk is unieke lokale situatie om te gaan. is of zelfs ‘oplossing’ voor bepaalde dan niet alleen de afwezigheid van zijn is een utopie.’ erkenning en bekendmaking van je Sociale bewegingen kunnen van problemen. Bij geweldloosheid gaat oorlog, maar vreedzame omgangs- werk? ‘De Stichting voor Actieve Geweld- loosheid heeft mij voorgedragen Kathinka Minzinga voor de medaille. De stichting is ‘Je kunt het oneens zijn met je tegenstander, maar nog steeds al vijftig jaar actief en hoopt op opvolgers binnen mijn generatie. proberen die te betrekken in een maatschappelijke dialoog’ Zij steunen mijn werk. De uitreiking Wat maakt Nina betrokken bij ge- van de medaille is natuurlijk een weldloosheid? En wat betekent het enorme stimulans. Ik miste wel begrip voor haar? ‘Geweldloosheid meer media-aandacht. De uitreiking elkaar leren, zoals King van Gandhi het ook om samenwerken. Dat gaat vormen, levensstijl en denkwijze. is een vaardigheid,’ zegt ze. ‘Wan- vond plaats tijdens een vredes- leerde. In Liberia hebben vrouwen niet altijd soepel tussen verschillen- Dit is een grote ‘kanteling’ die neer je geweldloos met conflicten symposium georganiseerd door zij de bezetting kunnen negeren, zich tijdens de dictatuur van Charles de activistengroepen. Je moet je niet verder gaat dan ‘milieuvriendelijker’ om kan gaan en je onrechtvaardig- een overkoepelend samenwerkings- terwijl de Palestijnen er onder Taylor verenigd en vele verschillende alleen tegen iets uitspreken, maar worden. Eigenlijk zoals de slogan heid kan stoppen door er niet aan verband ‘Vredesmissies zonder moeten leven. Palestijnen heb- geweldloze acties gehouden, om de ook duidelijk maken waar je voor van Extinction Rebellion en andere mee te werken of door aan recht- wapens’ van zeven stichtingen op ben niet de overhand als het gaat mannen te bewegen een vredesak- staat. Je kunt het daarbij oneens groepen: system change, not climate vaardige alternatieven te werken, de internationale dag van de vrede. om geweld, maar met geweldloze koord te sluiten. Zo kwam in 2003 zijn met je tegenstander, maar nog change. dan- zet je daarmee maatschappelij- Zij reikten de medailles uit aan acties kunnen zij wellicht wél iets een einde aan de burgeroorlog. steeds proberen die te betrekken in ke verandering in gang. Je kunt het drie jonge mensen, als erkenning bereiken. Je ziet het succes ervan in De twee belangrijkste vrouwen, een maatschappelijke dialoog. ook op veel kleinere schaal gebrui- voor hun inzet voor vrede, als een Bil ‘in, waar moslims en christenen Leymah Gbowee en Ellen Johnson De campagne van Pace e Bene heeft ken bij de keuzes die je maakt in het soort tegenhanger van de lintjes en samen twee derde van hun land Sirleaf, die in 2005 president werd, gedurende de Week voor Vrede in dagelijks leven, zoals waar je je geld medailles die worden gegeven aan terug hebben gekregen: Israël heeft ontvingen hiervoor de Nobelprijs september duizenden acties voor aan besteedt en hoe je met anderen oorlogshelden.’ de muur die over hun land liep, voor de Vrede. Ongeveer twee jaar vrede geïnitieerd, vooral in de VS en jezelf omgaat. Geweldloosheid afgebroken en elders gebouwd. Je geleden reisden enkele Liberiaanse maar ook daarbuiten. Het boek zal is dus meer dan pacifisme, dat alle Je bent bij verschillende projecten over ziet ook bij andere voorbeelden dat vrouwen naar Israël-Palestina met al deze mensen kunnen ondersteu- vormen van geweld afwijst. Je werkt de hele wereld betrokken geweest. eenheid of saamhorigheid ondanks een film over hun verhaal: ‘Pray the nen om hun vaardigheden verder te actief aan meer rechtvaardigheid, Wat heeft het meeste indruk op je verschillen, religieus of anderszins, devil back to hell’ waarna meer dan ontwikkelen.’ mensenrechten en het omarmen gemaakt? Zouden mensen daar door belangrijk zijn voor het behalen van vijfduizend Israëlische en Pales- van diversiteit en empathie. toepassing van geweldloosheid het succes.’ tijnse vrouwen een mars voor vrede Ik had al jong een groot rechtvaar- verschil kunnen maken? ‘Onbewust zijn we geneigd te hebben georganiseerd.’ digheidsgevoel. De studie ‘Conflict ‘Mijn periode in Israël-Palestina geloven in geweld. Via training kun- Na haar Master ‘Conflict Resolution and Governance’ aan de Resolution’ leek me een praktische heeft de meeste indruk gemaakt. Je nen we een andere mindset krij- Binnenkort verschijnt je eerste publi- Universiteit van Amsterdam in 2007, volgde Nina Koevoets manier om iets voor andere mensen eerste gedachte is dat de machtige gen. Mijn project heet Towards an catie. Kunnen we ons na het lezen een training over geweldloosheid in de VS bij het Metta Center en de wereld te kunnen doen, maar partij, namelijk Israël, moet veran- Nonviolent World, omdat het gaat van dit boek allemaal geweldloos en liep stage bij BayNVC (Nonviolent Communication). Ze het bleek meer gericht op het ver- deren. Een goed voorbeeld daarvan om een ‘streven naar’. Helemaal gedragen? woonde in Israël-Palestina, India, Zweden en Portugal. In 2014 werven van kennis dan het ontwik- zijn de piloten die weigerden om geweldloos zijn is een utopie, maar ‘Door het te lezen waarschijnlijk begon ze met haar project ‘Towards a Nonviolent World’. Ze kelen van vaardigheden. Pas tijdens Gaza te bombarderen in 2002. De ik kan geweldloosheid in mezelf niet, maar wel door de workshops geeft trainingen aan jongerenwerkers van over de hele wereld. een training in Berkeley, Californië, Amerikaanse politicoloog Gene cultiveren en in anderen stimuleren. te volgen uit het boek. Het boek is https://towardsanonviolentworld.org. Binnenkort verschijnt leerde ik hoe gewone mensen suc- Sharp zei in een interview dat hij Het is ook belangrijk om respect te een studiegids met vijftien work- haar eerste publicatie: Engaging nonviolence. Activating nonvio- cesvol sociale gerechtigheid tot niet verwachtte dat een verandering ontwikkelen voor diversiteit in deze shopsessies. Tijdens de workshops lent change in our lives and our world. stand kunnen brengen. Dat gaat van de Israëliërs zal komen, omdat geglobaliseerde wereld. Mensen zul je de kennis en principes leren

