Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Wojciech Strzelecki

Analiza zale żno ści pomi ędzy preferencjami muzycznymi a zachowaniami zdrowotnymi uczniów szkół ponadpodstawowych

Praca doktorska

napisana pod kierunkiem

prof. dr hab. Włodzimierza Samborskigo

Pozna ń 2010

I tak jak gimnastyka wychowuje ciało, tak muzyka powinna troszczy ć si ę o dusz ę.

Platon

My nie gramy dla nastolatków, my ich posiadamy.

Robert Pittman (zało życiel MTV)

PODZI ĘKOWANIA:

Pragn ę serdecznie podzi ękowa ć :

Profesorowi Włodzimierzowi Samborskiemu za udzielenie porad i konsultacji, a tak że za bardzo miłą atmosfer ę

Rodzicom – za wsparcie w chwilach krytycznych a Mamie – mojemu pierwszemu czytelnikowi, dodatkowo za pomoc w dotarciu do źródeł

Mojej żonie – Mai za wszechstronn ą pomoc i ogromn ą cierpliwo ść .

Pracownikom Biblioteki Uniwersyteckiej za wspomaganie moich poczyna ń w poszukiwaniu materiałów. a tak że: Pawłowi Chmielowskiemu, Magdalenie Łuczkowskiej, Marcinowi Cybulskiemu oraz Jagodzie i Przemysławowi Lembiczom

Kwartetowi Proforma, rodzinie i znajomym za życzliwo ść , wyrozumiało ść i szczere zainteresowanie

2 Spis tre ści

Wst ęp ...... …………………………………4

Cel pracy……………………………………………………………………………………...46

Materiał i metody…………………………………………………………………………….47

Wyniki………………………………………………………………………………………...55

Dyskusja………………………………………………………………………………………98

Wnioski……………………………………………………………………………………...107

Pi śmiennictwo……………………………………………………………………………….108

Streszczenie………………………………………………………………………………….121

Summary…………………………………………………………………………………….123

Aneks………………………………………………………………………………………...125 Spis rysunków………………………………………………………………………………..125 Spis tabel……………………………………………………………………………………..125 Zał ącznik pierwszy: Tre ści prozdrowotne i antyzdrowotne w analizowanych utworach muzyki rozrywkowej…………………………………………………………………………………127 Zał ącznik drugi: Ankieta do badania preferencji muzycznych ……………………………..143 Zał ącznik trzeci: Kwestionariusz do badania postaw wobec zdrowia i zachowa ń zdrowotnych ……………………………………………………………………145 Zał ącznik czwarty: Kwestionariusz Badania Poczucia Kontroli (KBPK) ………………….147

3 Wst ęp

Praca podejmuje temat oddziaływania muzyki rozrywkowej na człowieka w okresie adolescencji jak równie ż na kształtowanie si ę postaw młodzie ży wobec zdrowia i prezentowanych przez ni ą zachowa ń zdrowotnych.

Podj ęcie tematu podyktowane zostało tym, że w warstwie tekstowej współczesnej muzyki rozrywkowej znale źć mo żna liczne tre ści dotycz ące zachowa ń zdrowotnych i to zarówno tre ści o charakterze prozdrowotnym jak i antyzdrowotnym (Jakubowski, 2001; Piasta, 1999; Kowalczyk, 2003; Hali ński, 2003; Zi ęba, 2003; Pawlak, 2004; Strzelecki, 2005; Strzelecka, Cybulski, Strzelecki, 2006; Strzelecki, 2008). Rola tych przekazów jest szczególnie istotna z racji wpływu jaki wywiera ć mog ą idole, autorytety i wzorcowi bohaterowie na zachowania odbiorców (Kmiecik-Baran,1999; Rowi ński, 2004; Czarnecka, Strzelecka, Strzelecki, Cybulski, 2008; Czarnecka, Cybulski, Strzelecki, Strzelecka; Borzekowski, Robinson, Killen, 2000; Strzelecki 2008; Piasta, 1999; Zi ęba, 2003, Strzelecki, Cybulski, 2006). Dodatkowo muzyka jest niezwykle istotnym elementem kultury młodzie żowej, ju ż cho ćby przez mo żliwo ść wyra żania za jej po średnictwem my śli całego pokolenia. St ąd te ż szczególna rola jaka przypada muzyce rozrywkowej w okresie adolescencji (S ęk, 2001; Paruszewska, 2002; Obuchowska, 2001; Jakubowski, 2001; Strzelecki, 2005; Strzelecki, 2008). Pomimo roli jak ą odgrywa ona w codziennym życiu adolescentów, jest to wci ąż zjawisko niedoceniane i pomijane w opracowaniach naukowych (Burszta, Rychlewski, 2003; Piotrowski, 2003a; Strzelecki, 2005; Strzelecki, 2008), co wydaje si ę by ć o tyle zaskakuj ące, i ż szereg bada ń dowodzi, że popularno ść muzyki rozrywkowej wci ąż ro śnie (Zamojska, 1998; Zamojska, 1999; Piotrowski, 2003a; Burowska, Kurcz, Wilk, Głowacka, 2000; Kami ńska, 2000; Kłoskowska, 2005). W obliczu wspomnianej popularno ści jak równie ż roli, jak ą odgrywa w życiu młodych ludzi opracowanie dotycz ące oddziaływania muzyki na funkcjonowanie młodego człowieka wydaje si ę by ć istotne. Dodatkowo w my śl koncepcji E. H. Eriksona (Erikson, 1997; Erikson, 1980; Erikson 1968; S ęk, 2001; Brzezi ńska, 2004; 1998; Katra, 2003; Kasperek-Golimowska, 2004; Obuchowska, 2001; Gaweł-Luty, 2004; Timoszyk-Tomczak, 2003), wła śnie w okresie adolescencji pojawiaj ą si ę specyficzne, znacz ące zachowania jednostki dotycz ące zdrowia (S ęk, 2001; G ąsiorek, 2000; Kasperek-Golimowska, 2004), jak równie ż zagro żenia charakterystyczne dla tej fazy życia człowieka, w której kształtuje si ę jego to żsamo ść (S ęk, 2001; Brzezi ńska, 2004; Katra, 2003; Obuchowska, 2001; Gaweł-Luty, 2004; Cylkowska-Nowak, 2001; Basistowa, 1999; Ole ś, 2002), w tym równie ż jego to żsamo ść zdrowotna (S ęk, 2001; Głowacka, 2000; G ąsiorek,

4 2000; Kasperek-Golimowska, 2004). Subiektywne powody podj ęcia przez autora takiego wła śnie tematu wi ążą si ę z wieloletnim zainteresowaniem muzyk ą oraz muzykoterapi ą, a tak że świadomo ści ą roli promocji zdrowia za po średnictwem mediów.

Na uwag ę zasługuje równie ż analiza preferencji muzycznych młodzie ży, poniewa ż podobne badania, dotycz ące tych preferencji (Zamojska, 1999; Burowska, Kurcz, Wilk, Głowacka, 2000; Kami ńska, 2000) miały najcz ęś ciej charakter ogólny, poniewa ż ró żnicowały zazwyczaj jedynie muzyk ę rozrywkow ą i powa żną (Burowska, Kurcz, Wilk, Głowacka, 2000; Kami ńska, 2000), b ądź te ż muzyka traktowana była jako jeden spo śród wielu elementów istotnych dla funkcjonowania i życia ludzi młodych (Zamojska, 1998; Zamojska, 1999; Kowalczyk, 1992). Istotne zdaje si ę te ż by ć podej ście do utworów muzycznych w kontek ście wielokodowego przekazu (Rychlewski, 2003; Piasta, 1999; Strzelecki, 2005; Strzelecki, 2007; Strzelecki, 2008), jako, że w dost ępnych opracowaniach wpływ muzyki na funkcjonowanie i zdrowie człowieka dotyczy zwykle jednego z elementów utworu muzycznego - kodu muzycznego. Szereg tego typu badań przeprowadzono na gruncie muzykoterapii (Szulc, 2005; Lewandowska, 2001; Sacks, 2008; Strzelecki, Dobaczewski, 2009; Lecourt, 2008; Cylulko, 2004; Metera, 2006; Stachyra, 2009). Istotna zdaje si ę te ż by ć identyfikacja zachowa ń zdrowotnych młodzie ży, oraz postaw wobec zdrowia, jako, że wyniki przeprowadzonych na ten temat bada ń bardzo ró żni ą si ę od siebie, a ponadto dotycz ą ró żnych zachowa ń zdrowotnych (Senejko, Lachowicz-Tabaczek, 2003; Bułka, 1999; Wojciechowska, 1999; Budrewicz, 1999; Wentland, 1997; Przewo źna, Bajurna, Świdzi ńska, 2008).

Wyniki pracy mog ą by ć wskazówk ą dla promotorów zdrowia, poniewa ż ukazuj ą niezbadany pod tym wzgl ędem obszar oddziaływania. Powszechno ść zjawiska muzyki rozrywkowej, jej popularno ść jak równie ż rola jak ą odgrywa ona w procesie wychowania i kształtowania si ę to żsamo ści młodych ludzi czyni z niej niezwykle istotne narz ędzie wpływu. Istotne jest tak że to, że mo że by ć ona równie ż zastosowana niewła ściwie, a niedocenianie roli przekazów o charakterze antyzdrowotnym, antyspołecznym b ądź agresywnym mo że, z tych samych powodów dla których jest tak pot ęż nym narz ędziem w rękach promotorów zdrowia, stanowi ć powa żne źródło zagro żenia. Dodatkowo preferencje muzyczne młodych ludzi mog ą te ż by ć cenn ą informacj ą dla rodziców i opiekunów.

5 Zdrowie Potocznie zdrowie rozumiane jest negatywnie, jako stan braku choroby. „Dla socjologa poj ęcie zdrowie jest stanem optymalnej zdolno ści do efektywnego wykonywania cenionych zada ń” (Kulik, Wro ńska, 2000, 132). Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zdefiniowała zdrowie jako pełen dobrostan fizyczny, psychiczny, społeczny, a nie wył ącznie brak niedomagania. Według tego podej ścia, ka żdy posiada prawo do: środowiska sprzyjaj ącego osi ągni ęciu najwy ższego poziomu zdrowia; informacji i konsultacji na temat stanu środowiska oraz działa ń mog ących oddziaływa ć na środowisko i na zdrowie. Zdrowie uto żsamiane jest z pełnym dobrostanem, a nie wył ącznie z brakiem problemów medycznych; to pozytywny stan samopoczucia, a nie tylko brak choroby. W uzupełnieniu definicji z roku 1984, dodano jako istotne dla utrzymania zdrowia - wymiary publiczny i duchowy (World Health Organisation, 1985, 23 (1)). Klasyczne ju ż uj ęcie WHO - nie stopniuje pozytywnego stanu samopoczucia, zakłada, że zdrowie jest stanem idealnym, ponadto zakłada postrzeganie zdrowia w uj ęciu statycznym, a nie jako zmieniaj ący si ę dynamiczny proces. Przedstawiciele nauk społecznych, socjologii i psychologii wysun ęli nowe, nawi ązuj ące do uj ęcia WHO propozycje. Mo żna tutaj wyró żni ć dwa podej ścia: W pierwszym zdrowie traktowane jest jako pewna wła ściwo ść istniej ąca w postaci potencjalnej i aktualizuj ąca si ę w zale żno ści od sytuacji lub aktualnych wymaga ń. Dobrze oddaje to uj ęcie definicja, wedle której zdrowie jest: poddaj ącą si ę zmianom zdolno ści ą człowieka do osi ągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwo ści, jak i reagowania na wyzwania środowiska. Zdrowie bywa te ż tutaj okre ślane jako poziom kompetencji życiowej jednostki. Drugie uj ęcie akcentuje dynamiczny i interakcyjny charakter zdrowia. Jest to ci ągle zmieniaj ąca si ę relacja mi ędzy wymaganiami, odporno ści ą i wzorami zachowa ń jednostki. W tym rozumieniu zdrowie i choroba mieszcz ą si ę na jednym kontinuum. Zdrowie jako proces ma okre ślon ą dynamik ę w czasie i zmienia si ę w odpowiedzi na zaistniałe wymagania zewn ętrzne i wewn ętrzne. Przyjmuje si ę, że choroba jest nast ępstwem nieadekwatnego działania tego mechanizmu, załamaniem zdrowia. Dochodzi do tego wtedy, kiedy brakuje energii i/lub umiej ętno ści, aby sprosta ć wymaganiom i obci ąż eniom, zachowuj ąc poczucie równowagi i harmonii (Sło ńska, 1994, 37-52). W obu wy żej opisanych uj ęciach podstaw ę zdrowia stanowi zło żony i ró żnorodny zespół czynników, na który składaj ą si ę zarówno genetyczne, jak i psychospołeczne zasoby odporno ściowe, mi ędzy innymi wsparcie społeczne, strategie radzenia sobie, poziom

6 to żsamości i inne zasoby. Oba te ż charakteryzuje relatywizacja zdrowia do okre ślonego czasu i kontekstu (Thoresen, Eagleston, 1985, 15-87; S ęk, 2000, 533-553).

Determinanty zdrowia i zachowa ń zdrowotnych W tradycyjnym modelu, ujmowania zdrowia – modelu biomedycznym, wywodz ącym si ę z my śli kartezja ńskiej - za zdrowego uwa ża si ę człowieka, którego organizm funkcjonuje w zakresie norm uznanych za prawidłowe. Jednostka rozpatrywana jest tu jako biologiczna maszyna, a zdrowie jako mechanizm tylko i wył ącznie biologicznego działania człowieka. W my śl tej teorii zdrowie definiuje si ę jako brak choroby, to jest brak zakłóce ń w przebiegu procesów biologicznych w komórkach organizmu, i stanowi ono uboczny obiekt zainteresowa ń medycyny (S ęk, 2000, 533-553). Jednostka w stanie zdrowia nie potrzebuje pomocy specjalistycznej. Za chorego uwa ża si ę człowieka, którego funkcjonowanie organizmu nie mie ści si ę w obr ębie norm. Stopie ń zgodno ści z norm ą jest okre ślany przez profesjonalist ę, którym jest lekarz. Jednostka w tym uj ęciu, będąc chor ą, jest bierna w stosunku do działa ń profesjonalisty medycznego. Według modelu biomedycznego nie sposób nada ć zdrowiu znaczenia pozytywnego, jest ono jedynie brakiem choroby, s ą to poj ęcia wzajemnie si ę wykluczaj ące. Źródłem takiego ujmowania jest to, że zdrowie jako stan naturalny jest niedostrzegane - jest tu tylko tłem dla choroby (Kasperek, 1999, 14–49). To, na czym skupiaj ą si ę oddziaływania medyczne dotyczy zdiagnozowanej choroby, czy dysfunkcji i polega na naprawie uszkodzonego organizmu. Zatem podstaw ą działa ń specjalistycznych w ramach naprawy stanu zdrowia jest „medycyna naprawcza”. W uj ęciu holistycznym - organizm ludzki rozpatrywany jest wielopłaszczyznowo, jako jedno ść bio-psycho-społeczna, cało ść zło żona z nawzajem si ę dopełniaj ących ró żnorodnych wymiarów. W takim uj ęciu „psyche” i „soma” nie s ą traktowane osobno, s ą to raczej ró żne sposoby poznawania ludzkiej istoty. Według Groena medycyna psychosomatyczna bazuje na holistycznym ujmowaniu człowieka, zarówno w zdrowiu jak i w chorobie (za: Wrze śniewski, 2000, 493-512). Zdaniem tego autora, ka żda choroba ma genez ę i charakter wieloczynnikowy, a na jej pojawienie si ę maj ą wpływ czynniki biologiczne, jak i równie ż społeczne oraz psychologiczne (za: Skommer, 2008, 11). Lipowski przedstawia pogl ądy podobne do Groena . Zdrowie i choroba to mniej lub bardziej arbitralnie zdefiniowane stany organizmu, współdeterminowane przez czynniki psychologiczne, społeczne i biologiczne i zawsze maj ące aspekty biopsychospołeczne.

7 Badanie, zapobieganie i leczenie chorób winno bra ć pod uwag ę wkład wszystkich trzech klas czynników z uwzgl ędnieniem ich dynamiki. Optymalna opieka nad pacjentem wymaga uwzgl ędnienia w praktyce klinicznej wszystkich powy ższych postulatów (Wrze śniewski, 2000, 493-512). Zdrowie jest tu rozumiane jako proces dynamicznej równowagi, co implikuje ujmowanie go na kontinuum, gdzie choroba pojawia się wskutek utraty zdolno ści do przywracania równowagi i integralno ści organizmu. Podmiot zainteresowania medycyny psychosomatycznej najpro ściej okre śli ć mo żna jako zale żno ść relacji mi ędzy funkcjonowaniem psychicznym a fizycznym jednostki, ze szczególnym uwzgl ędnieniem wpływu czynników psychicznych na powstawanie chorób somatycznych oraz wpływu stanu chorobowego na stan psychiczny jednostki. Etiopatogeneza choroby ujmowana jest wieloczynnikowo jako powi ązanie mi ędzy innymi wewn ętrznych czynników biologicznych i psychicznych jednostki z zewn ątrzpochodnymi czynnikami środowiskowymi (patogeny, stresory itd.). W tym holistyczno-funkcjonalnym modelu, ujmującym zdrowie jako proces, wyró żnione miejsce przypada świadomej aktywno ści podmiotu, który wykorzystuj ąc poczucie koherencji i inne zasoby odporno ściowe (potencjały zdrowia) promuje swoje zdrowie, ochrania je i uczestniczy w procesie leczenia, gdy na skutek zbyt silnego działania patogenów i obni żonej odporno ści dochodzi do załamania dynamicznej równowagi, czyli do choroby (S ęk, 2001, 38-50, 83-126, 213-250). Przedmiotem zainteresowa ń medycyny behawioralnej - są bio-behawioralne czynniki zdrowia i choroby, analiza reakcji i zachowa ń jednostki, które maj ą zwi ązek z powstawaniem okre ślonych zaburze ń czy symptomów, jak i ocena rodzajów aktywno ści człowieka, które sprzyjaj ą osi ąganiu zdrowia. Działania prowadzone s ą w kierunku modyfikacji zachowa ń i zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym przez zmian ę stylu życia z antyzdrowotnego na prozdrowotny. Medycyna behawioralna przyjmuje postać modelu interakcyjnego, ł ączy zarówno zało żenia modelu biomedycznego, jak i medycyny psychosomatycznej oraz zagadnienia behawioralne. Dla zidentyfikowania i okre ślenia patogenezy, postawienia trafnej diagnozy oraz dobrania odpowiednio skutecznego leczenia czy rehabilitacji uwzgl ędnia ona istotn ą rol ę czynników genetycznych, wska źników fizjologicznych i biochemicznych, jak równie ż uwzgl ędnia osobowo ść , czynniki emocjonalne, zachowanie i wiele innych zmiennych, w tym tak że środowiskowych, które s ą współdeterminantami zdrowia człowieka. Paradygmat bada ń prowadzonych w ramach psychologii medycznej i ukierunkowanych na poszukiwanie psychologicznych uwarunkowa ń chorób i dysfunkcji somatycznych okre ślony został jako patogenetyczny (Antonovsky, 1997, 207-210). Jako jego

8 uzupełnienie A. Antonovsky zaproponował podej ście salutogenetyczne, którego istota polega na poszukiwaniu uwarunkowa ń zdrowia, nie za ś choroby, ergo - w miejsce pytania o przyczyny choroby, postawione zostaj ą pytania - jakie czynniki sprzyjaj ą zdrowiu oraz dlaczego ludzie zachowuj ą dobre zdrowie, nawet mimo działania czynników szkodliwych? Materiał empiryczny w tym modelu dotyczy procesów i mechanizmów regulacji psychicznej, zachowania, osobowo ści oraz czynników zewn ętrznych, działaj ących na drodze psychologicznej, a jego struktura mo że by ć porównana do lustrzanego odbicia danych wywodz ących si ę z modelu patogenetycznego. Przeciwwag ę dawno ju ż stwierdzonego faktu, że negatywne i długo utrzymuj ące si ę stany emocjonalne s ą szkodliwe dla zdrowia, stanowi ą dane na temat korzystnych skutków zdrowotnych emocji pozytywnych, optymizmu i nadziei (Scheier, Carver, 1992, 201-228; Gottschalk, Fronczek, 1993, 339-359). Na poziomie regulacji poznawczej szkodliwym efektom zdrowotnym przekona ń o własnej bezradno ści i poczuciu beznadziejno ści przeciwstawi ć mo żna udokumentowany pozytywny wpływ na zdrowie poczucia kontroli oraz znaczenie przekonania o własnej skuteczno ści dla podejmowania zachowa ń sprzyjaj ących zdrowiu (Schwarzer, 1997, 181). Wydaje si ę te ż oczywiste znaczenie posiadanej wiedzy medycznej i własnych przekona ń zdrowotnych dla zachowania w obszarze zdrowia, w tym dla podejmowania czynno ści sprzyjaj ących zdrowiu.

Poszukiwania czynników sprzyjaj ących zdrowiu dotycz ą zarówno predyspozycji, czy cech biologicznych, jak i psychologicznych. Najbardziej znanymi przykładami s ą cechy składaj ące si ę na tzw. tward ą osobowo ść (hard personality ), któr ą charakteryzowa ć ma przekonanie o własnej kontroli, zaanga żowanie i spostrzeganie wydarze ń stresuj ących jako wyzwa ń (Kobasa, 1993, 3-32) oraz poczucie koherencji - „…globalna orientacja człowieka wyra żaj ąca stopie ń, w jakim człowiek ma silne, trwałe, cho ć dynamiczne poczucie pewno ści, że bod źce napływaj ące w ci ągu życia ze środowiska wewn ętrznego i zewn ętrznego maj ą charakter strukturalizowalny, przewidywalny i wytłumaczalny; ma dost ęp do środków, które pozwol ą mu sprosta ć wymaganiom, jakie stawiaj ą te bod źce; wymagania te s ą dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaanga żowania” (Antonovsky, 1995, 34-59). Najpro ściej definicj ę poczucia koherencji uj ęła H. S ęk: „poczucie koherencji jest ogólnym nastawieniem, wyra żaj ącym trwałe i dynamiczne przekonanie, o przewidywalno ści i racjonalno ści świata i własnego poło żenia życiowego” (S ęk, 2001, 62). Ka żda jednostka posiada własn ą koncepcj ę zdrowia, wi ęc dla utrzymania zdrowia konieczna jest indywidualna interpretacja definicji zdrowia i potrzeb zdrowotnych oraz czynników sprzyjaj ących zachowaniom zdrowotnym. Zdrowie ujmuje si ę wi ęc jako proces

9 dynamicznego równowa żenia wzajemnych powi ąza ń, mi ędzy systemami we wszech świecie, który zapewnia istnienie tych systemów i ich rozwój. Proces ten gwarantuje, że człowiek jako wyróżniony podsystem mo że zaspokaja ć potrzeby, rozwija ć swoje potencjały (biologiczne, psychologiczne i społeczne) zgodnie z wymaganiami otoczenia. Podsumowuj ąc - człowiek jest zdrowy wówczas, gdy zaspokaja potrzeby, realizuje cele w zgodzie z wymaganiami uspołecznionej kultury (S ęk, 2001, 47-49). Poczucie koherencji jest jednym z najistotniejszych elementów tworz ących salutogenez ę. Zakłada si ę, i ż im wi ększe jest poczucie koherencji - tym wi ększe prawdopodobie ństwo utrzymania stanu zdrowia na dotychczasowym poziomie lub jego poprawy w przypadku choroby. Istnieje zale żno ść pomi ędzy poczuciem koherencji a umiej ętno ści ą unikania zagro żeń i niebezpiecze ństw. Im poczucie koherencji jest wi ększe tym łatwiej jednostce unika ć sytuacji zagro żeń. Osoba taka posiada przekonanie o sensie życia (stanowi ące swoisty doping do działa ń prozdrowotnych), o istotno ści jej istnienia oraz przekonanie, że „wyposa żona” jest we wszelkie konieczne zasoby dla efektywnego radzenia sobie, jej życie jest spójne i uporz ądkowane, a wszystkie wymienione tu czynniki daj ą poczucie stabilno ści i oparcia. Tak wi ęc ludzie o wysokim poczuciu koherencji maj ą wysoki poziom motywacji i ch ęci do działania, uznaj ą, że wysiłki wło żone w działania prozdrowotne warte s ą wyników, które osi ągaj ą. W uj ęciu socjomedycznym, którego czołowym przedstawicielem jest T. Parsons ; zdrowie jest „stanem, w którym jednostka wykazuje optymaln ą umiej ętno ść efektywnego pełnienia ról i zada ń wyznaczonych jej przez proces socjalizacji” (Parsons, 1969, 68). Choroba stanowi stan niemo żno ści pełnienia ról społecznych, a przywilejem jednostki chorej jest wycofanie si ę (na czas trwania choroby) z obowi ązku pełnienia wyznaczonych ról społecznych. Przyj ęcie roli chorego powoduje okre ślone konsekwencje: człowiek chory mo że by ć zwolniony z wykonywania normalnych zada ń; osoba chora powinna uznawa ć stan choroby za niepo żą dany i podejmowa ć wysiłki, aby wyzdrowie ć samodzielnie lub przy pomocy innych osób; wyzdrowienie wymaga podj ęcia przez chorego decyzji o przezwyci ęż eniu choroby i podj ęcia odpowiednich działa ń w celu przywrócenia zdrowia; chory i osoby stanowi ące jego otoczenie maj ą obowi ązek poszukiwania kompetentnej pomocy oraz współdziałania w celu odzyskania zdrowia i zapobiegania jego zaburzeniom. Zdrowie widziane jest jako warunek dla podejmowania działa ń na rzecz społecze ństwa, umo żliwiaj ący rozwój w wymiarze jednostkowym oraz społecznym. Zdrowie stało si ę zasobem i bogactwem, gwarantuj ącym rozwój, dzi ęki zachowaniu zdrowia jednostka ma mo żliwo ść tworzy ć dobra kulturalne oraz materialne, a tak że mo że osi ąga ć odpowiedni poziom jako ści życia. Takie

10 definiowanie zdrowia wskazuje na jego niepowtarzalny charakter, staje si ę ono zjawiskiem zró żnicowanym, które nabiera specyficznego dla danej jednostki, znajduj ącej si ę w okre ślonej sytuacji społecznej, znaczenia (Wrze śniewski, Heszen- Niejodek, 2000, 443-464; Heszen- Niejodek, 2000, 513-531; S ęk, 2000, 533-553). Z racji tego, że jednostki maj ą indywidualne potrzeby oraz ró żne d ąż enia i reakcje, ka żdy inaczej ocenia zdrowie i chorob ę. Z jednej strony ujmuje si ę tutaj chorob ę jako dewiacj ę biologiczn ą, która jest okre ślana na podstawie stwierdzenia przez lekarza odchyle ń od normy medycznej. Z drugiej strony choroba okre ślana jest jako dewiacja społeczna, któr ą interpretuje si ę w oparciu o okre ślony system kulturowy. Tak rozumiana choroba mo że przybiera ć dwie postaci: dewiacji pierwotnej - okre ślana jest w ten sposób, kiedy choroba modyfikuje sposób pełnienia codziennych ról społecznych; oraz dewiacji wtórnej - ta posta ć dewiacji wyst ępuje, kiedy reakcje otoczenia społecznego na chorob ę powoduj ą załamanie zasad komunikacji mi ędzyludzkiej, identyfikacji siebie i innych osób, zmian ę własnej to żsamo ści oraz prowadz ą do tworzenia nowych ról społecznych (Uramowska-Żyto, 1990). W nurcie promocji zdrowia zakorzeniony jest model socjoekologiczny. Zbudowany w oparciu o metafor ę mandali, symbolizuj ącej wszech świat. Jak wspomniano w my śl zało żeń WHO „zdrowie to nie tylko brak choroby, ale pełnia dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego” (za: Sokołowska, 1980, 120). Mandala zdrowia, która symbolizuje wszech świat i miejsce człowieka w tym wszech świecie, pokazuje, że zdrowie człowieka zale ży od wzajemnie powi ązanych kr ęgów: biosfery i kultury, naturalnych i materialnych środowisk człowieka (w tym systemu opieki zdrowotnej), zasobów biologicznych, psychicznych i społecznych człowieka oraz ró żnych form jego aktywno ści w ci ągu całego życia (Czabała, S ęk, 2000, 607). W kontek ście mandali, zdrowie człowieka podlega wielorakim wpływom. Du ży wpływ przypisuje si ę tutaj czynnikom zwi ązanym z ludzkim d ąż eniem do samorealizacji, zaspakajania potrzeb i aspiracji, poczuciem odpowiedzialno ści za siebie i swoje zdrowie, a zatem świadomej aktywno ści podmiotu oraz czynnikom zwi ązanym z funkcjonowaniem człowieka w społecze ństwie, dotycz ącym w głównej mierze pełnienia przez niego okre ślonych ról społecznych. Zdrowie to stan prawidłowy systemu zale żny od mo żliwo ści przeciwstawiania si ę zakłóceniom. Wa żnym zało żeniem, jest subiektywizm poj ęcia zdrowia, ka żdy człowiek kształtuje własne poj ęcie zdrowia, przypisuje mu inn ą warto ść w osobistym systemie warto ści i w konsekwencji, inaczej realizuje deklarowan ą warto ść (zdrowie) na poziomie behawioralnym.

11 Modele intencjonalnych zachowa ń: Według teorii uzasadnionego działania (TRA) wiele zachowa ń pozostaje pod kontrol ą wolicjonaln ą, gdzie intencje traktuje si ę jako behawioraln ą dyspozycj ę o wysokiej mocy przewidywania. Intencje zachowa ń prozdrowotnych rozwijane s ą poprzez wewn ętrzn ą motywacj ę jednostki. Pierwsz ą z istotnych dla tego modelu determinant, jest to, czy czynno ść jest pozytywnie czy negatywnie warto ściowana przez jednostk ę, w kontek ście zachowa ń pro- lub antyzdrowotnych. Źródłem tej postawy s ą przekonania odnosz ące si ę do zachowania, które mo żna traktowa ć jako oczekiwania dotycz ące wyniku działania. Drug ą determinant ę intencjonaln ą stanowi wpływ społeczny zwany tak że „norma subiektywn ą”. Stanowi subiektywny obraz odbioru przez jednostk ę norm społecznych i warto ściowania społecznego zachowa ń. Źródłem subiektywnej normy s ą „przekonania normatywne”, tj. przekonania, że osoby znacz ące dla danej jednostki aprobuj ą lub nie aprobuj ą wykonanie danego działania (Kasperek, 1999, 188-189). Modyfikacj ą wy żej opisanej teorii uzasadnionego działania (TRA) jest teoria planowanego zachowania (TPB); jej najwa żniejsz ą cech ą jest wyró żnienie trzeciej (oprócz wy żej wymienionych) determinanty. Jest to „spostrzegana kontrola behawioralna”. Wywiera ona dodatkowy wpływ na formowanie si ę intencji. Stanowi bardzo silny czynnik i je żeli jednostka nie ma poczucia posiadania wystarczaj ących zasobów do wykonania danego działania to nawet, je śli pozostałe dwie determinanty stanowi ą silne wsparcie, szanse powodzenia procesu intencjonalnego s ą minimalne. Poczucie posiadania kontroli behawioralnej opiera si ę na wcze śniejszych do świadczeniach jednostki b ądź na informacjach pochodz ących z analizy do świadcze ń innych ludzi. Spostrzegana kontrola behawioralna pozwala w pewnym stopniu na przewidywanie przebiegu i rezultatu działa ń niezale żnych od intencji, szczególnie odnosi si ę to do działa ń, w których rzeczywista kontrola nad zachowaniem jest bardzo utrudniona, b ądź w ogóle niemo żliwa. Spostrzegana kontrola behawioralna mo że odzwierciedla ć rzeczywist ą kontrol ę i mo że by ć traktowana jako cz ęś ciowy substytut pomiaru rzeczywistej kontroli (Kasperek, 1999, 190). Podej ście procesualne do działa ń zdrowotnych (HAPA) opisane przez R. Schwarzera stanowi koncepcj ę zbiorczej interpretacji Teorii uzasadnionego działania (TRA) oraz Teorii planowanego zachowania (TPB). Podstaw ą zało żeniow ą tego modelu jest wyra źne rozró żnienie dwóch faz kształtowania si ę zachowa ń zdrowotnych. Pierwsza faza to stadium podejmowania decyzji, drugie za ś stadium stanowi faza działania (b ądź kontynuacji

12 działania). Jednostka w fazie motywacji formułuje zamiar albo podj ęcia środka zapobiegawczego, albo zmiany ryzykownych zachowa ń na inne (Kasperek, 1999, 199). W fazie tej znacz ącymi wyznacznikami tworzenia si ę intencji działania, a co za tym idzie motywacji do działania s ą: oczekiwanie wyniku i oczekiwanie własnej skuteczno ści. Oczekiwanie wyniku rozumiane jest jako przewidywanie zmian o charakterze pozytywnym w wyniku zachowania zdrowotnego (S ęk, 2001, 230). Intencje zdrowotne i motywy działania stanowi ą element struktury warto ści jednostki, s ą nieodł ącznym elementem tego systemu oraz powinny wskazywa ć bezpo średnie korzy ści, jakie osi ągn ąć mo że jednostka wskutek podj ęcia okre ślonych działa ń. Oczekiwanie własnej skuteczno ści jest istotnym czynnikiem wzmacniaj ącym „system” intencji kieruj ących działaniem jednostki. Oczekiwanie własnej skuteczno ści w du żym stopniu zale żne jest od ogólnej zmiennej osobowo ściowej, zwi ązanej z poczuciem kontroli zachowa ń, zwanej przez Bandur ę zgeneralizowanym poczuciem własnej skuteczno ści ( general self-efficacy ) (za: S ęk, 2000, 549). Kolejnym elementem wpływaj ącym na faz ę motywacji jest fakt postrzegania zagro żenia, ryzyka zachorowalno ści, przy równoczesnym uznaniu tego faktu za powa żny problem życiowy. W fazie działania jednostka musi ści śle zaplanowa ć, jakie formy aktywno ści i jakie drogi osi ągni ęcia celu s ą konieczne dla osi ągni ęcia zamierzonych efektów. Globalna intencja mo że zosta ć okre ślona przez zestaw podrz ędnych wobec niej intencji i planów działania, które obejmuj ą bli ższe cele i algorytmy sekwencji działa ń (Schwarzer, 1997, 202). Tak jak w fazie motywacji tak i w fazie działania istotn ą rol ę odgrywa poczucie i ocena własnej skuteczno ści. Jednostki posiadaj ące wysoki poziom poczucia własnej skuteczno ści, rozpatruj ą plan swych działa ń i ich realizacj ę w sposób obiektywny dostosowuj ąc swoj ą aktywno ść do własnych mo żliwo ści, co zabezpiecza je przed osi ągni ęciem szybkiego stanu poczucia nieskuteczno ści i pora żki. Wa żnym elementem kontroli działania jest dojrzały zamiar, daj ący jednostce poczucie kontroli „twórczo ści własnej” nad elementami działania. Dojrzały zamiar okre śla tak że ści śle kontekst realizacji zamiarów oraz stanowi element twórczy dokładnego planu działania zdrowotnego. Rozwini ęte procesy planowania i samokontroli wraz z poczuciem własnej skuteczno ści decyduj ą o poziomie inicjatywy czynno ści i o ich trwało ści (S ęk, 2000, 550).

Model motywacji do ochrony wg, Rogersa Teoria ta ł ączy w sobie pewne elementy modelu przekona ń zdrowotnych, teorii uzasadnionego działania i teorii poczucia własnej skuteczno ści. J ądro modelu stanowi proces poznawczy, w którym dolegliwo ść oraz podatno ść na chorob ę, s ą czynnikami obni żaj ącymi

13 reakcje, co prowadzi do złego przystosowania, a skuteczno ść własna i efektywno ść reakcji s ą czynnikami zwi ększaj ącymi reakcje przystosowawcze (Schwarzer, 1997, 193). Komponentami tworz ącymi motywacj ę do ochrony s ą dwie zmienne. Pierwsza z nich to „ocena zagro żenia” b ędąca ró żnic ą pomi ędzy rozmiarem dolegliwo ści a podatno ści ą na daną chorob ę. Drug ą zmienn ą natomiast tworzy ró żnica pomi ędzy efektywno ści ą reakcji, poczuciem przez jednostk ę własnej skuteczno ści a kosztami uzyskania danego stanu. W my śl modelu modelu motywacji do ochrony wg Rogersa, o zachowaniu decyduje intencja jednostki, b ędąca wynikiem kilku czynników: powagi samej choroby, podatno ści na ni ą, efektywno ści reakcji jednostki oraz poczucia skuteczno ści podejmowanych przez ni ą działa ń.

Zachowania zdrowotne w świetle teorii uczenia si ę Modele oparte na teorii uczenia si ę podkre ślaj ą znaczenie kontekstu i nagród, ergo zachowania zdrowotne s ą odbierane jako reakcje wyuczone, wzmacniane poprzez kary i nagrody. Warunkowanie opiera si ę na uczeniu si ę jednostki na podstawie własnych do świadcze ń. Istnieje tak że system uczenia si ę po średniego poprzez obserwacj ę, zaobserwowany i opisany przez A. Bandur ę. Uczenie si ę przez obserwacj ę to swoisty proces przyswajania zachowa ń innych ludzi przez jednostk ę na zasadzie modelowania. Ludzie szczególnie ch ętnie na śladuj ą osoby znane i szanowane, obdarzone zaufaniem i presti żem oraz te zachowania, które warunkuj ą pozytywn ą gratyfikacj ą (nagrod ę). Przy podejmowaniu wysiłków prozdrowotnych jednostka niekoniecznie musi widzie ć i odczuwa ć sama czynniki gratyfikacji, ale wystarczy wzmocnienie zast ępcze, czyli wzmocnienie zachowania uzyskane drog ą obserwacji osi ągni ęć innych ludzi. Szczególnie podkre ślanym przez Bandur ę czynnikiem kieruj ącym zachowaniem jest samoskuteczno ść , czyli przekonanie jednostki o swych zdolno ściach do osi ągni ęcia wyznaczonego celu w okre ślonej sytuacji (Bishop, 2000, 127). Jednostka podejmuj ąca działania skora jest do oceniania post ępów swego działania, gdy ocena wyników jest pozytywna a ona czuje si ę zdolna do pokonania przeciwno ści i podołania wyznaczonemu zadaniu, w takim wypadku mówimy o wysokim poczuciu samoskuteczno ści a prawdopodobie ństwo realizacji celów znacz ąco wzrasta.

