Osmanli Merkezi Yönetimine Taşranin Direnişi
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
OSMANLI MERKEZ İ YÖNET İMİNE TA ŞRANIN ∗ DİREN İŞİ : ATÇALI KEL MEHMED AYAKLANMASI Resistance of Provinces against the Ottoman Central Administration: Atçalı Kel Mehmed’s Revolt Mehmet BA ŞARAN * Aysun Sarıbey HAYKIRAN ** BAÜ SBED ÖZ 12 (22) Ara ştırmanın Temelleri: XIX. yüzyıl ar şiv kaynaklarına ve dönemin vak’anüvis tarihleriyle seyahatnamelerine yansıyan Atçalı Kel Mehmed Ayaklanması. 155 Amacı: Osmanlı merkezi yönetimine ta şranın direni şini Aydın’da sosyal e şkıyalı ğın tipik bir örne ği olan Atçalı Kel Mehmed Ayaklanması örne ğinde incelemek. Veri Kayna ğı: Ba şbakanlık Osmanlı Ar şivi Hatt-ı Hümayun Tasnifi Belgeleri ve Basılı Kaynaklar. Ana Tartı şma: Bir zeybe ğin liderli ğinde gerçekle şen ve sosyal e şkıyalı ğın bir örne ğini olu şturan Atçalı Kel Mehmed ve onun yarattı ğı ayaklanma merkezi yönetim tarafından nasıl algılandı? Ayrıca bu ayaklanmanın Aydın’daki ayanlık sistemi üzerinde ne gibi etkileri oldu? Sonuç: Atçalı Kel Mehmed ayaklanmasının yarattı ğı dü şünceler Tanzimat Fermanı’na örnek te şkil etmekle birlikte yerel alanda ayan sisteminin geçici de olsa yeniden güçlenmesini olası kılmı ştır. Anahtar Kelimeler, Osmanlı İmparatorlu ğu, Aydın, E şkıya, Efe, Zeybek, Atçalı Kel Mehmed ABSTRACT Bases of Research: Reflection of the Atçalı Kel Mehmed’s Revolt in the archieve documents and in the period's itineraries of XIX th Century. Aim: To investigate urban revolt against Ottoman central administration through Atçali Kel Mehmed’s Revolt this is a typical example of social one. Resources of Data: Prime Ministry Ottoman Archieve of Hatt-ı Humayun documents and published sources. Main Discussion: How was the Atçalı Kel Mehmed’s Revolt, an example of a social rebellion in the leadership of a zeibec, viewed by central administration? And what effects had this one on the system of landed proprietorship in Aydin? Conclusion: Ideas which were caused by the Atçalı Kel Mehmet’s Revolt was an example to the Tanzimat Fermanı , moreover it helped landed proprietor system in local system to get more powerful. Key Words: Ottoman Empire, Aydin, Eskidja, Efe, Zeibec, Atçalı Kel Mehmed GİRİŞ Bilindi ği gibi 19. yüzyıl akla hemen devletin kötü giden gidi şatı ve bunu düzeltmek için yaptı ğı reformları, yeni kurulan orduları, büyük güçlerle yapılan sava şları ve Gayr-i Müslim ö ğelerin İmparatorluktan kopma yönündeki çalı şmaları akla getirir. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi ∗ Bu makale, “Osmanlı Merkezi Yönetimine Ta şranın Direni şi: Atçalı Kel Mehmed Ayaklanması” adıyla 17–22 Cilt 12 Sayı 22 Haziran 2008’de düzenlenen XI. Uluslararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi’nde sözlü Aralık 2009 olarak sunulan bildirinin geni şletilmi ş ve gözden geçirilmi ş şeklidir. ss.155-164 * Yrd. Doç. Dr. Adnan Menderes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü [email protected] ** Ara ş. Gör. Adnan Menderes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü [email protected] 19. yüzyıl aynı zamanda Osmanlı İmparatorlu ğu’nda birçok ayaklanmanın olu ştu ğu bir yüzyıldır. Bu ayaklanmalara önemli bir örneklerden bir de Aydın’da meydana gelen Atçalı Kel Mehmed ayaklanmasıdır. 