JULI 2019 - NR. 3 JULI 2019 - NR. 3 12 13 COMMENTAAR

Het Timmermanseffect Huis-aan-huis als pe rmanente campagne

Genoeg thema’s om over te Contact met inwoners is voor lokale politici belangrijk. Ook ‘dit is een probleem, hier moeten we schrijven: over de populistische in Arnhem laten GroenLinks-leden zien dat dat niet alleen wat mee’. Ik vind het fundamenteel president Trump, die zichzelf in verkiezingstijd zo is. Het is de maatschappelijke ambitie heel slecht voor de samenleving als ‘een genie’ noemt en over wie politieke partijen niet meer doen waar- Baudet zo enthousiast is. Of over uit het programma die de leden de straat op drijft, vertelt voor ze zijn, namelijk vertegenwoor- ‘de moderne mens en z’n zoek- bestuurslid Rolf Müller. ‘Het is slecht voor de samenleving digen van wat er in het volk leeft en tocht naar zingeving’. Dat lijkt als politieke partijen niet doen waar ze voor zijn.’ een bedding zijn voor het volksgevoel. nog niet zo gek, als we alleen al Doe je dat niet als politieke partij, of je kijken naar de bosjesmannen ten’ en ‘directeur lastige bedrijven’ bent dingen aan het doen die er niet in Botswana, waar ik eens on- vaak te maken met botsende belangen toe doen, dan gaat het volk los van derzoek deed. Ze noemen daar Yvonne Brink van overheidsinstanties, bedrijven en de politiek en de politiek los van het denken over levenszin ‘de grote burgers. ‘Dus ik ben op die manier erg volk. Dan krijg je buitengewoon enge honger’, naast etensdrang als ‘de bezig geweest met politieke partijen, dingen.’ kleine honger’. Of over het religieuze geweld op Sri Lanka. Mooie hashtags zijn het: #elkedeur- met de agendavorming van wat wil je Die buitengewoon enge dingen kreeg Ik heb een band met het land, omdat ik daar veel onderzoek belteltmee en #nietschreeuwenmaar- nou, wat is hier nu het maatschappe- Müller via zijn familie mee. Zijn deed vanuit de VU en, in mindere mate, ook tot op vandaag praten, maar het grote doel is duide- lijk probleem en wie gaat hier nu voor ouders ontvluchtten Duitsland na nog. Tot mijn schrik constateer ik dat het jihadistische ge- lijk: politiek en bewoners dichterbij staan’, zegt Müller. de oorlog en kozen Nederland, want ‘Laatst hadden we het er bij een regio- leden faciliteren die energie willen Foto’s: Ruud de Jong weld nu ook zijn klauwen uitslaat naar Azië. elkaar brengen, contact maken met ‘We zijn natuurlijk een politieke daar leek iedereen een eigen mening bijeenkomst van GroenLinks-besturen steken in hun idealen?’ heeft inmid- elkaar. groenLinks doet het in veel partij en in ons programma zit veel te hebben. ‘Mijn vader woonde in een over waarom Forum voor Democratie dels geresulteerd in een initiatief dat Maar ik voel dat ik niet om de recente verkiezingsuitslag plaatsen. Maandelijks gaan in Arnhem maatschappelijke ambitie. Dus het dorp in de Eiffel waar op een gegeven zo opkomt. Daar kun je abstract over kortweg wordt aangeduid met ‘de 23’. heen kan. Ik signaleerde onlangs een cynische ‘nee-bewe- GroenLinks-leden en sympathisan- is heel belangrijk dat we contact moment iedereen bruine hemden discussiëren of analyseren hoe je ‘Dat getal is een grapje’, aldus Müller. ging’, vooral in Frankrijk (gele hesjes), Engeland (Brexit) en ten langs de deuren. In gesprekken hebben met burgers, met bedrijven ging dragen. Mijn moeder kwam uit eigen partij georganiseerd is. Maar ‘23 is een priemgetal, vijf mensen bij Oost-Europa (sterk anti-vluchtelingenhulp en aanval op de met bewoners komen alle onderwer- en maatschappelijke instellingen en de grote stad en dacht ‘wat is dat ik probeer dat terug te brengen naar elkaar dat stelt niks voor en vijftig is te rechtstaat). Maar ook in Nederland zien we dit, met de op- pen voorbij: klimaat, houtkachels, weten wat zij eigenlijk willen. Met voor onzin dat mensen klakkeloos zo’n huis-aan-huisactie. Daar zie je veel. Dus we zeiden: als we nou eens komst van populistisch ‘Nieuw Rechts’ onder het mom van parkeren, honden, fietsenstallingen, ziekenhuis Rijnstate hier hebben we achter een idioot gaan staan’. Heel holle ogen, daar vang je maatschap- met 23 leden bij elkaar komen, dan democratie. Gelukkig zagen we dat bij de uitslagen van de armoede of de verkiezingen. bijvoorbeeld gepraat over de zorg. Ze diep in mij zit dat dus ook. Als tien pelijke signalen op. Maar dat is niet vertelt eerst de een wat, dan de ander Europese Verkiezingen op 23 mei bij ons niet terug. Die inzet en energie is wat Rolf Müller stonden er heel erg van te kijken dat mensen hetzelfde roepen dan word ik genoeg. Daarna zoek je hoe je kunt – over iets wat je raakt, waar je veel zo trof in de GroenLinks-leden. Müller onze programmacommissie met hen getriggerd hoe dat nou kan. Dan ga ik helpen, mobiliseer je maatschappe- van weet, of waar je goed in bent. Dan Zelf twijfelde ik qua stem lang tussen en Frans (64) is nu vier jaar lid en sinds twee wilde praten.’ zoeken naar de belangen die erachter lijke organisaties, zet je je netwerk in.’ ontstaan er vast ideeën en dwarsver- Timmermans. Bas Eickhout omdat ik hem een prima parle- jaar bestuurslid van GroenLinks Arn- zitten.’ ‘Als ik even een theologische uitstap banden, veel reuring en actie.’ mentariër vind, die voor waarden opkomt en zeker ook ken- hem. ‘Het raakte me hoe we allemaal Erkenning nis van zaken heeft. Ook heb ik een band met zijn partij, als hetzelfde willen: in gesprek gaan met De huis-aan-huisacties staan voor één van de acht oprichters van de club dertig jaar geleden. de stad, en dan niet de stad gedefini- Müller in het teken van herkenning en ‘Mensen kijken je soms met holle ogen aan’ Maar ook doet het goed in de Europese eerd als kiezersvee, maar de mensen erkenning. ‘Het gesprek aangaan, we- Commissie met gezag. Hij komt op voor de rechtstaat in in de wijken. Die huis-aan-huisge- ten wat er leeft, daar sta ik voor. Ener- Hongarije en pleitte nu ook op tv met kracht voor een soci- sprekken zien we als een permanente zijds moeten mensen zich herkennen aal en humaan Europa. Stemmingen zijn geheim, maar bij campagne.’ in wat de politiek doet en anderzijds Müller geeft aan dat hij bij de huis- mag maken: er is een Bijbeltekst die ‘Dat blijkt inderdaad. De groep is de uiteindelijke keus heeft denk ik bij velen ook de uitstra- moet er erkenning zijn, erkenning van aan-huisgesprekken soms ‘holle ogen’ het wezen van God omschrijft als ‘Ik inmiddels een stuk groter. Leden ling van beiden meegespeeld: qua daadkracht, positief en Dialoog als constante tegenkomt. ‘We komen met een vrij zal er zijn’. In onze studententijd had- delen hun kennis en interesses, oplossingsgerichtheid, waarbij Frans door zijn functie iets Voor Müller is dialoog een constante grote groep zo’n straat in, allemaal den we het over presentiepastoraat. schakelen hun netwerk in en gaan meer in het oog sprong. factor in zijn leven. Tijdens zijn studie een groen jasje aan. Dat is best pret- Daar draait het om. Je meld je, je bent concreet bezig met hun idealen. Zo geografie en planologie leerde hij alert tig en energiek. De meeste mensen er. Dat is ook de reden waarom ik het werkt iemand die veel bezig is met Voorzag ik, of voorzagen anderen, het Frans Timmermans- te zijn op hoe plannen voor ruim- doen niet open maar mensen die dat ontzettend eens ben met het verhaal energietransitie samen met iemand effect, zoals de Volkskrant het noemt? Misschien, maar be- telijke ordening bepaalde belangen wel doen, kijken je soms met holle dat GroenLinks een beweging moet die geraakt is door sociaal onderne- langrijker is dat het populisme dit keer niet zo veel aanhang en partijen dienen. Het waarborgen ogen aan. Op zich is dat een aankno- worden of is. Dat past bovendien merschap. Beiden ondersteunen nu kreeg, althans in Nederland. Veel Nederlanders zullen het dat bepaalde belangen niet onder- pingspunt om in gesprek te gaan. En helemaal bij die bruisende energie die mensen met afstand tot de arbeids- ook niet erg vinden als één van hen bovendien, als het mee- gesneeuwd raken en zorgen dat de dan maak je dus mensen mee die GroenLinks-leden hebben.’ markt die een groen bedrijfje willen zit, voorzitter van de Europese Commissie wordt. ‘zwakke waarden’ voldoende aan tafel helemaal murw zijn geraakt in een beginnen. Al die energie die zo vertegenwoordigd waren, werd het discussie met de overheid, bijvoor- De 23 loskomt, dat is schitterend.’ uitgangspunt. Daarna kreeg hij in zijn beeld over hoe de zorg geregeld is, of Dat laatste heeft bij GroenLinks Dr. Hans Feddema is antropoloog, historicus en columnist werk bij Heidemij en het latere Arca- dat ze gewoon niet door de papierbrij Arnhem overigens tot een nieuw plan dis als ‘projectleider moeilijke projec- heen komen.’ geleid. De vraag ‘hoe kunnen we onze