Podejmowanie działa ń wobec zdrowia Psychologia zdrowia wyłoniła si ę jako dziedzina zastosowa ń psychologii do obszaru zdrowia i choroby, stanowi ąc rozwini ęcie medycyny psychosomatycznej, medycyny

14 behawioralnej i psychologii medycznej. Psychologia zdrowia została zdefiniowana przez ojca tej dziedziny Matarazzo jako: „całokształt specyficznego, o światowego, naukowego i profesjonalnego wkładu psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymywania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby i zbli żonych dysfunkcji, a tak że do analizy i optymalizacji systemu opieki zdrowotnej i kształtowania polityki zdrowotnej” (Matarazzo, 1987, 41-59). S. E. Taylor stwierdziła, że psychologia zdrowia jest działem psychologii zajmuj ącym si ę poznaniem wpływu czynników psychologicznych na to, że ludzie pozostaj ą zdrowi, okre śleniem ich roli w powstawaniu chorób oraz w kształtowaniu zachowa ń ludzi w sytuacji choroby. Tak zdefiniowana psychologia zdrowia ma bardzo szeroki zakres, obejmuj ąc w cało ści psychologię medyczn ą. Ta ostatnia ujmowana jest bowiem jako dział psychologii stosowanej rozwijaj ący si ę na styku z medycyn ą, którego przedmiotem s ą psychologiczne aspekty powstawania, przebiegu i leczenia chorób somatycznych (Taylor, 1990, 40-50). Wyró żnikiem zachowa ń zdrowotnych w śród innych zachowa ń s ą ich konsekwencje, maj ące pro- lub antyzdrowotny skutek dla zdrowia. Poj ęcie zachowa ń zdrowotnych krzy żuje si ę z poj ęciem stylu życia i obejmuje wiele obszarów zachowa ń: zwyczaje żywieniowe, aktywno ść fizyczn ą, konsumpcj ę u żywek, zachowania zwi ązane z korzystaniem z opieki medycznej i profilaktyki. Pod tym poj ęciem rozumiane s ą równie ż zachowania, które nios ą ze sob ą istotne ryzyko dla zdrowia (Jacennik, 2007). Wieloaspektowo ść tego poj ęcia sprawia, że istnieje wiele jego definicji. I tak Strelau podaje za Puchalskim , i ż zachowania zdrowotne to „zachowania rozpatrywane z punktu widzenia ich znaczenia dla zdrowia” (za: S ęk, 2000, 536). I. Heszen-Niejodek mówi o „działaniach zdrowotnych”, okre ślaj ących wszelkie formy aktywno ści celowej, ukierunkowanych na chronienie lub osi ągni ęcie poprawy stanu zdrowia obejmuj ące działania profilaktyczne, diagnostyczne i terapeutyczne (Wrze śniewski, Heszen- Niejodek, 2000, 443-464; Heszen-Niejodek, 2000, 513-531). Zatem s ą to wszelkie formy celowej aktywno ści, które ukierunkowane s ą na ochron ę lub osi ągni ęcie poprawy stanu zdrowia (Kasperek, 1999, 40). H. S ęk, okre śla zachowania zdrowotne jako „reaktywne, nawykowe i/lub celowe formy aktywno ści człowieka, które pozostaj ą – na gruncie wiedzy obiektywnej o zdrowiu i subiektywnego przekonania – w istotnym wzajemnym zwi ązku ze zdrowiem” (S ęk, 2001, 218). Harris i Guten okre ślaj ą zachowania prozdrowotne jako zachowania podejmowane przez jednostk ę w celu ochrony, utrzymania i rozwoju zdrowia niezale żnie od obiektywnych efektów zdrowotnych. Według Gochmana zachowania zdrowotne obejmuj ą takie elementy, jak: przekonania, oczekiwania i przewidywania, motywy, my ślenie i emocjonalne

15 mechanizmy osobowo ści oraz wewn ętrzne wzory zachowa ń, zwi ązane z utrzymywaniem, umacnianiem i przywracaniem zdrowia. Maj ą one charakter: reaktywny (odpowied ź na wymagania społeczne, mody), nawykowy (efekt socjalizacji), intencjonalny (za: S ęk, 2000, 533-553). Zachowania zwi ązane ze zdrowiem i chorob ą s ą pojmowane w rozmaity sposób. B. Tobiasz-Adamczyk rozumie przez nie wszelkie czynno ści, które zmierzaj ą do utrzymania zdrowia lub jego przywrócenia, a tak że wszystkie reakcje jednostki wywołane pogorszeniem samopoczucia, wyst ąpieniem dolegliwo ści lub choroby (Tobiasz-Adamczyk, 1995, 20). D. Mechanic okre śla zachowania zdrowotne jako sposób, w jaki jednostka spostrzega i ocenia symptomy chorobowe (Mechanic, 1963). Wzory zachowa ń osób chorych przekazywane s ą w procesie socjalizacji i wychowania. Według Kasla i Comba zachowania w zdrowiu podejmuj ą te osoby, które uznaj ą si ę za zdrowe - post ępuj ą tak, by zapobiec ewentualnemu wyst ąpieniu choroby (za: Tobiasz-Adamczyk, 1995, 21-22). Zachowania zdrowotne wi ążą si ę ści śle, z potrzebami zdrowotnymi, czyli dyspozycjami do okre ślonego zachowania zdrowotnego (Tobiasz-Adamczyk, 1995, 28). Mo żna wyró żni ć potrzeby obiektywne, okre ślane przez lekarzy lub personel medyczny oraz subiektywne, formułowane przez samych chorych (Skommer, 2008, 17). Bior ąc pod uwag ę wpływ na stan zdrowia jednostki zachowania zdrowotne podzieli ć mo żna na dwie grupy, a mianowicie na zachowania sprzyjaj ące zdrowiu, które nazywane s ą zachowaniami prozdrowotnymi oraz na zachowania antyzdrowotne wpływaj ące w sposób negatywny na stan zdrowia jednostki (Kasperek, 1999, 30) Zachowania prozdrowotne to zachowania sprzyjaj ące zdrowiu, pozytywne dla zdrowia jednostki; zachowania antyzdrowotne to zachowania szkodliwe dla zdrowia, negatywne w swoich skutkach zdrowotnych (Skommer, 2008, 17). Do grupy prozdrowotnych - zalicza si ę m. in.: dbanie o dobr ą kondycj ę fizyczn ą i psychiczn ą, prewencje chorób, ró żne formy rekonwalescencji, prawidłowe od żywianie, utrzymywanie higieny osobistej oraz otoczenia życia, umiej ętno ści interpersonalne i społeczne, unikanie u żywek, zapewnienie bezpiecze ństwa itp. Wyró żnia si ę tu działania w zakresie ochrony zdrowia, które polegaj ą przede wszystkim na doło żeniu jak najwi ększych stara ń dla utrzymania wła ściwego poziomu zdrowia. Wszelkie formy aktywno ści prozdrowotnej osi ągn ąć mo żna przez samodzielne działania na rzecz własnego zdrowia, b ądź przy udziale i pomocy osób trzecich takich jak personel medyczny, instruktorzy sportowi, czy psychologowie. Istotne kryterium podziału zachowa ń prozdrowotnych stanowi ą trzy płaszczyzny zdrowia (oddziaływania) wyszczególnione przez WHO, a są to: zdrowie fizyczne –

16 somatyczne (zawieraj ące w sobie wszelkie formy aktywno ści wpływaj ące bezpo średnio na stan fizyczny organizmu); zdrowie psychiczne – ró żnego rodzaju metody walki ze stresem, higiena zdrowia psychicznego, kształtowanie korzystnych – pozytywnych postaw itd.; zdrowie społeczne – polegaj ące na umiej ętnym kształtowaniu prawidłowych relacji społecznych, interpersonalnych zarówno w relacjach wewn ątrzrodzinnych jak i szeroko poj ętej społeczno ści (Jacennik, 2007). Zachowania antyzdrowotne to wszelkie formy aktywno ści, które przyczyniaj ą si ę do powstawania zaburze ń stanu zdrowia, negatywnych oddziaływa ń w sferze emocjonalnej, fizycznej i psychospołecznej. Zaliczy ć tu mo żna takie zachowania jak np.: palenie papierosów, za żywanie narkotyków, nadu żywanie alkoholu, szkodliwe nawyki żywieniowe mała aktywno ść fizyczna, b ądź jej brak itp. Nie s ą podejmowane świadomie w celu samozniszczenia, ale taki maj ą skutek. Świadome szkodzenie własnemu zdrowiu jest zachowaniem rzadkim. Cz ęś ciej spotka ć si ę mo żna ze zjawiskiem moratorium, zawieszenia motywacji prozdrowotnej. Dzieje si ę tak w przypadku gdy skutek antyzdrowotny jest bardzo odległy (np., palenie), w celu zaspokojenia dora źnych potrzeb psychologicznych, lub gdy osłabiona jest funkcja samoregulacji organizmu. Zawieszeniu motywacji prozdrowotnej mog ą towarzyszy ć mechanizmy obronne: alternatywne racjonalizacje, zaprzeczenia czy negacje (Jacennik, 2007). Zachowaniami antyzdrowotnymi s ą działania realizowane przez jednostki w celu degradacji i osłabienia ich zdrowia oraz świadomego d ąż enia do osi ągni ęcia stanu chorobowego. Podejmowane s ą cz ęś ciej przez młodzie ż, ni ż osoby dorosłe. Działania antyzdrowotne, oprócz typowo destrukcyjnych dla organizmu, maj ą funkcje ukryte. Realizacja tych funkcji wydaje si ę dominuj ącym powodem atrakcyjno ści np. palenia papierosów. Na decyzj ę o podj ęciu tego typu działa ń ma wpływ szereg czynników, w tym: grupa rówie śnicza, normy społeczno-kulturowe akceptowane w grupach społecznych, w których jednostka uczestniczy oraz jej sytuacja rodzinna. Wpływ wspomnianych czynników mo że by ć na tyle silny, że jednostki nawet pomimo świadomo ści szkodliwo ści podejmowanych zachowa ń, nie rezygnuj ą z nich. Dzieje si ę tak zwłaszcza je śli wi ążą si ę one np. (szczególnie w przypadku młodzie ży) z presti żem w grupie rówie śniczej b ądź cho ćby z mo żliwo ści ą przynale żno ści do niej, b ądź poczuciem solidarno ści wewn ątrzgrupowej, a co za tym idzie mog ą stanowi ć powa żne zagro żenie. Zachowania nawykowe s ą stabilnymi wzorcami zachowa ń prozdrowotnych i antyzdrowotnych wytworzonych w wyniku procesów socjalizacji i współoddziaływania czynników kulturowych. Motywacja potrzebna do wykonania okre ślonego działania jest

17 wówczas niewielka. Gdy zamiar działania jest podj ęty, czynno ść jest wykonywana rutynowo, jednostka kieruje si ę wcze śniej ustalonym wzorcem, wymogi sytuacyjne oraz świadoma kontrola uwagi w przypadku tego zachowania s ą minimalne. Zaliczy ć tu mo żna proste nawyki higieniczne a tak że nawyki higieny mieszkania i najbli ższego otoczenia. Ten typ zachowa ń prozdrowotnych mo żna kształtowa ć od najwcze śniejszych lat życia, w ramach procesów pierwotnej socjalizacji, w wychowaniu przedszkolnym i szkolnym (S ęk, 2000, 539-540). Nawyki żywieniowe tak że stanowi ą element zdrowotnych zachowa ń nawykowych, opieraj ą si ę na kulturowych i rodzinnych zwyczajach kulinarnych. Zwyczaje kulinarne stanowi ą jeden z najtrudniejszych do zmiany czynników zdrowotnych, za spraw ą gł ęboko zakorzenionych przyzwyczaje ń, oraz rozbie żnych i zmiennych pogl ądów specjalistów na sprawy pro- i antyzdrowotno ści poszczególnych środków spo żywczych. Przezwyci ęż aniu choroby pomagaj ą tzw. zachowania celowe, czyli zachowania zmierzaj ące do zmiany sytuacji aktualnej na oczekiwan ą. Intencjonalne pojawiaj ą si ę najcz ęś ciej w sytuacjach zmiany życiowej lub zmiany rozwojowej. Dla człowieka zdrowego - zdrowie jest warto ści ą, dzi ęki której mo że on realizowa ć inne cele życiowe. Gdy dotyka go choroba, zdrowie staje si ę warto ści ą sam ą w sobie, a dotychczasowa ich hierarchia mo że ulec przeobra żeniom. Zachowania celowe to czynno ści świadome, kontrolowane przez podmiot, a ich skutki mo żna przewidzie ć i oceni ć własn ą skuteczno ść w realizacji celów zdrowotnych (S ęk, 2000, 540-541). Rodzaj sprawowanej kontroli odnosi si ę do tego w jakim stopniu jednostka czuje si ę odpowiedzialna za swoje życie i jego bieg. Je śli uznaje ona wydarzenia za konsekwencj ę własnych działa ń, sprawowan ą kontrol ę okre śla si ę jako wewn ętrzn ą. Natomiast je śli spostrzegane s ą one jako nie maj ące zwi ązku z własnym zachowaniem jednostki, to mówimy wówczas o kontroli zewn ętrznej (Lau, 1988, 45). Najbardziej znan ą teori ą poczucia umiejscowienia kontroli jest teoria społecznego uczenia si ę J. B. Rottera , według której rodzaj sprawowanej kontroli równie ż okre ślany jest jako wewn ętrzny lub zewn ętrzny (za: Skommer, 2008, 19). Przedstawiona analiza zachowa ń zdrowotnych wskazuje na ró żnorodno ść ich ujmowania, jak równie ż na odmienne mo żliwo ści ich klasyfikowania w zale żno ści od przyj ętego kryterium. Na uwag ę zasługuje równie ż szereg czynników determinuj ących zachowania zdrowotne człowieka. Dla potrzeb niniejszej pracy najbardziej trafna wydaje si ę by ć definicja Gochmana , ujmuj ąca zachowania zdrowotne jako zawieraj ące przekonania, oczekiwania i przewidywania, motywy, my ślenie i emocjonalne mechanizmy osobowo ści oraz wewn ętrzne wzory zachowa ń, zwi ązane ze zdrowiem. Z perspektywy niniejszej pracy na

18 szczególn ą uwag ę zasługuje to, że we wspomnianej koncepcji zwraca si ę uwag ę na zachowania zdrowotne o charakterze reaktywnym, czyli te, które s ą odpowiedzi ą na wymagania społeczne oraz mody.

Poj ęcie muzyki rozrywkowej Trudno jest jednoznacznie okre śli ć, czym jest muzyka rozrywkowa. Przede wszystkim dlatego, że termin ten cz ęsto jest u żywany jako synonim okre ślenia muzyka popularna . Zreszt ą z terminem muzyka popularna , z którym nierzadko zetkn ąć si ę mo żna w ró żnych opracowaniach, mo że by ć potraktowany jako nie ścisły z uwagi na to, że przy bł ędnej jego interpretacji zało żyć mo żna, że koncentruje si ę on na jednym tylko rodzaju muzyki rozrywkowej - to jest muzyce pop . Niemniej terminów tych cz ęsto u żywa si ę zamiennie. Tak jest np. w przypadku Encyklopedii Muzyki gdzie pod hasłem rozrywkowa muzyka znajdujemy odno śnik do terminu popularna muzyka (Encyklopedia Muzyki, 2001, 709, 767). Muzyka rozrywkowa to termin powstały w latach 60ych. Jest powszechnie u żywany, cho ć nieostry i myl ący. Czasami u żywany jest zamiennie równie ż z terminem muzyka rockowa . Tymczasem według klasyfikacji typów muzyki rozrywkowej rock to tylko jeden z gatunków szeroko rozumianej muzyki rozrywkowej. Szereg definicji, które okre ślaj ą muzyk ę rozrywkow ą ujmuje j ą bardzo ró żnie pod wzgl ędem pojemno ści wspomnianego terminu. Mo żna uzna ć np., że jest ona „dziedzin ą sztuki tworzonej współcze śnie dla zadowolenia gustów szerokiej publiczno ści, której tworzywem artystycznym s ą d źwi ęki zorganizowane kompozycyjnie, melodycznie i wykonawczo, przedstawiane instrumentalnie lub z cz ęstym udziałem głosu ludzkiego. Składaj ą si ę na ni ą (…): blues, jazz, gospel, folk, rock, pop, soul, country, world music, reggae i muzyka taneczna” (Gloger, Skrzydlewski, 2002, 5). Jej atrybutem jest z jednej strony dostarczanie rozrywki masowej publiczno ści, z drugiej za ś nieustanne poszukiwanie nowo ści, a przez to wzbudzanie zainteresowania. Chocia ż muzyka rozrywkowa rz ądzi si ę prawami rynku i mody, a nawet czasami lansuje w ątpliwe pod wzgl ędem artystycznym wzorce – to jednak godne uwagi jest to, że zdecydowana wi ększo ść najlepszych twórców muzyki rozrywkowej, staraj ących si ę nada ć swojemu dziełu walor sztuki, cieszy si ę uznaniem tłumów, a nie tylko wąskiej grupy sympatyków. Starsza definicja, ujmuj ąca szerzej omawiany termin, muzyk ą rozrywkow ą okre śla „wszystko to, co nie jest muzyk ą powa żną lub folklorem (…) rozró żnienie to jest odbiciem podziału kultury na „wy ższ ą” (…), „pospolit ą” (…) i „nisk ą” (Mała Encyklopedia Muzyki,

19 1981, 794). Podział, który proponuje popularna encyklopedia internetowa wygl ąda nieco odmiennie – według www.wikipedia.pl w muzyce rozrywkowej istniej ą nast ępuj ące nurty: country , muzyka pop , muzyka rockowa i pochodne, dance, eurodance, techno, ambient i pochodne, innego rodzaju muzyka elektroniczna, hip hop i rap, blues, soul i pochodne, ska, reggae, jazz , muzyka latynoska: samba, salsa, latino itp., folk , muzyka ludowa, muzyka świata, czyli „rozrywkowe” adaptacje motywów etnicznych z ró żnych miejsc świata, np. rozrywkowa muzyka hinduska, arabska, irlandzka itp. (www.wikipedia.pl). Wspomniano, że terminy muzyka popularna i muzyka rozrywkowa traktowane s ą jako to żsame b ądź zbli żone. Jednak np. Słowniczek muzyczny definiuje je nieco inaczej, pozostawiaj ąc jednak szereg podobie ństw (Habela, 1998, 149, 165). Muzyka popularna okre ślana jest tu jako „muzyka łatwo zrozumiała, przeznaczona dla masowego odbiorcy; nale ży tu w pierwszym rz ędzie muzyka lekka, taneczna, jazzowa, ludowa, operetkowa fragmenty operowe, niektóre miniatury muzyczne itp.” (Habela, 1998, 149). Muzyka rozrywkowa natomiast to: „Muzyka operetkowa, taneczna, pie śniarska, cz ęś ciowo te ż jazzowa, tj. muzyka lekka, odznaczaj ąca si ę wyrazisto ści ą i łatwa melodyk ą, prost ą, cz ęsto banaln ą budow ą i harmonik ą” (Habela, 1998, 165). W tym uj ęciu pomini ęty jest szereg gatunków muzycznych nale żą cych do muzyki rozrywkowej, a dodatkowo do muzyki popularnej zaliczona została równie ż muzyka ludowa, która według innych źródeł (Mała Encyklopedia Muzyki, 1981, 794; Encyklopedia Muzyki, 2001, 709) nie jest do niej zaliczana. Niekiedy odr ębnie bywa te ż definiowany termin „muzyka młodzie żowa”. Jest to mianowicie „rodzaj muzyki popularnej tworzonej przez młodzie ż lub dla młodych słuchaczy. Termin ten denotuje raczej zjawisko socjologiczne ni ż muzyczne” (Encyklopedia Muzyki, 2001, 559). Najpełniejsze zdaje si ę by ć uj ęcie, które szeroko traktuje poj ęcie muzyki rozrywkowej, zaliczaj ące do niej szereg gatunków muzycznych ( country, pop, rock, dance, techno, hip hop i rap, blues, soul, ska, reggae, jazz ). Muzyka ta tworzona jest dla zadowolenia gustów publiczno ści i w du żej mierze podporz ądkowana modzie, co nie dotyczy jednak wszystkich gatunków i wykonawców tej muzyki. Na uwag ę zasługuje równie ż to, że wewn ątrz samej muzyki rozrywkowej dokona ć mo żna podziału na kultur ę wysok ą i nisk ą, bowiem wbrew stereotypom, zarzucaj ącym muzyce rozrywkowej prymitywizm i brak rozwoju, istniej ą gatunki muzyczne, które nie tylko nie poddaj ą si ę modzie, ale opieraj ą si ę na nieustannym rozwoju, a od wykonawców wymagaj ą du żych umiej ętno ści artystycznych. Dodatkowo nieustanne poszukiwanie nowo ści skłania wykonawców do poszukiwania coraz to nowych rozwi ąza ń, które zapewniaj ą temu rodzajowi muzyki post ęp. Bior ąc pod uwag ę wpływ mody

20 i zmienno ść wpisan ą niejako w muzyk ę rozrywkow ą, trudno jest zaliczy ć do niej muzyk ę ludow ą, jako, że nie poddaje si ę ona niew ątpliwie wpływom mody i nie ulega gwałtownym zmianom, które s ą udziałem nale żą cych do szeroko rozumianej muzyki rozrywkowej gatunków. Istniej ą zatem okre ślone cechy, które okre ślaj ą przynale żno ść danego gatunku muzycznego do muzyki rozrywkowej. Warto jednak zwróci ć uwag ę na fakt, że poszczególne rodzaje muzyki rozrywkowej znacz ąco rózni ą si ę od siebie takimi cechami jak np. rola tekstu, stosowane instrumenty, sposób śpiewania czy podejmowana w warstwie tekstowej tematyka. Dla przybli żenia tych ró żni ć jak równie ż i uzupełnienia definicji muzyki rozrywkowej scharakteryzowane zostan ą teraz krótko wybrane gatunki muzyki rozrywkowej, które dla niniejszej pracy i dalszych rozwa żań maj ą szczególne znaczenie.

Hip Hop Nazwy hip hop użyto pierwszy raz w odniesieniu do subkultury czarnych Amerykanów, która zrodziła si ę na pocz ątku lat 70ych XX wieku. Powstała ona w oparciu o trzy podstawowe elementy hip hopu tj. muzyk ę rap, taniec – tzw. break dancing oraz graffiti (Pawlak, 2004, 12). Pocz ątki hip hopu si ęgaj ą 1974 roku, kiedy to realizowany był projekt zabudowy nowojorskiego południowego Bronxu. Na pocz ątku lat 80ych pojawiła si ę nazwa hip hop, pochodz ąca od wykrzykiwanych przez tancerzy okrzyku: Hip Hop [Be Pop] Don`t Stop (tytuł nagrania Mana Parrisha ). Najwa żniejszym elementem w hip hopie jest tekst, bez którego estetyka ta nie istnieje. Tekst hip hopowy mo że nie ść powa żne przesłanie o charakterze moralizatorskim, mo że jednak te ż by ć form ą czystej zabawy. Przykładowe tre ści poruszane w tekstach hip hopowych to: bunt, przyja źń i solidarno ść wewn ątrzgrupowa, wewn ątrzsterowno ść , samoakceptacja, niesprawiedliwo ść społeczna, system polityczny, alkohol (niekiedy przestrzegaj ą przed zagro żeniami jakie niesie jego nadu żywanie, kiedy indziej znów opisuj ą go jako istotny element dobrej zabawy), narkotyki (szczególnie du żo miejsca po świ ęcaj ą marihuanie, zazwyczaj opowiadaj ąc si ę jednoznacznie za legalizacj ą tej u żywki, b ądź te ż po prostu wyra żaj ąc do niej pozytywny stosunek), przemoc (przy czym niekiedy wypowiadaj ą si ę przeciwko niej, innym razem przeciwnie). W hip hopie pojawia si ę równie ż tzw. free style - czyli rymowanie na żywo, prosto z głowy – co porównywane jest do jazzowych improwizacji.

21 W latach 80ych hip hop dotarł do Polski, z tym, że z jednej strony z powodu „ żelaznej kurtyny”, z drugiej z racji dominacji w muzyce rozrywkowej w tym okresie głównie rocka i popu nie zaistniał jako gatunek istotny. Podwaliny pod hip hop w Polsce poło żył Kazik Staszewski – wokalista zespołu Kult , który wprawdzie uwa żał, ze jego melodeklamacje nie s ą prawdziwym rapem, jednak niew ątpliwie bardzo silnie si ę z nim kojarz ą. W 1995 roku ukazała si ę płyta Albóóm kieleckiego rapera – Liroya (Piotra Marca), która była wielkim sukcesem komercyjnym. Okres najwi ększej popularno ści hip hopu w Polsce to lata 1995-1998 (Pawlak, 2004). Hip hopowcy odznaczaj ą si ę te ż specyficznym strojem, który jest jednocze śnie manifestacj ą swobody w ubiorze. Nosz ą szerokie spodnie z niskim tzw. „zbegowanym” krokiem, bluzy z kapturem, lu źne koszule, czapki z daszkiem i sportowe buty (Pawlak, 2004, 25). Charakteryzuje ich równie ż specyficzna gestykulacja: szerokie, rytmiczne gesty r ękoma, chodzenie na szeroko rozstawionych nogach, oraz kiwanie głow ą (Pawlak, 2004, 26). Istotnym elementem kultury hip hopowej jest te ż slang, którym posługuj ą si ę zarówno arty ści jak i słuchacze. Przykładowe wyra żenia hip hopowców to: rozkminia ć (co oznacza zastanawianie si ę), klima (czyli atmosfera), pogina ć (co oznacza chodzi ć), kitra ć (czyli chowa ć) itp. (Pawlak, 2004, 27, za tekstem Pezeta „Slang”)

Pop Pop jest gatunkiem muzyki rozrywkowej, który scharakteryzowa ć najtrudniej z uwagi na to, że niejako z zało żenia jest on kreowany przez media, sk ąd zreszt ą pochodzi jego nazwa. Poza tym wokół nazwy tego wła śnie gatunku istnieje najwi ęcej zawirowa ń terminologicznych, czyni ących poj ęcie „pop” nieostrym i niejednoznacznym. W szerokim uj ęciu muzyka pop uznawana jest za ka żdy rodzaj muzyki rozrywkowej. Jednak traktuj ąc to poj ęcie w ęż ej uwa ża si ę j ą za nastawion ą na odbiorc ę masowego bardziej „mi ękk ą” odmian ę muzyki rockowej, która charakteryzuje si ę przede wszystkim prostot ą, melodyjno ści ą i szerszym ni ż w klasycznym rocku zastosowaniem syntezatorów i studyjnych technik nagraniowych. Bardzo cz ęsto wszelkie popowe style s ą „łagodniejszymi” odmianami pierwotnych stylów wyrosłych z ró żnych odmian muzyki rozrywkowej (nie tylko, cho ć najcz ęś ciej rockowej), lub te ż kombinacjami tych odmian tak zestawianymi, aby usunąć brzmienia w danym momencie nie tolerowane przez wi ększo ść potencjalnych odbiorców, oraz aby zachowa ć brzmienia, które s ą aktualnie modne (www.wikipedia.pl).

22 Według innego jeszcze podej ścia niezale żnie od gatunku muzycznego, za twórców muzyki pop uwa ża si ę tych, którzy tworz ąc swoj ą muzyk ę kieruj ą si ę tylko gustami odbiorców, przy pomini ęciu czynnika przekazywania jakich ś warto ści, b ądź ideologii. Zgodnie z tym na gruncie muzyki pop nie powstały subkultury, jak równie ż gatunek ten nie wytworzył charakterystycznego np. dla hip hopu, b ądź rocka sposobu ubierania si ę. Innymi słowy, to co przestaje mie ć charakter buntowniczy, co przestaje nie ść ze sob ą nowe wzorce i warto ści, które albo pozostaj ą w sprzeczno ści z tymi, które uznawane s ą za obowi ązuj ące w społecze ństwie, albo te ż nios ą ze sob ą co ś nowatorskiego, co nie tworzy alternatywnych przestrzeni i wchłoni ęte zostaje przez kultur ę masow ą zaczyna by ć w takim uj ęciu uwa żane za pop . Brak tworzenia przestrzeni alternatywnych i wchłoni ęcie przez kultur ę masow ą mo że by ć wi ęc uznawane za czynniki wyznaczaj ące w tym rozumieniu co jest uwa żane za pop (Melosik, 2003, 30; Gajda, 1998, 50-51; Siwak, 1993, 5).

Rock Ustalenie daty powstania muzyki rockowej jest niezwykle trudne. Na pocz ątku bowiem rock był zjawiskiem marginalnym i nie znajdował szerokiego odd źwi ęku społecznego (Hoffmann, 2001, 44). Historia rocka okre śla kilka dat, które mo żna uzna ć za pocz ątek tego gatunku, jednak niezale żnie od tego, któr ą z nich przyjmie si ę jako rozpoczynaj ącą trwaj ącą a ż do dzi ś histori ę rocka, stwierdzi ć mo żna, że pocz ątek tej historii przypada na lata 50. Rock powstał jako jawna opozycja wobec ówczesnej muzyki popularnej (Siwak, 1993, 26). W latach 60ych rock`n`roll mieszczący si ę głównie w tradycji negroameryka ńskiego bluesa w du żej mierze si ę wyczerpał. Pojawiły si ę takie grupy jak np. The Beatles , którzy łączyli „czarn ą” i „biał ą” tradycj ę muzyczn ą. Istotna rol ę w latach 60ych odegrali te ż The Rolling Stones i The Who . Lata 70e to równie ż rozwój takich odmian jak rock progresywny (np. The Cream ) lub psychodeliczny ( Jefferson Airplane, The Doors) Zespoły te zwi ększyły rol ę spektaklu na koncercie. Za twórc ę, niejako podsumowuj ącego rockow ą twórczo ść lat 60ych uznaje si ę Jimiego Hendrixa , który zogniskował rocka lat 60ych ł ącz ąc elementy bluesa, soulu i jazzu (Siwak, 1993, 26-37). Lata 70e to tzw. okres „klasycyzacji rocka”, za spraw ą powstałego wówczas nurtu okre ślanego jako art rock bądź rock symfoniczny. Pierwszy przedstawiciel tego nurtu to zespół The Nice , który odwoływał si ę do kompozytorów muzyki powa żnej i wykorzystywał w swojej twórczo ści orkiestr ę symfoniczn ą; podobnie jak: Deep Purple, The Who, Electric Light Orchestra, Pink Floyd, Genesis, King Crimson, Yes itd. (Siwak, 1993, 39-42; Hoffmann,

23 2001, 52-54). Równie ż w tym okresie w roboczych dzielnicach Londynu narodził si ę ruch Punk . Nieformalnym hymnem punkowców stał si ę utwór zespołu Sex Pistols zatytułowany God Save The Queen z refrenem traktuj ącym o braku przyszło ści ( no future ) (Lizut, 2003, 5). Był to gatunek rocka, który szczególnie wyrazi ście odbił si ę równie ż i na polskiej kulturze muzycznej. Najwa żniejsze zespoły punkrockowe to: wspomniany Sex Pistols, The Clash i Exploited . Najistotniejsze polskie grupy punkrockowe to: Dezerter, Armia, KSU, Siekiera itp. Muzycznie punk odcinał si ę od art rocka i jego osi ągni ęć , a głównym celem było przywrócenie prostoty. Zespoły punkrockowe opierały swoje utwory na kilku akordach, a tak że wprowadziły charakterystyczny fałszuj ący śpiew wokalisty. Lata 80e to głównie rozwój ostrej odmiany rocka i wszystkich jej pochodnych tj. heavy metalu . Powstało wówczas wiele zespołów metalowych, które zapisały si ę jako istotne dla ogólnego rozwoju tej muzyki. Cz ęść z nich gra do dzisiaj i nadal kształtuje oblicze muzyki metalowej. W śród najistotniejszych wymieni ć nale ży takie grupy jak: Slayer , Metallica czy Megadeth (Hoffmann, 2001, 54). Pocz ątkowo heavy metal był jedynie modyfikacj ą hard rocka , powstałego w latach 60ych ( Led Zeppelin, Deep Purple, Black Sabbath ), w 1976 roku jednak stał si ę odr ębnym nurtem za spraw ą debiutu takich zespołów jak: Van Halen , Iron Maiden czy Judas Priest . Zasadniczy rozwój przypada jednak na lata 80e. W muzyce tej wyodr ębniło si ę du żo podgatunków, z których za najwa żniejsze nale ży uzna ć: thrash metal, speed metal i black metal (Piasta, 1999, 136). Najtrudniej scharakteryzowa ć przemiany, jakie zaszły w muzyce rockowej w latach 90ych i pocz ątków XXI wieku. Przyczyn ą jest zmieszanie stylów muzyki rockowej, a także dopuszczenie do szeroko pojmowanego eklektyzmu muzycznego, polegaj ącego na ł ączeniu elementów rocka z takimi gatunkami muzyki rozrywkowej jak: pop, disco, techno , muzyka elektroniczna, poezja śpiewana czy hip hop . Pierwsze zespoły, które wyra źnie ł ączyły ró żne style muzyczne to grupy Red Hot Chili Peppers i Faith No More . Twórczo ść grup, które dopuszczały owego muzycznego „pluralizmu” była wypadkow ą zainteresowa ń i do świadcze ń ich członków (Hoffmann, 2001, 72). Obecnie lista gatunków wywodz ących si ę z rocka jest bardzo długa, obejmuje bowiem ponad czterdzie ści bardziej i mniej zwi ązanych ju ż w tej chwili z rockiem stylów.

Techno Przyjmuje si ę, że gatunek ten powstał z postdyskotekowej muzyki House , popularnej w USA w latach 80ych. Burzliwy rozwój techno datuje si ę na II połow ę lat 80ych, szczególn ą

24 rol ę przypisuj ąc ukazaniu si ę w roku 1988 płyty zatytułowanej Techno! The New Dance Sound of Detroit , na której zebrano najbardziej charakterystyczne brzmienia tego gatunku. Termin techno pochodzi z ksi ąż ki A. Tofflera opublikowanej w 1980, nosz ącej tytuł The Third Wave . Za protoplastów techno uwa ża si ę m.in. Juana Atkinsa, Derricka Maya , oraz Kevina Saundersona . W połowie lat 90ych muzyka techno podbiła Europ ę, przy czym w Stanach Zjednoczonych – gdzie powstała - nigdy nie osi ągn ęła tak wielkiej popularno ści jak np. w Wielkiej Brytanii lub w Niemczech. Z czasem stolic ą techno stał si ę Berlin. Dodatkowo gatunek ten rozsławiła berli ńska Love Parade – najwi ększa na świecie impreza taneczna, któr ą zorganizowano po raz pierwszy w 1989 roku. Polski ruch techno zapocz ątkowała działalno ść łódzkiego klubu „Faraon”, który w roku 1989 zorganizował pierwsze rave party . Lata świetno ści techno wi ążą ce si ę z maksymaln ą jego popularno ści ą przypadaj ą na lata 1997- 1999. Jednak pomimo, że czas szczytowej popularno ści gatunek ten ma ju ż za sob ą, ci ągle powstaj ą nowe podgatunki, a w śród kolejnych roczników młodzie ży wci ąż obecni s ą słuchacze techno . W Polsce techno rozumie si ę zwykle jako muzyk ę, w której stosuje si ę wył ącznie sztucznie generowane za pomoc ą automatów i maszyn brzmienia elektroniczne. Posiada ona taneczny i transowy klimat, teksty natomiast ograniczone s ą do absolutnego minimum, lub te ż zupełnie ich nie ma. Techno funkcjonuje niemal wył ącznie jako muzyka taneczna, a tworzona jest nie po to, aby jej słuchać, lecz aby przy niej ta ńczy ć (Tekieli, b.r., 45). Techno jest muzyk ą elektroniczn ą o jednostajnym, regularnym rytmie. Klasyczne techno posiada raczej szybkie tempo około 130-140 uderze ń na minut ę. W techno używa si ę niemal wył ącznie d źwi ęków syntetycznych b ądź elektronicznie przetworzonych d źwi ęków. Muzyka techno , jest przewa żnie całkowicie instrumentalna i stosunkowo rzadko posiada rozbudowane partie wokalne (www.wikipedia.pl) Sam ruch techno jest o tyle niejasny w sensie ideologicznym, że jak wspomniano rola tekstu w tej muzyce jest sprowadzona do absolutnego minimum, jednak mimo to sformułował on pewne przesłania, które obecne s ą nie tyle w słowach utworów, ale w ogólnej kulturze techno . Istniej ą bowiem pewne cechy wspólne charakteryzuj ące ruch techno , pomimo braku jednoznacznego komentarza w warstwie tekstowej. W kontek ście zachowa ń zdrowotnych zwi ązanych z ruchem techno na pierwszy plan wysuwaj ą si ę narkotyki, których obecno ść na imprezach techno podyktowana jest nie tyle pobudkami ideologicznymi co, je śli mo żna to tak uj ąć praktycznymi. Uczestnicy imprez techno , które polegaj ą głównie na szale ńczym ta ńcu, cz ęsto „wzmacniaj ą si ę” ró żnego typu środkami, głównie pobudzaj ącymi, aby móc bawi ć si ę dłu żej i pełniej. Ponadto narkotyki s ą elementem, który mo że ułatwia ć młodym ludziom

25 wchodzenie w trans przy motorycznej muzyce techno . Zreszt ą stosowanie substancji odurzaj ących jest elementem techno , równie ż w kontek ście poszukiwania pewnych analogii mi ędzy tego typu imprezami i funkcjonowaniem pierwotnych plemion (Tekieli, b.r., 48).