1829 – 1830 yılları arasında Aydın ve çevresinde meydana gelen Kel Mehmed adlı bir zeybe ğin liderli ğinde gerçekle şen halk ayaklanması nedenleri ve sonuçları itibarıyla için önemli bir olaydır. Atçalı Kel Mehmed ayaklanmasına baktı ğımız zaman, konuyla ilgili birincil kaynaklar hatt-ı hümayun tasniflerine dayanmaktadır. Tarihi açıdan önemli olan vakanüvis tarihlerinden Lütfi Efendi’nin tarihinin II. ve IV. ciltlerinden (Lütfi Osmanlı Efendi, 1999: 442), yine o dönemde Anadolu’yu dola şan seyyahlar arasında, Major Merkezi Keppel (Keppel, 1831: 124–323), Arundell (Arundell, 1831: 213–214), Charles Yönetimine Texier (Texier, 2002) gibi seyahatname yazarlarının eserlerinden konu hakkında bilgi edinmekteyiz. 156 Bu temel ba şvuru kaynaklarının dı şında günümüzde yazılmı ş birçok eserde 1 ve Aydın Tarihi üzerine yazılmı ş birçok çalı şmada da bu konu üzerinde durulmaktadır 2. AYAKLANMANIN ÇIKI Ş NEDENLER İ; Bu ayaklanma bir halk “ihtilali”ydi. Bu ihtilale katılanlar ne zenginler, ne ki şizadeler, ne de aydınlardı. Bu ihtilalde onunla aynı hizada yürüyenler zeybekler, yörükler, şehrin esnafıyla alt tabakadan olan halktı (Uluçay, 1968: 8) . 1.1. Merkezi Yönetimden Kaynaklanan Nedenle r; Osmanlı İmparatorlu ğu’nun XIX. yüzyılı gerçekle ştirilmeye çalı şılan yenile şme çabaları ve bu çabaların yansımaları, kabulleni şler ve kar şı çıkı şlar ile geçmekteydi. Bu olu şumlar, Müslüman halk üzerinde nasıl hissedilmekteydi. Onlar yine bahçesinde, ba ğında çalı şarak, günlük i şlerini yaparak, dı ş dünya ile ba ğlantısız bir şekilde ya şamlarını devam mı ettirmekteydiler? Gayri Müslimlerin azınlıkların dı ş dünyadaki geli şmelere duyarlı olmalarını sa ğlayan büyük güçlerle işbirli ği içerisinde olmaları onları isyana sevk ederken, bu reformlar Anadolu halkında nasıl tepkiler do ğurmaktaydı. Bu geli şmelerden etkilenecek bir bölge de Fransız Devriminin etkisiyle Balkanların ba ğımsızlıklarını elde etme amacıyla İmparatorlu ğa kar şı ayaklandı ğı Balkan co ğrafyasında ve bu co ğrafya ile ili şkileri bulunan ve batı dünyası ile ticari ili şkilerini koparmayan Batı Anadolu bölgesi de de ğişim ve dönü şüm rüzgârlarından etkilenmekteydi. Yüzyılın ilk çeyre ğinde Batı Anadolu bölgesi özellikle de Manisa ve Aydın kentleri Poujolot’un da ifade etti ği gibi, uzun yıllardan beri, bir ayan ailesi olan Karaosmano ğulları tarafından “demir elle” yönetilmekteydi. En küçük bir itaatsizlik ölümle cezalandırılmaktaydı (Baykara, 1966: 31). Merkezi hükümet, özellikle Sened-i İttifak ile elinden kaçırmaya ba şladı ğı otoritesini, Manisa ve Aydın kent örneklerinde oldu ğu gibi, ayanların bu nüfuzlarını etkisizle ştirmeye çalı şmaktaydı. Örne ğin, 1816 yılında Karaosmano ğlu Hacı Hüseyin A ğa’nın ölümünden sonra bölgeye yöneticiler göndererek, bozulan merkezî otoriteyi eski gücüne kavu şturmaya çalı şmaktaydı. Ancak, gönderilen mutasarrıflar görev yerlerine gitmeyerek, yöreye mültezimler göndermekteydiler. Böylece merkezden gönderilen bu mültezimler yöre halkını daha da a ğır şartlarda vergi yükü altında ezme yoluna gitmekte, yapılan iyile ştirme politikaları daha a ğır ko şulları beraberinde getirmekteydi. 1 Avcı, 2004; Serto ğlu, 1969; Şölen, 1943; Avcı, 2003; Gökbunar, 2004. 