JULI 2019 - NR. 3 JULI 2019 - NR. 3 14 15

Boycot tegen Israël is verdedigbaar ‘Ik wil me niet laten aanwrijven dat ik antisemitisch zou zijn’

Bram van Ojik, GroenLinks-woordvoerder Van Ojik: ‘De IHRA-definitie is een gesteld dat BDS een geoorloofd mid- Bram van Ojik buitenland in de Tweede Kamer, en Jan Keu- * De IHRA-definitie: ‘Antisemitisme is een bepaalde opvatting over Joden, poging om te verwoorden wat je del is om de Palestijnen te helpen in len, directeur van The Rights Forum, gingen die kan worden uitgedrukt als haat tegen Joden. Uitingen van antise- onder antisemitisme zou kunnen ver- hun strijd voor rechtvaardigheid. Hoe staan. Op zich kan ik de definitie in staat u zelf tegenover dat middel? in debat onder leiding van journalist Job mitisme, in woorden en daden, manifesteren zich tegen Joodse of niet- Joodse individuen en/of hun eigendom, jegens instellingen van de Joodse zichzelf wel onderschrijven, maar het Van Ojik: ‘Ik heb de motie van harte de Haan. The Rights Forum zet zich in voor gemeenschap en religieuze voorzieningen.’ gevaar zit in de uitleg: kritiek op het ondersteund en positief geadviseerd. een rechtvaardige uitkomst van de kwestie beleid van de Israëlische regering zou Ik pleit voor het recht om het mid- Israël/Palestina. ‘Nederland en Europa heb- met de definitie in de hand kunnen del te hanteren. Persoonlijk vind ik ben een opdracht. Hoe gaan zij reageren bij worden uitgelegd als antisemitisch. het niet verstandig, maar het is een Zien jullie nog kansen voor de zoge- de Verenigde Naties zijn vastgesteld, Ik wil niet in de positie komen dat ik democratisch middel. Keulen: ‘Eens verdere annexatie van Palestijns gebied?’ heten tweestaten-oplossing nu de loslaten dan belonen we het recht bij kritiek op de staat word beschul- met dat laatste. Vanwaar de angst Israëlische regering met een parle- van de sterkste. Er is nog geen begin digd van selectieve verontwaardiging en obsessie met BDS van de kant mentaire meerderheid het Israëlische van een oplossing en vooralsnog zit- en het hanteren van een dubbele van hen die Israël zo nadrukkelijk repressiebeleid kan continueren? ten we in een impasse.’ standaard.’ steunen? BDS is een programma, Van Ojik: ‘De kansen voor een Keulen: ‘De definitie ontneemt de ontstaan vanuit burgerlijke organi- Hoe dient GroenLinks zich op te stel- vreedzame toekomst zijn niet groter Met de vaststelling van de *IHRA- legitimiteit aan mijn kritiek op Israël saties in Palestina in 2005, die als len nu Israël bij iedere verkiezingsron- geworden. Gezien de bouw van definitie (International Holocaust de steeds verder naar rechts opschuift de nieuwe nederzettingen op de Remembrance Alliance) door een en ook steeds meer Palestijns gebied Westelijke Jordaanoever worden twee werkgroep binnen het Europees annexeert en koloniseert? Wat is het staten naast elkaar steeds minder parlement lijkt meer onenigheid dan handelingsperspectief voor wie wil realistisch. Formeel is er geen alter- eensgezindheid te zijn ten aanzien Bram van Ojik: ‘Hoe de middenpartijen reageren bij verdere annexatie? uitgaan van het volkerenrecht en de natief.’ van het begrip antisemitisme. Ook de mensenrechten? En welke hindernis- Ook Keulen beaamt dat we vast Tweede Kamer heeft die definitie on- Eén ding is zeker: wij schuiven dan niet op naar het midden’ sen zijn er op die weg? Deze vragen moeten houden aan de internatio- langs in meerderheid overgenomen, staan centraal tijdens het gesprek tus- nale legitimiteit. ‘Als we de Terms of maar zonder steun van GroenLinks. sen Bram van Ojik en Jan Keulen op Reference (de internationale afspra- Hoe staan jullie ten opzichte van dit de GroenLinks-burelen in het gebou- ken en richtlijnen in het kader van begrip? wencomplex van de Tweede Kamer. het vredesproces - red.) die binnen inzake bijvoorbeeld de annexatie van reactie op het feit dat het zogenaam- Van Ojik: ‘Ik vond het in dit geval een Oost-Jeruzalem, de bezetting van de de Vredesproces al jaren stagneert en twijfelgeval. Ik ben niet weggelopen. Westelijke Jordaanoever en de afslui- die zelf tegen een gewapende strijd Ik blijf het liefst zo lang mogelijk ting van de Gazastrook. In Duitsland zijn, een andere strategie bepleiten: het debat gaande houden. Na het is net een niet-bindende motie aan- Boycot van producten uit Israël - op congres ben ik met veel organisaties genomen die de beweging van BDS zijn minst van producten die in de in gesprek geweest: het CIDI, de (Boycott, Divestment, Sanctions) an- bezette gebieden zijn geproduceerd, Israëlische ambassade. Hans Knoop tisemitisch verklaart. Er is kennelijk Desinvestering in Israëlische bedrij- was een twijfelgeval, ik vond zijn een groot belang aan de kant van de ven die winst maken in de bezette beschuldiging beneden elk niveau. Israëllobby om de definitie te politise- gebieden en Sancties tegen Israël, Ik kan me voorstellen dat je zegt dat ren, gezien het gelijkstellen van een daar waar zij bij voortduring het je in zo’n geval naar de rechter zou oproep tot BDS met antisemitisme.’ internationaal recht schendt. Veel van moeten gaan. Dat heb ik niet gedaan, Van Ojik: ‘Persoonlijk vind ik de onze begunstigers steunen BDS, al ik ben het debat aangegaan. Helaas definitie zelf niet zo belangrijk. We zijn wij zelf geen BDS-organisatie.’ heeft dat met Hans Knoop tot geen hebben te maken met grote vraag- enkele toenadering geleid. Hij heeft stukken: onderdrukking van Palestij- Na het congres is GroenLinks zwaar zijn beschuldiging niet ingetrokken.’ nen, verharding van de staat Israël, onder vuur komen te liggen. Hans Keulen: ‘Als ik door een columnist gebrek aan perspectief en dan gaan Knoop schreef naar aanleiding van de van een gezaghebbend dagblad wij elkaar de maat nemen? Ik wil me motie in het NIW dat GroenLinks er beschuldigd zou worden van nazi- niet laten aanwrijven dat ik antisemi- ‘bruiner’ op is geworden met verwij- sympathieën zou ik een juridische tisch zou zijn.’ zing naar de nazi-tijd. U bleef onlangs aanklacht indienen. The Rights op een discussiebijeenkomst met Forum krijgt veel laster over zich Op het GroenLinks congres in hem in gesprek, ondanks uw oproep heen. Haatmails, doodsbedreigingen, februari jl. is met grote meerderheid aan hem om zijn bewering terug te mensen die op de man spelen met Lees verder een motie aangenomen waarin wordt nemen. Waar ligt voor u de grens? beschuldigingen van nazisme. op pag. 16