Bunt i komercjalizacja w muzyce rozrywkowej Czynnik buntu w muzyce rozrywkowej był i nadal jest niezwykle istotnym elementem kształtowania jej postaci. Ponadto muzyka rozrywkowa daje mo żliwo ść wyra żania potrzeb i oczekiwa ń młodzie ży, a tak że jest dziedzin ą, w której coraz to nowe pokolenia maj ą szans ę wyrazi ć „siebie”, opisuj ąc swoj ą to żsamo ść , rzecz jasna, najcz ęś ciej w opozycji do warto ści wyznawanych przez rodziców. Od połowy XX wieku głównym nośnikiem kolejnych fal młodzie żowego buntu staje si ę muzyka (Burszta, Rychlewski, 2003, 17). Przy czym bunt w muzyce rozrywkowej odnosi si ę do wszystkich kodów, jakimi si ę ona posługuje. Z jednej strony nowe formy muzyczne maj ą na celu prowokowa ć starsze pokolenia, z drugiej strony niejednokrotnie elementy zwi ązane z buntem pojawiaj ą si ę bezpo średnio w warstwie tekstowej. Bunt pojawia si ę te ż w prowokacyjnym i nastawionym na zbulwersowanie pokolenia rodziców kodzie scenicznym, wi ążą cym si ę ze wszystkimi zachowaniami podczas koncertów; a tak że w elementach image`u artystów. Jednak je żeli chodzi o bunt to bezsprzecznie najbardziej bezpo średnio wyra żaj ącym go elementem jest warstwa tekstowa (Strzelecki, 2007, 30). Bunt w muzyce rozrywkowej odnosi si ę rzecz jasna nie do wszystkich jej gatunków, jednak istniej ą konkretne rodzaje, które bez buntowniczych elementów by ć mo że nigdy by nie powstały, albo te ż gatunki te miałyby zupełnie inny charakter od obecnego. Inaczej mówi ąc dla niektórych rodzajów muzyki rozrywkowej element buntu jest ich integraln ą cz ęś ci ą. Najistotniejsz ą rol ę pełnił bunt pełnił w muzyce rockowej, ale spadkobierc ą buntowniczych tradycji rocka jest te ż hip hop . Pomimo braku warstwy tekstowej elementy buntownicze mo żna odnale źć równie ż w muzyce techno . Powstałe na gruncie buntu gatunki muzyczne sił ą rzeczy z zało żenia funkcjonowały w opozycji do lansowanych wzorców kulturowych. Mo żna zatem powiedzie ć, w du żej mierze opierały si ę równie ż z zało żenia szeroko rozumianemu zjawisku komercjalizacji. Sytuacja ta jednak zmienia si ę zawsze, gdy dany gatunek przestaje by ć pot ępiany. Jak pisał w odniesieniu do muzyki rockowej Z. Melosik dzi ęki uzyskaniu przez zmarginalizowane formy muzyki rockowej pewnego rodzaju równouprawnienia, produkty rocka w zostaj ą wł ączone w logik ę społecze ństwa konsumpcji i komercji, prze co trac ąc konstytutywn ą dla nich mo żliwo ść

26 tworzenia alternatywnych przestrzeni (Melosik, 2001). Tymczasem bunt, który si ę instytucjonalizuje, przestaje by ć buntem, która to prawidłowo ść odnosi si ę równie ż do kontrkulturowych, undergroundowych nurtów w sztuce (Gajda, 1998, 50-51). Aby pozosta ć poza zasi ęgiem kultury masowej potrzebne jest nieustanne poszukiwanie nowych form wyrazu, które daje mo żliwo ść pozostania autentycznym. W odniesieniu do rocka – czyli tego gatunku muzycznego, który ma niew ątpliwie najdłu ższ ą tradycj ę buntownicz ą, ale z drugiej strony te ż i prze żył najwi ęcej zawirowa ń zwi ązanych z poddawaniem si ę komercjalizacji, bądź te ż walk ą z ni ą L. Grossberg pisał, że rock musi wci ąż si ę zmienia ć si ę, aby przetrwa ć, musi poszukiwa ć form swojej autentyczno ści w nowych formach, musi przenosi ć si ę z jednego miejsca w inne, a dzi ęki temu mo że odgrywa ć rol ę, kreowa ć fanów (Grossberg, 1992, 208-209). Bezsprzecznie świat mediów wpływa istotnie na kształtowanie wizerunku współczesnej muzyki rozrywkowej. Telewizja, a w szczególno ści programy muzyczne zacieraj ą ró żnice mi ędzy tym, co artystyczne a tym co komercyjne. Istotne z ich punktu widzenia jest jedynie to czy dany gatunek muzyczny lub wykonawca si ę sprzeda. W ten sposób powstaje zamieszanie w odbiorze ró żnych form wyrazu muzyki rozrywkowej (Kaplan, 1987, 44-45). Kryzys autentyczno ści buntu wi ążą cy si ę silnie ze zjawiskiem komercjalizacji wpływa te ż znacz ąco na funkcjonowanie wywodz ących si ę z muzyki subkultur. Mo żna przyj ąć zało żenie, że zwi ązane jest to z narastaj ącą nieustannie od lat 80ych tendencj ą do pl ądrowania historii w celu poszukiwania odniesie ń do istniej ących ju ż kultur młodzie żowych (McRobbie, 1989, 40). Członkowie subkultur nie maj ą dziś poczucia autentyczno ści i przynale żno ści. Do świadczaj ą najpierw wszystkich oznak subkultury za po średnictwem mediów, zanim zdecyduj ą si ę na przynale żno ść subkulturow ą (Muggleton, 2004, 63).

Kultura wysoka vs kultura niska Głównym problemem dotycz ącym wszelkich prób naukowego analizowania muzyki rozrywkowej w jakimkolwiek kontek ście jest to, że traktowana jest jako wytwór „niskiej”, prymitywnej kultury. Pisz ą o tym W.J. Burszta i M. Rychlewski , w kontek ście muzyki rockowej stwierdzaj ąc, że w śród wielu muzykologów akademicka poprawno ść ka że spogl ąda ć na ni ą sceptycznie i odmawia ć jej warto ści artystycznej czy te ż kulturotwórczej. Jest to w du żej mierze zwi ązane z szeregiem stereotypów dotycz ących tej muzyki, jak chocia żby tego, że rock jest muzyk ą młodzieżow ą (Burszta, Rychlewski, 2003, 5). Jeden z elitarystów,

27 kreuj ących takie wła śnie podej ście A. Bloom twierdził, że muzyka rockowa to żsama z kultur ą młodzie żow ą „zamyka umysł” i odbiera wra żliwo ść na dobra duchowe. Według A. Blooma główne warto ści zawarte w muzyce młodzie żowej to seks, nienawi ść i obłudna wersja braterskiej miło ści (Bloom, 1997, 80). Taka ogólna krytyka, muzyki rozrywkowej, jak równie ż jednoznaczne ograniczenia spojrzenia na ni ą jako na nisk ą kultur ę, w tym przypadku akurat rocka, jest o tyle nieprecyzyjna, że w obr ębie wi ększo ści gatunków muzyki rozrywkowej wyodr ębniło si ę na przestrzeni lat wiele podgatunków (co akurat rocka dotyczy szczególnie, poniewa ż wyodr ębnił ich najwi ęcej, a to za spraw ą wieloletniej historii), a tym samym w ramach tych że gatunków istnieje ju ż wyra źna opozycja „wysokie” i „niskie”. Ponadto, rozrywka wielokrotnie nawi ązuje do europejskiej tradycji literackiej, muzycznej, malarskiej oraz podejmuje w tekstach tre ści filozoficzne i społeczne (Burszta, Rychlewski, 2003, 6). Brak naukowego zainteresowania zagadnieniami muzyki rozrywkowej zdaje si ę by ć przede wszystkim nie na miejscu w obliczu ogromnej jej popularno ści (Zamojska, 1998, 89; Zamojska, 1999, 111-118). Pozycja lidera bowiem, jeżeli chodzi o popularno ść , nale ży zdecydowanie do muzyki rozrywkowej, jako, że jak wykazały liczne badania zainteresowanie nawet najbardziej elitarnymi jej odmianami (Piotrowski, 2003a, 42) jest wi ększe ni ż zainteresowanie muzyk ą powa żną (Burowska, Kurcz, Wilk, Głowacka, 2000, 430; Kami ńska, 2000, 439). Źródeł tego braku zainteresowania poszukiwa ć mo żna w akademickiej poprawno ści, odmawiaj ącej prawa do istnienia na mapie nauki, muzyce rozrywkowej, postrzeganej jako wytwór niskiej kultury. Dodatkowo zwykle na muzyk ę rozrywkow ą spogl ąda si ę poprzez pryzmat muzyki powa żnej, wobec której pozostaje ona bezbronna, cho ćby dlatego, że posługuje si ę ona zaczerpni ętymi z klasyki technikami kompozytorskimi i to technikami epok minionych, co w kontek ście roli jak ą przypisuje si ę innowacyjno ści stawia muzyk ę popularn ą zawsze „ni żej” (Piotrowski, 2003a, 39-64). Obecne czasy przyniosły coraz wyra źniejsze zacieranie si ę tego co mie ści pod hasłem „kultura wysoka” i „kultura niska”. To samo dotyczy ró żnicowania, tego co okre ślano mianem sacrum i profanum (Ba ńka, 2000, 7-8). Zacieranie si ę ró żnicy pomi ędzy „kultur ą wysok ą” a „kultur ą nisk ą” w muzyce wi ąż e si ę z szerszym kontekstem społeczno-kulturowym, poniewa ż w dobie postmodernizmu w muzyce, zjawiskiem wybijaj ącym si ę na plan pierwszy stało si ę czerpanie z ró żnych stylów, czy nawet zestawianie ich w jednym utworze, a tak że zacieranie ró żnicy mi ędzy muzyk ą powa żną, popularn ą i młodzie żow ą (Dankowska, 2000, 117).

28 Stało si ę te ż tak, że współczesna muzyka powa żna w du żej mierze zatraciła swoj ą funkcj ę, jako nośnika warto ści kulturowych, a to dlatego, że jej grono odbiorców jest stosunkowo niewielkie. Współczesne funkcjonowanie muzyki powa żnej, charakteryzuje niespotykane w minionych epokach: tradycyjna publiczno ść koncertowa ch ętniej słucha muzyki dawnej od dzieł klasyków muzyki współczesnej, która jest pozbawiona słuchaczy (Dankowska, 2000, 111). Współczesna muzyka powa żna jest przez wi ększo ść ludzi traktowana jako sztuka niezrozumiała i niezwykle trudna (Sloboda, 1999a, 31-58). Tymczasem skrajnie abstrakcyjne postaci sztuki b ądź dziedziny, które reprezentuj ą now ą i cz ęsto trudn ą do poznania konwencj ę artystyczn ą maj ą mniejsz ą szans ę silnego oddziaływania na liczne grono odbiorców. Istotnym kryterium dzieła sztuki jest jej zdolno ść dostarczania rozkoszy lub budzenia silnych wzruszeń (Kłoskowska, 2005, 328-329). Tymczasem sztuka stała si ę enklaw ą snobistyczno-rynkow ą, tym samym trac ąc sens społeczny. Kultura wysoka straciła dawne kompetencje tworzenia warto ści prospektywnych dla społecze ństw (Porczak, 2000, 15). Równie ż i niektóre zanikaj ące w muzyce powa żnej elementy, takie jak cho ćby element improwizacji, przej ęte zostały przez muzyk ę rozrywkow ą. Dodatkowo wielu muzyków uprawiaj ących muzyk ę rozrywkow ą, posiada klasyczne wykształcenie muzyczne. W obronie muzyki rozrywkowej staj ą te ż naukowcy ró żnych dziedzin, jak cho ćby R Walser 1, R. Shusterman 2 czy Ch. Reuger 3. W kontek ście rozwa żań nad kultur ą wysok ą i kultur ą nisk ą na uwag ę zasługuje równie ż zjawisko intertekstualno ści. Francuska uczona J. Kristeva mówiła że „ka żdy tekst jest zbudowany z mozaiki cytatów, jest wchłoni ęciem i przekształceniem innego tekstu (…) Mowa poetycka jest do odczytania jako mowa co najmniej podwójna” (za: Szmajter, 2003, 85). Autorka tworz ąc definicj ę intertekstualno ści (fr. Intertextualite ) zakładała, że aby dokona ć prawidłowej analizy tekstu konieczne jest odniesienie go do tekstów ju ż istniej ących. W pó źniejszych opracowaniach tylko pewien typ zwi ązku zacz ęto okre śla ć mianem intertekstualno ści. Podstawowym zało żeniem tego podej ścia było twierdzenie, że aby

1 „W tym co popularne, widz ę wa żne miejsce pod społeczn ą kontestacj ę i budow ę. Nie przekonuje mnie powszechne prze świadczenie, że kultura, która istnieje b ądź to na marginesie społecze ństwa (jak to bywa u krytyków), b ądź po śród presti żu elit (jak utrzymywali akademicy) zaraz musi by ć wa żniejsza, ciekawsza, bardziej zło żona, czy gł ębsza ni ż kultura popularna” (cyt. za Jakubowski, 2001, 178). 2 „pot ępienie jej [sztuki popularnej] jako czego ś, co odpowiada tylko barbarzy ńskim gustom i t ępym umysłom nieo świeconych i manipulowanych mas, oznaczałoby przeciwstawienie nas nie tylko reszcie społecze ństwa, lecz równie ż nam samym. Nakazywałoby bowiem gardzi ć rzeczami, które sprawiaj ą nam przyjemno ść i wstydzi ć si ę tej przyjemno ści” (cyt. za Jakubowski, 2001, 178). 3 „Jak najbardziej ceni ę dobr ą muzyk ę rozrywkow ą – tak samo jak witalny, wyrafinowany jazz; odró żniam tylko dobr ą i zł ą muzyk ę, i tylko mi ędzy nimi przeprowadzam granic ę. Istniej ą niewypowiedzianie nudne utwory klasyczne, podobnie jak istnieje wspaniała, porywająca muzyka rozrywkowa” (Rueger, 2000, 13).

29 zjawisko intertekstualno ści mogło zaistnie ć konieczne jest świadome i celowe odwołanie si ę do autora jakiego ś tekstu (intertekstu) (Szmajter, 2003, 86). Temat intertekstualno ści odnosi si ę równie ż do muzyki rozrywkowej. Najbardziej czytelne i jednoznaczne nawi ązania zaobserwowa ć mo żna w warstwie tekstowej 4. Prócz odniesie ń do tre ści w twórczo ści rozrywkowej spotka ć mo żna te ż nawi ązania do formy, który to efekt osi ągany jest przez u życie podobnych środków stylistycznych, budow ę tekstów lub struktur narracyjnych. Zjawisko to określa si ę mianem stylizacji (Szmajter, 2003, 88-94). Stylizacje cz ęsto odnale źć mo żemy w kodzie muzyczno-dźwi ękowym 5. Ł ączenie kultury wysokiej i niskiej wida ć te ż w zapo życzeniach formy. Poprzez takie zapo życzenie powstał np. gatunek zwany rockow ą oper ą6.

Muzyka rozrywkowa w terapii Obecnie, podobnie jak i dawniej w programach terapeutycznych wci ąż najwi ęcej miejsca zajmuje muzyka powa żna. Przedstawia ona bowiem najwi ększe bogactwo form, rodzajów i odmian stylistycznych, najwi ększe bogactwo ekspresji i najszersz ą palet ę mo żliwo ści nastrojotwórczych. Ponadto pozostałe gatunki muzyczne – wyj ąwszy muzyk ę ludow ą - ulegaj ą silnie wpływowi mody (Natanson, 1992, 136). Literatura muzykoterapeutyczna równie ż podaje przykłady zastosowania muzyki rozrywkowej. Np. muzyce heavy metalowej przypisuje si ę działanie terapeutyczne, dzi ęki jej dynamizmowi, który mo że przyczynia ć si ę do sublimowania i kanalizowania agresji w społecznie akceptowany (Cylulko, 2004, 150). Szereg zastosowa ń dla muzyki rozrywkowej

4 Teksty literackie niejednokrotnie były źródłem inspiracji dla twórców muzyki rozrywkowej (przede wszystkim zjawisko to dotyczy rocka) i cz ęsto ich wpływ był widoczny w obr ębie całej płyty. Przykładem mo że tu by ć album grupy Camel pt. „Dust and Dreas”, którego koncepcja artystyczna została oparta na powie ści „Grona gniewu ” autorstwa J. Steinbecka . Innym przykładem mo że by ć pierwsza płyta zespołu The Alan Parsons Project zatytułowana „Tales Of Mystery And Imagination” nawi ązuj ąca bezpo średnio do zbioru opowiada ń Edgara Allana Poe pod tym samym tytułem. Album „Reyaler” grupy Yes z kolei inspirowany jest powie ści ą Lwa Tołstoja „Wojna i pokój ”, a płyta „Animals ” zespołu Pink Floyd nacechowana jest licznymi motywami pochodz ącymi z „Folwarku zwierz ęcego ” George`a Orwella . Niejednokrotnie mo żemy te ż odnale źć nawi ązania do całych nurtów literackich. Tak jest np. w przypadku płyty grupy King Crimson pt. „ Beat” , nawi ązuj ącego do Beat Generation – nurtu ameryka ńskiej literatury lat 50. Tomasza Budzy ńskiego – lidera grupy Armia inspirował J.R.R. Tolkien 5 Tak jest np. w przypadku płyty „Sarabande” Johna Lorda , która jest rodzajem współczesnej suity tanecznej, opartej na schemacie suity barokowej. Z kolei jeden z utworów grupy Pink Floyd z najgło śniejszego albumu zespołu „The Wall” pt. „The Trial” stylizowany jest na scen ę z niemieckiej operetki lat 30 (Szmajter, 2003, 91). Jednym z najbardziej znanych przypadków ł ączenia klasyki muzycznej z idiomem rockowym było nagranie przez zespół Emerson, Lake & Palmer płyty koncertowej zawieraj ącej „Obrazki z wystawy” Modesta Musorgskiego w transkrypcji na zespół rockowy (Siwak, 1993, 40). 6 Najbardziej znan ą rockow ą oper ą jest bezsprzecznie „Jesus Christ Superstar ”, ale pierwsze rock opery stworzyła grupa The Who („Tommy” i „Quadrophenia”) .

30 przedstawiła H. Cesarz (Cesarz, 1983) 7. Przykłady zastosowania muzyki rozrywkowej w terapii mo żna te ż spotka ć w proponowanych przykładowych programach muzykoterapeutycznych (Kierył, Gurgo ń, 2000, 62-63).

Wielokodowo ść przekazu muzycznego Niezwykle wa żnym czynnikiem muzyki rozrywkowej pozwalaj ącym na okre ślenie jej oddziaływania jest wielokodowo ść . Mo żna mówi ć o jednoczesnym wyst ępowaniu kodu słownego, muzycznego, gestycznego. Nie wszystkie z nich odgrywaj ą jednakowo istotn ą rolę, w gruncie rzeczy za niezb ędne, uzna ć mo żna tylko dwa kody: słowny i muzyczny. Stanowisko to nie do ko ńca odnosi si ę to wszystkich odmian muzyki rozrywkowej (np. w stylu techno warstwa słowna najcz ęś ciej jest nieistotna lub wr ęcz nieobecna). Warstwa tekstowa i kod muzyczny najcz ęś ciej s ą w muzyce rozrywkowej spójne ze sob ą. Słowa pełne dynamizmu i ekspresji, wymagaj ą muzyki o zbli żonym charakterze, w przeciwnym bowiem razie odczuwany jest dysonans (Piasta, 1999, 139). Jednak najcz ęś ciej mamy do czynienia z sytuacj ę kiedy dwa podstawowe kody nie s ą jedynymi, którymi muzyka „przemawia”. W. Siwak w odniesieniu do muzyki rockowej, pisał że cechuje j ą poliekspresyjno ść , czyli poszerzenie płaszczyzn ekspresji z obszaru samej tylko muzyki na tekst, gest, wygl ąd oraz elementy plastyczne i teatralne (Siwak, 1993, 16-17). Komunikat muzyczny w rozrywce jest wi ęc wielokodowy, a co za tym idzie w dalszej analizie traktowany b ędzie jako semantyczno-stylistyczny zwi ązek nast ępuj ących elementów: muzyczno-dźwi ękowego, słowno-tekstowego, ikoniczno-okładkowego oraz ikoniczno- scenicznego. Zostan ą one przeanalizowane w odniesieniu do trzech systemów kodowania: muzyki, słowa i obrazu (Rychlewski, 2003, 66). Najistotniejszym elementem w wi ększo ści gatunków muzyki rozrywkowej jest bezsprzecznie kod muzyczno-dźwi ękowy. Przede wszystkim dlatego, że istnieje wiele utworów muzyki rozrywkowej, które maj ą charakter czysto instrumentalny. Szczególna rola kodu muzycznego wi ąż e si ę te ż z tym, że jego oddziaływanie przebiega bezpo średnio, nie odbywa si ę za po średnictwem kształtowania zachowania poprzez tre ści czy wzorce zachowaniowe, ale wpływa wprost na człowieka, w tym równie ż na jego zdrowie.

7 Autorka wskazała przydatno ść muzyki rockowej w muzykoterapii schizofreników. Wprowadzenie tego rodzaju muzyki wi ązało si ę z du żym zainteresowaniem tym wła śnie gatunkiem. Ponadto według H. Cesarz bezpo średnim czynnikiem oddziaływania rocka s ą komponenty motorycznego, silnie akcentowanego rytmu, które wpływaj ą na zaburzon ą psychomotoryk ę. Rytm i metrum to czynniki, które maj ą wła ściwo ści porz ądkuj ące ruch i podnosz ące poziom jego precyzji, zach ęcaj ą tym samym pacjentów do działania i pobudzaj ą ich aktywno ść . (Cesarz, 1983, 54).

31 Oddziaływanie muzyki na człowieka mo że mie ć zarówno pozytywny jak i negatywny charakter. Mo żliwo ści ą terapeutycznego wykorzystania muzyki zajmuje si ę muzykoterapia. Jest to nauka dosy ć młoda, jednak wpływ muzyki na człowieka był obecny od pocz ątków ludzko ści. Dzieła po świ ęcone historii muzykoterapii opisuj ą wpływ muzyki na człowieka pocz ąwszy od czasów ludów pierwotnych poprzez Staro żytno ść kiedy to rola muzyki była szczególna a ż po dzie ń dzisiejszy (Natanson, 1979, 15-16; Janicki, 1998, 76-79; Natanson, 1992, 43; Gali ńska, 1992, 54; Metera, 2006, 75-92; Strzelecki, Cybulski, 2009). Muzykoterapia według definicji podanej przez Światow ą Federacj ę Muzykoterapii „jest wykorzystaniem muzyki i/lub jej elementów (d źwi ęk, rytm, melodia i harmonia) przez muzykoterapeut ę i pacjenta/klienta lub grup ę w procesie zaprojektowanym dla i/lub ułatwienia komunikacji, uczenia si ę, mobilizacji, ekspresji, koncentracji fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej i poznawczej w celu rozwoju wewn ętrznego potencjału oraz rozwoju lub odbudowy funkcji jednostki tak, aby mogła ona osi ągn ąć lepsz ą integracj ę intra i interpersonaln ą, a w konsekwencji lepsz ą jako ść życia” (za: Szulc, 2005, 16-17). Muzykoterapia zdecydowanie ró żni si ę od innych form terapii, przede wszystkim dlatego, że wykorzystuje sztuk ę i środki artystyczne, a z racji swej specyfiki mo że towarzyszy ć człowiekowi przez całe życie. J ęzyk muzyczny jest bardziej archaiczny i wcze śniejszy rozwojowo od j ęzyka werbalnego, przez co jest bardziej odporny na wszelkie uszkodzenia mózgu. Dodatkowo kiedy nie ma ju ż komunikacji werbalnej z pacjentem, jak np. w niektórych stanach choroby Alzheimera lub schozifrenii mo żliwy jest niekiedy jeszcze kontakt poprzez muzyk ę (Gali ńska, 2000, 475-476). Według muzykologów i psychologów muzyki ka żdy ma wrodzony potencjał do rozumienia j ęzyka muzyki, podobnie jak j ęzyka mowy (Cesarz, 2003, 7). Mo żna traktowa ć muzyk ę jako swojego rodzaju zbiór informacji i w tym uj ęciu jest ona no śnikiem pewnych tre ści. Ju ż sam fakt, że kompozytor – w tym wypadku nadawca - zwraca si ę do jedynie potencjalnego odbiorcy, a odbiorca znów cz ęsto nie zna nadawcy, a bywa i tak, że nawet nie interesuje si ę, kim on jest, ukazuje specyficzno ść tej komunikacji, (Szulc, 2000, 192). Przy czym muzyka posługuje si ę autonomiczn ą semantyk ą typu emocjonalnego, która nie daje si ę wprost przeło żyć na semantyk ę typu intelektualnego, czyli na j ęzyk słowny (Danecka- Szopowa, 2000, 49), cho ć wyobra żone przez muzyk ę my śli nie s ą na tyle nieokre ślone, aby nie mo żna było ich w żaden sposób wyrazi ć w słowach (Tomaszewski, 2000, 123). Werbalizacja komunikatu muzycznego nie mo że by ć wi ęc usiłowaniem przetłumaczenia go na język słowny, mo że by ć jedynie słown ą interpretacj ą zawartego w nim znaczenia, na dodatek interpretacj ą o du żym stopniu swobody. Wła śnie ta swoboda powoduje, że du żo łatwiej jest

32 zrozumie ć komunikat muzyczny ni ż komunikat słowny. Bowiem nawet je śli odbiorca nie zna reguł konstrukcji komunikatu muzycznego, to nie uniemo żliwia to jego zrozumienia, a jedynie zwi ększa swobod ę interpretacji (Natanson, 1992, 120). Siła oddziaływania muzykoterapeutycznego polega te ż na pewnej naturalno ści działania muzyki na człowieka. Ju ż w okresie prenatalnym dziecko reaguje na bod źce akustyczne, np. na głos matki i wła śnie na muzyk ę. Zatem kontakt dziecka z muzyk ą zaczyna si ę jeszcze przed jego narodzinami, przy czym w okresie prenatalnym działa ona na dziecko bezpo średnio, a tak że za po średnictwem reakcji matki (Klimas-Kuchtowa, 2000, 312); a pi ęciomiesi ęczne niemowl ęta zauwa żaj ą zmiany w prezentowanych im melodiach (Jordan- Szyma ńska, 2000, 128). St ąd jak najbardziej uzasadniona jest wczesna interwencja muzykoterapeutyczna (Cylulko, 2003, 14). Szereg opracowa ń po świ ęcono równie ż negatywnemu wpływowi muzyki. Przeciwnicy muzyki rockowej cz ęsto uwa żaj ą, że jest ona niezwykle prosta, a jej wykonawcom zarzucaj ą brak profesjonalizmu. Natomiast odno śnie do emocji jakie ze sob ą niesie, cz ęsto mówi ą, że s ą to uczucia proste, jednorodne, nierzadko agresywne. Istnieje te ż poj ęcie „zespołu rocka”, który wywołany jest przez kontakt z muzyka rockow ą. Jego objawy to m.in.: utrata kontroli, zaburzenia koncentracji uwagi, obniżenie inteligencji i procesów decyzyjnych, niekontrolowana agresja, objawy histerii, halucynacje, stany hipnotyczne i kataleptyczne, defekty pami ęci stany depresyjne i tendencje samobójcze (Cekiera, 1994). Opracowa ń neguj ących warto ść muzyki rockowej jest bardzo wiele, jednak tym, co stawia pod znakiem zapytania zarzuty stawiane muzyce rockowej jest przede wszystkim traktowanie jej jako jednolitej cało ści, gdy tymczasem przez ponad czterdzie ści lat swojej historii rock stworzył wiele podgatunków, które zasadniczo ró żni ą si ę od siebie stosowanym instrumentarium, przekazywanymi tre ściami, tempem czy sposobem śpiewania (Strzelecki, 2008, 61). Drugim kodem, który zarazem jest elementem najbardziej znaczeniotwórczym jest warstwa słowno-tekstowa. Słowo towarzysz ące muzyce jest zdecydowanie bardziej tolerancyjne dla nieprawidłowo ści stylistycznych i gramatycznych. Naruszona zostaje te ż spójno ść słowa u żywanego w muzyce, pocz ąwszy od niewielkiej dezintegracji, a sko ńczywszy na fragmentacji słów na sylaby, ł ączeniu ich w sposób sztuczny i nieprawidłowy, opuszczaniu segmentów słowa, dodawaniu nowych segmentów, co mo że prowadzi ć do całkowitego rozbicia znaczenia wyrazów, b ądź w skrajnych przypadkach do chaosu (Janicki, 2002, 37). Nie we wszystkich gatunkach muzyki rozrywkowej kod tekstowy odgrywa równie wa żną rol ę. W przypadku np. techno rola tekstu ograniczona jest do minimum, je śli w ogóle tekst wyst ępuje. Szczególn ą rol ę warstwa tekstowa odgrywa np. w hip hopie, który wła ściwie nie

33 istnieje bez niej. Dotyczy to równie ż tzw. concept albumów rozpowszechnionych przede wszystkim w muzyce rockowej lat 60ych. Bywa i tak, że warstwa tekstowa jest czynnikiem porz ądkuj ącym albumy od pocz ątku do ko ńca instrumentalne; dzieje si ę to przez nadaj ące sens cało ści tytuły utworów. Za przykład posłu żyć mo że tu płyta The Snow Goose grupy Camel inspirowana ba śni ą Paula Gallico (Rychlewski, 2003, 68-69). Jednak w muzyce rockowej warstwa tekstowa nie posiada zazwyczaj autonomii, jak to jest np. w przypadku poezji śpiewanej b ądź literatury śpiewanej, jest natomiast skorelowana z warstw ą muzyczn ą a tak że ekspresj ą wokaln ą i instrumentaln ą. Tre ści przekazywane w muzyce rozrywkowej niekiedy s ą odzwierciedleniem uto żsamiania si ę wykonawców z okre ślonymi subkulturami. Mówi ć mo żna wówczas o znaczeniu ideologicznym, zwłaszcza wtedy, gdy przekazywane s ą warto ści b ędące wyrazem buntu pokoleniowego. Nieco niedocenianym, a przecie ż niezwykle istotnym elementem kodu słowno-tekstowego jest element oddziaływania na zachowania słuchaczy. Tematyka tekstów obraca si ę wokół okre ślonych zagadnie ń, które niejednokrotnie są wyrazem tego, co twórcy uwa żaj ą za istotne b ądź bolesne. Niejednokrotnie autorzy tekstów komentuj ą otaczaj ącą rzeczywisto ść , przy czym cz ęsto komentarz ten jest odzwierciedleniem do ść skrajnych pogl ądów, podanych równie ż w bardzo ostrej i bezpo średniej formie. W śród dyskursów wysuwaj ących si ę na pierwszy plan wymieni ć mo żna: l ęk, sukces, konsumpcj ę i pieni ądz, przyjemno ść (Jakubowski, 2001, 181-184), ale tak że solidarno ść wewn ątrzgrupow ą, u żywki, przemoc, niebezpiecze ństwa pracoholizmu i kultu pieni ądza itp. (Strzelecki, 2005, 377-383). Oczywi ście poruszane tematy zale żą przede wszystkim od tego z jakiego gatunku muzycznego dany twórca si ę wywodzi. Np. w Nu metalu najcz ęś ciej poruszane tematy to: religia, miło ść , seks, ból, nienawi ść , agresja, śmier ć, przekl ęte „ja” – okre ślaj ące kryzys podmiotowo ści itp. (Hali ński, 2003, 236-237). Niejednokrotnie teksty w muzyce rozrywkowej – szczególnie teksty rockowe i hip hopowe s ą krytykowane, jako nie nios ące ze sob ą żadnych warto ści. Istnieje pogl ąd, że w tekstach tych mo żna zetkn ąć si ę z pochwał ą alkoholizmu, narkotyków, nihilizmu, przemocy itp. (Zi ęba, 2003, 64). Jednak wi ększo ść tekstów muzyki rozrywkowej w tym równie ż rocka i hip hopu porusza zupełnie inne tematy, w tym równie ż i takie, które w swoim zało żeniu s ą jak najbli ższe temu, co mo żna nazwa ć promowaniem zachowa ń prozdrowotnych, je żeli przyj ąć szerokie rozumienie tego poj ęcia (Strzelecki, 2005, 177-183). Z uwagi na to, że jak wspomniano warstwa tekstowa działa najbardziej wprost a sam kod tekstowy jest tym najbardziej znaczeniotwórczym, podkre śli ć nale ży rol ę przekazywanych w utworach muzyki popularnej tre ści. Wprawdzie niew ątpliwie nie mo żna zakłada ć, że słuchacz traktuje odbiór piosenek dosłownie, jednak niew ątpliwie nie jest

34 prawd ą, że przekazywane tre ści nie maj ą żadnego znaczenia. Muzyka oprócz abstrakcyjnej dla młodych ludzi warstwy muzycznej, niesie ze sob ą pewne konkretne tre ści przekazywane w warstwie tekstowej. Tre ści społeczno-polityczne i warto ści prezentowane w warstwie muzycznej i tekstowej docieraj ą do młodzie ży i s ą przyswajane, poprzez wielokrotne powtarzanie, w du żej mierze pod świadomie. Powoduje to, że odbiorcy muzyki zaczynaj ą traktowa ć proponowane przez ni ą tre ści podświadomie, co w poł ączeniu z muzyk ą, rytmem, emocjami wywoływanymi przez utwory powoduje, i ż traktuj ą je (tre ści) jak własne, uto żsamiaj ą si ę z nimi (Rowi ński, 2004, 168). W warstwie tekstowej utworów muzycznych (przy czym dotyczy to przede wszystkim rocka i hip hopu) bardzo cz ęsto spotka ć si ę te ż mo żna z wulgaryzmami. Niekiedy słu żą one podkre śleniu jednoznacznie negatywnego stosunku autora do omawianego tematu, innym razem s ą form ą ekspresji artystycznej. Przy czym zastosowanie wulgarnych słów w twórczo ści nie jest zjawiskiem powstałym na gruncie muzyki młodzie żowej, jako że z podobnymi przykładami stosowania zabiegów artystycznych mo żna si ę spotka ć np. w historii literatury 8. Cz ęsto zabieg taki jest rodzajem prowokacji artystycznej, podobnej do zachowa ń młodzie ży, u żywaj ącej zwrotów niecenzuralnych jedynie w celu zamanifestowania niezale żno ści b ądź zgorszenia i bulwersowania dorosłych (Peisert, 2004, 165). Pozostałe kody nie s ą a ż tak istotne jak wspomniane dwa pierwsze, jednak całkiem pomin ąć ich nie mo żna, z uwagi na to, że równie ż i one tworz ąc cho ćby kontekst znaczenia tekstu s ą elementem bezsprzecznie składaj ącym si ę na cało ść wizerunku zespołów muzycznych. Kod ikoniczno-okładkowy ma szczególne znaczenie w muzyce rockowej. Niekiedy okładki płyt maj ą charakter wyszukanych plastycznych projektów 9. Okładki równie ż mog ą nie ść ze sob ą przekazy o charakterze zdrowotnym (prozdrowotnym, b ądź – co zdarza si ę cz ęś ciej – antyzdrowotnym) 10 . Kod ikoniczno-sceniczny odnosi si ę do koncertu, a tak że prezentowanych na ń zachowa ń artystów, wreszcie do elementów spektaklu teatralnego, których w muzyce

8 Jako przykład tego typu artystycznej kreacji mo że posłu żyć tu młodzie ńcza twórczo ść A. Fredry lub poemat E. Stachury „Kropka na ipsylonem ”, zło żony z potocznych wykrzyknie ń wyzwiskowych oraz z nowopowstałych - utworzonych przez autora poematu (za: Peisert, 2004, 165). 9 Do najsłynniejszych okładek w historii rocka nale ży bezsprzecznie okładka płyty In The Court of The Crimson King zespołu King Crimson . Niekiedy okładki s ą semantyczno-stylistycznym dopełnieniem muzyki – np. płyta King Crimson pt. 21-st Century Schizoid Man na okładce której znajduje si ę wykrzywiona w bólu twarz maj ąca symbolizowa ć schizofrenika XXI wieku (Rychlewski, 2003, 70-71). 10 np. po wewn ętrznej stronie okładki płyty Divine Intervention grupy Slayer znajduje si ę logo zespołu - wizerunek skonstruowany tak, że odnosi si ę wra żenie, i ż został wyci ęty w ludzkiej skórze. Jest to przekaz o charakterze antyzdrowotnym – sugeruj ący samookaleczenie (Strzelecki, 2007, 62-63). Z kolei na okładce płyty Marylina Mansona „Portrait of American Family ” znalazły si ę krwawe zdj ęcia z prywatnej kolekcji autora oraz fotografie nagich dzieci (Kowalczyk, 2003, 202).