2 Gökbel, 1936: 107–108; Özkaynak, 1946: 54–57; Yavi, 1991: 110–111; Akdo ğan, (t.y.): 44-45; Baykara, 1966. Mültezimlerde görevlerini voyvodalara bırakınca ta şrada zamanla sadece ayana kar şı sorumlu olan halkın; bu defa birbirine ba ğlı birçok görevliye kar şı yerine getirmesi gereken sorumlulukları vardı. Zaten kul, köle gibi kullanılan halk bu defa kimin kulu olaca ğına karar vermeden pe ş pe şe salınan vergileri devlete ödemek zorunda kalıyordu. Devlet ancak bu şekilde merkezi hazinenin açı ğını kapatmaya çalı şıyordu. Bir taraftan da gittikçe çatırdamaya ba şlayan merkezi otoritesini eski gücüne kavu şturmak için idari alanda bir takım giri şimlerde bulundu. Bütün sorunların kayna ğının eyalet sınırlarının çok geni ş olmasından kaynaklandı ğını gören devlet i şe eyalet sınırlarını daraltmakta ve bir takım yeni eyaletler olu şturmakla ba şlamı ştı. 1826 yılında yeniçeri oca ğının kaldırılmasından sonra BAÜ Anadolu eyalet sistemi içinde yapılan de ğişikliklerden Aydın şehri de etkilendi ve Aydın, Sı ğla, Mente şe, Saruhan ve Mente şe sancakları birle ştirilerek yönetimi SBED İzmir Muhafızı komutanı Hasan Pa şa’ya verildi. 12 (22) Yeni vali Hasan Pa şa da di ğer Anadolu valileri gibi yerlerine gitmeyerek 157 Aydın ve çevresini mültezimler ve voyvodalar aracılı ğıyla yönetiyordu. Halk ise voyvodaların baskısına Hasan Pa şa’nın gücünden korktukları için dayanıyordu. Fakat Hasan Pa şa’nın merkez tarafından Akdeniz muhafızlı ğına görevlendirilmesi ve askerlerinin de sava ş nedeniyle şehir dı şında bulunmasından dolayı şehir bir dönemde otorite yoksunlu ğu içinde kalmı ştı. Bu ortamda yıllardan beri halkın gözünde efsanele şen zengine kar şı fakirin yanında yer alan ve bölgeyle özde şle şen zeybeklerden birinin ortaya çıkarak merkezi yönetimdeki bozuklukları düzeltmek için ortaya çıkması kadar do ğal bir şey yoktu 3. 1829 yılında Aydın ve çevresinde meydana gelen Atçalı Kel Mehmed böyle bir ortamın lideri olarak ortaya çıkmaktaydı. Temelinde merkezi yönetimdeki bozulmaların sonucunda meydan gelen sosyal ve siyasal geli şmelerin payı bu ayaklanma da ve lider olmada ön plana geçerken, bir de zeybeklik gelene ğinin ve bölgenin co ğrafi yapısının etkisinin bu olu şumlarda oynadı ğı önemli rol yadsınamaz bir gerçektir. 1.2. Zeybek Gelene ğinin Olay Üzerindeki Etkileri Bugün bizden Aydın kentini tanıtacak bir iki kelime isteseler cümlelerimize zeybek, zeybek oyunları ve ünlü efelerin kahramanlıklarıyla ba şlarız. Bu ba ğlamda kısaca zeybek kelimesi üzerinde duracak olursak; Zeybekli ğin anlamı ve kökeni hakkında de ğişik görü şler vardır. Osmanlıca sözlükte “ücretli asker” olarak merkezi Aydın ili olmak üzere Çanakkale’den Antalya’ya kadar uzanan Batı Anadolu’da özellikle da ğlık yerlerde ya şayan “iyi sava şçı” Türkler olarak geçer (Özbek, 1986: 545). Ahmet Cevdet Pa şa, “Mehalik ve muharattan sakınmaz, yorulmaz, usanmaz, şuh u şen sanki askerlik için yaratılmı ş bir kavim, daha do ğrusu, insanın güzel bir soyudur” şeklinde tanımlarken (A. Cevdet Pa şa, 1991: 133), Tuncer Baykara da Cevdet Pa şa’nın zeybekler hakkındaki görü şüne katılarak onları “insanın güzel bir soyu” olarak nitelendirir (Baykara, 1966: 24). Bir ba şka anlatımda zeybek adının, akıllılık anlamına gelen sa ğ kelimesiyle,