JULI 2019 - NR. 3 JULI 2019 - NR. 3 16 17 COLUMN

Leven in de wacht

Vervolg Wij onderzoeken momenteel waar we Soms zet het leven je in de wacht. De regie wordt je uit han- pag. 15 de juridische weg kunnen bewande- den genomen en je bent volledig overgeleverd aan hogere len. We hebben van doen met een machten en de wil van God. Alsof je voor een muur plotse- monsterverbond aan de ene kant van ling tot stilstand komt. Je probeert er nog over, onder en als populistisch rechts en aan de andere het even kan zelfs doorheen te komen, maar niets werkt. Dit kant van zeer enthousiaste voorvech- overkwam me onlangs, toen mijn lijf abrupt zei: ‘Halt!’ ters van de staat Israël. De strategie om voortdurend heel agressief jegens Het deed me denken aan een scène van Tom en Jerry, waarin ons te reageren blijkt helaas succes- de kat en muis elkaar als gekken achtervolgen en Tom uit- vol: bij de middengroepen ontstaat eindelijk door een deur of pan tot stilstand komt. De trillin- angst.’ gen die volgen heb ik nog dagen nagevoeld. Zo’n asjemenou moment van ‘wat is er mij nou overkomen?’ Alleen rende ik Van Ojik: ‘Ik ben politicus en verant- niet een muis achterna maar het leven, denk ik. woordelijk voor een professionele houding ten aanzien van het conflict. Ik werd gedwongen om de touwtjes uit handen geven. Dat is Onlangs was ik met in denk ik wel mijn grootste nachtmerrie. Ik wil alles in de hand Palestina. We moeten voorkomen dat Het frame van de tegenstanders van zijn wel voor het recht om BDS te houden. Ik eis tweehonderd procent van mezelf en ook van de escalatie in Palestina verder gaat. BDS is dat het hanteren van het BDS- steunen.’ mijn omgeving. Mijn levensmotto is: als je niet méér dan je Maar persoonlijk ben ik wel degelijk middel suggereert dat het bestaans- Keulen: ‘Daar zijn wij het helemaal best doet, dan heb je nog niet je best gedaan. Het leven is persoonlijk diep geraakt als ik van recht van Israël ter discussie wordt mee eens, maar we zouden wel Verlies van Palestijns land 1947-heden. ons gegeven om keihard te werken en iedereen die verslapt, antisemitisme word beschuldigd. Ge- gesteld. tegen GroenLinks willen zeggen: doe betaalt hiervoor linksom of rechtsom de rekening. lukkig zijn er ook positieve geluiden, Van Ojik: ‘Dat laatste is onjuist en wat minder voorzichtig. Het gaat om ook vanuit de joodse gemeenschap, wat dat betreft is de fractie eensge- een grondrecht en een oproep van Boycot heeft wel geholpen in Zuid- tegen de nederzettingen-politiek, En toch stond, nee, lag ik daar: stil. Mijn omgeving liet me die zelf trouwens heel divers is. zind: Het bestaansrecht van de staat Palestijnse en Joodse organisaties Afrika. Zien jullie parallellen? tegen onderdrukking van de Palestij- niet toe om een stap verder te zetten. Oké, fysiek lukte hen ‘Houd vol’ wordt mij dan gezegd.’ Israël staat niet ter discussie, wij waar burgers hun stem kunnen laten Van Ojik: ‘Ik zou de vergelijking niet nen, tegen het geweld in Gaza en als dat, maar mentaal was ik nog steeds de baas. Dus zoals een zijn niet voor een boycot, maar we horen.’ willen maken. In het huidig conflict Israël doorgaat met het schenden auto die stilstaat, maar nog steeds stationair draait. Israël-Palestina is inmiddels zoveel in van rechten, pleiten wij voor de internationaal recht vastgelegd, dat opschorting van het associatiever- Stel je dus eens voor dat je niets meer mag van je lijf, maar was in Zuid-Afrika niet zo.’ drag tussen de EU en Israël. Verder dat je verstand op volle toeren draait. Het was een compleet Keulen: ‘Ik sluit mij aan bij John zijn we voor labeling van producten nieuwe ervaring voor me. Maar ik wist dat dit zo’n ‘aha’ Jan Keulen: ‘Israël heeft geen belang bij verandering Dugard, hoogleraar internationaal uit Palestina, voor terugdringen van moment was. Er was een boodschap, een reden dat ik tot recht en lid van de VN-commissie handel met bedrijven die zaken doen stilstand kwam. Ik geloof oprecht dat er een aanleiding is. van de status quo. De Palestijnen zijn de verliezers’ Internationaal Recht. Hij kent Zuid- met Israëlische bedrijven die winst Ik weet zelfs dat er een boodschap in zit. Alleen weet ik nog Afrika van binnenuit en ziet wel veel maken op Palestijns grondgebied. steeds niet wat die is. Of ik luister gewoon niet zo goed. parallellen. Iedereen is het eens met Het doet nu geen pijn. Een ferme Mijn vrienden en familie zullen zeggen: ‘de boodschap is het feit dat er iets moet veranderen. positie is nodig. Het is van belang dat je eens rustiger aan moet doen.’ Maar dan zou ik ook Vanuit Israëlisch oogpunt is de situ- dat we één lijn trekken binnen de een stukje van mezelf inleveren, besef ik. Want ik stel mijn atie heel goed houdbaar. Die hebben Europese Unie. Hoe de middenpar- doelen hoog; lager maakt me niet Jan Keulen was tot 1 juli jl. directeur van The Rights Forum. Hij heeft geen belang bij verandering van de tijen zullen gaan reageren bij verdere gelukkig. Voor elke behaalde doel- een belangrijke rol gespeeld bij de opbouw van dit kenniscentrum dat status quo en trekken zich niets aan annexatie? Eén ding is zeker: wij stelling heb ik er twee meer. Mis- zich heeft ontwikkeld tot een belangrijke nieuwe stem in het debat van de uitspraken in het kader van schuiven dan niet op naar het schien zit het daar juist in. Dat ik over Israël en Palestina. Keulen is opgevolgd door Gerard Jonkman die het Internationaal Recht. De Pales- midden.’ andere doelen moet stellen. Dus per 1 juli directeur is. The Rights Forum is een initiatief van voormalig tijnen zijn de verliezers. Nederland niet lager, maar anders. minister-president Dries van Agt en zet zich in voor een rechtvaardig en en Europa hebben een opdracht. duurzaam beleid ten aanzien van de kwestie-Palestina/Israël. ‘Alleen als Hoe gaan zij reageren bij verdere Gespreksleiding: Job de Haan. Halima Özen dat beleid gebaseerd is op respect voor het internationaal recht en de annexatie van Palestijns gebied waar Verslag: Kathinka Minzinga. mensenrechten, wordt effectief bijgedragen aan vrede tussen Israëli’s Benjamin Netanyahu voor pleit?’ Foto’s: Bas Joosse. en Palestijnen. De internationale gemeenschap heeft tot dusver nagela- Van Ojik: ‘Annexatie zal zeker niet ten de noodzakelijke voorwaarden te scheppen voor een rechtvaardige door de Europese Unie worden vrede,’ meldt de website van de organisatie. The Rights Forum stelt zich goedgekeurd, al zie ik geen makke- ten doel daarin verandering te brengen. lijke strategie om de impasse te Jan Keulen doorbreken. Wij zijn als GroenLinks