35 rozrywkowej mo żna odnale źć bardzo du żo. Niekiedy to, jak artysta zachowuje si ę na scenie mo że by ć (przynajmniej przez jaki ś czas) wa żniejsze od tego, co dzieje si ę w danym momencie w sferze muzycznej czy tekstowej (Rychlewski, 2003, 72-73). Jest to istotne z uwagi na tworzenie na scenie wizerunku scenicznego, który cz ęsto jest uzupełnieniem śpiewanych tre ści. To jak przebiega koncert podyktowane jest cechami gatunku muzycznego. B. Hoffmann okre śla przebieg koncertu rockowego według schematu: przed koncertem, pocz ątek koncertu, wyj ście „gwiazd na scen ę”, trwanie koncertu wreszcie finał koncertu (Hoffmann, 2001, 56-68). Podczas koncertów cz ęsto mamy do czynienia wr ęcz ze spektaklem teatralnym 11 . Coraz istotniejsz ą rol ę w muzyce rozrywkowej odgrywa ilustracja obrazem – tzw. teledyski, b ądź wideoklipy. Teledyski spełniaj ą kilka podstawowych ról: s ą reklam ą, która zach ęca ć mo że do zakupu płyty b ądź udania si ę na koncert, tworz ą świat fantazji, gdzie nawet najbardziej niemo żliwe staje si ę mo żliwe, co samo w sobie jest atrakcyjne dla młodego widza, są skonstruowane tak aby przyci ąga ć uwag ę, st ąd cz ęsto posługuj ą si ę akcentami seksualnymi (Piasta, 1999, 160-161). Według A. Kaplan wyró żnić mo żna obecnie kilka podstawowych rodzajów produkowanych obecnie teledysków: teledysk romantyczny (oparty na tradycji soft rocka lat 60ych); społecznie świadomy (zwi ązany z zaanga żowaniem politycznym twórców w latach 70ych); nihilistyczny (przedstawiaj ący głównie agresywne obrazki z koncertów heavymetalowych i punkrockowych), postmodernistyczny (oparty na melan żu barw, dwuznaczny, niejednokrotnie b ędący świadomym pastiszem) oraz klasyczny (Kaplan, 1987; Kuligowski, 2003, 192).

Odr ębno ść jako ściowa i charakterystyka okresu adolescencji Adolescencja (z łac. adolescere ) oznacza wzrastanie ku dojrzało ści, jest to okres w życiu człowieka, który mo żna okre śli ć mianem „pomostu” mi ędzy dzieci ństwem i dorosło ści ą. Jako okres rozwojowy adolescencja została opisana dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Szereg klasyfikacji przyjmuje ró żne ramy czasowe przypadaj ące na okres adolescencji. Według I. Obuchowskiej adolescencja przypada na okres mi ędzy 10 a 20 rokiem życia (Obuchowska, 2001, 163). Warto jednak wzi ąć pod uwagę, że w my śl psychospołecznej teorii rozwoju E. H. Eriksona , przyjmowanie ścisłych ram wiekowych opisuj ących poszczególne okresy rozwojowe mo że by ć myl ące i utrudnia ujmowanie rozwoju jako takiego

11 Np. rockowy artysta Alice Cooper na swoich koncertach wprowadzał mnóstwo rekwizytów: krzeseł elektrycznych, szubienic i gilotyn, które u żywane były do ilustracji muzyki, na ko ńcu koncertu artysta „gin ął” po ostrzem gilotyny (Piasta, 1999, 165).

36 w kategoriach ci ągło ści (Hall, Lindzey, 1998, 91). Natomiast dla potrzeb opisu jakiegokolwiek okresu rozwojowego konieczne jest przyj ęcie okre ślonych cezur czasowych, jednak maj ą one charakter płynny i raczej umowny. Okres adolescencji z perspektywy psychologii rozwojowej dzieli si ę na wiek dorastania (tzw. wczesna adolescencja) i wiek młodzie ńczy (tzw. pó źna adolescencja). Przy czym na ka żdy z tych podokresów, przypada uzyskanie przez człowieka innej zdolno ści. Wczesna adolescencja zwi ązana jest ze zdolno ści ą dawania nowego życia, adolescencja pó źna natomiast ze zdolno ści ą do samodzielnego kształtowania własnego życia. Te dwie fazy mieszcz ące si ę w adolescencji oddziela od siebie w przybli żeniu wiek 16 lat (Obuchowska 2001, 166). Powstało szereg koncepcji rozwojowych, okre ślaj ących jakie czynniki decyduj ą o zaistnieniu, przebiegu i zako ńczeniu okresu adolescencji. Jedna z istotniejszych teorii rozwojowych - koncepcja R. Havighursta - okre śla rozwój psychiczny w kategoriach wypełniania okre ślonych zada ń rozwojowych, które s ą lub te ż powinny zosta ć zrealizowane na danym etapie życia. W ka żdym okresie życia jednostka ulega zarówno naciskom biologicznym, które odczuwane s ą przez zmiany maj ące miejsce w ciele, jak i naciskom społecznym, które wi ążą si ę z nowymi wymaganiami i oczekiwaniami społecznymi. Opanowanie w kolejnych etapach życia nowych sprawno ści, nabycie nowych kompetencji, a co za tym idzie rozwi ązywanie kolejnych zada ń rozwojowych jest wi ęc konieczno ści ą (za: Brzezi ńska, 2004, 226-229). Koncepcja ta opisuje zadania rozwojowe dla okresu adolescencji kład ąc nacisk przede wszystkim na kształtowanie si ę dojrzałej jednostki staj ącej u progu dorosłego życia. Koncentruj ąc si ę jedynie na najwa żniejszych zadaniach przed jakimi staje według wspomnianej teorii młody człowiek nale ży wymieni ć: osi ągni ęcie bardziej dojrzałych wi ęzi z rówie śnikami, ukształtowanie m ęskiej lub kobiecej roli płciowej, osi ągni ęcie niezale żno ści uczuciowej od osób dorosłych, przygotowanie do życia w rodzinie i do kariery zawodowej, a tak że rozwijanie ideologii, czyli stworzenie sieci warto ści i systemu etycznego kieruj ącego zachowaniem (Obuchowska, 2001, 196-197). Opisuj ąc przemiany zachodz ące w okresie adolescencji nie rozdziela si ę obecnie przemian o charakterze fizjologicznym, psychicznym i społecznym, a cało ść przemian traktowana jest ł ącznie z uwzgl ędnieniem ich wpływu wzajemnego. Przemiany fizjologiczne rozpoczynaj ą si ę wcze śniej ni ż staje si ę to zauwa żalne, jednak tym, które mo żna dostrzec pocz ątek daje tzw. skok pokwitaniowy, czyli szybki wzrost ciała, przypadaj ący na wiek 12-15 lat u chłopców i 10-13 u dziewczynek. Dorastaj ący obserwuj ąc zmiany nast ępuj ące w wygl ądzie i czynno ściach ciała, kształtuj ą własny obraz siebie, co z kolei wzbudza

37 okre ślone zwi ązane z tym obrazem emocje. Obserwowane przez nich zmiany mog ą by ć źródłem rado ści – dotyczy to takich przemian jak np. wzrost siły mi ęś ni u chłopców - jednak dominuj ącymi uczuciami, które ze wspomnianymi zmianami si ę wi ążą s ą uczucia ambiwalentne, czy te ż nawet brak akceptacji dla zaistniałych przemian. Młody człowiek czuje si ę obco we własnym ciele, czego przyczyn ą jest szereg zachodz ących w nim zmian. Mo żna w tym miejscu wymieni ć: zmiany w soczewce oka, b ędące źródłem wady wzroku, które mog ą skutkowa ć konieczno ści ą noszenia okularów; wydłu żanie si ę strun głosowych, co powoduje obni żenie si ę głosu, u chłopców maj ące charakter nieprzyjemnego okresu mutacji; du ży rozmiar dłoni i stóp zanim nast ąpi rozrost ko ści długich w obr ębie ko ńczyn; rozrastanie si ę w pierwszej kolejno ści nosa i podbródka w obr ębie twarzy, co mo że powodowa ć czasowy nieproporcjonalny wygl ąd twarzy; równie ż dotycz ące głównie chłopców zmiany skórne – tzw. tr ądzik młodzie ńczy, którego pojawianie si ę jest wynikiem zwi ększonego wydzielania męskiego hormonu – androgenu (Obuchowska, 2001, 167-170). Okres adolescencji charakteryzuje równie ż szereg zmian zachodz ących w zakresie czynno ści poznawczych. Według J. Piageta rozwój poznawczy ma charakter stadialny, a okres adolescencji mie ści si ę na granicy operacji konkretnych i operacji formalnych. Stadium operacji konkretnych charakteryzuje si ę uwzgl ędnieniem w rozwa żaniach jednocze śnie wielu własno ści przedmiotu, a tak że wielu perspektyw społecznych, które to mo żliwo ści wi ążą si ę ze zjawiskiem decentracji. Stadium operacji formalnych charakteryzuje umiej ętno ść dokonywania w pełni odwracalnych operacji umysłowych na przedmiotach i zdarzeniach, które mog ą by ć wymy ślone lub wyobra żone, a tak że zdolno ść do działania na wytworach my ślenia. Osoba w tym stadium osi ąga zdolno ść my ślenia abstrakcyjnego i hipotetyczno-dedukcyjnego, które mo że by ć na bie żą co uzupełniane (Trempała, 2002, 23). Stadium operacji formalnych charakteryzuje si ę równie ż bardziej logicznym i mniej egocentrycznym my śleniem, co z kolei wi ąż e si ę z gł ębszym wnikaniem w problemy, poszukiwaniem i dostrzeganiem ró żnych opcji i rozwiąza ń, a tak że stawianiem dociekliwych pyta ń. Koresponduje to tak że niekiedy ze wzmo żonym krytycyzmem i odrzuceniem dotychczasowych autorytetów (Obuchowska, 2001, 172-173). Zachodz ące z punktu widzenia procesów informacyjnych zmiany charakterystyczne dla okresu adolescencji maj ą dalece bardziej gwałtowny charakter ni ż we wcze śniejszych okresach rozwojowych. Spostrze żenia dorastaj ących s ą znacznie bardziej dokładne, wielostronne i ukierunkowane, co wi ąż e si ę z najwy ższ ą w ci ągu życia wra żliwo ści ą zmysłów (Obuchowska, 2001, 173; Stypułkowska, 2004, 33-42). Uwaga, która u dzieci ma charakter głównie mimowolny, u adolescentów nabiera charakteru dowolnego. Rozwija si ę równie ż

38 pami ęć , przede wszystkim dowolna i logiczna, ponadto dorastaj ący potrafi ą dłu żej ni ż dzieci utrzyma ć w pami ęci w okre ślonym czasie wi ęcej my śli, cz ęś ciowo dlatego, że posiadaj ą umiej ętno ść zapami ętywania danych na ró żne sposoby (Obuchowska, 2001, 174; Stanisławiak, 2004a, 43-56). Adolescencj ę charakteryzuje te ż szereg zmian zachodz ących w strukturze j ęzyka: wzrasta zasób słownictwa, rozwija si ę tak że kultura j ęzyka w zakresie mowy pisanej i ustnej (Obuchowska, 2001, 175; Gali ńska-Grzelewska, 2004, 81-90). Okres adolescencji to równie ż szereg zmian w rozwoju emocjonalnym. Pojawia si ę zwi ększenie pobudzenia emocjonalnego oraz labilno ści emocjonalnej, a niekiedy równie ż podniesienie l ękliwo ści w oparciu o zaistniałe procesy neurohormonalne. Charakterystycznym zjawiskiem jest te ż pojawiaj ąca si ę niekiedy tzw. ambiwalencja uczu ć, czyli prze żywanie emocji przeciwstawnych niemal jednocze śnie (Obuchowska, 2001, 172). Na drodze analizy psychologicznej okresu adolescencji wskaza ć mo żna jeszcze szereg innych, typowych zjawisk takich jak: zani żona i labilna samoocena, skłonno ść do wyolbrzymiania problemów a tak że szereg innych determinant, które wspólnie wyzwala ć mog ą niekonstruktywne sposoby radzenia sobie z powszednimi trudno ściami życiowymi (Ziółkowska, 2003, 163). Najbardziej dynamiczne zmiany zachodz ą w ramach rozwoju społecznego. Na okres adolescencji przypada jeden z najistotniejszych przełomów w rozwoju społecznym – tzw. szósty przełom społeczny, który zwi ązany jest przede wszystkim z pierwszymi intymnymi zwi ązkami heteroseksualnymi (Kowalik, 2002, 85-86). Najbardziej widoczna i najistotniejsza zmiana w rozwoju społecznym wi ąż e si ę z tym, że młodzi ludzie bardzo zbli żaj ą si ę do rówie śników, jednocze śnie sp ędzaj ąc z nimi coraz wi ęcej czasu, co odbywa si ę kosztem czasu sp ędzanego dot ąd z rodzicami czy opiekunami. Młodzie ż tworzy grupy rówie śnicze. Psychologia rozwojowa okre śla dynamik ę tworzenia si ę tych grup, jednocze śnie wskazuj ąc ich ró żnorodno ść . Cz ęsto istotnym motywem dla tworzenia tych wspólnot jest wpływ rówie śniczy budowany w oparciu o dychotomi ę – podział na „my” i „oni”. Dla podkre ślenia tych ró żnic cz ęsto członkowie grup wprowadzaj ą elementy uniformizacji, nawi ązuj ącej do upodobnienia si ę zewn ętrznego do rówie śników poprzez strój, fryzur ę czy żargon. Ka żde pokolenie tworzy charakterystyczny dla siebie, własny j ęzyk, którego cechami wspólnymi są zwykle lakoniczno ść i radykalne uproszczenia. Młodzie ż u żywa go, aby wyrazi ć prze życia, których za pomoc ą tradycyjnego j ęzyka ich zdaniem nie da si ę wyrazi ć. Pozwala on na porozumienie, które opiera si ę na poczuciu przynale żno ści, pozwalaj ąc ponadto odró żni ć si ę od reszty społeczno ści (Obuchowska, 2001, 176). Równie ż j ęzyk mo że by ć wyró żnikiem grupy subkulturowej. Szereg okre śle ń slangowych ł ączy si ę te ż z muzyk ą młodzie żow ą (J ędrzejewski, 1999, 225, 231).

39 Młodzie ż tworzy własny świat symboli, obowi ązujących norm i wzorów zachowania, co wyodr ębnia j ą i składa si ę na zjawisko kultury młodzie żowej. Celem jej tworzenia wzmacnianie to żsamo ści młodzie ży, zaznaczania jej odr ębno ści, wzmacniania wi ęzi przynale żno ści generacyjnej (Obuchowska, 2001, 177). Ka żda grupa społeczna tworzy normy, okre ślaj ące jak jednostka nale żą ca do grupy powinna si ę zachowywa ć, a niekiedy równie ż co my śle ć i co czu ć. Normy usprawniaj ą interakcje przebiegaj ące w grupie, zwi ększaj ą satysfakcj ę z nich płyn ącą, ujednolicaj ą zachowanie, zapewniaj ą spójno ść grupy, zapobiegaj ą konfliktom i okre ślaj ą wzorce zachowa ń (Stanisławiak, 2004b, 165; Borkowski, 2003, 49). Niekiedy normy rówie śnicze i normy rodzicielskie s ą w du żym stopniu sprzeczne ze sob ą, a czasami wr ęcz wzajemnie si ę wykluczaj ą. Wówczas konflikt norm mo że sko ńczy ć si ę wyborem norm rówie śniczych (Senejko, Lachowicz-Tabaczek, 2003, 85). Jak wspomniano kultura młodzie żowa tworzy mi ędzy innymi własny, specyficzny język. Mo że on jednak niekiedy przeradza ć si ę w j ęzyk wulgarny, który z jednej strony jest przejawem odr ębno ści pokoleniowej, ale mo że by ć te ż przejawem demonstrowania postawy buntowniczej. Prócz tych funkcji wulgaryzmy mog ą jeszcze słu żyć wielu innym celom, takim jak: demonstrowanie dorosło ści, niezale żno ści, m ęsko ści lub „wyzwolonej” kobieco ści (Peisert, 2004, 31). Z punktu widzenia omawianego tematu na szczególn ą uwag ę zasługuje stworzona przez E.H. Eriksona psychospołeczna teoria rozwoju. Zakłada ona, że rozwój człowieka trwa przez całe życie, obejmuje wi ęc osiem stadiów rozwojowych, które dotycz ą rozwoju człowieka od dzieci ństwa do pó źnej dorosło ści. W ka żdym z wyró żnionych przez Eriksona etapów rozwoju przed jednostk ą pojawiaj ą si ę nowe wymagania i naciski, zarówno natury biologicznej jak i społecznej, a zdobyte w poprzednich etapach kompetencje nie s ą wystarczaj ące lub te ż wła ściwe dla sprostania nowym trudno ściom. Pojawia si ę wi ęc kryzys, który rozwi ąza ć mo żna jedynie przez pokonanie długiego cyklu przemian, które pozwalaj ą na nabycie nowych kompetencji, te za ś w poł ączeniu z ju ż nabytymi stworz ą now ą, wła ściwie funkcjonuj ącą cało ść (Brzezi ńska, 2004, 155). „Rozwój psychospołeczny przechodzi przez pewne krytyczne etapy – przy czym etap krytyczny oznacza punkty zwrotne, momenty rozstrzygaj ące pomi ędzy post ępem a regresj ą, integracj ą a opó źnieniem (…) ka żdy moment krytyczny omawianych sił psychospołecznych jest organicznie powi ązany z pozostałymi i wszystkie one zale żą od tego, czy ich rozwój przebiegał prawidłowo i we wła ściwych sekwencjach” (Erikson, 1997, 282-283). Stadium adolescencji jest według Eriksona szczególnie istotne z uwagi na to, że to co si ę wówczas dzieje jest wyj ątkowo wa żne dla osobowo ści dojrzałego człowieka (za: Hall, Lindzey, 1998, 91). Na ten okres przypada

40 rozwi ązanie kryzysu to żsamo ści, co uwa żane jest za pierwszy powa żny krok w budowaniu koncepcji samego siebie. Wtedy to te ż młody człowiek okre śla si ę w wyborze autorytetów, które b ędą przez niego uznawane i akceptowane, okre śla równie ż swoje mo żliwo ści w ró żnych dziedzinach i rolach (Brzezi ńska, 2004, 254-255). Kryzys to żsamo ści według Eriksona wi ąż e si ę z zadaniem sobie pytania „kim jestem?”. Osoba w tym wieku nie chce ju ż i nie mo że dostosowywa ć si ę do modelu bycia grzecznym dzieckiem (Erikson, 1980, 127). Adolescent intelektualnie ogarnia świat, który wła śnie stara si ę zrozumie ć, jednak nie potrafi go jeszcze obj ąć emocjonalnie. W zwi ązku z tym walczy ze sob ą takim jakim był do tej pory i ze swoim otoczeniem (Erikson, 1968, 17). Za najistotniejsze przejawy zdrowia w tym okresie uznaje si ę: poczucie to żsamo ści, stało ści, odr ębno ści i zdolno ści wyboru celów. W śród przejawów patologii wymieni ć nale ży brak poczucia to żsamo ści, rozproszenie ról, przyj ęcie to żsamo ści odzwierciedlonej a tak że podkultury i przest ępczo ść (S ęk, 2001, 95). Według Eriksona wiek młodzie ńczy jest szczególnie trudny, co wynika to z faktu, że wielu młodych ludzi nie radzi sobie z nowymi wymaganiami, próbuje wi ęc ucieczki lub popada w przygn ębiaj ący i odpychaj ący nastrój. Istotnym zagro żeniem jest równie ż podatno ść młodzie ży na wpływ ideologii totalitarnych. (Gaweł-Luty, 2004, 31). Okres adolescencji to równie ż czas kształtowania si ę to żsamo ści zdrowotnej, zwi ązanej z rozwojem świadomo ści zdrowotnej oraz stosunku do zdrowia jako warto ści. Istotne jest te ż okre ślenie potencjalnych zagro żeń dla zdrowia, których przejawem mo że by ć realizowanie antyzdrowotnego trybu życia, prowadz ące do konsekwencji zdrowotnych. Według Eriksona i jego modelu to żsamo ści zdrowia ( identity health model ) wraz z formowaniem si ę własnej to żsamo ści kształtuje si ę równie ż własna definicja zdrowia (Erikson, 1980). Dojrzała, ukształtowana to żsamo ść obejmuje spójny wizerunek samego siebie, budowany w oparciu o ró żne dziedziny życia i płaszczyzny zdrowia (soma, psyche, etos) (Kasperek-Golimowska, 2004, 145). Według Eriksona to żsamo ść zdrowotna powstaje dzi ęki mechanizmowi identyfikacji, który do okresu dorastania jest dla jednostki głównym sposobem uzewn ętrzniania społecznie przyj ętego obrazu zdrowia (za: Kasperek-Golimowska, 2004, 146; Głowacka, 2000, 131-144). Adolescenci zwracaj ą si ę niekiedy w kierunku alternatywnych sposobów ujmowania zdrowia, kształtowanym przez subkultury. Poszukuj ąc własnej to żsamo ści zdrowotnej, dorastaj ący mo że przyj ąć czasowo ró żne systemy, z którymi si ę w danym momencie identyfikuje. W systemach tych zdrowie mo że zajmowa ć naczeln ą pozycj ę, b ądź te ż jego warto ść mo że by ć deprecjonowana. Niebezpiecze ństwa zdrowotne w poszukiwaniach zdrowotnej to żsamo ści wi ążą si ę w du żej mierze z tzw. idealizmem

41 młodzie ńczym, który mo że skłania ć do po świ ęcania zdrowia (a niekiedy i życia) dla okre ślonej idei (Kasperek-Golimowska, 2004, 146-147). Może tym samym ukształtowa ć si ę pozytywna, b ądź negatywna to żsamo ść zdrowotna (np. to żsamo ść anorektyczki, b ądź narkomana) (G ąsiorek, 2000, 161-177).

Rola muzyki rozrywkowej w kulturze młodzie żowej Rol ę wytworów artystycznych dla kształtowania si ę, rozwoju, socjalizacji oraz jako ści życia jednostki podkre śla koncepcja M. Wartolsky`ego. Według niej środowisko społeczne rozumie si ę jako okre ślon ą cywilizacj ę, zlokalizowan ą przestrzennie i czasowo, w jakiej żyj ą konkretni ludzie. Do świadczenia społeczne człowieka cz ęś ciowo przybieraj ą posta ć materialn ą – są to tzw. wytwory cywilizacji. Pierwsza kategoria tych wytworów dotyczy obiektów, które pomagaj ą człowiekowi w przekształcaniu rzeczywisto ści materialnej – są to narz ędzia. Drug ą kategori ę stanowi ą wytwory słu żą ce utrwalaniu i przenoszeniu działa ń człowieka – są to normy społeczne, przekonania, warto ści, przepisy prawne. Trzecia kategoria dotyczy wytworów, które nie maj ą bezpo średniego zwi ązku z rzeczywisto ści ą – tzw. wytwory trzeciorz ędowe – są to: literatura, malarstwo, czasopisma itp. W tym uj ęciu rozwój człowieka jest nabywaniem umiej ętno ści korzystania z wytworów cywilizacyjnych (Kowalik, 2002, 87- 88). Wytwory trzeciorz ędowe, b ędące wytworami kultury dostarczaj ą rado ści, s ą te ż no śnikami warto ści społecznych. Człowiek poznaj ąc je dobiera je zgodnie ze swoimi zainteresowaniami, uczy si ę poszukiwania w nich nowych tre ści, zapoznaje si ę z preferencjami estetycznymi poprzednich pokole ń, przyjmuj ąc je b ądź neguj ąc. Dobra kulturowe pełni ą funkcj ę socjalizacyjn ą, „fikcyjno ść oferty zawartej w muzyce, poezji, teatrze, grafice jest (…) tylko pozorna. Oferta ta jest bardzo istotnym wzbogaceniem jako ści życia psychicznego ludzi: uwrażliwia ich na zmiany zachodz ące w otoczeniu, stymuluje do poszukiwania nowych warto ści w życiu społecznym, ł ączy ludzi ze wzgl ędu na odkrywanie przez nich powinowactwa kulturowego, ale mo że ich dzieli ć i przeciwstawia ć sobie” (Kowalik, 2002, 92-93). Muzyka rozrywkowa jest niezwykle istotnym przejawem kultury młodzie żowej, a według niektórych autorów najistotniejszym. Według W. Jakubowskiego wła śnie muzyka zawsze stanowiła i nadal stanowi teren, w którym manifestowała si ę pokoleniowa odr ębno ść kolejnych generacji (Jakubowski, 2001, 176). Poprzez uczestnictwo w kulturze kształtuje si ę te ż kulturowa to żsamo ść młodzie ży. Według E. Zamojskiej identyfikacje kulturowe, czyli wszelkie odniesienia do warto ści, s ą jednym z podstawowych składników to żsamo ści. W przypadku adolescentów wskazuj ą one na

42 przebieg procesów socjalizacyjnych, akceptowane style życia, a po średnio równie ż i na źródła to żsamo ści kulturowej (Zamojska, 1998, 6). To co w kontek ście muzyki rozrywkowej jako elementu kultury szczególnie zasługuje na uwag ę, dotyczy warto ści i wyznaczanych norm post ępowania. Muzyka bowiem w zale żno ści od gatunku, równie ż jest no śnikiem norm, wzorców i warto ści. Okre ślone trendy muzyczne wyznaczaj ą pewne postawy normy i garnitury zachowa ń, co widoczne jest przede wszystkim, cho ć nie tylko w subkulturach młodzie żowych. Wpływ ten jest te ż jednocze śnie niezwykle szeroki i paradoksalnie niekiedy pomijany z racji tego, że uwa ża si ę go za oczywisty, a co za tym idzie niewart komentowania (Hall, 2001, 25). Rola muzyki jako symbolu odzwierciedla najlepiej to, że równie ż młodzie ż nawi ązuje znajomo ści w du żej mierze w oparciu o zbli żone upodobania muzyczne. J. Tuli ńska zwróciła uwag ę, i ż cz ęsto drugim w kolejno ści pytaniem (po pytaniu o płe ć i wiek) jakie zadawane jest przez młodzie ż, po pojawieniu si ę nowej osoby w wi ększo ści internetowych grup dyskusyjnych jest pytanie „czego słuchasz?” (za: Jakubowski, 2001, 178). Rola jak ą pełni muzyka rozrywkowa w życiu młodzie ży mo że si ę te ż realizowa ć poprzez bezpo średnie identyfikowanie się z artystami. Na szczególn ą uwag ę zasługuje tu charakterystyczny dla okresu adolescencji tzw. „kult gwiazdy”. Polega on na uwielbieniu kogo ś sławnego i popularnego. Fascynacja gwiazd ą mo że prowadzi ć do uto żsamiania si ę z jego osob ą, oraz na śladowaniem jego manier, ubioru i stylu życia (Przetacznikowa, 1972, 39). Stwierdzono, że ponad 50% uczniów i uczennic ma swój ulubiony typ urody reprezentowany przez znane piosenkarki i aktorki (Przetacznikowa, 1972, 177). M. Debesse pisze o podziwie, jakim młodzi ludzie darz ą swoje wzory, którymi najcz ęś ciej s ą idole piosenki (Debesse, 1983). Przy czym wzorowanie si ę na idolach wcale nie musi dotyczy ć jedynie wygl ądu zewn ętrznego. Równie ż wzorce osobowe, a tak że wzory zachowania mog ą mie ć swoje źródło w gwiazdach sceny. Oczywi ście nie jest tak, że czerpanie wzorów ze sceny muzycznej musi by ć jednoznacznie negatywne, chocia ż najcz ęś ciej tak wła śnie si ę kojarzy, jednak niezale żnie od tego nie nale ży lekcewa żyć wpływu gwiazd na zachowania młodych ludzi. Nie ulega bowiem w ątpliwo ści, że obserwacja zachowania innych ludzi to jeden z podstawowych sposobów uczenia si ę nowych zachowa ń (Kmiecik-Baran, 1999, 60). Przejawy rozwa żań nad samym sob ą, wi ążą ce si ę z poszukiwaniem autorytetów i wzorców prowadz ą do porówna ń swoich cech osobowo ści z cechami wyidealizowanych idoli, a porównania te skłaniaj ą cz ęsto do zmian w zewn ętrznym przejawie postaw tj. w zachowaniu (Paruszewska, 2001, 19).

43 W tym kontek ście na szczególn ą uwag ę zasługuje koncepcja A. Bandury. Bandura i Walters zwrócili uwag ę na na śladownictwo, wskazuj ąc rol ę tego mechanizmu w nabywaniu zachowa ń, który polega na obserwowaniu innych, a nast ępnie imitowaniu zaobserwowanych dźwi ęków lub ruchów. Mo żna w tym miejscu odnie ść si ę do roli wpływu społecznego poprzez dawanie przykładu, czyli prezentowanie wzorów czynno ści, wzorców osobowych i wzorowych sposobów post ępowania, czyli wykorzystywanie procesów modelowania, na śladownictwa i identyfikacji (za: Stanisławiak, 2004c, 207-222). W tym uj ęciu proces uczenia składa si ę z trzech etapów – świadomej obserwacji, zapami ętywania zachowania i umiej ętnego powtórzenia. Informacje o zachowaniach lokowane s ą w pami ęci długotrwałej, a element świadomej obserwacji działa ń wzorcowych jest niedost ępny. Proces zapami ętywania sekwencji zdarze ń jest mo żliwy dzi ęki wykorzystaniu wyobra źni, jako narz ędzia pozwalaj ącego na trening bez odniesienia do działa ń rzeczywistych (za: Strzelecki, Cybulski, 2006, 215). Na szczególn ą uwag ę zasługuje fakt, że aby zaistniało zjawisko imitacji modelem wcale nie musi by ć osoba spotkana w rzeczywistym świecie – równie dobrze mo że by ć to np. bohater filmu (za: Trempała, Czy żowska, 2002, 112). Rol ę modelowania w przyswajaniu agresywnych zachowa ń za po średnictwem środków masowego przekazu Bandura potwierdził badaniami: obserwacja zachowa ń antyspołecznych, które zostaj ą nagrodzone, b ądź pokazanie ich w sposób usprawiedliwiony i usankcjonowany zwi ększa prawdopodobie ństwo przyswajania i wykonywania takich zachowa ń (Bandura, 1977). Funkcj ę modeluj ącą mo że spełnia ć równie ż reprezentacja obrazowa, werbalny opis b ądź przekaz symboliczny (np. za po średnictwem środków masowego przekazu) Przy czym proces dopasowania do poj ęcia jest taki sam, niezale żnie od tego, czy poj ęcie zachowania skonstruowane zostało w oparciu o działania, słowa, obrazy czy symbole (za: Nied źwie ńska, 1999, 202). Modelowanie mo że nast ąpi ć, je śli spełnione zostan ą cztery warunki. Pierwszy warunek dotyczy konieczno ści mo żliwo ści zaobserwowania wzorca – przy czym uwag ę łatwiej przyci ągaj ą zachowania dziwne, atrakcyjne, nietypowe. Drugim warunkiem jest stworzenie i przechowanie w pami ęci danego zachowania i zrozumienie go. Trzeci konieczny warunek dotyczy mo żliwo ści powtórzenia danego zachowania, która w du żej mierze uzale żniona jest od rozwoju fizycznego jednostki. Czwarty warunek zwi ązany jest z motywacj ą do powtórzenia danego zachowania, niekiedy zwi ązany jest on z obserwacj ą skutków, jakie okre ślone zachowanie przyniosło innym osobom. Poprzez modelowanie ludzie ucz ą si ę raczej zachowa ń społecznych ni ż konkretnych umiej ętno ści, co oznacza, że mo żna nauczy ć si ę np. pomagania starszym osobom w potrzebie, ale nie np. gry w piłk ę no żną (Ole ś, 2002, 152). Trudno w tym kontek ście pomin ąć tak istotny element jak tryb życia artystów,

44 który mo że by ć powielany przez młodych odbiorców. Kulturze rockowej zarzuca si ę propagowanie hedonizmu, seksualizm, lansowanie u żywek oraz promowanie rozmaitych praktyk religijnych i parareligijnych (J ędrzejewski, 1999, 197). W oparciu o muzyk ę wła śnie wyrosła te ż du ża cz ęść subkultur młodzie żowych. Najogólniej subkultura odnosi si ę do działa ń społecznych cz ęś ci młodzie ży przeciwko zasadom świata ustanowionego przez dorosłych. Zawsze nieodmiennie jest to próba poszukiwania odmiennych norm i warto ści od tych, które uznawane s ą za standardy obowi ązuj ące ogół społecze ństwa (J ędrzejewski, 1999, 75; 172). Odr ębno ść ta mo że mie ć dwojaki charakter: mo że by ć akceptowana przez kultur ę dominuj ącą, b ądź mo że pozostawa ć w sprzeczno ści z normami i warto ściami obowi ązuj ącymi w kulturze dominuj ącej (Orlik- Marciniak, 1998, 191). Subkultury zaliczane s ą do grup nieformalnych. Powstaj ą w oparciu o niezadowolenie z zastanej rzeczywisto ści. Brak akceptacji rzeczywisto ści społeczno- kulturowej obecny był zawsze; dotyczyło to zawsze szczególnie kolejnych pokole ń młodzie ży. St ąd te ż to wła śnie młodzie ż tworzy grupy subkulturowe, czerpi ąc jednocze śnie z uczestnictwa w subkulturze szereg korzy ści takich jak: mo żliwo ść redukowania napi ęć i frustracji zwi ązanych zwykle z poczuciem braku akceptacji, zachwiania poczucia bezpieczeństwa i niezrozumienia; odnalezienie własnej pozycji społecznej - swojego miejsca, mo żliwo ść autorealizacji poprzez modyfikacj ę świata, kwestionowanie lub odrzucenie zastanego porz ądku (Gaweł-Luty, 2004, 116). Genezy ró żnych subkultur w ró żnych krajach mo żna upatrywa ć we wspólnych źródłach takich jak: niezaspokojone potrzeby psychiczne (brak miło ści, akceptacji, afiliacji, poczucia bezpiecze ństwa) (Cekiera, 1999, 43). Preferencje muzyczne s ą obok stroju, fryzury, żargonu podstawowym wyró żnikiem przynale żno ści subkulturowej. Te elementy pozwalaj ą okre śli ć „charakter grupy”. Poza upodobaniami muzycznymi wa żnym czynnikiem współtworz ącym grup ę subkulturow ą a tak że jej to żsamo ść jest ideologia i pogl ądy które zreszt ą cz ęsto bywaj ą niespójne a niekiedy nawet wewn ętrznie sprzeczne (Kawula, 1999, 163-164). Grupy subkulturowe maj ą swoje cele, normy a nierzadko struktury. Tym co ł ączy członków grup s ą niekiedy równie ż środki odurzaj ące (Kmiecik- Baran, 1999, 62). Burzliwy rozwój i ró żnorodno ść subkultur sprawiły, że powstało szereg opracowa ń, dokładnie opisuj ących poszczególne subkultury, przy uwzgl ędnieniu ich rodowodu, genezy powstawania, społecznych, ekonomicznych i politycznych warunków tworzenia, nawi ąza ń muzycznych oraz charakterystyki stroju, fryzur i języka (zob. Piotrowski, 2003b, J ędrzejewski, 1999, Rowi ński, 2004).

45 Cel pracy

Głównym celem pracy jest znalezienie odpowiedzi na pytanie: Czy istnieje zale żno ść pomi ędzy prezentowanymi w warstwie tekstowej utworów współczesnej polskiej muzyki rozrywkowej, preferowanej przez młodzie ż, tre ściami dotycz ącymi zdrowia a zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży szkół ponadpodstawowych?

W ramach tak postawionego głównego celu pracy sformułowane zostaj ą nast ępuj ące cele szczegółowe:

1. Okre ślenie czy muzyka rozrywkowa jest w warstwie tekstowej no śnikiem tre ści o charakterze prozdrowotnym i antyzdrowotnym. 2. Okre ślenie zale żno ści pomi ędzy preferencjami muzycznymi a postawami wobec zdrowia młodzie ży szkół ponadpodstawowych. 3. Okre ślenie zale żno ści mi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a preferencjami muzycznymi młodzie ży. 4. Okre ślenie zale żno ści mi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a postawami wobec zdrowia i zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży. 5. Okre ślenie zależno ści mi ędzy wybranymi postawami wobec zdrowia i zachowaniami zdrowotnymi a płci ą i wiekiem. 6. Okre ślenie zale żno ści mi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a płci ą i wiekiem.

46 Materiał i metody

Badaniu poddano 456 uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Dla uzyskania reprezentatywnej próby badawczej wybór osób do bada ń został przeprowadzony metod ą doboru losowego. W śród 456 badanych adolescentów ponad 52% grupy stanowiły kobiety (239 osób), natomiast prawie 48% m ęż czy źni (217 osób). W badaniu wzi ęło udział 217 uczniów gimnazjów (47,7%) i 239 uczniów szkół ponadgimnazjalnych (52,3%). Wiek badanych osób uczestnicz ących w badaniu mie ści si ę w przedziale 13-20 lat. Najbardziej liczn ą grup ą stanowi grupa 17-latków (122 osoby, prawie 27% próby). Nast ępnie odpowiednio: 15-latkowie (90 osób, 19,7%), 18-latkowie (87 osób, 19%), 14-latkowie (82 osoby, 17,9%), 13-latkowie (39 osób, 8,5%), 16-latkowie (31 osób, 7,1%). Najmniejszy udział w badaniu przypada na grup ę najstarsz ą 19-latków (3 osoby, 0,7%) i 20-latków (2 osoby, 0,4%).