JULI 2019 - NR. 3 JULI 2019 - NR. 3 18 19

‘Bij de Halte’: samen sterker, samen in de wijk Deventer’ community wint Ab Harrewijnprijs 2019

Een plaats om te eten, ontmoeten en een zijn vijf appartementen, die gehuurd Bijvoorbeeld als coachruimte door Het team van Bij luisterend oor te vinden. Dat is ‘Bij de Halte’ worden door jongeren. Ze wonen therapeuten, voor voortgangsgesprek- de Halte ontvangt in Deventer, waar dagbesteding en ambu- zelfstandig, maar hebben een beetje ken door jobcoaches of voor vergade- in Rotterdam de Ab begeleiding nodig en een netwerk om ringen. De ruimtes worden ook door Harrewijn Prijs 2019. lante hulp geboden wordt aan jongeren en op terug te vallen. Verder is er een het bedrijfsleven gehuurd. Zo stapt gezinnen. ‘Hier word je gezien en gehoord’, werkplaats, waar mensen kunnen iedereen dus ‘Bij de Halte’ binnen. zegt initiatiefneemster Ilona Ordelman. Het doen wat ze leuk vinden, of kunnen Mensen uit Zandweer, die behoefte inititiatief won in mei de Ab Harrewijnprijs. ontdekken wat ze leuk vinden. Zo hebben aan een praatje of aan een maakten creatieve jongeren al een luisterend oor. Gemeenteambtenaren muurschildering in het gebouw. In de voor een teambuildingsdag, waarvoor werkplaats zijn mensen aan het werk, de gemeente Deventer alle ruimtes die een beschutte werkplek nodig had gehuurd. En BHV-ers van allerlei Ina Scholma hebben, al dan niet bedoeld voor re- organisaties voor een bijscholings- ïntegratie in een gewone baan. Verder dag. Dankzij mond-tot-mondreclame lopen er stagiares rond en buren die breidt de kring van gebruikers zich uit Wie in Deventer op zoek gaat naar het leuk vinden om daar hun ambacht en komen mensen uit verschillende ‘Bij De Halte’ komt bij de flat Corel over te dragen. netwerken elkaar daar tegen. in de wijk Zandweer terecht. Je hoeft Ilona: ‘Het is ook niet de bedoeling Ilona vertelt dat het niet direct meeviel niet heel opmerkzaam te zijn om te dat ‘Bij De Halte’ in een paar woor- om ‘Bij de Halte’ op te zetten, juist zien dat in deze flats niet de elite van den uit te leggen is. We willen een omdat het project buiten bestaande Deventer woont. De flats zien er ge- community vormen en geen hulp- kaders valt. Ze moest haar droom dateerd uit, veel gordijnen zijn dicht. verlenende organisatie zijn.’ Zes jaar voortdurend verdedigen. Haar droom, Binnenstappen in de ruimte van Bij de geleden startte ze met HalteZ. Met die zo anders is dan het ‘systeem’. Halte is dan een positieve verrassing. dit initiatief bieden zij en haar vijftien ‘Een verdienmodel, dat is wat instan- Samen sterker schoolreisjestemming naar Rotterdam. wilt blijven liggen. Dan toch opstaan In het juryrapport staat dat het bij de Ze werd vergezeld door buurman Ran- en je realiseren waar de pijn zit kost Ab Harrewijnprijs gaat om initiatiefne- dy, die een jaar geleden ‘Bij De Halte’ heel wat energie. Een volgende stap is mers, die een maatschappelijke mis- binnenkwam voor een kopje koffie en hulp leren vragen en leren om te gaan ‘Mensen uit verschillende netwerken komen elkaar tegen’ stand constateren, maar niet wachten een luisterend oor. ‘Zijn situatie gaf met de pijn. Dat is wat ik heb moeten tot anderen daar werk van maken, hem het gevoel dat de wereld elke dag leren, dat is wat Randy heeft geleerd maar er zelf mee aan de slag gaan. over hem heen viel’, vertelt Ilona. In en die kans willen we anderen ook De huiskamer ziet er met een open collega’s op een andere manier ambu- ties willen zien’, zegt ze. Ze ontmoette Ab Harrewijn regelde ooit zelf dekens ‘Bij de Halte’ zag Randy mogelijkhe- graag bieden.’ In ‘Bij de Halte’ is een haard en bankstel gezellig en warm lante ondersteuning en dagbesteding mensen die haar wilden helpen, die voor Utrechtse daklozen door bij het den om zelf stappen te zetten en hij eigen community gecreëerd, die ze uit. Rond de tafel in de eetkeuken zit- aan jongeren en gezinnen dan dat zeiden: ‘We gaan je zó helpen, dat leger te vragen of ze nog wat over had- nam de uitdaging aan. Tegenwoordig vergelijkt met het aloude noaberschap, ten al een paar jonge vrouwen koffie reguliere hulpverleningsorganisaties. andere mensen jou gaan begrijpen en den. Dat is handelen buiten bestaande is hij er vier dagen per week en kookt waarbij je mag leunen op elkaar. ‘Dan te drinken. De een met haar hondje, Vandaar de slogan: ‘De kracht van helpen’. Dat leverde resultaat op. ‘Nu kaders, waarmee verrassende verbin- op dinsdag en donderdag een warme maakt het niet uit wie je bent of wat je de ander met een kindje. Aan die tafel de omweg.’ Ilona: ‘Wij denken dat kan ik mijn droom in praktijk brengen dingen gelegd kunnen worden. Dat maaltijd voor zo’n vijftien personen. doet, hier word je gezien en gehoord’, tref ik Ilona Ordelman, initiatiefneem- deze aanpak werkt. In Bij de Halte is en de meerwaarde laten zien. En die zag de jury terug bij de initiatieven van Voor 3,50 euro kunnen die afgehaald zegt Ilona. ster en trekker van ‘Bij de Halte’, win- een luisterend oor, mensen kunnen wordt gezien, bijvoorbeeld door de alle genomineerden. ‘Bij de Halte’ won worden. Randy hoeft het werk in de Tot slot dan nog de prijs. Ilona: ‘Ik kan naar van de Ab Harrewijnprijs. Over hier eten en contacten opdoen en ze gemeente Deventer. ‘ de prijs en uit het project van Ilona keuken natuurlijk niet alleen te doen. heel wat mogelijkheden bedenken om Zandweer licht ze toe: ‘Het verschil krijgen de gelegenheid om te ontdek- Een bijzonder project dus, daar in De- benoemt de jury de bijzondere manier In ‘Bij de Halte’ zijn er altijd mensen die 5000 euro aan uit te geven. Maar tussen rijk en arm is in deze wijk goed ken waar ze goed in zijn.’ Het initiatief venter en dat was precies de reden dat waarop buurt, bedrijfsleven en zorg op om te helpen. Geen wonder dus dat de aanschaf van een hele lange te zien. Er staan niet alleen zulke flats, is in anderhalf jaar opgebouwd en tot ‘Bij de Halte’ voorgedragen werd voor een verrassende en innovatieve manier ik aan de keukentafel niet alleen Ilona picknicktafel met banken is misschien maar ook grote herenhuizen.’ bloei gekomen. Er zijn bijna dertig de Ab Harrewijnprijs, die maandag 13 met elkaar verbonden worden: ‘Het tref, maar ook een aantal dames, die wel het allermooist. Aan tafel eet je mensen bij betrokken, die op allerlei mei werd uitgereikt in de Pauluskerk eindresultaat is een bijzondere samen- begonnen zijn aan het schillen van met elkaar, ontmoet je elkaar en dat De kracht van de omweg gebieden hun steentje bijdragen. in Rotterdam. Ilona vertelt dat ze he- leving waarin aandacht voor elkaar een flinke hoeveelheid aardappelen. ‘s schept verbinding, helemaal passend Het valt niet mee om het initiatief van lemaal verrast was door de nominatie centraal staat.’ Of, zoals ze het ‘Bij Avonds zullen er weer mensen binnen ‘Bij de Halte’.’ ‘Bij de Halte’ in een paar woorden te Luisterend oor voor de prijs: ‘Ik werd gebeld door de Halte’ zelf zeggen: ‘Samen sterker, komen lopen die helpen met de afwas. omschrijven. Het is een sociaal, maar Wat betreft de zakelijke kant van Christian Jongeneel, de secretaris van samen in de wijk.’ ook zakelijk initiatief. In februari 2018 het initiatief: In het gebouw zijn zes de stichting. Dat wij genomineerd Op 13 mei was het dan zover, de Eigen ervaringen kreeg Ilona als huurster de sleutel van kantoren, waarvan drie vast verhuurd waren vond ik al een geweldige erken- prijsuitreiking. ‘s Ochtends voerde Voor Ilona zelf was het leven ook niet dit gebouw met een oppervlakte van zijn. De overige drie worden flexibel ning. Dat we hem gewonnen hebben, Ilona nog een officieel gesprek met de altijd makkelijk. ‘Ik ken uit eigen erva- 1500 vierkante meter. In het gebouw verhuurd of kunnen gebruikt worden. betekent veel voor alle betrokkenen.’ gemeente, ‘s middags vertrok ze in ring het gevoel dat je het liefst in bed

JULI 2019 - NR. 3 JULI 2019 - NR. 3 C20 o l o f o n O n d e r o g e n E e n a n d e r e w a n g 21

Magazine De Linker Wang is een uitgave van stichting De Lin- ker Wang. ‘Politiek met compas- Diep dement. En dan? sie’ is het motto van De Linker Wang, de religiewerkgroep van GroenLinks. Job de Haan Redactie: Theo Brand (hoofdredacteur), Nederlanders toleranter, maar minder religieus jaar deden geloofsgemeenschappen uit het hele Bas Joosse (eindredacteur), Nederlanders zijn toleranter geworden, hebben land mee. Met het initiatief willen de Raad van Yvonne Brink, Carin Hereijgers, meer vertrouwen in mensen en geloven minder in Kerken, IZB, Alpha Nederland en MissieNeder- Kathinka Minzinga, Yfke Nawijn, God. Dat blijkt uit de European Values Study, een land ‘een beweging in gang te zetten waarin een Mevrouw De Jong, oud-kleuterleidster op leeftijd, drinkt in het geven moment in een vergevorderd stadium van haar ziekte zou Brandon Pakker, Douwe de Roest onderzoek dat iedere negen jaar in Europa plaats- cultuur van uitnodigen centraal staat.’ Ze roepen verpleeghuis koffie met haar familie en haar arts R.A. Het is verkeren en ondraaglijk zou lijden. Haar toestand verslechtert in en Ina Scholma-Huisman. vindt. Vanuit Nederland werkt de Universiteit van geloofsgemeenschappen op om hun deuren te de loop der jaren zo, dat zij uiteindelijk niemand meer herkent Tilburg mee. Mensen worden in het onderzoek openen voor mensen die normaal gesproken niet ochtend, de sfeer op dat moment is goed. Maar de voormalig en volledig afhankelijk is van de zorg van anderen. Gedurende de Medewerkers: bevraagd over hun waarden, houding en gedrag. in de kerk komen. Meer informatie: www.portal. kleuterleidster is diep dement en het grootste deel van de dag heel ongelukkig. Ze heeft nooit in een verpleeghuis willen wonen, nacht dwaalt ze regelmatig schreeuwend door de gangen van het Hazem Darwiesh, Hans Een ander onderzoek van de Tilburg University eo.nl/kerkproeverij. maar verblijft daar nu toch al zeven weken. ’s Nachts bonkt ze verpleeghuis. Mevrouw Bakker is niet meer in staat om kenbaar Feddema, Job de Haan, brengt in beeld hoe leerlingen op confessionele op ramen en deuren, schopt ze tegen muren en schreeuwt - niet te maken wat haar dwars zit, noch om haar wens om euthana- Halima Özen, Margrietha scholen aankijken tegen God, kerkgang en bid- voor ‘t eerst - ‘Was ik maar dood!’ Als de verpleging haar pro- sie te herhalen. De arts constateert dat er geen momenten van Reinders en Nienke Suelmann. den. Volgens het onderzoek worden die zaken wederkerigheid of vreugde meer zijn. Volgens hem is het niet minder relevant, met uitzondering van leerlingen beert te kalmeren krabt, schopt en bijt ze soms. meer mogelijk om mevrouw Bakker een voor haar menswaardig Commentaartekening: met een reformatorische -of moslimachtergrond. Mevrouw De Jong weet niet dat deze ochtend een sterk slaap- middel in haar koffie is gedaan. Als ze versuft raakt, wordt ze op bestaan te bieden. Maarten Wolterink. bed gelegd. Ze is nog niet helemaal in slaap en krijgt daarom een Omslagfoto: Lisa Westerveld. Vredesweek 2019 prikje. Ze vloekt, roept ‘au’ en valt daarna in slaap. Er wordt een Ook een onafhankelijk specialist ouderengeneeskunde consta- Foto: GroenLinks Tijdens de Vredesweek van 21 tot 29 september teert dat mevruw Bakker niet meer in staat is om haar verzoek Opmaak/vormgeving: vinden dit jaar door het hele land allerlei activi- infuus aangebracht. Even lijkt mevrouw De Jong wakker te wor- den. Ze richt zich op en maakt een terugtrekkende beweging met om euthanasie toe te lichten. En een onafhankelijke SCEN-arts, Ester Meijer-Horneman teiten plaats. Het thema is ‘vrede verbindt over die ook nog praat met de begeleidster van mevrouw Bakker even- Drukwerk: grenzen.’ Volgens vredesbeweging Pax nodigt haar arm. De familie schiet te hulp door haar vast te houden, waarop dokter R.A. een euthanaticum toedient. Korte tijd later is als met vijf van haar familieleden, concludeert dat aan de zorg- Twigt GrafiMedia, Waddinx- dat thema uit om grenzen op te zoeken en te de vrouw overleden. vuldigheidseisen voor euthanasie is voldaan en zo geschiedt. veen. Gedrukt op geheel gerecy- onderzoeken. In Amsterdam en Hoogeveen zijn Tot zover een samenvatting van casus 2016-85, als beschreven Op de ochtend van de euthanasie dient de arts mevrouw Bakker cled FSC-papier. vredesconcerten en er zijn dit jaar weer meer dan eerst een slaapmiddel toe, brengt na een half uur de infuusnaald tachtig Ambassades van Vrede, die activiteiten in het verslag van de Regionale Toetsingscommissie