Pierwszy etap bada ń miał na celu wskaza ć najpopularniejsze w śród młodzie ży gatunki muzyczne, oraz reprezentuj ących te gatunki, najcz ęś ciej przez młodzie ż słuchanych artystów. Na grupie 95 osób dokonano wst ępnego rozeznania preferencji muzycznych za pomoc ą pytania otwartego: „Jaki jest Twój ulubiony gatunek muzyczny?”. Oprócz pytania badani zostali poproszeni o wskazanie przykładu ulubionego polskiego zespołu muzycznego lub wykonawcy, reprezentuj ącego wybrany styl muzyczny. Badania te przeprowadzone zostały na przełomie 2006 i 2007 roku. W drugim etapie dokonano analizy tre ści prezentowanych w warstwie tekstowej przez najpopularniejszych wykonawców, w śród najcz ęś ciej słuchanych gatunków muzycznych, wskazanych w etapie pierwszym. Jak wykazały badania, najcz ęś ciej poruszane w tekstach piosenek tematy zwi ązane ze zdrowiem to: alkohol, narkotyki, przemoc i solidarno ść grupowa.

W badaniu głównym zastosowano trzy narz ędzia badawcze: powstał ą na podstawie bada ń przeprowadzonych w etapie pierwszym ankiet ę, dotycz ącą preferencji muzycznych adolescentów, kwestionariusz do pomiaru wybranych postaw wobec zdrowia i zachowa ń zdrowotnych, powstały na podstawie bada ń przeprowadzonych w etapie drugim oraz kwestionariusz badania poczucia umiejscowienia kontroli (KBPK). Badania te zostały przeprowadzone w 2008 i 2009 roku. Osobami badanymi byli uczniowie gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Badania przeprowadzone zostały w czterech szkołach Województwa Wielkopolskiego: Zespole Szkół Mistrzostwa Sportowego nr 2 w Poznaniu, Zespole Szkół

47 Ponadgimnazjalnych im. H. Sienkiewicza w Trzciance, Zespole Szkół Ogólnokształc ących nr 1 w Poznaniu i XX Liceum im. K.I. Gałczy ńskiego w Poznaniu.

Badania przeprowadzane były na wybranych lekcjach za zgod ą nauczyciela. W zwi ązku z tym, że wypełnienie kwestionariuszy i ankiety zajmowało ok.30-40 min., mogły by ć one wypełnione od razu po ich rozdaniu, a nast ępnie oddane. Przed rozdaniem narz ędzi, badani zostali poinformowani o celu i etapach bada ń, ich anonimowym charakterze i dobrowolnym w nich udziale.

Wśród podstawowych danych metryczkowych wzi ęto pod uwag ę szkoł ę i płe ć jako czynniki mog ące ró żnicowa ć postawy i zachowania zdrowotne badanej młodzie ży. Istnieje równie ż prawdopodobie ństwa wpływu tych czynników na poczucie umiejscowienia kontroli. Jak donosz ą badania, wiek, zwi ązany z szkoł ą, do której ucz ęszcza adolescent, mo że by ć istotnym czynnikiem, wpływaj ącym na poczucie umiejscowienia kontroli. Płe ć mo że by ć zwi ązana z poczuciem umiejscowienia kontroli, poniewa ż, osoby o zewn ętrznym poczuciu kontroli s ą bardziej konformistyczne (Kofta, 2000, 199-226; Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990), tymczasem wprawdzie ró żnice w zachowaniach konformistycznych kobiet i m ęż czyzn są niewielkie, jednak kiedy pojawia si ę presja społeczna, a z tak ą cz ęsto mo żna si ę spotka ć w grupach rówie śniczych, kobiety przejawiaj ą wi ększ ą skłonno ść do zachowa ń konformistycznych.

Poczucie umiejscowienia kontroli, traktowane jest jako zmienna, wywieraj ąca wpływ na deklarowane preferencje muzyczne adolescentów, cho ćby poprzez łatwiejsze poddawanie si ę osób z zewn ętrznym poczuciem umiejscowienia, normatywnemu wpływowi społecznemu (Kofta, 2000; Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990), który mo że wi ąza ć si ę ze słuchaniem tej samej muzyki, co grupa rówie śnicza. Ponadto poczucie umiejscowienia kontroli mo że mie ć wpływ na prezentowane zachowania zdrowotne, jako że poczucie sprawstwa skłania to zwi ększonych stara ń w celu utrzymania zdrowia. Równie ż na poziomie regulacji poznawczej szkodliwym efektom zdrowotnym przekona ń o własnej bezradno ści i poczuciu beznadziejno ści przeciwstawi ć mo żna udokumentowany pozytywny wpływ na zdrowie poczucia kontroli oraz znaczenie przekonania o własnej skuteczno ści dla podejmowania zachowa ń sprzyjaj ących zdrowiu (Schwarzer, 1997, 181). Równie ż według Antonovskiego najbardziej rozbudowan ą grup ę zasobów odporno ściowych stanowi ą cechy psychiczne jednostki zwane potencjałami zdrowotnymi, do których zalicza si ę m.in. poczucie sprawstwa i kontroli (Antonovsky,1997, 207-210). Z kolei w myśl teorii planowanego zachowania (TPB) poczucie posiadania kontroli behawioralnej opiera si ę na wcze śniejszych do świadczeniach

48 jednostki b ądź na informacjach pochodz ących z analizy do świadcze ń innych ludzi. Według podej ścia procesualnego do działa ń zdrowotnych (HAPA) jednostka w fazie motywacji formułuje zamiar albo podj ęcia środka zapobiegawczego, albo zmiany ryzykownych zachowa ń na inne (Kasperek, 1999, 199), a znacz ącym wyznacznikiem tworzenia si ę intencji działania, a co za tym idzie motywacji do działania s ą: oczekiwanie wyniku i oczekiwanie własnej skuteczno ści (S ęk, 2001, 230). Oczekiwanie to jest istotnym czynnikiem wzmacniaj ącym „system” intencji kieruj ących działaniem jednostki. Oczekiwanie własnej skuteczno ści w du żym stopniu zale żne jest od ogólnej zmiennej osobowo ściowej, zwi ązanej z poczuciem kontroli zachowa ń, zwanej przez Bandur ę zgeneralizowanym poczuciem własnej skuteczno ści ( general self-efficacy ) (za: S ęk, 2000, 549). Rodzaj sprawowanej kontroli odnosi si ę do tego w jakim stopniu jednostka czuje si ę odpowiedzialna za swoje życie i jego bieg. Je śli uznaje ona wydarzenia za konsekwencj ę własnych działa ń, sprawowan ą kontrol ę okre śla si ę jako wewn ętrzn ą. Natomiast je śli spostrzegane s ą one jako nie maj ące zwi ązku z własnym zachowaniem jednostki, to mówimy wówczas o kontroli zewn ętrznej (Lau, 1988, 45). Najbardziej znan ą teori ą poczucia umiejscowienia kontroli jest teoria społecznego uczenia si ę J. B. Rottera , według której rodzaj sprawowanej kontroli równie ż okre ślany jest jako wewn ętrzny lub zewn ętrzny (za: Skommer, 2008, 19). Istnieje wi ęc silny zwi ązek pomi ędzy zachowaniami zdrowotnymi a poczucim umiejscowienia kontroli. Przy zało żeniu wi ęc, że zwi ązek taki istnieje równie ż pomi ędzy preferencjami muzycznymi młodzie ży a prezentowanymi przez ni ą zachowaniami zdrowotnymi, przy jednoczesnej zwi ększonej podatno ści na wpływy społeczne i mody jednostek zewn ątrzsterownych, co wi ąza ć si ę mo że istotnie z wyborem ulubionych gatunków muzycznych, zbadanie tej wła śnie zmiennej osobowo ściowej wydaje si ę by ć istotne.

Narz ędzie do pomiaru preferencji muzycznych Do badania preferencji muzycznych posłu żyła ankieta własnej konstrukcji. W pierwszym etapie na grupie 95 osób dokonano wst ępnego rozeznania preferencji muzycznych młodzie ży za pomoc ą pytania otwartego: „Jaki jest Twój ulubiony gatunek muzyczny?”. Oprócz pytania badani zostali poproszeni o wskazanie przykładu ulubionego polskiego zespołu muzycznego lub wykonawcy, reprezentuj ącego wybrany styl muzyczny. Pytanie to słu żyło do skonstruowania ankiety głównej. Powstała na gruncie bada ń pilota żowych ankieta składa si ę z pytania zamkni ętego daj ącego mo żliwo ść wybrania jednej odpowiedzi, spo śród zaproponowanych dwudziestu. Pytanie dotyczyło wskazania przez osob ę

49 badan ą ulubionego gatunku muzycznego z wymienionych 19. Istniała te ż mo żliwo ść wpisania innego stylu, ni ż wymienione. Badany miał te ż poda ć przykład polskiego zespołu muzycznego lub wykonawcy ze wskazanej estetyki muzycznej. O umieszczeniu tych wła śnie gatunków w ankiecie zadecydowały wspomniane badania pilota żowe. W zwi ązku z tym, że wyboru gatunków muzycznych zamieszczonych w ankiecie dokonywała młodzie ż, znalazła si ę tam równie ż np. poezja śpiewana, która bywa niekiedy traktowana raczej jako gatunek literacki ni ż muzyczny. Wyszczególnione gatunki to: hip hop, rock, pop, techno, soul, jazz, folk, blues, country, reggae, muzyka taneczna, metal, RNB, muzyka alternatywna, grunge, rock progresywny, muzyka filmowa, poezja śpiewana i punk rock.

Na podstawie analizy odpowiedzi badanych uzyskano informacje dotycz ące preferencji muzycznych adolescentów. Jednocze śnie na podstawie przykładowych artystów uzyskano dane dotycz ące najpopularniejszych wykonawców w ramach ka żdego z wymienionych stylów. Tre ści poruszane przez tych wła śnie, wskazanych przez badanych artystów, s ą baz ą do analizy poruszanych przez nich tre ści pro- i antyzdrowotnych. Pełna wersja ankiety znajduje si ę w zał ączniku (zał ącznik 2).

Narz ędzie do badania postaw wobec zdrowia, oraz zachowa ń zdrowotnych Do badania postaw wobec zdrowia oraz zachowa ń zdrowotnych posłu żył kwestionariusz własnej konstrukcji. Składał si ę on z dziewi ęciu twierdze ń dotycz ących zachowa ń zdrowotnych, do których, jednocze śnie deklaruj ąc swoje postawy, miały odnie ść si ę osoby badane, oraz dziewi ęciu pyta ń dotycz ących prezentowanych przez nich zachowa ń zdrowotnych tym postawom odpowiadaj ących. Wybór poddanych badaniu postaw i zachowa ń podyktowany został analiz ą tekstów piosenek wykonawców wskazanych w badaniach pilota żowych. W ramach wybranych w badaniach pilota żowych gatunków muzycznych, badani poproszeni zostali o wskazanie przykładowych wykonawców. Nast ępnie warstw ę tekstow ą wybranych przez badanych adolescentów podmiotów artystycznych poddano analizie, pod k ątem wyst ępowania w nich tre ści o charakterze pro- i antyzdrowotnym. Jak wykazały badania pilota żowe, najcz ęś ciej poruszane w tekstach piosenek tematy zwi ązane ze zdrowiem to: alkohol, narkotyki, przemoc i solidarno ść grupowa. Przy czym zetkn ąć si ę mo żna zarówno z pochwał ą np. za żywania narkotyków, jak i ze stanowiskiem przeciwnym. Charakterystycznym elementem prezentowanych tre ści (szczególnie dotyczy to estetyki hip hopowej) jest wyra źne rozró żnienie tzw. narkotyków mi ękkich (np. marihuana) i twardych (np. heroina), gdzie dla tych pierwszych ci sami arty ści wyra żaj ą jawne poparcie, jednocze śnie

50 otwarcie mówi ąc o zagro żeniach, jakie nios ą ze sob ą te drugie. St ąd te ż te dwa rodzaje narkotyków w kwestionariuszu potraktowano osobno. Tak wi ęc kwestionariusz zawiera sze ść twierdze ń dotycz ących postaw wobec zdrowia w odniesieniu do: alkoholu, narkotyków mi ękkich, narkotyków twardych, przemocy oraz solidarno ści grupowej. Dodatkow ą postaw ą, któr ą wprowadzono był stosunek do palenia tytoniu, który wprawdzie nie jest tematem poruszanym w utworach wykonawców, jednak został uwzgl ędniony dla pełniejszego obrazu prezentowanych przez młodzie ż zachowa ń zdrowotnych zwi ązanych z u żywkami. W ka żdym przypadku badani okre ślali, czy dane zachowanie (np. stosowanie przemocy, lub nadu żywanie alkoholu) uwa żaj ą za co ś niewła ściwego czy te ż nie. W kwestionariuszu, w celu sprawdzenia rzetelno ści narz ędzia badawczego, zamieszczone zostały równie ż twierdzenia synonimiczne dotycz ące trzech postaw odnosz ącyh si ę do: alkoholu, narkotyków mi ękkich i przemocy (odpowiednio twierdzenia: 3, 5, 6). Kolejne sze ść pyta ń dotyczyło zachowa ń zdrowotnych odnosz ących si ę do tych samych zagadnie ń, czyli: alkoholu, narkotyków mi ękkich, narkotyków twardych, przemocy, solidarno ści grupowej oraz palenia tytoniu. W ka żdym przypadku badani okre ślali, czy dane zachowania kiedykolwiek przejawiali, b ądź przejawiaj ą czy te ż nie. W celu sprawdzenia rzetelno ści narz ędzia badawczego, zamieszczone zostały równie ż pytania synonimiczne dotycz ące trzech zachowa ń zdrowotnych: nadu żywania alkoholu, u żywania narkotyków mi ękkich i stosowania przemocy (odpowiednio pytania: 12, 14, 15). Na podstawie analizy odpowiedzi badanych uzyskano informacje dotycz ące wybranych postaw wobec zdrowia, oraz zachowa ń zdrowotnych prezentowanych przez badan ą młodzie ż. Pełna wersja kwestionariusza znajduje si ę w zał ączniku (zał ącznik 3).

Rzetelno ść narz ędzia badawczego stwierdzono na podstawie analizy pyta ń synonimicznych, i zbadano za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona. Dla zachowa ń rzetelno ść wyniosła p=0,824, dla postaw p=0,787, natomiast ł ącznie dla całego narz ędzia p=0,801. Wyniki pomiaru rzetelno ści zastosowanego narz ędzia badawczego mo żna uzna ć wi ęc za zadowalaj ące.

Stworzenie własnego narz ędzia badawczego było konieczno ści ą z racji braku istnienia gotowego kwestionariusza, który do realizacji celu mógłby by ć zastosowany. Istnieje szereg narz ędzi dotycz ących zachowa ń zdrowotnych, jednak z ró żnych powodów żadne z nich nie mogło zosta ć u żyte w niniejszej pracy. Na szczególn ą uwag ę zasługuje Inwentarz Zachowa ń Zdrowotnych autorstwa Z. Juczy ńskiego (Juczy ński, 2001, 116-122). Jednak narz ędzie to

51 przeznaczone jest dla osób dorosłych, poza tym nie bada ono dokładnie tych zachowa ń, które uzyskano na drodze bada ń pilota żowych, jako najcz ęś ciej pojawiaj ącyh si ę w tekstach utworów polskiej muzyki rozrywkowej. Inwentarz autorstwa Z. Juczy ńskiego bada bowiem: nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, praktyki zdrowotne i pozytywne nastawienie psychiczne (Juczy ński, 2001, 121). Podobnie pozostałe narz ędzia dotycz ące zachowa ń zdrowotnych i warto ściowania zdrowia takie jak: Lista Kryteriów Zdrowia (LKZ) autorstwa Z. Juczy ńskiego (Juczy ński, 2001, 123-127), Lista Warto ści Osobistych (LWO) równie ż Z. Juczy ńskiego (Juczy ński, 2001, 128-133), czy Skala Satysfakcji z Życia (SWLS) (Ed. Diener, R.A. Emmons, R.J. Larson, S. Griffin, adaptacja Z. Juczy ński) (Juczy ński, 2001, 134- 143) badaj ą inne wymiary zdrowia, ni ż te na które konieczne było zwrócenie uwagi dla realizacji celów badawczych.

Narz ędzie do badania poczucia umiejscowienia kontroli.

Do badania poczucia umiejscowienia kontroli posłu żył Kwestionariusz do Badania Poczucia Kontroli (KBPK) autorstwa G. Krasowicz i A. Kurzyp-Wojnarskiej (1990). Kwestionariusz powstał w roku 1981, a jego ostateczna wersja ukonstytuowała si ę dwa lata pó źniej. Jest u żywany głównie do celów badawczych i dotyczy dorastaj ącej młodzie ży w przedziale wiekowym 13-17 lat. Słu ży on do pomiaru zmiennej osobowo ściowej jak ą jest poczucie umiejscowienia kontroli opisanej w teorii społecznego uczenia si ę J.B. Rottera (za: Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990). Kwestionariusz składa si ę z 46 pyta ń z wymuszonym wyborem, z czego 36 to pytania diagnostyczne (pytania: 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 33, 34, 35, 37, 38, 39, 40, 42, 43, 44, 45) a pozostałe 10 to pytania buforowe (pytania: 4, 9, 13, 18, 23, 28, 32, 36, 41, 46). Kwestionariusz ma dwie wersje – dla dziewcz ąt i dla chłopców, jednak ró żni ą si ę one od siebie wył ącznie gramatyczn ą form ą pyta ń. Kwestionariusz przeznaczony jest do badania grupowego, przy czym jego wypełnienie wymaga zagwarantowania samodzielno ści w udzielaniu odpowiedzi na pytania w nim zawarte. Połowa spo śród pyta ń diagnostycznych dotyczy poczucia umiejscowienia kontroli w sukcesach (pytania: 1, 6, 8, 10, 11, 15, 17, 19, 21, 25, 27, 29, 34, 35, 37, 39, 43, 45), druga połowa w pora żkach (pytania: 2, 3, 5, 7, 12, 14, 16, 20, 22, 24, 26, 30, 31, 33, 38, 40, 42, 44).

Na podstawie analizy odpowiedzi badanych uzyskano informacje dotycz ące poczucia umiejscowienia kontroli w pora żkach i w sukcesach oraz informacj ę dotycz ącą ogólnego

52 poczucia kontroli, bez podziału na sukcesy i pora żki. Na podstawie kwestionariusza mo żliwe jest wykazanie poczucia umiejscowienia kontroli: wewn ętrznego, nieustalonego i zewn ętrznego. Dla potrzeb niniejszej pracy dokonano wył ącznie opracowania wyników dla ogólnego poczucia umiejscowienia kontroli, bez podziału na wyniki w sukcesach i pora żkach.

Psychometryczne wła ściwo ści KBPK. Oceny rzetelno ści kwestionariusza dokonano na podstawie estymacji wewn ętrznej zgodno ści oraz estymacji równowa żno ści mi ędzypołówkowej (Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990, 16). Estymacji zgodno ści wewn ętrznej dokonano obliczaj ąc wska źniki: współczynnik zgodno ści wewn ętrznej według wzoru Spearmana-Browna z poprawk ą R. Gaylorda , współczynnik zgodno ści wewn ętrznej alfa Cronbacha , zmodyfikowany przez Rozebooma (za: Brzezi ński, 1978, 188, Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990, 17). Do estymacji równowa żno ści mi ędzypołówkowej wykorzystany został wzór Kristofa (Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990, 17). Uzyskane wska źniki rzetelno ści KBPK s ą zbli żone do współczynników innych testów poczucia kontroli, a zatem wyniki uznane zostały za zadowalaj ące (za: Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990). Zgodno ść wewn ętrzna wg wzoru Spearmana-Browna wyniosła dla skali poczucia kontroli w sukcesach (S) 0,71 dla poczucia kontroli w pora żkach (P) 0,78 dla obu skal ł ącznie (S+P) 0,66. Zgodno ść wewn ętrzna według alfa Cronbacha wyniosła dla S 0,40 dla P 0,54 dla S+P 0,62. Równowa żno ść mi ędzypołówkowa wyniosła dla S 0,52 dla P 0,69 dla S+P 0,71 (Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990, 17).

Warto ść bł ędu standardowego pomiaru KBPK obliczono na podstawie współczynnika zgodno ści wewn ętrznej Spearmana-Browna z poprawk ą Gaylorda . Wynosz ą one odpowiednio: dla skali poczucia kontroli w sukcesach Se=1,37, dla poczucia kontroli w pora żkach Se=1,18 (Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990, 18).

Trafno ść diagnostyczn ą kwestionariusza okre ślono wykorzystuj ąc inne pomiary poczucia kontroli: kwestionariusz IAR (za: Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990, 18), kwestionariusz Pogl ądów Osobistych CNSIE (Nowicki, Strikland, 1973, za: Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990, 18), Skala I-E (Rotter, 1966, za: Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990) i kwestionariusz Delta (za: Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990). Stwierdzono, że skala S KBPK koreluje istotnie ze wszystkimi miarami poczucia kontroli zgeneralizowanego (IAR, I-E, Delta, CNSIE). Podobne wyniki uzyskano dla skali P przy czym współczynniki były tu wy ższe ni ż w skali S. Opisane rezultaty potwierdzaj ą diagnostyczno ść obu skal. W przypadku ł ącznego okre ślenia obu skal równie ż uzyskano istotne statystycznie współczynniki korelacji, przy czym s ą one wy ższe ni ż w przypadku korelacji z KBPK S,

53 a ni ższe w porównaniu z współczynnikami korelacji z KBPK P (Krasowicz, Kurzyp- Wojnarska, 1990).

Okre ślono równie ż trafno ść teoretyczn ą kwestionariusza na podstawie korelacji wyników KBPK z wynikami testów badaj ących inne wymiary osobowo ści, takie jak: osi ągni ęcia szkolne, inteligencja, aprobata społeczna oraz niepokój. Stwierdzono, że uzyskane wyniki s ą zgodne z prawidłowo ściami opisywanymi w literaturze co sugeruje zadowalaj ącą trafno ść teoretyczn ą KBPK (Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990). Pełna wersja kwestionariusza znajduje si ę w zał ączniku (zał ącznik 4).

Badanie tre ści zawartych w tekstowej warstwie utworów polskiej muzyki rozrywkowej.

Dla realizacji celu pracy niezb ędna była jako ściowa analiza tre ści przekazywanych w tekstowej warstwie utworów polskiej muzyki rozrywkowej. Szczególnie istotny dla weryfikacji głównej hipotezy był wybór utworów wybranych do analizy. Ogromna liczba wykonawców i rokrocznie wydawanych płyt uniemo żliwia analiz ę całego materiału. Kryterium wyboru poddanego analizie materiału były wi ęc wskazania badanej młodzie ży. Pod kątem tre ści pro- i antyzdrowotnych przeanalizowano najpopularniejszych przedstawicieli, ka żdego z najcz ęś ciej wybieranych przez adolescentów gatunków muzyki rozrywkowej. Był to wi ęc ostatni etap bada ń, jako że mo żliwy był on dopiero po uzyskaniu wyników w ankiecie dotycz ącej preferencji muzycznych. W zwi ązku z realizacj ą głównego celu pracy analizie poddano tre ści pro- i antyzdrowotne, które zostały zbadane za pomoc ą kwestionariusza dotycz ącego okre ślenia postaw wobec zdrowia oraz zachowa ń zdrowotnych.

54 Wyniki

Preferencje muzyczne młodzie ży Dla realizacji celu badawczego konieczne było okre ślenie preferencji muzycznych badanej młodzie ży Uzyskane wyniki dotycz ące preferencji muzycznych wskazuj ą, że istnieje kilka najpopularniejszych w śród młodzie ży gatunków, natomiast odbiorcami pozostałych stylów jest nieznaczna liczba osób. Preferencje te nie maj ą wi ęc zró żnicowanego charakteru. Na podstawie przeprowadzonej ankiety uzyskano wyniki dotycz ące najcz ęś ciej słuchanych przez młodzie ż gatunków, jak równie ż najpopularniejszych w ramach tych stylów wykonawców. Szczegółowe wyniki przedstawia tab. 1, rys. 1.

Rysunek 1. Najcz ęś ciej wybierane przez młodzie ż gatunki muzyczne jako ulubione.

Źródło: opracowanie własne

55 Gatunek Liczba wyborów Procent Hip hop 129 28,3 Pop 92 20,2 Rock 65 14,2 Techno 51 11,2 Reggae 26 5,7 Metal 14 3,1 Disco polo 11 2,4 Jazz 10 2,2 Mouse 9 2,0 R N B 8 1,8 Muzyka alternatywna 6 1,3 Muzyka klubowa 5 1,1 Blues 5 1,1 Poezja śpiewana 5 1,1 Piosenka aktorska 4 0,9 Soul 4 0,9 Dance 3 0,7 Punk rock 2 0,4 Digital hardcore 1 0,2 Folk-rock 1 0,2 Muzyka barokowa 1 0,2 Muzyka religijna 1 0,2 Ska 1 0,2 Brak danych 2 0,4 Ogółem 456 100,0 Tabela 1. Najcz ęś ciej wybierane przez młodzie ż gatunki muzyczne, jako ulubione. Źródło: opracowanie własne

Według uzyskanych wyników, najpopularniejszym w śród młodzie ży gatunkiem muzycznym jest hip hop (129 osób, 28,2%). Dalej znalazły si ę odpowiednio pop (92 osoby, 20,1%), rock (65 osób, 14,2%), techno (51 osób, 11,2%) i reggae (26 osób, 5,7%). Pozostałe gatunki zostały uznane za ulubione przez zdecydowanie mniej osób badanych. Niewielkie zró żnicowanie karze przypuszcza ć, że preferencje młodzie ży wynika ć mog ą w du żym stopniu z lansowania okre ślonych gatunków muzycznych przez media, jako że wiele muzycznych stylów jest pomijanych przez środki masowego przekazu, a co za tym idzie adolescenci mog ą w ogóle ich nie zna ć z racji ograniczonego dost ępu, b ądź braku aktywnego ich poszukiwania.

Poczucie umiejscowienia kontroli Na podstawie Kwestionariusza Badania Poczucia Kontroli uzyskano informacje dotycz ące tej zmiennej w całej grupie badanej. Według uzyskanych wyników wi ększo ść

56 adolescentów (263 osoby, 57,7%) charakteryzuje zewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli. Nast ępnie odpowiednio nieustalone (124 osoby, 27,2%) i wewn ętrzne (70 osób, 15,3%). Szczegółowe wyniki przedstawia tab. 2, rys. 2.

Poczucie kontroli Zewn ętrzne Nieustalone Wewn ętrzne

Badana % Liczebno ść % Liczebno ść % Liczebno ść grupa 57,7% 263 27,2% 124 15,1% 69 Tabela 2. Poczucie umiejscowienia kontroli w grupie badanej Źródło: opracowanie własne

Rysunek 11. Poczucie umiejscowienia kontroli w grupie badanej

Źródło: opracowanie własne

Postawy wobec zdrowia Na podstawie przeprowadzonego kwestionariusza, dotycz ącego postaw wobec zdrowia reprezentowanych przez młodzie ż uzyskano wyniki dotycz ące wybranych postaw młodzie ży w odniesieniu do niektórych zachowa ń zdrowotnych: spo żywania alkoholu z przekroczeniem progu nietrze źwo ści, u żywania narkotyków mi ękkich, u żywania narkotyków twardych, stosowania przemocy, solidarno ści grupowej oraz palenia tytoniu. Wyniki dotycz ące spo żywania alkoholu z przekroczeniem progu nietrze źwo ści mo żna uzna ć za alarmuj ące, wskazuj ą bowiem, że zdecydowana wi ększo ść badanej młodzie ży (281 osób, 61,6%) nie uwa ża nadu żywania alkoholu za niewła ściwe. Tylko 175 osób (38,4%) stwierdziło, że nadu żywanie alkoholu jest czym ś złym.

57 Za niepokoj ące mo żna te ż uzna ć wyniki dotycz ące postawy wobec za żywania mi ękkich narkotyków. W tym przypadku wi ększo ść badanej młodzie ży (316 osób, 69,3%) wyraziła postaw ę negatywn ą, jednak a ż 140 osób (30,7%) w za żywaniu narkotyków mi ękkich nie widzi nic niewła ściwego, co jest szczególnie niepokoj ące z racji tego, że środki te s ą nielegalne. W przypadku postawy wobec za żywania narkotyków twardych wyniki przedstawiaj ą si ę zdecydowanie lepiej ni ż w przypadku narkotyków mi ękkich, poniewa ż 425 osób badanych (93,2%) odniosło si ę do ich za żywania negatywnie. 31 (6,8%) badanych stwierdziło, że nie ma nic niewła ściwego w za żywaniu narkotyków twardych. Wyniki dotycz ące postawy wobec zachowania prozdrowotnego w kontekście społecznym, jakim jest solidarno ść grupowa badani adolescenci odnie śli si ę pozytywnie. Zdecydowana wi ększo ść młodzie ży (396 osób, 86,9%) uznała, że nale ży by ć solidarnym wobec zwoich kole żanek i kolegów. Jedynie 60 osób (13,2%) deklarowało negatywny stosunek wobec solidarno ści grupowej. Wyniki dotycz ące stosunku młodzie ży do przemocy wykazały, że wi ększo ść badanych (324 osoby, 70,9%) uwa ża u żywanie przemocy za niewła ściwe. Jednak niemal 30% badanych (132 osoby, 29,1%) zadeklarowało pozytywny stosunek do tego typu zachowa ń. W stosunku do palenia tytoniu wi ększo ść badanej młodzie ży (312 osoby, 68,4%) zadeklarowało postaw ę negatywn ą, uwa żaj ąc je za niewła ściwe. Jednak 144 osoby (31,6%) uznało, że palenie tytoniu nie jest niczym złym, co w obliczu powszechno ści informacji o szkodliwych skutkach palenia stanowi nadal wynik niepokoj ący. Szczegółowe wyniki dotycz ące badanych postaw zdrowotnych przedstawia tabela 3.

Postawa wobec zdrowia Odpowied ź Grupa badana Liczba % Nadu żywanie alkoholu Prawda 281 61,6 Fałsz 175 38,4 Za żywanie narkotyków Prawda 140 30,7 mi ękkich Fałsz 316 69,3 Za żywanie narkotyków Prawda 31 6,8 twardych Fałsz 425 93,2 Solidarno ść grupowa Prawda 396 86,8 Fałsz 60 13,2 Stosowanie przemocy Prawda 132 29,1 Fałsz 324 70,9 Palenie tytoniu Prawda 144 31,6 Fałsz 312 68,4 Tabela 3. Postawy wobec zdrowia w grupie badanej Źródło: opracowanie własne

58

Zachowania zdrowotne Na podstawie przeprowadzonego kwestionariusza, dotycz ącego zachowa ń zdrowotnych reprezentowanych przez młodzież uzyskano wyniki dotycz ące wybranych zachowa ń zdrowotnych: spo żywania alkoholu z przekroczeniem progu nietrze źwo ści, używania narkotyków mi ękkich, u żywania narkotyków twardych, stosowania przemocy, solidarno ści grupowej oraz palenia tytoniu. Niepokoj ące wyniki uzyskano w badaniu zachowania antyzdrowotnego – nadu żywania alkoholu. Zdecydowana wi ększo ść badanej młodzie ży (363 osoby, 79,6%) potwierdziła, że miała kontakt z alkoholem z przekroczeniem progu nietrze źwo ści. Wskazuje to na istnienie istotnego problemu je śli chodzi o t ą u żywk ę, poniewa ż spo śród badanych tylko 20,4% (93 osoby) nie nadu żyło alkoholu. Bardzo niepokoj ące wyniki uzyskano w odniesieniu do stosowania narkotyków mi ękkich. A ż 150 osób badanych (32,9%) o świadczyło, że miało z nimi kontakt, co jest zastanawiaj ące szczególnie w obliczu tego, że środki te s ą nielegalne. Powszechno ść ich używania sugeruje bowiem łatw ą dost ępno ść . 306 osób (67,1%) o świadczyło, że kontaktu z tego typu środkami nie miało. Wyniki dotycz ące stosowania narkotyków twardych nie s ą tak niepokoj ące jak w przypadku mi ękkich narkotyków, jednak mimo to nale ży uzna ć je za zastanawiaj ące, z racji tego, że 59 osób (12,9%) spo śród badanej młodzie ży, miało z nimi kontakt. Tu jednak sytuacja przedstawia si ę nieco lepiej, poniewa ż zdecydowana wi ększo ść badanej młodzie ży (397 osób, 87,1%) zadeklarowała, że nie miała styczno ści z tego typu środkami. Wyniki badania zachowania zdrowotnego w rozumieniu społecznym, jakim jest solidarno ść grupowa świadcz ą o tym, że w wi ększo ści badani przejawiaj ą w tym przypadku zachowania prozdrowotne (396 osób, 86,8%). Zaledwie 60 osób (13,2%) udzieliło odpowiedzi przecz ącej, deklaruj ąc tym samym, że nie przejawia solidarno ści grupowej. Stosowanie przemocy mo żna uzna ć za zjawisko cz ęsto wyst ępuj ące w śród badanej młodzie ży. Wprawdzie wi ększo śc badanych (271 osób, 59,3%) o świadczyło, że nie stosuje przemocy w rozwi ązywaniu sytuacji konfliktowych, jednak 185 osób (40,7%) zadeklarowało jej stosowanie. Równie ż palenie tytoniu jest, jak si ę okazuje, w śród młodzie ży problemem aktualnym, poniewa ż wi ększo ść badanych (274 osoby, 60,1%) potwierdziła, że mieli kontakt z paleniem tytoniu. Tylko 182 osoby (39,9%) zadeklarowały, że kontaktu z tytoniem nie miały. Szczegółowe wyniki dotycz ące badanych zachowa ń zdrowotnych przedstawia tabela 4.

59

Zachowanie zdrowtne Odpowied ź Grupa badana Liczba % Nadu żywanie alkoholu Tak 363 79,6 Nie 93 20,4 Za żywanie narkotyków Tak 150 32,9 mi ękkich Nie 306 67,1 Za żywanie narkotyków Tak 59 12,9 twardych Nie 397 87,1 Solidarno ść grupowa Tak 396 86,8 Nie 60 13,2 Stosowanie przemocy Tak 185 40,7 Nie 271 59,3 Palenie tytoniu Tak 274 182 Nie 60,1 39,9 Tabela 4. Zachowania zdrowotne w grupie badanej Źródło: opracowanie własne

Zale żno ść pomi ędzy prezentowanymi w warstwie tekstowej utworów współczesnej polskiej muzyki rozrywkowej, preferowanej przez młodzie ż, tre ściami dotycz ącymi zdrowia i zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży szkół ponadpodstawowych

Pierwszym krokiem prowadz ącym do realizacji głównego celu pracy było stwierdzenie zale żno ści pomi ędzy preferencjami muzycznymi młodzie ży, a prezentowanymi, wybranymi do analizy zachowaniami zdrowotnymi. Do analizy wybrano cztery najpopularniejsze gatunki muzyczne, poniewa ż w przypadku pozostałych wyst ąpiło zbyt mało wyborów, aby poddawa ć je analizie. Pełny obraz tej zale żno ści przedstawia tabela 5.

W odniesieniu do spo żywania alkoholu z przekroczeniem progu nietrze źwo ści, najwi ększy liczba osób miała z nim kontakt w śród słuchaczy muzyki techno (90,2%). Jednak równie ż i w przypadku słuchaczy pozostałych gatunków muzycznych wyniki dla tego zachowania antyzdrowotnego były wysokie: hip hop (86%), pop (70,7%) i rock (70,3%).

Narkotyki mi ękkie zdecydowanie najcz ęś ciej stosowane s ą przez słuchaczy hip hopu (56,6%). W dalszej kolejno ści znale źli si ę słuchacze: techno (35,3%), rocka (27,7%), popu (6,5%). Z narkotykami twardymi najwi ększy odsetek osób miał kontakt w śród słuchaczy muzyki techno (27,5%). Mniejsza liczba badanych za żywała narkotyki twarde w śród słuchaczy hip hopu (19,4%), popu (5,4%) i rocka (3,1%).

60 W odniesieniu do solidarno ści grupowej, najwi ększa liczba osób przejawia zachowania prozdrowotne w kontek ście społecznym – tj. staje w obronie swoich kolegów i kole żanek wśród słuchaczy muzyki hip hop (94,6%%). Nast ępnie znale źli si ę kolejno słuchacze nast ępuj ących gatunków muzycznych: rock (86,2%), pop (79,3%) i techno (74,5%). Stosowanie przemocy zadeklarowało najwi ęcej słuchaczy hip hopu (69%), nast ępnie techno (35,3%), popu (30,4%) i rocka (20,3%). Poniewa ż w tekstach przeanalizowanych utworów nie odnaleziono tematu palenia tytoniu, do realizacji celu głównego pracy nie sprawdzano zale żno ści pomi ędzy preferencjami muzycznymi a paleniem tytoniu w śród badanej młodzie ży.