Euthanasie in, het euthanaticum wordt toegediend waarna de dood intreedt. Redactiesecretariaat: organiseren. Op de internationale dag van de 23 september: ‘Syriërs in de polder’ in De (RTE). Mevrouw De Jong (pseudoniem) had een wilsverklaring voor euthanasie, waarin ze schrijft absoluut niet in een ver- De euthanasie in deze casus is door het Centraal Tuchtcollege Theo Brand, vrede, 21 september, vindt op diverse plaatsen Rode Hoed pleeghuis te willen komen en ‘menswaardig’ afscheid te willen bestempeld als ‘overeenkomstig alle zorgvuldigheideisen’. Wagenschuurstraat 14, een Walk of Peace plaats. Het centrale punt voor Vijf jaar geleden kwamen grote aantallen Syrische nemen van haar naasten. Maar in de verklaring staat ook dat ze Ondanks dat mevrouw Bakker niet zelf had aangegeven dat zij 8043 XW Zwolle. deze vredeswandeling is dit jaar Almere, waar vluchtelingen naar Nederland. In de tweedelige euthanasie wil als ze zelf ‘de tijd daarvoor rijp acht’. De RTE- dit wilde, niet te horen kreeg wat er ging gebeuren en buiten [email protected]. diverse organisaties samenkomen met als thema serie Syriërs in de polder blikt De Rode Hoed terug commissie oordeelt na onderzoek dat aan twee van de zes zorg- bewustzijn was toen het gebeurde - want eerst in slaap gebracht ‘Samen beter – beter Samen’. Meer informatie op op de opvang van de vluchtelingen. Tijdens de zodat zij zich niet zou verweren -waarna een dodelijk middel Abonnement-administratie: www.vredesweek.nl. eerste avond op 23 september komen onder vuldigheidseisen die staan in de ‘Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek’ niet is voldaan. Allereerst kon dokter R.A. niet tot de haar leven beëindigde. De casus bracht de bekende verpleeghuis- De Linker Wang, andere vluchtelingen aan het woord en delen overtuiging komen dat sprake was van een vrijwillig en welover- arts Bert Keizer tot een vlijmscherpe bijdrage in Medisch Contact Prins Hendrikstraat 143, burgemeesters hun ervaringen over de opvang wogen verzoek en ook heeft mw. De Jong hem nooit mondeling met daarin de zinsnede: ‘Ik vrees dat dit ter dood brengen van 2405 AJ Alphen aan den Rijn. van de Syriërs. De tweede avond vindt plaats op de wens te kennen gegeven euthanasie te willen. Ten tweede is wilsonbekwame dementen ertoe kan leiden dat ouders van [email protected]. 7 oktober. Meer informatie en aanmelden: www. niet zorgvuldig gehandeld ten aanzien van de eis dat (de schijn ernstig lijdende, dubbelgehandicapte kinderen met een zelfde Jaarabonnement: €19 (5 nrs.) rodehoed.nl. van) dwang bij de uitvoering tot elke prijs moet worden voorko- verzoek komen. Wat dan?’ Betalingen en donaties: men. Het Centraal Tuchtcollege geeft de arts een uiteindelijk een Het woord is aan de rechter. NL60TRIO0390264393 t.n.v. 2 november: ‘Diep dement. En dan?’ waarschuwing. De Linker Wang o.v.v. Abonne- De Linker Wang organiseert op zaterdag 2 Ook het Openbaar Ministerie komt in actie en stelt, voor het Job de Haan is bestuurslid van De Linker Wang. ment of Donatie. november een bijeenkomst met als titel ‘Diep Op deze plek schrijven diverse bestuursleden dement. En dan?’ De discussie gaat over het eerst sinds de invoering van de euthanasiewet in 2001, strafver- volging tegen arts R.A. in. Die zaak gaat eind augustus in Den om beurten een column. Bestuur Stichting De Linker Wang: toepassen van euthanasie bij wilsonbekwame Haag dienen. De motivatie van het OM: er is (te)veel onduide- Tjeerd de Jong (voorzitter), mensen. Voor het eerst sinds de invoering van lijkheid wanneer een ernstig dementerende oudere euthanasie Helene Timmers (secretaris), de euthanasiewet in 2001 wordt dit jaar een arts mag krijgen; vandaar de gang naar de rechter. En voor dat laatste Pieter van Abshoven (penning- Kerkproeverij 28 en 29 september strafrechtelijk vervolgd voor hulp bij euthanasie. is alle reden, getuige RTE-casus 2018-41. Op zaterdag 2 november organiseert De Linker Wang een bij- meester), Bas Roufs, Job de Vrijblijvend proeven aan geloof; dat is één van Het inhoudelijke programma van de bijeenkomst eenkomst in Utrecht over dit onderwerp. Meer informatie in Haan. de doelen van de ‘kerkproeverij’ die op 28 en 29 wordt op een later moment bekendgemaakt, via september voor de derde keer plaatsvindt. Vorig dit blad en de website. Mevrouw Bakker (pseudoniem) loopt tegen de zeventig en is het oktobernummer en tegen die tijd op www.linkerwang.nl. met Alzheimer opgenomen in een verpleeghuis. Direct na de di- [email protected] agnose geeft zij aan euthanasie te wensen, indien zij op een ge-

www.linkerwang.nl.

@DeLinkerWang.

JULI 2019 - NR. 3 JULI 2019 - NR. 3 22 23 RECENSIE De natuur ondersteunen vanuit de infrastructuur van auto- Carin Hereijgers HAAST IS GEBODEN wegen, spoorlijnen, dijken en leidingen. Dat is de gedachte achter de Green Deal Infrastructuur, een landelijk program- ma dat onlangs afliep. ‘We moeten wel iets doen in ons dicht- Vluchtelingen, migranten, gelukszoe- hankelijk naar kwesties kijken. In heel gen politieke invloedssfeer. Iemand bevolkte land. We hebben er een nieuw woord voor bedacht: kers. Het debat óver deze mensen Europa wordt statistisch vastgesteld moet benoemen dat het VN vluchte- Infranatuur.’ Ecoloog Albert Vliegenthart van de Vlinder- bepaalt grote delen van het maat- dat mensen zich het meeste zorgen lingenkantoor pas vrij laat opgericht stichting adviseerde infrabeheerders zoals Rijkswaterstaat schappelijk gesprek. Het vervormt maken over de gevolgen voor zichzelf is, met handen en voeten gebonden en ProRail. Ook de waterschappen hielp hij met een ‘brede gesprekken over volkshuisvesting, van migratie. Dat vluchtelingen lijden is aan de politieke nukken van haar kijk op de dijk’. Dijken worden nu minder intensief gemaaid over uitkeringen, over criminaliteit. onder grove mensenrechtenschen- geldschieters, daarom die regeringen wat kansen biedt aan bloemen en insecten. Cruciaal voor het Het gesprek mét deze mensen wordt dingen, wordt vaak wel erkend, maar altijd naar de mond heeft moeten beschermen van de kwetsbare biodiversiteit. hier en daar gestimuleerd, maar niet echt gevoeld. De mensenrechten praten en mede daarom eigenlijk al- Foto: Waterschap Vallei en Veluwe. komt veel minder goed op gang. worden niet nageleefd in dictatoriale tijd veel minder geld heeft gehad dan Waarom zouden we ook echt naar de regimes, maar ook niet bij de opvang nodig was om goed haar taak te kun- mensen zelf kijken? We hebben toch van de meest kwetsbaren die huis en nen doen. Het contrast met de wa- alles goed georganiseerd? In vergelij- haard hebben moeten verlaten. penhandel wereldwijd wordt ook be- king met andere landen zijn wij toch Als overheden dit probleem slecht noemd. Europese regeringen staan goed bezig. Te goed zelfs….. blijven adresseren, kunnen de ge- toe dat wapens geleverd worden en De verdienste van journalist Linda volgen groot zijn voor de migranten, zijn dan verbaasd als de mensen uit Polman is dat ze met ‘Niemand wil maar ook voor de gehele maatschap- gebombardeerde gebieden een goed ze hebben’ een aantal relevante, min- pij. Een zuiver debat is daarom ge- heenkomen willen zoeken. der bekende feiten op een rij zet. Ze wenst. Iemand moet benoemen dat We moeten heel snel een ander ge- meer gebeuren. De negatieve invloed is journalist en kritisch op alles en we vanaf de Tweede Wereldoorlog sprek gaan voeren en rustig en hel- vanuit het Westen op de veiligheid iedereen. Ook op ontwikkelings- ronduit slordig zijn omgegaan met der naar de problematiek zelf kijken. van mensen wereldwijd is momen- werkers in haar wereldwijd gepu- de mensen die terug kwamen uit de Samen met de mensen van hier en teel echt nog veel te groot. bliceerde boek ‘De crisiskaravaan’, kampen. Iemand moet benoemen van elders passende oplossingen waarin ze de duistere achterkant van dat in de Koude Oorlog vluchte- realiseren. Die zijn soms ook veel Niemand wil ze hebben, Europa en humanitaire hulpoperaties schetst. lingen uit communistische landen praktischer en positiever dan van te- zijn vluchtelingen. Linda Polman, Ze wil de goede mensen niet tekort hartelijker ontvangen werden dan voren bedacht kan worden. En in de 2019 Uitgeverij Jurgen Maas. Amster- te doen, maar iemand moet onaf- mensen uit gebieden van onze ei- preventie kan en moet nog heel veel dam, ISBN: 97891921537

JULI 2019 - NR. 3 JULI 2019 - NR. 3 24

UITSMIJTER God en Oorlog. Zoek niet, Hij is er niet! Hazem Darwiesh

In de afgelopen weken is het Syrische kant van de oorlog. God zelf kan niet regime in Damascus teruggekeerd naar worden beschuldigd van sluwheid en zijn gebruikelijke gewoonte: het doden het bezit van paleizen. van mensen, deze keer in Idlib. De De aard van deze vragen en hun slachtoffers zijn meestal kinderen. beperkte antwoorden en overtuigings- In de video’s zie je kleine lichamen tus- kracht leiden ons naar de aard van het sen de stenen. Kinderen die schreeu- geloof in het politieke krachtenveld, zo- wen om te overleven. Vaak zijn ze door- als gelovigen dat zien en beleven. Werkt drenkt met bloed of rennen ze tussen dat in het Midden-Oosten op dezelfde het puin met stof op hun gezichten. Zij manier als in West-Europa? Werkt dat zijn op zoek naar een toevluchtsoord; in dictaturen op dezelfde manier als weg van de bombardementen en weg in een open en vrije samenleving als van de mensen die hier net waren en nu Nederland? Zeker niet! zijn verdwenen. Onder het gezag van onderdrukkende We horen geen verklaringen waarin dit regimes wordt God altijd afgeschilderd gedrag universeel wordt veroordeeld. als almachtig, als een ander gezicht van Behalve misschien een enkeling, die de dictator zelf. En wij hebben niet het klaagt uit schaamte. Niets of niemand vermogen om tegen zo’n totaliserend ontmoedigt het criminele regime. Dit regime in te gaan met slechts minimale het tweede geval. De mens is immers is regime weet dat iedereen deze oorlog schade. Lange tijd waren wij stil over zelf verantwoordelijk. De vraag gaat niet ten koste van alles wil beëindigen en de misdaden van dit regime en over de zozeer over de aard van God als over zijn vluchtelingen kwijt wil, zelfs als dagelijkse belemmeringen die het re- de aard van het geloof en de aard van de prijs daarvoor is het voortbestaan gime ons had opgelegd om ons te straf- het systeem waarin de mens leeft. Hoe van dit regime met zijn moorden en fen. Op het moment dat wij opstonden groter de mogelijkheid in elk systeem slachtoffers. tegen deze onrechtvaardigheden was of de maatschappij om naar elkaar om te zien, te werken aan participatie en Hazem Darwiesh is gelijkheid, hoe meer de kwestie van schrijver en journalist. ‘De kinderen van Idlib hebben nog steeds goddelijke verantwoordelijkheid vervan- In 2015 kwam hij als gen moet worden door de kwestie van oorlogsvluchteling van te maken met bloed, puin en angst’ individuele verantwoordelijkheid, die de Syrië naar Nederland. duidelijkste manifestatie is van geloof en wat geloof voor mensen betekent. Maar de vraag die een groot deel van ons lot dood en ontheemding. Als de De kinderen van Idlib hebben nog de Syriërs zich opnieuw stelt met dit God uit het Oude Testament die boos steeds te maken met bloed, puin en bloedbad - net zoals zij dat deden aan wordt en het volk dat hij verloren waant angst. Hun wereld wordt getekend door het begin van de oorlog - is: waar is bedreigt. Daar waar het geloof een mensen die niet leven voor gerechtig- God? Hoe kan het dat God het doden vloek wordt in plaats van een zegen. heid, gelijkheid en mensenrechten. van kinderen op deze wijze toestaat? In een goed werkende democratie heeft Het Syrische regime en alle landen die Wat is zijn doel daarmee? Hoe kan dit God geen speciale wil. Zijn wil manifes- betrokken zijn bij deze oorlog, of zij handelen van de mens begrepen wor- teert zich door de wensen van de gelo- die zich stil en afzijdig houden, raken den vanuit Gods wijsheid? vige individuen zelf en hun vermogen zichzelf, hun belangen en de belangen Iedereen in deze oorlog in Syrië beroept om het juiste te doen voor hen en voor van ‘de rest van het volk’. Maar wie zich geheel of gedeeltelijk op Gods wijs- de samenleving als geheel. De vraag zijn ‘de rest van het volk’? En is het heid; claimt een monopolie op zijn wijs- naar de plaats en het vermogen van niet beter voor alle betrokkenen om heid of verdedigt hem. Iedereen is hier God wordt een kwestie van hoeveel elk weg te blijven uit deze oorlog? In deze Zijn woordvoerder of vertegenwoordigt individu God kan vertegenwoordigen in omstandigheden lijkt praten over Gods Hem. Maar dit heeft vaak te maken zijn dagelijkse zoektocht naar waarheid, wil en verantwoordelijkheid in relatie met de vraagstelling naar de effectiviteit gerechtigheid en schoonheid. tot politieke acties vooral een manier van God. Naar de vraag naar Zijn aan- God, de beschuldigde in het eerste om de slachtoffers te miskennen en wezigheid bij de mensen in de donkere geval, wordt een onschuldige God in misdaden te rechtvaardigen.

JULI 2019 - NR. 3