Rodzaj Wyst ępowanie zachowania zachowania Ulubiony gatunek muzyczny zdrowotnego zdrowotnego Techno Rock Pop Hip hop Alkohol – Tak 46 45 65 111 zachowanie 90,2% 70,3% 70,7% 86,0%

Nie 5 19 27 18

9,8% 29,7% 29,3% 14,0% Narkotyki Tak 18 18 6 73 mi ękkie – 35,3% 27,7% 6,5% 56,6% zachowanie Nie 33 47 86 56

64,7% 72,3% 93,5% 43,4%

Narkotyki Tak 14 2 5 25 twarde – 27,5% 3,1% 5,4% 19,4% zachowanie Nie 37 63 87 104

72,5% 96,9% 94,6% 80,6%

Solidarno ść – Tak 38 56 73 122 zachowanie 74,5% 86,2% 79,3% 94,6%

Nie 13 9 19 7

25,5% 13,8% 20,7% 5,4% Przemoc – Tak 18 13 28 89 zachowanie 35,3% 20,3% 30,4% 69,0%

Nie 33 52 64 40

64,7% 79,7% 69,6% 31,0% Tabela 5. Zale żno ść preferencji muzycznych i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży Źródło: opracowanie własne

Uzyskane zale żno ści przebadano za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona. Wykazano, że statystyka chi-kwadrat jest istotna na poziomie p<0.05 dla wszystkich przejawianych

61 zachowa ń. Istotno ść statystyczn ą zale żno ści preferencji muzycznych i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży przedstawia tabela 6. Najwi ększe ró żnice w odpowiedziach pomi ędzy słuchaczami poszczególnych gatunków wyst ąpiły w przypadku narkotyków mi ękkich i tam wyst ąpiła najwi ększa zale żno ść . Uzyskane wyniki potwierdzaj ą istnienie zale żno śc pomi ędzy preferencjami muzycznymi, a zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży, przy czym na szczególn ą uwag ę zasługuje fakt, że zale żno ść ta jest istotna w odniesieniu do wszystkich poddanych analizie zachowa ń.

Zachowania zdrowotne Ulubiony gatunek muzyczny

Chi-kwadrat 61,369 Narkotyki mi ękkie – Df 3 zachowanie Istotno ść 0,000 *

Chi-kwadrat 23,267 Narkotyki twarde – Df 3 zachowanie Istotno ść 0,000 *

Chi-kwadrat 14,687

Alkohol - zachowanie Df 3 Istotno ść 0,002 *

Chi-kwadrat 16,594

Solidarno ść - zachowanie Df 3 Istotno ść 0,001 *

Chi-kwadrat 55,701

Przemoc - zachowanie Df 3 Istotno ść 0,000 * Tabela 6. Istotno ść statystyczna zale żno ści preferencji muzycznych i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży Źródło: opracowanie własne

Drugim krokiem prowadz ącym do realizacji głównego celu pracy było stwierdzenie, jacy wykonawcy s ą w śród młodzie ży najpopularniejsi w ramach poszczególnych gatunków muzycznych, wybranych do analizy. Według bada ń najpopularniejszym w śród młodzie ży gatunkiem muzycznym jest hip hop (129 wyborów, 28,3% w całej grupie badanej). Najpopularniejsi wykonawcy muzyki hip hop to według badanych: Peja, Kaliber 44, Paktofonika i Molesta. Teksty tych wykonawców

62 poddano analizie pod k ątem wyst ępowania w nich tre ści pro- i antyzdrowotnych. Pełen zestaw najpopularniejszych wykonawców hip hopowych przedstawia tabela 7.

Hip hop Ulubiony % w śród słuchaczy wykonawca Liczebno ść hip hopu Peja 29 23,2% Kaliber 44 27 21,6% Paktofonika 21 16,8% Molesta 14 11,2% Grupa Operacyjna 6 4,8% Liber 6 4,8% Verba 5 4,0% Killaz group 3 2,4% Karamba 2 1,6% 52 D ębiec 2 1,6% Kalwi i Remi 2 1,6% Owal 1 ,8% Liroy 1 ,8% Don Guralesko 1 ,8% Dj Remo 1 ,8% Jeden Osiem L 1 ,8% Fish i Tworzywo 1 ,8% Sztuczne O.S.T.R. 1 ,8% Góral 1 ,8% Tabela 7. Najpopularniejsi wykonawcy hip hopowi Źródło: opracowanie własne

Drugim w kolejno ści co do popularno ści gatunkiem jest pop (92 wybory, 20,2% w całej grupie badanej). Najpopularniejsi wykonawcy muzyki pop to: Doda, Feel, Gosia Andrzejewicz i Katarzyna Cerekwicka. Pełen zestaw najpopularniejszych wykonawców stylu pop przedstawia tabela 8.

63

Pop Ulubiony % w śród słuchaczy wykonawca Liczebno ść muzyki pop Doda 26 29,5% Feel 23 26,1% Gosia 11 12,5% Andrzejewicz Katarzyna 7 8,0% Cerekwicka Patyrcja 6 6,8% Markowska Kombi 5 5,7% Bajm 2 2,3%

Symptuastic 1 1,1% Perfect 1 1,1% Kasia Kowalska 1 1,1%

Stachurski 1 1,1% 4 Minutes 1 1,1% Wilki 1 1,1% Agnieszka 1 1,1% Chylinska Góral 1 1,1%

Tabela 8. Najpopularniejsi wykonawcy muzyki pop Źródło: opracowanie własne Na trzecim miejscu znalazła si ę muzyka rockowa (65 wyborów, 14,2% w całej grupie badanej). Najpopularniejsi wykonawcy muzyki rockowej to według badanych: Kult, Hey, Feel, Coma i Muchy. Pełen zestaw najpopularniejszych wykonawców rockowych przedstawia tabela 9. Czwartym, co do popularno ści gatunkiem jest techno (51 wyborów, 11,2% w całej grupie badanej). Najpopularniejsi wykonawcy muzyki techno to: Kalwi i Remi, Dj Remo i Dj Tiesto. Pełen zestaw najpopularniejszych wykonawców stylu techno przedstawia tabela 10.

64 Rock Ulubiony % w śród słuchaczy wykonawca Liczebno ść rocka Kult 9 17,0% Hey 8 15,1% Coma 4 7,5% Muchy 4 7,5% Feel 3 5,7% Dżem 3 5,7% Strachy na lachy 3 5,7% Ira 3 5,7% Łzy 2 3,8% Wilki 2 3,8% Agnieszka 2 3,8% Chylinska Myslovitz 2 3,8% Lao-che 2 3,8% Akurat 2 3,8% Cool Kids of 1 1,9% Heath Kombi 1 1,9% Happysad 1 1,9% Blog 27 1 1,9% Tabela 9. Najpopularniejsi wykonawcy muzyki rockowej Źródło: opracowanie własne

Techno Ulubiony % w śród słuchaczy wykonawca Liczebno ść techno Kalwi i Remi 21 58,3% Dj Remo 5 13,9% Dj Tiesto 4 11,1% Dj Klaas 2 5,6% Dj Magik 2 5,6% Dj Kriss 1 2,8% Feel 1 2,8% Tabela 10. Najpopularniejsi wykonawcy muzyki techno Źródło: opracowanie własne

65 W wyborze najpopularniejszych wykonawców, których teksty nast ępnie poddano analizie, kierowano si ę wskazaniami badanej młodzie ży, czyli zaproponowanymi przez ni ą przykładowymi wykonawcami. Skutkiem tego jest np. pojawienie si ę tych samych wykonawców uwzgl ędnionych przez badanych jako przykład ró żnej estetyki muzycznej (np. zespół Feel został wskazany jako wykonawca muzyki pop, rocka i techno). Innym skutkiem takiego wła śnie kryterium wyboru wykonawców jest pojawienie si ę wśród przykładowych twórców, artystów, którzy nie s ą wykonawcami polskimi. Ma to miejsce w przypadku muzyki techno, gdzie pojawili si ę tacy wykonawcy jak: Dj Tiesto (muzyk holenderski) i Dj Klaas (muzyk niemiecki). Prawdopodobnie zwi ązane jest to z tym, że w estetyce techno albo nie ma wcale tekstu, który mógłby ułatwia ć okre ślenie sk ąd dany artysta pochodzi, albo te ż nawet je śli pojawia si ę tekst, to najcz ęś ciej j ęzykiem u żywanym przez twórców z tej estetyki, niezale żnie od pochodzenia jest j ęzyk angielski. Wprawdzie angielski jest j ęzykiem, który pojawia si ę równie ż bardzo cz ęsto w innych gatunkach muzycznych i u żywany jest przez wykonawców z całego świata, to jednak w przypadku techno, zjawisko to pojawia si ę szczególnie cz ęsto. Trzecim krokiem prowadz ącym do realizacji głównego celu pracy była identyfikacja zachowa ń zdrowotnych u słuchaczy poszczególnych wykonawców w ramach ka żdego z najpopularniejszych gatunków muzycznych wybranych do analizy. W przypadku muzyki hip hop, w śród słuchaczy poszczególnych wykonawców, wyst ąpiły znacz ące ró żnice w przypadku narkotyków mi ękkich oraz solidarno ści grupowej. Najmniej badanych (51,7%) miało kontakt z narkotykami mi ękkimi w śród słuchaczy Peji, natomiast najwi ęcej w śród słuchaczy grupy Molesta (92,9%). W śród słuchaczy pozostałych wzi ętych pod uwag ę wykonawców (Paktofonika i Kaliber 44) równie ż znacz ąca liczba odpowiadaj ących na pytanie o kontakt z narkotykami mi ękkimi odpowiedziała twierdz ąco (odpowiednio 85,7% i 74,1%). W przypadku solidarno ści grupowej wszyscy słuchacze Peji, Molesty i Paktofoniki (100%) deklarowali zachowanie prozdrowotne, w śród słuchaczy grupy Kaliber 44 równie ż znacz ąca wi ększo ść (81,5%) o świadczyła, że w swoich zachowaniach prezentuje solidarno śc grupow ą. Interesuj ąc wyniki uzyskano dla innego jeszcze spo śród poddanych analizie zachowa ń, tj. dla stosowania przemocy. W tym przypadku najwi ęcej badanych słuchaczy hip hopu stosuje j ą w rozwi ązywaniu konfliktów w śród słuchaczy grupy Molesta (92,9%), najmniej w śród słuchaczy Peji (72,4%). Badania zale żno ści dokonano za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona. Wykazano, że statystyka chi-kwadrat jest istotna na poziomie p<0.05 dla narkotyków mi ękkich i solidarno ści grupowej. Istotno ść statystyczna ą zale żno ści preferowanych wykonawców hip hopowych i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży

66 przedstawia tabela 11. Wyniki zachowa ń zdrowotnych prezentowanych przez słuchaczy najpopularniejszych wykonawców hip hopowych przedstawia tabela 12.

Zachowania zdrowotne Ulubiony polski zespól lub wykonawca stylu hip hop

Chi-kwadrat 5,133

Alkohol - zachowanie Df 3

Istotno ść 0,162

Chi-kwadrat 11,068 Narkotyki mi ękkie – Df 3 zachowanie Istotno ść 0,011

Chi-kwadrat 0,713 Narkotyki twarde – Df 3 zachowanie Istotno ść 0,870

Chi-kwadrat 12,541

Solidarno ść - zachowanie Df 3 Istotno ść 0,006

Chi-kwadrat 3,008

Przemoc - zachowanie Df 3 Istotno ść 0,390 Tabela 11. Istotno ść statystyczna zale żno ści preferowanych wykonawców hip hopowych i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży Źródło: opracowanie własne

67

Rodzaj Wyst ępowanie zachowania zachowania Ulubiony polski wykonawca hop hopowy zdrowotnego zdrowotnego Peja Kaliber 44 Paktofonika Molesta Alkohol - Tak 26 23 21 14 zachowanie 89,7% 85,2% 100,0% 100,0%

Nie 3 4 0 0

10,3% 14,8% ,0% ,0% Narkotyki Tak 15 20 18 13 mi ękkie – 51,7% 74,1% 85,7% 92,9% zachowanie Nie 14 7 3 1

48,3% 25,9% 14,3% 7,1%

Narkotyki Tak 7 5 6 3 twarde – 24,1% 18,5% 28,6% 21,4% zachowanie Nie 22 22 15 11

75,9% 81,5% 71,4% 78,6%

Solidarno ść – Tak 29 22 21 14 zachowanie 100,0% 81,5% 100,0% 100,0%

Nie 0 5 0 0

0,0% 18,5% 0,0% 0,0% Przemoc - Tak 21 22 18 13 zachowanie 72,4% 81,5% 85,7% 92,9%

Nie 8 5 3 1

27,6% 18,5% 14,3% 7,1% Tabela 12. Zachowania zdrowotne prezentowane przez słuchaczy najpopularniejszych wykonawców hip hopowych Źródło: opracowanie własne

W muzyce pop, w analizie porównawczej prezentowanych zachowa ń zdrowotnych wzi ęto pod uwag ę przede wszystkim Dod ę (26 wyborów) i grup ę Feel (23 wybory), poniewa ż w pozostałych przypadkach – słuchaczy Gosi Andrzejewicz i Katarzyny Cerekwickiej - była zbyt mała liczba wyborów (odpowiednio 11 i 7 wybory). Najwi ększe ró żnice wyst ąpiły: w przypadku spo żywania alkoholu z przekroczeniem progu nietrze źwo ści (w śród słuchaczy Dody – 80,8% udzieliło odpowiedzi twierdz ącej, w śród słuchaczy zespołu Feel – 66,7%); w przypadku solidarno ści grupowej (w śród słuchaczy Dody – 61,5% udzieliło odpowiedzi twierdz ącej, w śród słuchaczy zespołu Feel – 87,1%), oraz w przypadku stosowania przemocy (w śród słuchaczy Dody – 30,8% udzieliło odpowiedzi twierdz ącej, w śród słuchaczy zespołu Feel – 16,1%). Badania zale żno ści dokonano za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona. Wykazano, że statystyka chi-kwadrat nie jest istotna na poziomie p<0.05 dla żadnego z wybranych zachowa ń. Istotno ść statystyczn ą zale żno ści preferowanych wykonawców stylu pop i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży przedstawia tabela 13. Wyniki zachowa ń

68 zdrowotnych prezentowanych przez słuchaczy najpopularniejszych wykonawców stylu pop przedstawia tabela 14.

Zachowania zdrowotne Ulubiony polski zespól lub wykonawca stylu pop

Chi-kwadrat 4,079

Alkohol – zachowanie df 3

Istotno ść 0,253

Chi-kwadrat 1,451 Narkotyki mi ękkie – df 3 zachowanie Istotno ść 0,694

Chi-kwadrat 1,785 Narkotyki twarde – df 3 zachowanie Istotno ść 0,618

Chi-kwadrat 6,626 Solidarno ść - zachowanie df 3

Istotno ść 0,085

Chi-kwadrat 7,487 Przemoc – zachowanie df 3

Istotno ść 0,058 Tabela 13. Istotno ść statystyczna zale żno ści preferowanych wykonawców stylu pop i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży Źródło: opracowanie własne

69

Rodzaj Wyst ępowanie zachowania zachowania Ulubiony polski wykonawca stylu pop zdrowotnego zdrowotnego Gosia Katarzyna Doda Feel Andrzejewicz Cerekwicka Alkohol - Tak 21 20 6 4 zachowanie 80,8% 66,7% 54,5% 50,0%

Nie 5 10 5 4

19,2% 33,3% 45,5% 50,0% Narkotyki Tak 2 2 0 0 mi ękkie – 7,7% 6,5% ,0% ,0% zachowanie Nie 24 29 11 8

92,3% 93,5% 100,0% 100,0%

Narkotyki Tak 2 1 0 0 Twarde – 7,7% 3,2% ,0% ,0% zachowanie Nie 24 30 11 8

92,3% 96,8% 100,0% 100,0%

Solidarno ść – Tak 16 27 10 6 zachowanie 61,5% 87,1% 90,9% 75,0%

Nie 10 4 1 2

38,5% 12,9% 9,1% 25,0% Przemoc - Tak 8 5 6 4 zachowanie 30,8% 16,1% 54,5% 50,0%

Nie 18 26 5 4

69,2% 83,9% 45,5% 50,0% Tabela 14. Zachowania zdrowotne prezentowane przez słuchaczy najpopularniejszych wykonawców muzyki pop Źródło: opracowanie własne

W muzyce rockowej, w analizie porównawczej prezentowanych zachowa ń zdrowotnych wzi ęto pod uwag ę przede wszystkim zespoły: Kult (9 wyborów) i Hey (8 wyborów). W pozostałych przypadkach była zbyt mała liczba wyborów. Je śli chodzi o muzyk ę rockow ą analiz ę utrudnia zbyt mała liczba wyborów nawet w przypadku najpopularniejszego wykonawcy. Przyczyny tego nale ży poszukiwa ć przede wszystkim w tym, że w odniesieniu do muzyki rockowej młodzie ż zaproponowała najwi ęcej przykładów wykonawców, co spowodowało du że rozbicie odpowiedzi na poszczególnych artystów, sprawiaj ąc jednocze śnie, że niewielka liczba wyborów przypadła na ka żdego z nich. Analiza wykazała brak istotnych ró żnic w poszczególnych zachowaniach. Dokonano równie ż badania zale żno ści za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona, która wykazała, że statystyka chi-kwadrat nie jest istotna na poziomie p<0.05 dla żadnego z wybranych zachowa ń. Istotno ść statystyczn ą zale żno ści preferowanych wykonawców rockowych i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży

70 przedstawia tabela 15. Wyniki zachowa ń zdrowotnych prezentowanych przez słuchaczy najpopularniejszych wykonawców rockowych przedstawia tabela 16.

Zachowania zdrowotne Ulubiony polski zespól lub wykonawca rockowy

Chi-kwadrat 1,645

Alkohol – zachowanie df 3

Istotno ść 0,649

Chi-kwadrat 5,208 narkotyki miekkie – df 3 zachowanie Istotno ść 0,157

Chi-kwadrat 1,852 narkotyki twarde – df 3 zachowanie Istotno ść 0,604

Chi-kwadrat 1,335 solidarnosc - zachowanie df 3

Istotno ść 0,721

Chi-kwadrat 0,543 przemoc - zachowanie df 3

Istotno ść 0,909 Tabela 15. Istotno ść statystyczna zale żno ści preferowanych wykonawców rockowych i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży Źródło: opracowanie własne

71

Rodzaj Wyst ępowanie zachowania zachowania Ulubiony polski wykonawca rockowy zdrowotnego zdrowotnego Kult Muchy Hey Coma Alkohol - Tak 8 4 6 3 zachowanie 88,9% 100,0% 75,0% 75,0%

Nie 1 0 2 1

11,1% ,0% 25,0% 25,0% Narkotyki Tak 3 3 4 0 mi ękkie – 33,3% 75,0% 50,0% ,0% zachowanie Nie 6 1 4 4

66,7% 25,0% 50,0% 100,0%

Narkotyki Tak 1 0 0 0 twarde – 11,1% ,0% ,0% ,0% zachowanie Nie 8 4 8 4

88,9% 100,0% 100,0% 100,0%

Solidarno ść - Tak 7 4 7 3 zachowanie 77,8% 100,0% 87,5% 75,0%

Nie 2 0 1 1

22,2% ,0% 12,5% 25,0% Przemoc - Tak 2 1 3 1 zachowanie 22,2% 25,0% 37,5% 25,0%

Nie 7 3 5 3

77,8% 75,0% 62,5% 75,0% Tabela 16. Zachowania zdrowotne prezentowane przez słuchaczy najpopularniejszych wykonawców rockowych Źródło: opracowanie własne

Nie podj ęto próby zestawienia prezentowanych zachowa ń zdrowotnych przez słuchaczy najpopularniejszych wykonawców stylu techno. Przyczyn ą była zbyt mała liczba wyborów, co spowodowało brak podstaw do wysuwania wniosków. Najpopularniejszy wykonawca gatunku techno to Kalwi i Remi (21 wyborów). Jednak pozostałe przykłady wykonawców mie ściły si ę ju ż mi ędzy ilo ści ą wyborów 1 a 4, co zdecydowanie uniemo żliwia dokonanie porównania prezentowanych zachowa ń zdrowotnych u słuchaczy poszczególnych wykonawców. Czwartym krokiem prowadz ącym do realizacji głównego celu pracy była analiza warstwy tekstowej najcz ęś ciej słuchanych przez badanych adolescentów przedstawicieli najpopularniejszych gatunków muzyki rozrywkowej, pod k ątem wyst ępowania w nich tre ści o charakterze pro- i antyzdrowotnym wybranych do analizy. Przy czym analizie poddano

72 jedynie teksty jednoznacznie okre ślaj ące postawy twórców, jako że w przypadku tekstów poetyckich wymagałoby to interpretacji literackiej. Poddane analizie tre ści dotyczyły zachowa ń zdrowotnych, które poddane zostały badaniu tzn.: nadu żywania alkoholu, za żywania narkotyków mi ękkich, za żywania narkotyków twardych, solidarno śc grupowej oraz stosowania przemocy. Temat alkoholu odnaleziono w tekstach grup hip hopowych i rockowych. Przy czym w odniesieniu do tego tematu mo żna zetkn ąć si ę zarówno z tre ściami pro- jak i antyzdrowtnymi. Analizowane teksty dotycz ące alkoholu znajduj ą si ę w zał ączniku (patrz zał ącznik 1, tre ści prozdrowotne dotycz ące alkoholu w muzyce hip hopowej – zał ącznik 1.1.; tre ści antyzdrowotne dotycz ące alkoholu w muzyce hip hopowej – zał ącznik 1.2; tre ści prozdrowotne dotycz ące alkoholu w muzyce rockowej – zał ącznik 1.3.; tre ści antyzdrowotne dotycz ące alkoholu w muzyce rockowej – zał ącznik 1.4.). Po analizie tre ści dotycz ących alkoholu, stwierdzono, że w odniesieniu do tego zachowania nie istnieje zale żno ść pomi ędzy tekstami o charakterze pro- i antyzdrowotnym i zachowaniami zdrowotnymi przejawianymi przez słuchaczy omawianych gatunków. Tre ści prozdrowotne znalazły si ę w czterech utworach hip hopowych i w trzech utworach rockowych. Tre ści antyzdrowotne, natomiast w dwóch utworach rockowych i w dwóch utworach hip hopowych. Tymczasem spo życie alkoholu w grupie słuchaczy hip hopu jest znacz ąco wy ższe (86%) ni ż w grupie słuchaczy rocka (70,3%). Analiza wewn ętrzna poszczególnych gatunków polegaj ąca na porównaniu nadu żywania alkoholu pomi ędzy słuchaczami poszczególnych wykonawców równie ż nie wykazała istniej ącej zale żno ści. W hip hopie najwi ęcej tekstów prozdrowotnych znaleziono w twórczo ści grupy Molesta (trzy utwory) i jeden utwór po świ ęcony tej tematyce w twórczo ści grupy Kaliber 44. Antyzdrowotne teksty zwi ązane z alkoholem pojawiły si ę w dwóch utworach – jeden utwór Paktofoniki i jeden równie ż grupy Kaliber 44. Tymczasem najwi ększe spo życie alkoholu z przekroczeniem progu nietrze źwo ści wyst ąpiło u słuchaczy Paktofoniki i Molesty (100%). Zale żno ści tej nie stwierdzono równie ż w muzyce rockowej. Wśród poddanych analizie tre ści odnaleziono trzy teksty prozdrowotne (wszystkie grupy Kult) i dwa teksty antyzdrowotne (oba zespołu Coma). Tymczasem spo życie alkoholu z przekroczeniem progu nietrze źwo ści jest wy ższe u słuchaczy Kultu (88,9%) ni ż u słuchaczy Comy (75%). W odniesieniu do tematu alkoholu nie odnaleziono tekstów w twórczo ści artystów z nurtu pop oraz techno. Z analizowanego materiału tre ściowego wynika, że tre ści dotycz ące narkotyków mi ękkich pojawiły si ę wył ącznie w hip hopie. Przy czym w zdecydowanej wi ększo ści s ą to tre ści o charakterze antyzdrowotnym, które niekiedy wprost nakłaniaj ą do palenia marihuany.

73 Analizowane teksty dotycz ące narkotyków mi ękkich znajduj ą si ę w zał ączniku (patrz zał ącznik 1, tre ści prozdrowotne dotycz ące narkotyków mi ękkich w muzyce hip hopowej – zał ącznik 1.5.; tre ści antyzdrowotne dotycz ące narkotyków mi ękkich w muzyce hip hopowej – zał ącznik 1.6). Po analizie tre ści dotycz ących mi ękkich narkotyków, stwierdzono, że w odniesieniu do tego zachowania istnieje zale żno ść pomi ędzy tekstami o charakterze pro- i antyzdrowotnym i zachowaniami zdrowotnymi przejawianymi przez słuchaczy omawianych gatunków. Tre ści prozdrowotne znalazły si ę w dwóch utworach hip hopowych: jeden utwór grupy Kaliber 44 i jeden utwór Peji. Natomiast tre ści antyzdrowotne w dwudziestu utworach hip hopowych: 8 utworów grupy Kaliber 44, 6 utworów Molesty, 5 utworów Paktofoniki i 1 utwór Peji. W pozostałych gatunkach w analizowanym materiale nie odnaleziono jednoznacznych odniesie ń popieraj ących lub neguj ących narkotyki mi ękkie. Tymczasem wśród słuchaczy hip hopu zdecydowanie wi ęcej badanych miało kontakt z narkotykami mi ękkimi (56,5%) ni ż w śród słuchaczy innych gatunków muzycznych: techno – 35,3%, rock – 27,7%, pop – 6,5%. Cz ęś ciowo potwierdza to równie ż analiza wewn ętrzna hip hopu. Zdecydowanie najmniej tre ści popieraj ących narkotyki mi ękkie znaleziono bowiem u Peji. Natomiast w śród słuchaczy tego wykonawcy znacz ąco mniej osób miało kontakt z narkotykami mi ękkimi (51,7%) ni ż w przypadku słuchaczy pozostałych poddanych analizie wykonawców (Kaliber 44 – 74,1%, Paktofonika – 85,7%, Molesta – 92,9%). Wprawdzie najwi ęcej tekstów antyzdrowotnych znaleziono w twórczo ści grupy Kaliber 44, jednak ró żnice w liczbie przekazów o charakterze antyzdrowotnym w śród tych wykonawców nie s ą du że. Ponadto w śród utworów grupy Kaliber 44 odnaleziony został tekst o charakterze prozdrowotnym w odniesieniu do narkotyków mi ękkich. Tematu mi ękkich narkotyków nie odnaleziono w tekstach artystów z nurtu pop, rock oraz techno. Z analizowanego materiału tekstowego wynika, że tre ści dotycz ące narkotyków twardych pojawiły si ę w hip hopie oraz w rocku. Przy czym nie odnaleziono tre ści odnosz ących si ę do tego tematu o charakterze antyzdrowotnym. Analizowane teksty dotycz ące narkotyków twardych znajduj ą si ę w zał ączniku (patrz zał ącznik 1, tre ści prozdrowotne dotycz ące narkotyków twardych w muzyce hip hopowej – zał ącznik 1.7.; tre ści prozdrowotne dotycz ące narkotyków twardych w muzyce rockowej – zał ącznik 1.8). Po analizie tre ści dotycz ących twardych narkotyków, stwierdzono, że w przypadku tego zachowania nie istnieje zale żno ść pomi ędzy tekstami o charakterze pro- i antyzdrowotnym i zachowaniami zdrowotnymi przejawianymi przez słuchaczy omawianych gatunków. W odniesieniu do tego tematu znalazły si ę wył ącznie tre ści o charakterze prozdrowotnym. Tre ści prozdrowotne znalazły si ę w czterech utworach hip hopowych (wszystkie grupy

74 Molesta) i w dwóch utworach rockowych (jeden utwór Heya i jeden utwór Comy). Tymczasem kontakt z narkotykami twardymi mieli najcz ęś ciej słuchacze techno (27,5%), nast ępnie hip hopu (19,4%), popu (5,4%) i rocka (31%). Nie ma mo żliwo ści przeanalizowania tre ści stylu techno, co wynika z braku tekstów w tej estetyce, jednak najwi ększ ą popularno ść narkotyków twardych nale ży w tym przypadku odnosi ć nie do kodu tekstowego, ale raczej do kontekstu zabawy techno, która wymaga ogromnej ilo ści energii, przez popularne mog ą by ć wśród nich takie środki jak amfetamina. Analiza w ramach ka żdego z gatunków równie ż nie potwierdziła zało żeń o istotnym wpływie tre ści na przejawiane zachowania zdrowotne młodzie ży. W estetyce hip hopowej, w śród wykonawców uznanych przez badanych za najpopularniejszych jedynie grupa Molesta przedstawiła tre ści o charakterze prozdrowotnym. Tymczasem u słuchaczy wszystkich wykonawców odsetek osób maj ących kontakt z narkotykami twardymi jest podobny: Peja – 24,1%, Kaliber 44 – 18,5%, Paktofonika - 28,6% i Molesta 21,4%. Z analizowanego materiału tre ściowego wynika, że tre ści dotycz ące solidarno ści grupowej pojawiły si ę wył ącznie w hip hopie. Przy czym nie odnaleziono tre ści odnosz ących si ę do tego tematu o charakterze antyzdrowotnym. Analizowane teksty dotycz ące solidarno ści grupowej znajduj ą si ę w zał ączniku (patrz zał ącznik 1, tre ści prozdrowotne dotycz ące solidarno ści grupowej w muzyce hip hopowej – zał ącznik 1.9.). Po analizie tre ści dotycz ących solidarno ści grupowej, stwierdzono, że w odniesieniu do tego zachowania istnieje zale żno ść pomi ędzy tekstami o charakterze pro- i antyzdrowotnym i zachowaniami zdrowotnymi przejawianymi przez słuchaczy omawianych gatunków. W odniesieniu do tego tematu znalazły si ę wył ącznie tre ści o charakterze prozdrowotnym. Tre ści prozdrowotne znalazły si ę w sze ściu utworach hip hopowych (5 grupy Molesta i jeden utwór Peji). Jak wynika z bada ń wśród słuchaczy hip hopu najwi ęcej osób zadeklarowało zachowanie prozdrowotne (94,6%). W przypadku słuchaczy pozostałych gatunków natomiast rozkład procentowy w odniesieniu do zachowania prozdrowotnego wygl ądał nast ępuj ąco: rock – 86,2%, pop - 79,3% i techno - 74,5%. W analizie wewn ętrznej słuchaczy poszczególnych wykonawców z gatunku hip hop jedynie mniejsza liczba badanych deklarowała solidarność grupow ą w śród słuchaczy grupy Kaliber 44 (81,5%). W przypadku wszystkich pozostałych wybranych do analizy wykonawców 100% opowiedziało si ę za zachowaniem prozdrowotnym. Z analizowanego materiału tre ściowego wynika, że tre ści dotycz ące stosowania przemocy pojawiły si ę tylko w hip hopie (2 utwory grupy Molesta). Analizowane teksty dotycz ące stosowania przemocy znajduj ą si ę w zał ączniku (patrz zał ącznik 1, tre ści antyzdrowotne dotycz ące stosowania przemocy w muzyce hip hopowej – zał ącznik 1.10.). Po

75 analizie tre ści dotycz ących stosowania przemocy stwierdzono, że w odniesieniu do tego zachowania istnieje zale żno ść pomi ędzy tekstami o charakterze pro- i antyzdrowotnym i zachowaniami zdrowotnymi przejawianymi przez słuchaczy omawianych gatunków. Tre ści antyzdrowotne znalazły si ę w dwóch utworach hip hopowych (oba grupy Molesta). Jak wynika z bada ń w śród słuchaczy hip hopu najwi ęcej osób zadeklarowało stosowanie przemocy w rozwi ązywaniu konfliktów (69%). W przypadku słuchaczy pozostałych gatunków natomiast odsetek osób deklaruj ących te zachowania był znacz ąco ni ższy: techno – 35,3%, pop – 30,4% i rock – 20,3%). W analizie wewn ętrznej słuchaczy poszczególnych wykonawców z gatunku hip hop, równie ż wykazano, że przekazywane tre ści mog ą wpływa ć na przejawiane zachowania, jako, że najwi ększa liczba osób zadeklarowała stosowanie przemocy wła śnie w śród słuchaczy grupy Molesta (92,9%). W przypadku wszystkich pozostałych wybranych do analizy wykonawców wyniki prezentowały si ę nast ępuj ąco: Paktofonika – 85,7%, Kaliber 44 – 81,5%, Peja 72,4%. Jak wynika z przeprowadzonych bada ń istnieje zale żno ść istotna statystycznie na poziomie p<0,05 pomi ędzy preferencjami muzycznymi a przejawianymi przez młodzie ż zachowaniami zdrowotnymi. Przy czym zale żno ść ta jest istotna dla wszystkich poddanych badaniu zachowa ń. Nast ępuj ąca w dalszej fazie bada ń analiza jako ściowa wykazała, że tre ści przekazywane przez twórców muzyki rozrywkowej mog ą wpływa ć na prezentowane przez młodzie ż zachowania zdrowotne. Tak ą zale żno ść stwierdzono w przypadku trzech z pi ęciu badanych zachowa ń (stosowania narkotyków mi ękkich, solidarno ści grupowej oraz stosowania przemocy). Zało żenia nie sprawdziły si ę w odniesieniu do nadu żywania alkoholu oraz stosowania narkotyków twardych. Za najbardziej istotne nale ży uzna ć wyniki bada ń dotycz ące narkotyków mi ękkich jako, że w tym przypadku było najwi ęcej materiału tre ściowego do analizy. Poza tym w przypadku tego wła śnie zachowania zdrowotnego wyst ąpiły najwi ększe ró żnice pomi ędzy słuchaczami ró żnych gatunków muzycznych. Mo żna wi ęc stwierdzi ć, że istnieje zale żno ść pomi ędzy prezentowanymi w warstwie tekstowej utworów współczesnej polskiej muzyki rozrywkowej, preferowanej przez młodzie ż, tre ściami dotycz ącymi zdrowia i zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży szkół ponadpodstawowych.

Preferencje muzyczne młodzie ży a postawy wobec zdrowia Dla realizacji celu szczegółowego pracy zbadano zale żno ść pomi ędzy preferencjami muzycznymi młodzie ży, a prezentowanymi, wybranymi do analizy postawami wobec zdrowia. Do analizy wybrano cztery najpopularniejsze gatunki muzyczne, poniewa ż

76 w przypadku pozostałych wyst ąpiło zbyt mało wyborów, aby poddawa ć je analizie. Pełny obraz tej zale żno ści przedstawia tabela 17.

W odniesieniu do spo żywania alkoholu z przekroczeniem progu nietrze źwo ści, najwi ększa liczba osób przejawiała pozytywn ą postaw ę w śród słuchaczy hip hopu (79,8%). Nast ępnie znale źli si ę kolejno słuchacze: rocka (64,6%), techno (49%) i popu (35,9%).

W przypadku kolejnej poddanej analizie postawy tj. stosunku do za żywania narkotyków mi ękkich, najwi ększy odsetek osób przejawiał pozytywn ą postaw ę w śród słuchaczy hip hopu (62,8%). Nast ępnie znale źli si ę kolejno słuchacze nast ępuj ących gatunków muzycznych: techno (33,3%), rocka (13,8%) i pop (7,6%).

Najwi ęcej osób przejawiało pozytywn ą postaw ę wobec stosowania narkotyków twardych w śród słuchaczy muzyki techno (15,7%). Nast ępnie znale źli si ę kolejno słuchacze: hip hopu (11,6%), rocka (1,5%) i popu (1,1%).

Poddana badaniu postawa wobec solidarno ści grupowej wykazała, że najwi ększy odsetek osób przejawiał pozytywn ą postaw ę w śród słuchaczy hip hopu (94,5%). Nast ępnie znale źli si ę kolejno słuchacze nast ępuj ących gatunków muzycznych: pop (83,7%), rocka (83,1%) i techno (70,6%). Według bada ń grup ą najcz ęś ciej przejawiaj ącą pozytywn ą postaw ę wobec stosowania przemocy byli słuchacze hip hopu (94,5%). Nast ępnie znale źli si ę kolejno słuchacze: techno (24%), popu (21,7%) i rocka (15,6%). Poniewa ż nie badano zale żno ści preferencji muzycznych i palenia tytoniu, a to z racji tego, że w tekstach przeanalizowanych utworów nie odnaleziono tematu papierosów, nie okre ślano te ż zale żno ści preferencji muzycznych i postaw wobec zdrowia. Uzyskane zale żno ści przebadano za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona. Wykazano, że statystyka chi-kwadrat jest istotna na poziomie p<0.05 dla wszystkich poddanych analizie postaw wobec zdrowia z wyj ątkiem solidarno ści grupowej. Istotno ść statystyczn ą zale żno ści preferencji muzycznych i postaw młodzie ży wobec zdrowia zachowa ń przedstawia tabela 18. Mo żna zatem przyj ąć , że istnieje zale żność pomi ędzy preferencjami muzycznymi a postawami wobec zdrowia młodzie ży szkół ponadpodstawowych.

77 Ulubiony gatunek muzyczny Postawa wobec zdrowia Techno rock Pop hip hop Alkohol - postawa prawda 25 42 33 103 49,0% 64,6% 35,9% 79,8%

Fałsz 26 23 59 26

51,0% 35,4% 64,1% 20,2% Narkotyki mi ękkie prawda 17 9 7 81 – postawa 33,3% 13,8% 7,6% 62,8%

Fałsz 34 56 85 48

66,7% 86,2% 92,4% 37,2% Narkotyki twarde prawda 8 1 1 15 – postawa 15,7% 1,5% 1,1% 11,6%

Fałsz 43 64 91 114

84,3% 98,5% 98,9% 88,4% Solidarnosc – prawda 36 54 77 121 postawa 70,6% 83,1% 83,7% 94,5%

Fałsz 15 11 15 7

29,4% 16,9% 16,3% 5,5% Przemoc - postawa prawda 12 10 20 73 24,0% 15,6% 21,7% 56,6%

Fałsz 38 54 72 56

76,0% 84,4% 78,3% 43,4% Tabela 17. Zale żno ść preferencji muzycznych i postaw młodzie ży wobec zdrowia Źródło: opracowanie własne

78 Postawy wobec zdrowia Ulubiony gatunek muzyczny

Chi-kwadrat 46,713

Alkohol – postawa Df 3

Istotno ść 0,000 Chi-kwadrat 88,195 Narkotyki mi ękkie – Df 3 postawa Istotno ść 0,000 Chi-kwadrat 17,046 Narkotyki twarde – Df 3 postawa Istotno ść 0,001 Chi-kwadrat 18,331

Solidarno ść - postawa Df 3

Istotno ść 0,000 Chi-kwadrat 47,120

Przemoc - postawa Df 3

Istotno ść 0,000 Tabela 18. Istotno ść statystyczna zale żno ści preferencji muzycznych i postaw młodzie ży wobec zdrowia zachowa ń Źródło: opracowanie własne

Poczucie umiejscowienia kontroli a preferencje muzyczne młodzie ży Dla potrzeb realizacji kolejnego celu szczegółowego zbadano zale żno ść pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a preferencjami muzycznymi młodzie ży. Najpierw analizie poddano cztery najpopularniejsze w śród badanej młodzie ży gatunki muzyczne. Pełny obraz tej zale żno ści przedstawia tabela 19.

Stwierdzono, że w przypadku wszystkich wybranych do analizy gatunków muzycznych, z wyj ątkiem muzyki rockowej, przewa ża zewn ętrzne poczucie umiejscowienia kontroli (hip hop – 76,7%; techno – 68,6%; pop – 60,9%). W rocku u najwi ększej liczby badanych stwierdzono nieustalone poczucie kontroli (40%). Równie ż u słuchaczy muzyki rockowej wyst ąpił najwy ższy z czterech analizowanych gatunków odsetek osób z wewn ętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli.

79 Ulubiony Techno rock Pop hip hop gatunek muzyczny Poczucie Kontroli Zewn ętrzne 35 25 56 99

68,6% 38,5% 60,9% 76,7% Nieustalone 12 26 26 19

23,5% 40,0% 28,3% 14,7% Wewn ętrzne 4 14 10 11 7,8% 21,5% 10,9% 8,5% Tabela 19. Zale żno ść poczucia umiejscowienia kontroli i preferencji muzycznych młodzie ży w najpopularniejszych gatunkach muzycznych Źródło: opracowanie własne

Dla zbadania zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli i preferencjami muzycznymi okre ślono te ż poczucie kontroli dla słuchaczy innych gatunków muzycznych, rzadziej wymienianych przez osoby badane. Pełny obraz tej zale żno ści, dla wszystkich gatunków muzycznych, które pojawiły si ę w badaniu przedstawia tabela 20.

80 poczucie kontroli Zewn ętrzne Nieustalone Wewn ętrzne Ulubiony gatunek muzyczny % Liczebno ść % Liczebno ść % Liczebno ść Techno 68,6% 35 23,5% 12 7,8% 4

38,5% 25 40,0% 26 21,5% 14 Rock

60,9% 56 28,3% 26 10,9% 10 Pop

76,7% 99 14,7% 19 8,5% 11 Hip hop

57,7% 15 34,6% 9 7,7% 2 Reggae

20,0% 1 40,0% 2 40,0% 2 Klubowa

,0% 0 ,0% 0 100,0% 1 Digital hardcore

28,6% 4 42,9% 6 28,6% 4 Metal

50,0% 4 50,0% 4 ,0% 0 R N B

20,0% 2 ,0% 0 80,0% 8 Jazz

100,0% 1 ,0% 0 ,0% 0 Folk-rock

16,7% 1 33,3% 2 50,0% 3 Alternatywa

25,0% 1 25,0% 1 50,0% 2 Piosenka aktorska

50,0% 1 50,0% 1 ,0% 0 punk rock

63,6% 7 36,4% 4 ,0% 0 Disco polo

25,0% 1 50,0% 2 25,0% 1 Soul

,0% 0 100,0% 1 ,0% 0 Muzyka barokowa

100,0% 1 ,0% 0 ,0% 0 Religijna

66,7% 2 33,3% 1 ,0% 0 Dance

20,0% 1 ,0% 0 80,0% 4 Blues

,0% 0 60,0% 3 40,0% 2 Poezja śpiewana

66,7% 6 33,3% 3 ,0% 0 Mouse

,0% 0 ,0% 0 100,0% 1 Ska Tabela 20. Zale żno ść poczucia umiejscowienia kontroli i preferencji muzycznych młodzie ży we wszystkich gatunkach muzycznych, które wyst ąpiły w badaniu Źródło: opracowanie własne

81 Nie podj ęto analizy pozostałych gatunków muzycznych, poza czterema najpopularniejszymi, pod k ątem poczucia umiejscowienia kontroli, poniewa ż liczba wyborów była zbyt mała - tylko w przypadku muzyki reggae wynosiła ponad 20 wyborów, w pozostałych przypadkach liczba wyborów mie ści si ę mi ędzy 1 a 14.

Dla stwierdzenia istnienia zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a preferencjami muzycznymi porównano ł ączne wyniki dla słuchaczy czterech podstawowych gatunków oraz równie ż ł ączne wyniki dla słuchaczy pozostałych stylów. Porównanie tych dwóch grup słuchaczy przedstawia tabela 21.

Poczucie Zewn ętrzne Nieustalone Wewn ętrzne kontroli Słuchacze poszczególnych liczba % Liczb % liczba % gatunków a

4 najpopularniejszych 215 63,8 83 24,6 39 11,6

Pozostałych 48 41 30 25,7 39 33,3 Tabela 21. Porównanie poczucia umiejscowienia kontroli u słuchaczy czterech najpopularniejszych gatunków i u słuchaczy pozostałych gatunków Źródło: opracowanie własne

Na podstawie porównania poczucia umiejscowienia kontroli słuchaczy czterech najpopularniejszych gatunków muzycznych i słuchaczy pozostałych gatunków muzycznych mo żna wyci ągn ąć wniosek, że istnieje zale żno ść pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a preferencjami muzycznymi. Badania wykazały znacz ące ró żnice pomi ędzy tymi dwiema grupami. W grupie słuchaczy gatunków najpopularniejszych tylko 11,6% charakteryzuje wewn ątrzsterowno ść , podczas gdy w grupie słuchaczy pozostałych, mniej popularnych gatunków osoby wewn ątrzsterowne stanowi ą 33,3%. Z kolei zewn ętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli w grupie słuchaczy najpopularniejszych gatunków muzycznych charakteryzuje si ę a ż 63,8% badanych, w grupie słuchaczy rzadziej wyst ępuj ących gatunków stanowi ą oni 41%. Podobne wyniki obie grupy uzyskały w odniesieniu do nieustalonego poczucia umiejscowienia kontroli - słuchacze czterech najpopularniejszych gatunków 24,6%, słuchacze pozostałych 25,7%. Tak wi ęc popularniejsze

82 gatunki muzyki cz ęś ciej wybieraj ą osoby zewn ątrzsterowne, podczas gdy osoby wewn ątrzsterowne cz ęś ciej wybieraj ą mniej popularne gatunki muzyki. Mo żna zatem przyj ąć , że istnieje zale żno ść mi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a preferencjami muzycznymi młodzie ży.

Poczucie umiejscowienia kontroli a postawy wobec zdrowia

Dla potrzeb realizacji kolejnego celu szczegółowego zbadano zale żno ść pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a postawami młodzie ży wobec zdrowia na wybranych wymiarach. Pełny obraz tej zale żno ści przedstawia tabela 22.

Stwierdzono, że w przypadku czterech z sze ściu badanych postaw istnieje istotna statystycznie zale żno ść pomi ędzy badan ą postaw ą a poczuciem umiejscowienia kontroli. Ró żnice statystycznie istotne wyst ąpiły w przypadku nadu żywania alkoholu, stosowania mi ękkich narkotyków, stosowania narkotyków twardych oraz stosowania przemocy. Poziom istotno ści statystycznej tej zale żno ści przedstawia tabela 23.

Postawy wobec zdrowia Poczucie Umiejscowienia Kontroli

Zewn ętrzne Nieustalone Wewn ętrzne

% % %

Nadu żywanie alkoholu tak 67,7% 58,1% 44,9%

nie 32,3% 41,9% 55,1%

Za żywanie narkotyków tak 43,3% 13,7% 13,0%

mi ękkich nie 56,7% 86,3% 87,0%

Za żywanie narkotyków tak 11,0% 1,6% 0,0%

twardych nie 89,0% 98,4% 100,0%

Palenie tytoniu tak 34,6% 27,4% 27,5%

nie 65,4% 72,6% 72,5%

Stosowanie przemocy tak 41,4% 16,9% 7,2%

nie 58,6% 83,1% 92,8%

Solidarno ść grupowa tak 86,3% 88,7% 85,5%

nie 13,7% 11,3% 14,5% Tabela 22. Postawy wobec zdrowia a poczucie umiejscowienia kontroli Źródło: opracowanie własne

83 Postawy wobec zdrowia poczucie kontroli

Nadu żywanie alkoholu Chi-kwadrat 12,877

Df 2

Istotno ść 0,002

Za żywanie narkotyków Chi-kwadrat 46,704 mi ękkich Df 2

Istotno ść 0,000

Za żywanie narkotyków Chi-kwadrat 17,716 twardych Df 2

Istotno ść 0,000

Stosowanie przemocy Chi-kwadrat 43,792

Df 2

Istotno ść 0,000

Solidarno ść Grupowa Chi-kwadrat 0,563

Df 2

Istotno ść 0,755

Palenie tytoniu Chi-kwadrat 2,626

Df 2

Istotno ść 0,269 Tabela 23. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a postawami wobec zdrowia Źródło: opracowanie własne

Przeprowadzone badania wykazuj ą wyra źnie, że najwi ęcej badanych prezentuje postawy antyzdrowotne, deklaruj ąc, że przejawianie okre ślonych antyzdrowotnych zachowa ń nie jest niczym złym w śród osób z zewn ętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli. W przypadku nadu żywania alkoholu a ż 67,7% w śród osób z poczuciem zewn ętrznym stwierdziło, że nie jest ono niczym złym. W śród osób z poczuciem kontroli nieustalonym 58,1%, natomiast w śród osób z wewn ętrznym 44,9%. W przypadku stosowania mi ękkich narkotyków ró żnice były jeszcze bardziej znacz ące. Wśród badanych z zewn ętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli a ż 43,3% zadeklarowało, że stosowanie mi ękkich narkotyków nie jest niczym złym. W śród badanych z nieustalonym poczuciem kontroli 13,7% a z wewn ętrznym 13%.

84 W odniesieniu do narkotyków twardych równie ż najwi ęcej osób przejawia postaw ę pozytywn ą wobec nich w śród osób z zewn ętrzyn poczuciem kontroli (11%), w śród badanych z poczuciem kontroli nieustalonym 1,6%, a w śród badanych z poczuciem umiejscowienia kontroli wewn ętrznym 0%. W przypadku postawy wobec stosowania przemocy równie ż wyst ąpiły znacz ące ró żnice. Najwi ęcej osób prezentuje pozytywn ą postaw ę wobec przemocy w śród badanych z zewn ętrznym poczuciem kontroli (41,4%), nast ępnie z umiejscowieniem nieustalonym (16,9%) i z wewn ętrznym (7,2%). W przypadku pozostałych postaw (wobec palenia tytoniu oraz solidarno ści grupowej) nie wyst ąpiły ró żnice istotne statystycznie pomi ędzy osobami z wewn ętrznym, nieustalonym i zewn ętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli. Przeprowadzone badania potwierdzaj ą, że poczucie umiejscowienia kontroli wpływa na prezentowane postawy wobec zdrowia. Zgodnie z koncepcj ą salutogenezy Antonovsky`ego (Antonovsky, 1997), teori ą uzasadnionego działania (TRA) (za: Kasperek, 1999), teori ą planowanego zachowania (TPB) (za: Kasperek, 1999), procesualnym podej ściem do działa ń zdrowotnych (HAPA) (Schwarzer, 1997), modelem motywacji do ochrony wg, Rogersa (Schwarzer, 1997) oraz teoriami uczenia si ę (Bandura, 1977; Rotter, 1966) osoby posiadaj ące poczucie wpływu na swoje zdrowie cz ęś ciej podejmuj ą zachowania prozdrowotne, rzadziej natomiast antyzdrowotne co przekłada ć si ę mo że na prezentowane wobec tego typu zachowania postawy. Mo żna stwierdzi ć, że istnieje zale żno ść pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a postawamia wobec zdrowia badanej młodzie ży.

Poczucie umiejscowienia kontroli a zachowania zdrowotne

Dla potrzeb realizacji kolejnego celu szczegółowego zbadano zale żno ść pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a wybranymi do analizy zachowaniami zdrowotnymi. Pełny obraz tej zale żno ści przedstawia tabela 24.

Stwierdzono, że w przypadku pi ęciu z sze ściu badanych zachowa ń istnieje istotna statystycznie zale żno ść pomi ędzy badanym zachowaniem a poczuciem umiejscowienia kontroli. Ró żnice statystycznie istotne wyst ąpiły w przypadku nadu żywania alkoholu, stosowania mi ękkich narkotyków, stosowania narkotyków twardych, palenia tytoniu oraz stosowania przemocy. Poziom istotno ści statystycznej tej zale żno ści przedstawia tabela 25.

85 Zachowania zdrowotne Poczucie Umiejscowienia Kontroli

Zewn ętrzne Nieustalone Wewn ętrzne

% % %

Nadu żywanie alkoholu Tak 82,8% 79,0% 68,1%

Nie 17,2% 21,0% 31,9%

Za żywanie narkotyków Tak 44,1% 17,7% 17,4%

mi ękkich Nie 55,9% 82,3% 82,6%

Za żywanie narkotyków Tak 17,1% 7,3% 7,2%

twardych Nie 82,9% 92,7% 92,8%

Palenie tytoniu Tak 66,9% 53,2% 46,4%

Nie 33,1% 46,8% 53,6%

Stosowanie przemocy Tak 46,8% 35,5% 21,7%

Nie 53,2% 64,5% 78,3%

Solidarno ść grupowa tak 84,4% 92,7% 85,5%

Nie 15,6% 7,3% 14,5% Tabela 24. Zachowania zdrowotne a poczucie umiejscowienia kontroli Źródło: opracowanie własne

Przeprowadzone badania wykazzały, że najwi ęcej badanych prezentuje zachowania antyzdrowotne w śród osób z zewn ętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli. W przypadku nadu żywania alkoholu a ż 82,8% w śród osób z poczuciem zewn ętrznym zadeklarowało prezentowanie takiego zachowania. W śród osób z poczuciem kontroli nieustalonym 79,0%, natomiast w śród osób z wewn ętrznym 61,8%. W przypadku stosowania mi ękkich narkotyków wśród badanych z zewn ętrznym umiejscowieniem poczucia kontroli a ż 44,1% zadeklarowało ich u żywanie. Wśród badanych z nieustalonym poczuciem kontroli 17,7% a z wewn ętrznym 17,4%. W odniesieniu do narkotyków twardych równie ż najwi ęcej osób prezentuje zachowanie antyzdrowotne wśród osób z zewn ętrzyn poczuciem kontroli (17,1%), w śród badanych z poczuciem kontroli nieustalonym 7,3%, a w śród badanych z poczuciem umiejscowienia kontroli wewn ętrznym 7,2%. W przypadku stosowania przemocy równie ż wyst ąpiły znacz ące ró żnice. Najwi ęcej osób stosuje przemoc w rozwi ązywaniu konfliktów wśród badanych z zewn ętrznym poczuciem kontroli (46,8%), nast ępnie z umiejscowieniem nieustalonym (35,5%) i z wewn ętrznym (21,7%).

86 W przypadku analizy zachowa ń w odró żnieniu od analizy postaw wystapiły te ż istotne statystycznie ró żnice w przypadku palenia tytoniu. Zachowanie to prezentuje najwi ęcej osób z zewn ętrznym poczuciem kontroli (66,9%), nast ępnie z nieustalonym (53,2%) i z wewn ętrznym (46,4%). W przypadku solidarno ści grupowej nie wyst ąpiły ró żnice istotne statystycznie pomi ędzy osobami z wewn ętrznym, nieustalonym i zewn ętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli.

Zachowania zdrowotne poczucie kontroli

Nadu żywanie alkoholu Chi-kwadrat 7,295

Df 2

Istotno ść 0,026

Stosowanie narkotyków Chi-kwadrat 35,388 mi ękkich Df 2

Istotno ść 0,000

Stosowanie narkotyków Chi-kwadrat 9,600 twardych Df 2

Istotno ść 0,008

Stosowanie przemocy Chi-kwadrat 15,670

Df 2

Istotno ść 0,000

Solidarno ść grupowa Chi-kwadrat 5,246

Df 2

Istotno ść 0,073

Palenie tytoniu Chi-kwadrat 12,963

Df 2

Istotno ść 0,002 Tabela 25. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a zachowaniami zdrowotnymi Źródło: opracowanie własne

Przeprowadzone badania potwierdzaj ą, że poczucie umiejscowienia kontroli wpływa na prezentowane zachowania zdrowotne. Posiadanie poczucia sprawstwa powoduje, że osoby takie rzedziej prezentuj ą zachowania antyzdrowotne poniewa ż maj ąc poczucie wpływu na

87 otaczaj ącą rzeczywisto ść w tym równie ż na własne zdrowie, chc ą je utrzyma ć a tym samym nie chc ą wywiera ć na nie negatywnego wpływu poprzez stosowanie antyzdrowotnych zachowa ń. Równie ż i wyniki tej zale żno ści potwierdzaj ą tezy zgodne z koncepcj ą salutogenezy Antonovsky`ego (Antonovsky, 1997), teori ą uzasadnionego działania (TRA) (za: Kasperek, 1999), teori ą planowanego zachowania (TPB) (za: Kasperek, 1999), procesualnym podej ściem do działa ń zdrowotnych (HAPA) (Schwarzer, 1997), modelem motywacji do ochrony wg, Rogersa (Schwarzer, 1997) oraz teoriami uczenia si ę (Bandura, 1977; Rotter, 1966). Mo żna stwierdzi ć, że istnieje zale żno ść pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a zachowaniami zdrowotnymi badanej młodzie ży.

Płe ć a postawy wobec zdrowia

Dla realizacji kolejnego celu szczegółowego pracy zbadano zale żno ść pomi ędzy postawami wobec zdrowia a płci ą. Wyniki tej zale żno ści przedstawia tabela 26.

Płe ć Męż czyzna Kobieta Postawy wobec zdrowia Liczebno ść % Liczebno ść % Alkohol – postawa prawda 150 69,1% 131 54,8% fałsz 67 30,9% 108 45,2% Narkotyki mi ękkie prawda 88 40,6% 52 21,8% – postawa fałsz 129 59,4% 187 78,2% Narkotyki twarde prawda 18 8,3% 13 5,4% – postawa fałsz 199 91,7% 226 94,6% Solidarno ść – Prawda 184 84,8% 211 88,7% postawa Fałsz 33 15,2% 27 11,3% Przemoc - postawa Prawda 86 39,8% 46 19,3% Fałsz 130 60,2% 192 80,7% Papierosy – Prawda 77 35,5% 67 28,0% postawa Fałsz 140 64,5% 172 72,0% Tabela 26. Zale żno ść mi ędzy postawami wobec zdrowia i płci ą Źródło: opracowanie własne

Jak wykazały badania istniej ą ró żnice w postawach wobec zdrowia u badanej młodzie ży w zale żno ści od płci. W odniesieniu do wszystkich u żywek wy ższy odsetek prezentował postawy pozytywne w grupie m ęż czyzn ni ż w grupie kobiet (w przypadku alkoholu: m ęż czy źni 69,1%, kobiety 54,8%; narkotyków mi ękkich: m ęż czy źni 40,6%, kobiety 21,8%; narkotyków twardych: m ężczy źni 8,3%, kobiety 5,4%; w przypadku palenia tytoniu: męż czy źni 35,5%, kobiety 28%). Równie ż wobec stosowania przemocy m ęż czy źni

88 prezentowali cz ęś ciej ni ż kobiety postawy pozytywne (odpowiednio: 39,8% i 19,3%). Męż czy źni prezentowali natomiast pozytywn ą postaw ę w ni ższym stopniu ni ż kobiety wobec badanego zachowania prozdrowotnego czyli solidarno ści grupowej - odpowiednio 84,8% i 88,7%. Jednak po przebadaniu zale żno ści za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona, stwierdzono, że statystyka chi-kwadrat jest istotna na poziomie p<0.05 jedynie dla cz ęś ci postaw, tj.: postawy wobec nadu żywania alkoholu, za żywania narkotyków mi ękkich oraz stosowania przemocy. Istotno ść statystyczn ą zale żno ści pomi ędzy postawami wobec zdrowia a płci ą przedstawia tabela 27. Mo żna jednak stwierdzi ć, że istnieje zale żno ść mi ędzy wybranymi postawami wobec zdrowia a płci ą.

Postawy wobec zdrowia Płe ć

Chi-kwadrat 9,852

Alkohol - postawa Df 1

Istotno ść 0,002 Chi-kwadrat 18,885 Narkotyki mi ękkie – Df 1 postawa Istotno ść 0,000 Chi-kwadrat 1,464 Narkotyki twarde – Df 1 postawa Istotno ść 0,226 Chi-kwadrat 1,479

Solidarno ść - postawa Df 1

Istotno ść 0,224 Chi-kwadrat 23,047

Przemoc - postawa Df 1

Istotno ść 0,000 Chi-kwadrat 2,922

Papierosy - postawa Df 1

Istotno ść 0,087 Tabela 27. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy postawami wobec zdrowia a płci ą Źródło: opracowanie własne

Szkoła a postawy wobec zdrowia Dla realizacji kolejnego celu szczegółowego pracy zbadano zale żno ść pomi ędzy postawami wobec zdrowia a szkoł ą. Wyniki tej zale żno ści przedstawia tabela 28.

89 Szkoła

Gimnazjum Szkoła ponadgimnazjalna

Postawy wobec zdrowia Liczebno ść % Liczebno ść % Alkohol - postawa prawda 113 52,1% 168 70,3% fałsz 104 47,9% 71 29,7% Narkotyki mi ękkie prawda 58 26,7% 82 34,3% – postawa fałsz 159 73,3% 157 65,7% Narkotyki twarde prawda 9 4,1% 22 9,2% – postawa fałsz 208 95,9% 217 90,8% Solidarno ść – prawda 177 81,9% 218 91,2% postawa fałsz 39 18,1% 21 8,8% Przemoc - postawa prawda 80 37,0% 52 21,8% Fałsz 136 63,0% 186 78,2% Papierosy – Prawda 53 24,4% 91 38,1% postawa Fałsz 164 75,6% 148 61,9% Tabela 28. Zale żno ść mi ędzy postawami wobec zdrowia a szkoł ą Źródło: opracowanie własne

Jak wykazały badania istniej ą ró żnice w postawach wobec zdrowia u badanej młodzie ży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej. W odniesieniu do wszystkich u żywek wi ększa liczba badanych prezentowała postawy pozytywne w grupie starszych uczniów ni ż w grupie gimnazjalistów (w przypadku alkoholu: gimnazjali ści 52,1%, uczniowie szkół ponadgimnazjalnych 70,3%; narkotyków mi ękkich: gimnazjali ści 26,7%, starsi uczniowie 34,3%; narkotyków twardych: gimnazjali ści 4,1%, uczniowie szkół ponadgimnazjalnych 9,2%; w przypadku palenia tytoniu: gimnazjali ści 24,4%, starsi uczniowie 38,1%). Natomiast wobec stosowania przemocy gimnazjali ści prezentowali cz ęś ciej ni ż starsi uczniowie postawy pozytywne (odpowiednio: 37% i 21,8%). Gimnazjali ści prezentowali te ż pozytywn ą postaw ę w ni ższym stopniu ni ż uczniowie szkół ponadgimnazjalnych wobec solidarności grupowej (odpowiednio 81,9% i 91,2%). Po przebadaniu zale żno ści za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona, stwierdzono, że statystyka chi-kwadrat jest istotna na poziomie p<0.05 dla wszystkich badanych postaw, z wyj ątkiem postawy wobec za żywania narkotyków mi ękkich. Istotno ść statystyczn ą zale żno ści pomi ędzy postawami wobec zdrowia a szkoł ą przedstawia tabela 29. Mo żna wi ęc stwierdzi ć, że istniej ą ró żnice w deklarowanych postawach wobec zdrowia u młodzie ży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej.

90 Postawy wobec zdrowia Szkoła

Chi-kwadrat 15,964

Alkohol - postawa df 1

Istotno ść 0,000

Chi-kwadrat 3,073 Narkotyki mi ękkie – df 1 postawa Istotno ść ,080

Chi-kwadrat 4,591 Narkotyki twarde – df 1 postawa Istotno ść 0,032

Chi-kwadrat 8,515 Solidarno ść - postawa df 1

Istotno ść 0,004

Chi-kwadrat 12,667 Przemoc - postawa df 1

Istotno ść 0,000

Chi-kwadrat 9,810 Papierosy - postawa df 1

Istotno ść 0,002 Tabela 29. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy postawami wobec zdrowia a szkoł ą Źródło: opracowanie własne

Płe ć a zachowania zdrowotne Dla realizacji kolejnego szczegółowego celu pracy zbadano zale żno ść pomi ędzy zachowaniami zdrowotnymi a płci ą. Wyniki tej zale żno ści przedstawia tabela 30. Jak wykazały badania istniej ą ró żnice w zachowaniach zdrowotnych u badanej młodzie ży w zale żno ści od płci. Wi ększa liczba badanych m ęż czyzn ni ż kobiet miała styczno ść z narkotykami mi ękkimi (odpowiednio: 37,8% i 28,5%), narkotykami twardymi (odpowiednio: 13,8% i 12,1%) i paleniem tytoniu (odpowiednio: 61,8% i 58,6%). Natomiast w przypadku nadu żywania alkoholu wy ższy odsetek kobiet ni ż m ęż czyzn przekroczył kiedykolwiek próg nietrze źwo ści (m ęż czy źni: 77,9%, kobiety: 81,1%). W odniesieniu do stosowania przemocy wi ęcej badanych m ęż czyzn ni ż kobiet zadeklarowało u żywanie siły w rozwi ązywaniu konfliktów (odpowiednio: 53,5% i 29%). W przypadku solidarno ści grupowej, zachowania prozdrowotne przejawiaj ą w wy ższym stopniu kobiety (odpowiednio: 89,5% i 83,9%). Jednak po przebadaniu zale żno ści za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona,

91 stwierdzono, że statystyka chi-kwadrat jest istotna na poziomie p<0.05 jedynie dla dwóch zachowa ń zdrowotnych: za żywania narkotyków mi ękkich i stosowania przemocy. Istotno ść statystyczn ą zale żno ści pomi ędzy zachowaniami zdrowotnymi a płci ą przedstawia tabela 31. Mo żna stwierdzi ć, że istnieje zale żno ść mi ędzy wybranymi postawami wobec zdrowia a płci ą.

Płe ć Męż czyzna Kobieta Zachowania zdrowotne Liczebno ść % Liczebno ść % Alkohol - zachowanie Tak 169 77,9% 193 81,1% Nie 48 22,1% 45 18,9% Narkotyki mi ękkie – Tak 82 37,8% 68 28,5% zachowanie Nie 135 62,2% 171 71,5% Narkotyki twarde – Tak 30 13,8% 29 12,1% zachowanie Nie 187 86,2% 210 87,9% Solidarno ść – Tak 182 83,9% 214 89,5% zachowanie Nie 35 16,1% 25 10,5% Przemoc - zachowanie Tak 116 53,5% 69 29,0% Nie 101 46,5% 169 71,0% Papierosy – zachowanie Tak 134 61,8% 140 58,6% Nie 83 38,2% 99 41,4% Tabela 30. Zale żno ść zachowa ń zdrowotnych i płci badanych Źródło: opracowanie własne

92 Zachowania zdrowotne Płe ć

Chi-kwadrat 0,720

Alkohol - zachowanie df 1

Istotno ść 0,396

Chi-kwadrat 4,491 Narkotyki miekkie - df 1 zachowanie Istotno ść 0,034

Chi-kwadrat ,289 Narkotyki twarde - df 1 zachowanie Istotno ść 0,591

Chi-kwadrat 3,199 Solidarno ść - zachowanie df 1

Istotno ść 0,074

Chi-kwadrat 28,157 Przemoc - zachowanie df 1

Istotno ść 0,000

Chi-kwadrat 0,478 Papierosy - zachowanie df 1

Istotno ść 0,489 Tabela 31. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy zachowaniami zdrowotnymi a płci ą Źródło: opracowanie własne

Szkoła a zachowania zdrowotne Dla realizacji kolejnego celu szczegółowego pracy zbadano zale żno ść pomi ędzy zachowaniami zdrowotnymi a szkoł ą. Wyniki tej zale żno ści przedstawia tabela 32. Jak wykazały badania istniej ą ró żnice w zachowaniach zdrowotnych badanej młodzie ży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej. W odniesieniu do wszystkich u żywek wy ższy procent ich stosowania wyst ąpił w grupie starszych uczniów ni ż w grupie gimnazjalistów: w przypadku alkoholu: gimnazjali ści 65%, uczniowie szkół ponadgimnazjalnych 92,9%; narkotyków mi ękkich: gimnazjali ści 18,4%, starsi uczniowie 46%; narkotyków twardych: gimnazjali ści 2,8%, uczniowie szkół ponadgimnazjalnych 22,2%; w przypadku palenia tytoniu: gimnazjali ści 46,5%, starsi uczniowie 72,4%. Natomiast jak wynika z bada ń gimnazjali ści cz ęś ciej ni ż starsi uczniowie stosuj ą przemoc w rozwi ązywaniu konfliktów (odpowiednio: 45,8% i 36%). Odno śnie zachowania prozdrowotnego, zwi ązanego z solidarno ści ą grupow ą

93 wi ększa grupa deklarowała solidarne zachowania wobec swoich kolegów i kole żanek w śród uczniów szkół ponadgimnazjalnych ni ż w śród gimnazjalistów (odpowiednio: 91,6% i 86,1%). Po przebadaniu zale żno ści za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona, stwierdzono, że statystyka chi-kwadrat jest istotna na poziomie p<0,05 dla wszystkich badanych zachowa ń zdrowotnych. Istotno ść statystyczn ą zale żno ści pomi ędzy zachowaniami zdrowotnymi a szkoł ą przedstawia tabela 33. Mo żna wi ęc stwierdzi ć, że istniej ą ró żnice w prezentowanych wybranych zachowaniach zdrowotnych u młodzie ży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej.

Szkoła Gimnazjum Szkoła ponadgimnazjalna Zachowania zdrowotne Liczebno ść % Liczebno ść % Alkohol – zachowanie Tak 141 65,0% 221 92,9% Nie 76 35,0% 17 7,1% Narkotyki mi ękkie – Tak 40 18,4% 110 46,0% zachowanie Nie 177 81,6% 129 54,0% Narkotyki twarde – Tak 6 2,8% 53 22,2% zachowanie Nie 211 97,2% 186 77,8% Solidarno ść – Tak 177 81,6% 219 91,6% zachowanie Nie 40 18,4% 20 8,4% Przemoc – zachowanie Tak 99 45,8% 86 36,0% Nie 117 54,2% 153 64,0% Papierosy – zachowanie Tak 101 46,5% 173 72,4% Nie 116 53,5% 66 27,6% Tabela 32. Zale żno ść mi ędzy zachowaniami zdrowotnymi a szkoł ą Źródło: opracowanie własne

94 Zachowania zdrowotne Szkoła

Chi-kwadrat 54,256

Alkohol - zachowanie df 1

Istotno ść 0,000

Chi-kwadrat 39,226 Narkotyki mi ękkie – df 1 zachowanie Istotno ść 0,000

Chi-kwadrat 38,042 Narkotyki twarde - df 1 zachowanie Istotno ść 0,000

Chi-kwadrat 10,083 Solidarno ść - zachowanie df 1

Istotno ść 0,001

Chi-kwadrat 4,563 Przemoc - zachowanie df 1

Istotno ść 0,033

Chi-kwadrat 31,668 Papierosy - zachowanie df 1

Istotno ść 0,000 Tabela 33. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy zachowaniami zdrowotnymi a szkoł ą Źródło: opracowanie własne

Płe ć a poczucie umiejscowienia kontroli Dla realizacji kolejnego szczegółowego celu pracy zbadano zale żno ść pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a płci ą. Wyniki tej zale żno ści przedstawia tabela 34.

płe ć poczucie Męż czyzna Kobieta umiejscowienia kontroli Liczebno ść % Liczebno ść % Zewn ętrzne 127 58,5% 136 56,9% Nieustalone 46 21,2% 78 32,6% Wewn ętrzne 44 20,3% 25 10,5% Tabela 34. Zale żno ść poczucia umiejscowienia kontroli i płci badanych Źródło: opracowanie własne

Stwierdzono, że w przypadku zewn ętrznego poczucia umiejscowienia kontroli nie wyst ępuj ą wi ększe ró żnice mi ędzy badanymi kobietami i m ęż czyznami w wieku adolescencji

95 (m ęż czy źni: 58,5%, kobiety 56,9%). Natomiast ju ż w przypadku wewn ątrzsterowno ści wyst ąpiła znaczna ró żnica (w śród m ęż czyzn, wewn ątrzsterowni stanowili 20,3%, w śród kobiet - 10,5%). Po przebadaniu zale żno ści za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona, stwierdzono, że statystyka chi-kwadrat jest istotna na poziomie p<0.05 dla badanej zale żności. Istotno ść statystyczn ą zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a płci ą przedstawia tabela 35. Mo żna stwierdzi ć, że istnieje zale żno ść mi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a płci ą.

Płe ć

Chi-kwadrat 12,766

Poczucie kontroli Df 2

Istotno ść 0,002 Tabela 35. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a płci ą Źródło: opracowanie własne

Szkoła a poczucie umiejscowienia kontroli Dla reazliacji kolejnego szczegółowego problemu pracy zbadano zale żno ść pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a szkoł ą. Wyniki tej zale żno ści przedstawia tabela 36.

szkoła poczucie Gimnazjum Szkoła ponadgimnazjalna umiejscowienia kontroli Liczebno ść % Liczebno ść % Zewn ętrzne 130 59,9% 133 55,6% Nieustalone 51 23,5% 73 30,5% Wewn ętrzne 36 16,6% 33 13,8% Tabela 36. Zale żno ść poczucia umiejscowienia kontroli i szkoły Źródło: opracowanie własne

Stwierdzono, że zarówno w przypadku zewn ętrznego jak i wewn ętrznego poczucia umiejscowienia kontroli nie wyst ępuj ą wi ększe ró żnice mi ędzy badanymi uczniami gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych (zewn ątrzsterowno ść : gimnazjali ści 59,9%, starsi uczniowie 55,6%; wewn ątrzsterowno ść : gimnazjali ści 16,6%, starsi uczniowie: 13,8%). Po przebadaniu zale żno ści za pomoc ą testu chi-kwadrat Pearsona, stwierdzono, że statystyka chi- kwadrat nie jest istotna na poziomie p<0.05 dla badanej zale żno ści. Istotno ść statystyczna ą

96 zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a szkoł ą przedstawia tabela 37. Zatem stwierdzi ć mo żna, że nie istniej ą ró żnice w poczuciu umiejscowienia kontroli u młodzie ży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej.

Szkoła

Chi-kwadrat 3,013

Poczucie kontroli Df 2

Istotno ść 0,222 Tabela 37. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a szkoł ą Źródło: opracowanie własne

97 Dyskusja

Badania dotycz ące zale żno ści tre ści prezentowanych w utworach współczesnej muzyki rozrywkowej i zachowa ń zdrowotnych adolescentów były pierwsz ą prób ą okre ślenia tego typu zale żno ści. Pomimo gruntownych studiów literaturowych, autor nie odnalazł bada ń, których wyniki mo żna by zestawi ć z przeprowadzonymi w ramach niniejszej pracy. Jest to o tyle zaskakuj ące, że we wcze śniejszych badaniach udowodniono rol ę wpływu mediów na kształtowanie si ę zachowa ń nastolatków, jak równie ż nawet ich wpływ na kształtowanie si ę obrazu własnej osoby, a co za tym idzie i ich to żsamo ści (Kochan- Wójcik, Małkiewicz, 2003). Badania dotycz ące wpływu muzyki na funkcjonowanie człowieka przeprowadzano wielokrotnie, jednak odnosiły si ę one do wpływu innych kodów ni ż kod tekstowy. Zbadany został np. wpływ kodu obrazowego, czyli wideoklipów na postrzeganie własnego ciała przez nastolatki (Borzekowski, Robinson, Killen, 2000, 36-41). Badania te potwierdziły pozytywn ą zale żno ść pomi ędzy cz ęsto ści ą ogl ądania programów muzycznych, prezentuj ących teledyski, a postrzeganiem swojej wagi przez nastolatki, oraz poziomem zaabsorbowania tematem własnej wagi. Na gruncie muzykoterapii z kolei przeprowadzono szereg bada ń dotycz ących wpływu kodu muzycznego na funkcjonowanie człowieka, jak równie ż udowodniono skuteczno ść terapeutycznego oddziaływania muzyk ą np. w neurologii (Sacks, 2008; Brust, 2001), rehabilitacji (Szostak-Gąsienica, 2003), psychiatrii (Cesarz, 2003; Cesarz, 2002; Gali ńska, 2000; Strzelecki, Dobaczwski, 2009), pracy z osobami niewidomymi (Cylulko, 2004); czy pracy z dzie ćmi (Lewandowska, 2001). Badania dotycz ące wpływu kodu muzycznego s ą bez wątpienia doniosłe, cho ćby ze wzgl ędu na naturalno ść reagowania człowieka na bod źce dźwi ękowe. T ą naturalno ść potwierdzaj ą badania prenatalne wra żliwo ści muzycznej. Za pojawienie si ę pierwszych reakcji na bod źce słuchowe przyjmuje si ę bowiem najcz ęś ciej (np. według bada ń Starr i in.) okres mi ędzy 24 a 25 tygodniem życia (za: Lecanuet, 1996). Shahidullach i Hepper odkryli, że płód reaguje na d źwi ęki znacznie wcze śniej, bo nawet w 16 tygodniu (za: Klimas-Kuchtowa, 2000, 312). W innych jeszcze badaniach, kobietom w dwudziestym tygodniu ci ąż y odtwarzano utwór w pobli żu łona przez trzydzie ści minut dziennie. Po tygodniu odtwarzania odbierano nagranie i nie odtwarzano go a ż do urodzenia dziecka. Trzy tygodnie po urodzeniu dziecka osoba prowadz ąca eksperyment odwiedzała matk ę w domu i rejestrowała kamer ą obraz le żą cego dziecka. Rejestrowane były zachowania

98 dziecka w trzech sytuacjach: w ciszy, podczas ekspozycji znanego dziecku z okresu prenatalnego utworu oraz podczas ekspozycji innej muzyki. Dzieci uspokajały si ę kiedy prezentowana była im muzyka, znana z łona matki (Evans, Parncutt, 1998; Sloboda, 1999b, 13). To tylko cz ęść bada ń odnosz ących si ę do wpływu kodu muzycznego na funkcjonowanie człowieka. Zastanawia natomiast pomini ęcie najbardziej znaczeniotwórczego kodu, jakim posługuje si ę muzyka – czyli kodu tekstowego. Publikacji zajmuj ących si ę rol ą tre ści przekazywanych w warstwie tekstowej, jest du żo (Jakubowski, 2001; Piasta, 1999; Kowalczyk, 2003, Hali ński, 2003, Zi ęba, 2003; Siwak, 1993; Pawlak, 2004; Strzelecki, 2005; Strzelecki, 2008), jednak nie maj ą one charakteru badawczego. Próby wskazania roli jak ą mo że odgrywa ć w kształtowaniu zachowa ń zdrowotnych (w tym przypadku antyzdrowotnych) tekstowa warstwa utworu, podj ęli si ę M. Strzelecka, M. Cybulski i W. Strzelecki w kontek ście tre ści antyzdrowotnych, dotycz ących zaburze ń od żywiania. Na podstawie przegl ądu serwisów internetowych zawieraj ących tre ści pro- i antyzdrowotne w kontek ście jadłowstr ętu psychicznego stwierdzono, że jedn ą z inspiracji dla wspieraj ących si ę (nie w powrocie do zdrowia, ale w głodowaniu) anorektyczek s ą m.in. teksty piosenek muzyki rozrywkowej (Strzelecka, Cybulski, Strzelecki, 2006, 43-52). Nie stwierdzono wprawdzie, że utwory te wpłyn ęły na kształtowanie si ę tych wła śnie antyzdrowotnych postaw, ale mo żna zało żyć, że istniał wpływ odwrotny, tzn. wspieraj ące si ę w głodowaniu anorektyczki poszukiwały aktywnie inspiracji wła śnie w muzyce. Badaniu poddano równie ż wpływ muzyki na kształtowanie si ę zachowa ń ryzykownych. W badaniach nad wpływem muzyki na respektowanie b ądź naruszanie przepisów podczas prowadzenia samochodu stwierdzono, że gatunek muzyczny oraz nat ęż enie d źwi ęku znacz ąco wpływaj ą na sposób prowadzenia pojazdu (Cybulski, Strzelecki, 2007, 287-293; Cybulski, Strzelecki, 2008, 43-52). Przeprowadzone badania dotycz ące preferencji muzycznych s ą o tyle istotne, że jak wykazały wcze śniejsze badania skupiaj ące si ę wokół ulubionych rozrywek młodzie ży w śród preferowanych rodzajów rozrywki ogl ądanie MTV znajduje si ę na drugiej pozycji (po kinie), a tak ą form ę sp ędzania czasu zadeklarowało 78,8% badanych (74,3% chłopców i 80,9% dziewcz ąt). Słuchanie muzyki (w tym przypadku rockowej, bo ta wła śnie poddana została badaniu) równie ż znalazło si ę na bardzo wysokiej – pi ątej pozycji – 64,5% pytanej młodzie ży stwierdziło, że jest to ich forma sp ędzania wolnego czasu (65,1% - chłopcy, 64,3% - dziewcz ęta). Słuchanie muzyki powa żnej znalazło si ę na pozycji 11 i zadeklarowane zostało przez 30,4% badanych (20,4% - chłopcy, 35,1% - dziewcz ęta) (Zamojska, 1998, 89;

99 Zamojska, 1999, 111-118). Jak wynika z bada ń przeprowadzonych w ramach niniejszej pracy tylko jedna osoba wskazała jako swój ulubiony gatunek muzyk ę powa żną (dokładnie muzyk ę barokow ą), co stanowi 0,2% badanej populacji. Pozycja lidera,, je żeli chodzi o popularno ść nale ży wi ęc zdecydowanie do muzyki rozrywkowej, poniewa ż jak wykazały badania zainteresowanie nawet najbardziej elitarnymi jej odmianami jest wi ększe ni ż zainteresowanie muzyk ą powa żną. Według bada ń po świ ęconych preferencjom muzycznym młodzie ży stwierdzono, że ograniczaj ą si ę wła ściwie wył ącznie do muzyki rozrywkowej. Ogólne nastawienie młodzie ży do muzyki jest pozytywne. Natomiast prezentowane przez badanych preferencje s ą w widoczny sposób kształtowane nie przez szkoł ę a przez media (Burowska, Kurcz, Wilk, Głowacka, 2000, 430). Znacz ącą rolę muzyki rozrywkowej potwierdzaj ą równie ż badania D. Kowalczyk , według których słuchanie muzyki młodzie żowej jest ulubion ą form ą rozrywki młodzie ży. Forma ta znalazła si ę nawet przed chodzeniem do kina i ogl ądaniem telewizji (Kowalczyk, 1992, 441-442). Wyniki przeprowadzonych przez autora pracy bada ń wskazuj ą, że najpopularniejszym gatunkiem w śród młodzie ży jest hip hop - jako swój ulubiony gatunek wskazało go 28,3% badanych. Potwierdzaj ą to cz ęś ciowo wyniki bada ń E. Zamojskiej , dotycz ące sympatii młodzieży do subkultur młodzie żowych, które wykazały, że najwi ększ ą sympati ą ciesz ą si ę wła śnie Hip hopowcy (37,6%; chłopcy 28,9%, dziewcz ęta 36,9%). Na dalszych miejscach znalazły si ę subkultury powstałe na gruncie kultury rockowej (która równie ż według bada ń przeprowadzonych przez autora pracy cieszy si ę w śród młodzie ży du żą popularno ści ą, poniewa ż jako ulubiony gatunek rock wskazany został przez 14,2% badanych), kolejno: Hippisi (24%; chłopcy 49,3%, dziewcz ęta 32,1%), Hardcorowcy (18,1%; chłopcy 25%, dziewcz ęta 14,8%), Punkowcy (16,4%; chłopcy 21,8%, dziewcz ęta 13,9%), itd. Na ko ńcu uplasowały si ę subkultury agresywne, cho ć znacz ąco wi ększe było dla nich poparcie ze strony chłopców ni ż dziewcz ąt (Skinheadzi: ogółem 4,6%, chłopcy 10,6%, dziewcz ęta 1,8%; Szalikowcy: ogółem 4,5%, chłopcy 10,2%, dziewcz ęta 1,8%) (Zamojska, 1998, 93). Nie wszystkie jednak badania potwierdzaj ą wysoki poziom zainteresowania hip hopem wśród młodzie ży. Jak wynika z bada ń B. Kami ńskiej dotycz ących m.in. preferencji muzycznych młodzie ży szkół podstawowych, liceów, szkół muzycznych i laureatów ogólnopolskich konkursów muzycznych wynika, że preferencje te s ą uzale żnione od rodzaju szkoły a co za tym idzie równie ż i od edukacji muzycznej. U uczniów szkół podstawowych dominował rock (52%), podobnie jak w śród licealistów (53%). W śród laureatów i uczniów szkół muzycznych dominuj ącym gatunkiem była muzyka klasyczna (odpowiednio 100 i 75%). W badaniach tych jednak stwierdzono niskie zainteresowanie hip hopem (7% - szkoły

100 podstawowe, pozostałe szkoły – 0%) oraz techno (17% - szkoły podstawowe, 7% - licea, 1% laureaci i uczniowie szkół muzycznych). Poezja śpiewana i muzyka filmowa były gatunkami, które cieszyły si ę zainteresowaniem wła ściwie tylko w śród uczniów liceum (9%). Natomiast zainteresowanie muzyk ą pop przejawiało si ę nast ępuj ąco: szkoły podstawowe – 19%, licea – 47%, szkoły muzyczne – 48%, laureaci – 55% (Kami ńska, 2000, 439). W ramach niniejszej pracy podj ęto równie ż prób ę okre ślenia wpływu jednego z czynników osobowo ściowych – tj. poczucia umiejscowienia kontroli, na preferencje muzyczne. Wpływ wspomnianego czynnika na preferencje muzyczne potwierdził si ę. Takich prób, tylko w odniesieniu do innych wymiarów osobowo ści, dokonywano i w badaniach wcze śniejszych. Badania A. Strzałeckiego i J. Furma ńskiego nad zale żno ści ą mi ędzy prost ą reprezentacj ą poznawcz ą dzieła muzycznego a cechami temperamentalnymi i osobowo ściowymi, potwierdziły istnienie zwi ązku pomi ędzy szeroko rozumianym odbiorem muzyki a dziedzin ą temperamentu i osobowo ści (Strzałecki, Furma ński, 2000, 145-154). C. Burt wskazał z kolei na zale żno ści mi ędzy preferencjami muzycznymi, a ustalonymi przez H. J. Eysencka typami osobowo ści. Autor stwierdził, że zrównowa żeni ekstrawertycy preferuj ą muzyk ę jednolit ą i przewidywaln ą (np. barokow ą lub klasyczn ą), zrównowa żeni introwertycy wykazuj ą upodobanie do muzyki intelektualnej o walorach poznawczych (np. muzyka Jana Sebastiana Bacha ). Niezrównowa żeni ekstrawertycy według Burta najbardziej lubi ą styl romantyczny, charakteryzuj ący si ę silnymi kontrastami oraz bogactwem emocji i dostarczanych wra żeń (np. twórczo ść Ryszarda Wagnera, Franciszka Liszta czy Hectora Berlioza ). Niezrównowa żeni introwertycy natomiast preferuj ą muzyk ę romantyczn ą, ale poci ągaj ą ich w niej walory mistyczne (np. muzyka Clauda Debussy`ego ) (za: Natanson, 1979, 44). Jak wida ć przeprowadzone badania nie obj ęły jednak swym zasi ęgiem muzyki rozrywkowej. L. Daons i S. J. McKelvie natomiast wła śnie w odniesieniu do muzyki rozrywkowej stwierdzili, że ekstrawertycy przejawiaj ą znacznie silniejsze upodobanie do muzyki rockowej ni ż introwertycy, a w odniesieniu do hard rocka ró żnice te s ą jeszcze wi ększe (za: Natanson, 1979, 45). D. Rawlings zestawił z preferencjami muzycznymi inny wymiar typologii H. J. Eysencka – psychotyzm. Jego badania wykazały, że ekstrawertywni psychotycy bardziej od innych typów osobowo ści lubi ą hard rocka (za: Natanson, 1979, 46). Preferowanie muzyki łatwej w słuchaniu było negatywnie skorelowane z psychotyzmem. Okazało si ę równie ż, że typy te wykazuj ą wy ższ ą od innych tolerancj ę na dysonans (za: Natanson, 1979, 46). Poruszon ą w pracy rol ę wpływu idoli na kształtowanie zachowa ń młodzie ży, w tym równie ż zachowa ń zdrowotnych potwierdzaj ą równie ż i badania przeprowadzone wcze śniej.

101 Ju ż w latach siedemdziesi ątych stwierdzono, ok. 50% badanych uczennic ma swój ulubiony typ urody reprezentowany przez znane aktorki, gwiazdy filmowe i piosenkarki (Przetacznikowa, 1972, 177). W przeprowadzonych badaniach nad postrzeganiem idealnego wizerunku kobiecego ciała przez kobiety w okresie wczesnej adolescencji stwierdzono, że wzorem dla nastolatek s ą przede wszystkim piosenkarki, jednak w swoich preferencjach badane osoby bardziej kierowały si ę ich muzyk ą ni ż wygl ądem zewn ętrznym (Czarnecka, Strzelecka, Strzelecki, Cybulski, 2008, 120-123). Mo żna wi ęc zało żyć, że idole wpływaj ą równie ż i na kształtowanie to żsamo ści cielesnej adolescentów, jednak to nie wygl ąd gwiazd sprawia, że ich wpływ jest tak istotny, ale dokonania artystyczne. Natomiast wi ększo ść badanych chłopców, którzy równie ż okre ślali swoje wzorce kobiecej urody poprzez przykłady piosenkarek, twierdziła, że najistotniejsze elementy to działalno ść artystyczna i sylwetka (Czarnecka, Cybulski, Strzelecki, Strzelecka, 2008, 160-166). Z przeprowadzonymi w ramach niniejszej pracy bada ń najwi ęcej odniesie ń do bada ń wcze śniejszych odnale źć mo żna w temacie zachowa ń zdrowotnych młodzie ży. Na podstawie przeprowadzonych bada ń stwierdzono, że szczególnie du żo zachowa ń antyzdrowotnych młodzie ż przejawia w odniesieniu do nadu żywania alkoholu (79,6% badanej populacji). Równie niepokoj ące wnioski płyn ą te ż z wyników dotycz ących kontaktu z narkotykami mi ękkimi (32,9%) oraz tytoniem (60,1%). Wyniki dotycz ące za żywania narkotyków twardych nie s ą tak alarmuj ące, jednak bior ąc pod uwag ę jak powa żne zagro żenia nios ą ze sob ą te środki, do wynik niemal 13% odpowiedzi twierdz ących na zadane pytanie o kontakt z tego typu środkami, mo żna uzna ć za powa żnie niepokoj ący. Według bada ń B. Bułki równie ż problem spo żywania alkoholu, narkomanii i palenia tytoniu jest obecny w śród młodzie ży i nie są to przypadki odosobnione. Przyczyn ą tego stanu rzeczy jest prawdopodobnie to, że zbyt mało informacji o tych u żywkach trafia zarówno do rodziców jak i do młodzie ży. Na zaistniał ą sytuacj ę wpływa te ż łatwa dost ępno ść wspomnianych środków (Bułka, 1999, 97- 194). Równie ż badania J. Wojciechowskiej , przeprowadzone na uczniach klas trzecich liceum, wykazały, że 80,5% uczniów przekroczyło próg nietrze źwo ści w kontakcie z alkoholem, a ponad 20% przyznało si ę do kontaktu z innymi środkami odurzaj ącymi. Najpopularniejsze to: środki uspokajaj ące i nasenne u żywane, bez zalece ń, a tak że środki nielegalne. W śród tych ostatnich najpopularniejsze były kolejno: marihuana, haszysz, amfetamina, LSD i inne (Wojciechowska, 1999, 105-110). Równie ż i w badaniach niniejszej pracy najpopularniejsze narkotyki to te okre ślane jako mi ękkie. Jednak je śli w badaniach J. Wojciechowskiej kontakt z innymi ni ż legalne, środkami odurzaj ącymi styczno ść miało 20% badanych, to według bada ń autora niniejszej pracy wynik ten jest znacz ąco bardziej niepokoj ący, zwłaszcza w odniesieniu

102 do mi ękkich narkotyków. Z kolei w ramach mi ędzynarodowych bada ń ilo ściowych nad zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży szkolnej, przeprowadzonych pod auspicjami Światowej Organizacji Zdrowia Biura Regionalnego dla Europy (HBSC) , stwierdzono, że najcz ęś ciej u żywanymi substancjami psychoaktywnymi s ą: marihuana, haszysz i środki wziewne. Badaniami obj ęto 11 ró żnych substancji psychoaktywnych. Po jedn ą z 11 wymienionych w kwestionariuszu substancji si ęgn ęło co najmniej raz w życiu 15% 13-latków i 27% 15-latków (www.parpa.pl, 2000). Świadczy to dobitnie o tym, że spo śród innych ni ż alkohol substancji odurzaj ących najpopularniejsza w śród młodzie ży jest marihuana – narkotyk jednocze śnie najbardziej pochwalany przez artystów muzyki rozrywkowej, przede wszystkim wywodz ących si ę z nurtu hip hopowego, uznanego za bardzo popularny w śród młodzie ży. Kontakt z alkoholem, badanym w niniejszej pracy zachowaniem zdrowotnym, do którego przyznało si ę najwi ęcej adolescentów, według wspomnianego raportu mi ędzynarodowych bada ń nad zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży szkolnej, miało 76% młodzie ży polskiej w wieku od 11 do 15 lat. Przy czym przeprowadzone w ramach projektu badania rozró żniały równie ż rodzaj spo żywanego alkoholu, nie dotyczyły one jednak przekraczania progu nietrze źwo ści, ale samego kontaktu z omawian ą u żywk ą. Tak wi ęc analizuj ąc spo życie alkoholu pod tym k ątem najpopularniejszym alkoholem jest piwo - picie piwa co najmniej raz w miesi ącu deklarowało 15% badanej młodzie ży - natomiast wino i wódk ę 4%. Odsetek pij ących piwo chłopców był znacz ąco wy ższy (21%0, ni ż odsetek dziewcz ąt (9%) i gwałtownie zwi ększał si ę z wiekiem (4% u 11-latków, 29% u 15-latków). (www.parpa.pl, 2000). Ró żnice w zachowaniach zdrowotnych dotycz ących u żywek ze wzgl ędu na płe ć i wiek potwierdziły równie ż badania przeprowadzone przez autora pracy. Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych przejawiali cz ęś ciej zachowania antyzdrowotne ni ż gimnazjali ści, natomiast w odniesieniu do płci m ęż czy źni cz ęś ciej przejawiali zachowania antyzdrowotne w przypadku wszystkich badanych u żywek ni ż kobiety z wyj ątkiem alkoholu, gdzie nast ąpiła sytuacja odwrotna. Jednak w przypadku ró żnicowania ze wzgl ędu na płe ć zale żno ść była istotna statystycznie jedynie w przypadku narkotyków mi ękkich. Kiedy natomiast czynnikiem ró żnicuj ącym była szkoła, zale żno ść była istotna w przypadku wszystkich poddanym badaniu zachowa ń zdrowotnych. Według wspomnianego raportu 43% młodzie ży polskiej miało kontakt z paleniem tytoniu (70% chłopców i 60% dziewcz ąt) (www.parpa.pl, 2000). W badaniach przeprowadzonych w ramach niniejszej pracy a ż 60,1% młodzie ży miało styczno ść z paleniem tytoniu - 61,8% m ęż czyzn i 58,6% kobiet. Ró żnice w wynikach bada ń przeprowadzonych nad zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży szkolnej, przeprowadzonych pod auspicjami

103 Światowej Organizacji Zdrowia Biura Regionalnego dla Europy (HBSC) i w wynikach bada ń własnych autora tłumaczy ć mo żna wiekiem badanych. Wiek osób badanych we wspomnianym raporcie wynosił 11-15 lat. W badaniach przeprowadzonych przez autora uczestnicy mieli od 13 do 20 lat. Wiek badanych zatem mogł by ć czynnikiem wpływaj ącym na ró żnice wyników w odniesieniu do wszystkich zachowa ń zdrowotnych poddanych analizie. W przeprowadzonych przez autora pracy badaniach, czynnikiem wpływaj ącym na kształtowanie si ę zachowa ń zdrowotnych były preferencje muzyczne. Autorzy innych bada ń poszukiwali innych czynników, mog ących wpływa ć na wyst ępowanie okre ślonych zachowa ń zdrowotnych u młodzie ży. W badaniach A. Senejko i K. Lachowicz-Tabaczek poszukiwano czynników ró żnicuj ących motywy spo żywania alkoholu u chłopców i u dziewczynek. Badania wykazały, że chłopcy pij ą raczej dlatego, że czuj ą si ę silni i wa żni, dziewczynki natomiast, poniewa ż czuj ą si ę słabe i bezwarto ściowe (Senejko, Lachowicz-Tabaczek, 2003, 94). Badania I. Budrewicz (1999, 103-111) nakierowane były na poszukiwanie przyczyn prezentowania zachowa ń antyzdrowotnych w nieprzystosowaniu społecznym i przest ępczo ści. Przeprowadzone zostały na dwóch porównywanych grupach nieletnich dziewcz ąt - sprawczynie przest ępstw i grupa kontrolna. Badania wykazały, że w śród sprawczy ń przest ępstw palenia papierosów deklarowało 78,9% badanych, w grupie kontrolnej 25%; picie alkoholu deklarowało w grupie przest ępczej 51,3% badanych, w grupie porównywanej 19,7%. Do za żywania narkotyków w grupie pensjonariuszek zakładów opieku ńczych i poprawczych przyznało si ę 4,5% badanych, w grupie kontrolnej 1,3%. W badaniach T. Wentlanda dotycz ących spo żywania alkoholu przez młodzie ż liceów, techników i szkół zasadniczych, poszukiwano z kolei odpowiedzi na pytanie kto był w przypadku spo żywaj ącej alkohol młodzie ży osob ą, która pocz ęstowała alkoholem badanych. Stwierdzono, że w wi ększo ści przypadków osobami, które pocz ęstowały badanych alkoholem byli rówie śnicy, jednak nierzadko osobami tymi byli te ż rodzice (Wentland, 1997, 123-128). Interesuj ące badania przeprowadzono w odniesieniu do palenia tytoniu. Badaniami obj ęto osoby w wieku 15-16 lat. Wykazały one, że młodzie ż zna negatywne skutki palenia, jednocze śnie zdaj ąc sobie spraw ę z tego, że palenie uzale żnia (100%). W śród negatywnych skutków najcz ęś ciej wymieniane były: rak płuc (32%), brzydki zapach (23%) i żółte z ęby (20%). Mimo świadomo ści szkodliwo ści palenia tytoniu 18% badanych pali, natomiast 25% uwa ża, że kilka papierosów nie przynosi żadnych negatywnych skutków, a co za tym idzie skłonni byliby spróbowa ć zapali ć, nie licz ąc si ę z mo żliwo ści ą uzale żnienia (Przewo źna,

104 Bajurna, Świdzi ńska, 2008, 67-71). Potwierdzaj ą to badania autora pracy, na drodze których stwierdzono, że jedynie 31,6% prezentuje pozytywn ą postaw ę wobec palenia tytoniu, uwa żaj ąc, że nie jest ono niczym niewła ściwym, natomiast a ż 60,1% miało z tytoniem kontakt, co sugeruje rozbie żno ść postawy i zachowania. Przeprowadzono równie ż szereg bada ń dotycz ących zale żno ści poczucia umiejscowienia kontroli i wieku badanych. Według niektórych autorów poczucie kontroli kształtuje si ę wraz z do świadczeniami jednostki, a co za tym idzie ulega zmianom w ci ągu życia. Istnieje założenie, że z zewn ętrznego poczucia umiejscowienia kontroli zmienia si ę na wewn ętrzne wraz z dorastaniem człowieka (za: Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990). Według R.Ł. Drwala ma tu nie tyle wpływ wiek chronologiczny, co raczej do świadczenie społeczne, jako, że to ono wła śnie wyznacza mo żliwo ść wywierania wpływu na sytuacj ę. Wraz ze wzrostem wywierania wpływu, ro śnie prawdopodobie ństwo poszukiwa ń mo żliwo ści działania, co sprzyja z kolei tworzeniu si ę zgeneralizowanych oczekiwa ń kontroli wewn ętrznej (za: Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990). Według E.A. Lawrence`a i J.F. Winschlla (za: Mercer, Snell, 1977, 184) rozwój poczucia umiejscowienia kontroli przebiega w pi ęciu fazach, z których czwarta przypada na okres adolescencji. Na pocz ątku dziecko poszukuje przyczyn zdarze ń (w szczególno ści niepowodze ń) w czynnikach zewn ętrznych. Nast ępnie stopniowo pojawia si ę internalizacja sukcesu, a ż do fazy pi ątej, przypadaj ącej na okres adolescencji, kiedy to sytuacja ulega odwróceniu – pojawia si ę bowiem wzmo żony samokrytycyzm, internalizacji ulegaj ą pora żki, natomiast eksternalizacji sukcesy. W badaniach porównawczych dotycz ących poczucia umiejscowienia kontroli, przeprowadzonych przez autora pracy nie stwierdzono istotnych statystyczni ró żnic u młodzie ży gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej. Dla potrzeb niniejszej pracy nie przeprowadzono bada ń ró żnicuj ących poczucie kontroli w zwi ązku z pora żką i z sukcesem, jako, że do realizacji zamierze ń nie były one potrzebne. Tym jednak wła śnie mo żna tłumaczy ć brak istotnych ró żnic w ogólnym poczuciu umiejscowienia kontroli u starszych i młodszych uczniów. By ć mo że wyst ąpiłyby one gdyby dokonano odr ębnej analizy sukcesów i pora żek. Wpływu wieku na poczucie umiejscowienia kontroli nie potwierdziły równie ż badania B. Szmigielskiej (za: Krasowicz, Kurzyp-Wojnarska, 1990). Badała ona dzieci w wieku szkolnym, wyniki wykazały zale żno ść wr ęcz odwrotn ą: najwi ększy procent dzieci wewn ąrzsterownych wyst ąpił w grupie najmłodszej, natomiast najwy ższy procent zewn ątrzsterownych w grupie dzieci najstarszych. Poszukiwanie bada ń zbli żonych tematycznie do przeprowadzonych w niniejszej pracy odnosi si ę głównie do poszczególnych przebadanych przez autora elementów: preferencji

105 muzycznych, zachowa ń zdrowotnych i poczucia umiejscowienia kontroli. Przyczyna tego stanu rzeczy jest taka, że nie odnaleziono bada ń dotycz ących wpływu kodu słownego w muzyce na kształtowanie si ę zachowa ń, cho ć liczne badania dotycz ą wpływu innych kodów jakimi posługuje si ę muzyka.

106 Wnioski

1. Na podstawie przeprowadzonych bada ń mo żna stwierdzi ć, że istnieje zale żno ść pomi ędzy prezentowanymi w warstwie tekstowej utworów współczesnej polskiej muzyki rozrywkowej, preferowanej przez młodzie ż, tre ściami dotycz ącymi zdrowia i zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży szkół ponadpodstawowych. 2. Analiza tekstów wybranych utworów pozwoliła stwierdzi ć, że :muzyka rozrywkowa jest w warstwie tekstowej no śnikiem tre ści o charakterze prozdrowotnym i antyzdrowotnym 3. Badania wykazały równie ż, że istnieje zale żno ść pomi ędzy preferencjami muzycznymi a postawami wobec zdrowia młodzie ży szkół ponadpodstawowych. 4. Stwierdzono tak że, że istnieje zale żno ść mi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a preferencjami muzycznymi młodzie ży. 5. Stwierdzono równie ż istnienie zale żno ści mi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a postawami wobec zdrowia i zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży. 6. Badania wykazały równie ż istnienie zale żno ści mi ędzy postawami wobec zdrowia i zachowaniami zdrowotnymi a płci ą i wiekiem. 7. Stwierdzono równie ż zale żno ść pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a płci ą.

107 Pi śmiennictwo:

1. Antonovsky A., Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzi ć sobie ze stresem i nie zachorowa ć, Fundacja IPiN, Warszawa 1995, s. 34-59. 2. Antonovsky, A., Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia [w:] I. Heszen- Niejodek, H S ęk (red.), Psychologia zdrowia , PWN, Warszawa 1997, s. 206-231. 3. Bandura A., Social Learning Theory, Prentice-Hall , Englewood Cliffs, New York 1977. 4. Ba ńka A., Sacrum i profanum w sztuce współczesnej [w:] Trzecie oko. Szkice o związkach człowieka ze sztuk ą. Materiały z konferencji „Psychologia a sztuka” , B. Matwijów (red.), Centrum Sztuki Współczesnej SOLVAY, Centrum UNESCO w Krakowie, Kraków 2000, s. 7-14. 5. Basistowa J., Istota i rozwój to żsamo ści w koncepcji E.H. Eriksona [w:] A. Gałdowa (red.), Klasyczne i współczesne koncepcje osobowo ści, tom I, Wydawnictwo UJ, Kraków 1999, s. 111-122. 6. Bishop G.D., Psychologia zdrowia , Wydawnictwo Astrum, Wrocław, 2000, s. 101- 132. 7. Bloom A., Umysł zamkni ęty , Wydawnictwo Zysk i S-ka., Pozna ń 1997, s 78-94. 8. Borkowski J., Podstawy psychologii społecznej , ELIPSA, Warszawa 2003. 9. Borzekowski D.L., Robinson T.N., Killen J.D., Does the camera add 10 pounds? Media use, perceived importance of appearance, and weight concerns among teenage girls, Journal Adolesc Health, 26/2000. 10. Brust J.C., Music and the neurologist: An historical perspective, Annals of the New York Academy of Sciences, 2001, (930), s. 143-152. 11. Brzezi ńska A., Społeczna psychologia rozwoju , Scholar, Warszawa, 2004, s. 144-182, 217-270. 12. Budrewicz I., Realizacja zada ń rozwojowych nieletnich dziewcz ąt [w:] S. Kawula, H. Machel (red.), Podkultury młodzie żowe w środowisku szkolnym i pozaszkolnym , Wydawnictwo Adama Marszałek, Toru ń 1999, s. 103-112. 13. Bułka B., Dzieci i młodzie ż, a problem nikotynizmu, alkoholizmu i narkomanii [w:] M. Dudzikowa, T. Borowska (red.), Dzieci i młodzie ż wobec zagro żeń dzisiejszego świata , Eruditus, Pozna ń 1999, s. 97-104.

108 14. Burowska Z., Kurcz J., Wilk A., Głowacka E., Z bada ń nad stanem edukacji muzycznej uczniów szkół ogólnokształc ących [w:] W. Jankowski, B. Kami ńska, A. Mi śkiewicz (red.), Człowiek – muzyka – psychologia , Akademia Muzyczna im. F. Chopina, Warszawa 2000, s. 425-432. 15. Burszta W.J., Rychlewski M., Odpowied ź na pytanie: po co nam rock? [w:] W.J. Burszta, M. Rychlewski (red.), A po co nam rock. Mi ędzy dusz ą a ciałem , Wydawnictwo Ksi ąż kowe Twój Styl, Warszawa 2003, s. 5-10. 16. Cekiera Cz., Subkultury młodzie żowe, Problemy alkoholizmu 6/1994. 17. Cekiera Cz., Zagro żenia dzieci i młodzie ży w środowisku wychowawczym [w:] S. Kawula, H. Machel (red.), Podkultury młodzie żowe w środowisku szkolnym i pozaszkolnym , Wydawnictwo Adama Marszałek, Toru ń 1999, s. 35-48. 18. Cesarz H., Przydatno ść muzyki rockowej w muzykoterapii schizofreników, Zeszyty Naukowe AM im. K. Lipi ńskiego we Wrocławiu , 34/1983, s. 53-60. 19. Cesarz H., Psychoterapeutyczna warto ść referencjalnego znaczenia muzyki, Muzykoterapia Polska , 3/4 (7/8) 2003, s. 7-12. 20. Cesarz H., Znaczenie prze żyć muzycznych u osób z zaburzeniami psychicznymi, Muzykoterapia Polska , 1 (1) 2002, s. 11-18. 21. Cybulski M., Strzelecki W., Muzyka, samochód i bezpiecze ństwo w ocenie kierowców zrzeszonych w klubach zabytkowej motoryzacji i sportu amatorskiego [w:] W.M. Horst, G. Dahlke (red.), Bezpiecze ństwo pracy kierowców. Uwarunkowania psychologiczne i ergonomiczne , Wydawnictwo Politechniki Pozna ńskiej, Pozna ń 2008, s. 43-52. 22. Cybulski M., Strzelecki W., Ryzyko drogowe a muzyka [w:] M.D. Głowacka (red.), Zarz ądzanie zdrowiem społecznym i edukacj ą mened żera zdrowia , Wydawnictwo Wy ższej Szkoły Komunikacji i Zarz ądzania, Pozna ń 2007, s. 287-296. 23. Cylkowska-Nowak M., To żsamo ść : (po)nowoczesne konfrontacje [w:] Z. Melosik (red.), Młodzie ż, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje , WOLUMIN, Pozna ń 2001, s. 195-202. 24. Cylulko P., Tyflomuzykoterapia dzieci. Teoria i praktyka muzykoterapii dzieci z niepełnosprawno ści ą wzrokow ą, Akademia Muzyczna im. Karola Lipi ńskiego, Wrocław 2004, 143-202. 25. Cylulko P., Znaczenie wczesnej muzykoterapeutycznej interwencji dla rozwoju małego niepełnosprawnego dziecka, Muzykoterapia Polska , 3/4 (7/8) 2003, s. 13-18.

109 26. Czabała Cz. J., S ęk H., Pomoc psychologiczna [w:] J. Strelau (red.), Psychologia- podr ęcznik akademicki t. III , GWP, Gda ńsk 2000, s. 605-621. 27. Czarnecka M., Cybulski M., Strzelecki W., Strzelecka M., Zagro żenia zwi ązane z postrzeganiem idealnego wizerunku kobiecego ciała przez m ęż czyzn w okresie adolescencji [w:] M.D. Głowacka, E. Mojs (red.), Szanse i bariery w ochronie zdrowia. Wybrane aspekty organizacyjne, prawne i psychologiczne , Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, Pozna ń 2008, s. 160-166. 28. Czarnecka M., Strzelecka M., Strzelecki W., Cybulski M., Postrzeganie idealnego wizerunku kobiecego ciała przez kobiety w okresie wczesnej adolescencji [w:] M.D. Głowacka, E. Mojs (red.), Zagro żenia zdrowotne i społeczne dzieci i młodzie ży, Wydawnictwo Miejskie, Pozna ń 2008, s. 120-123. 29. Danecka-Szopowa K., Od muzyki do etyki. Muzykalno ść człowieka, Muzyczno ść świata, Fall, Kraków-Warszawa 2000, s. 47-51, 161-178. 30. Dankowska J., O muzyce i filozofii , Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina w Warszawie, Warszawa 2000, s. 111-118. 31. Debesse M., Etapy wychowania , WSiP, Warszawa 1983. 32. Encyklopedia Muzyki , A. Chodkowski (red.), PWN, Warszawa 2001, s. 559-560, 709- 710, 767. 33. Erikson E.H., Dzieci ństwo i społecze ństwo , Rebis, Pozna ń 1997, s. 280-293. 34. Erikson E.H., Identity and the Life Cycle , W.W. Norton&Company, New York- London, 1980, s. 118-149. 35. Erikson E., Youth and Crisis , W.W. Norton&Company, New York-London, 1968, s. 9- 28. 36. Gajda K., Poza pa ństwowym monopolem – Jan Krzysztof Kelus , WiS, Pozna ń 1998, s. 35-52. 37. Gali ńska E., Muzyka w terapii. Psychologiczne i fizjologiczne mechanizmy jej działania [w:] W. Jankowski, B. Kami ńska, A. Mi śkiewicz (red.), Człowiek – muzyka – psychologia , Akademia Muzyczna im. F. Chopina, Warszawa 2000, s. 473-486. 38. Gali ńska E., Pogl ądy na lecznicze działanie muzyki, Albo, Albo – Inspiracje jungowskie , 1/1992, 51-62. 39. Gali ńska-Grzelewska D., Rozwój mowy [w:] J. Stypułkowska (red.), Problemy rozwoju i wychowania , MEDIUM, Warszawa 2004, s. 81-90. 40. Gaweł-Luty E., Pedagogika społeczna , Wy ższa Szkoła Humanistyczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Szczecinie, Szczecin 2004, s. 23-31, 104-122.

110 41. Gąsiorek P., Zdrowie w cyklu życia jednostki [w:] M.D. Głowacka (red.), Promocja zdrowia. Konteksty społeczno-kulturowe, WOLUMIN, Pozna ń 2000, s. 161-177. 42. Gloger R., Skrzydlewski W., Ilustrowany leksykon muzyki popularnej , KURPISZ S.A., Pozna ń 2002, s. 5-7. 43. Głowacka M.D., Proces kształtowania zachowa ń zdrowotnych (wybrane elementy) [w:] M.D. Głowacka (red.), Promocja zdrowia. Konteksty społeczno-kulturowe , WOLUMIN, Pozna ń 2000, s. 131-144. 44. Gottschalk L. A., Fronczek J., Defense mechanisms and hope as protective factors in physical and mental disorders [w:] U. Hentschel i inni (red.), The concept of defense mechanisms in contemporary psychology , Springer-Verlag, New York 1993, s. 339- 359. 45. Grossberg L., The gotta get out of this place. Popular conservatism and postmodern culture , Routlege, New York 1992, s. 206-238. 46. Habela J., Słowniczek muzyczny , Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1998, s. 149, 165. 47. Hali ński L., Postczłowiek na ziemi jałowej, czyli mroczna strona rocka lat 90 [w:] W.J. Burszta, M. Rychlewski (red.), A po co nam rock. Mi ędzy dusz ą a ciałem , Wydawnictwo Ksi ąż kowe Twój Styl, Warszawa 2003, s. 235-246. 48. Hall., E.T., Poza kultur ą, PWN, Warszawa, 2001, s. 17-33. 49. Hall C.S., Lindzey G., Teorie osobowo ści , PWN, Warszawa 1998, s. 76-111. 50. Heszen-Niejodek I, Psychologiczne problemy chorych somatycznie [w:] J. Strelau (red.), Psychologia-podr ęcznik akademicki t. III , GWP, Gda ńsk 2000, s. 513-531. 51. Hoffmann B., Rock a przemiany kulturowe ko ńca XX wieku , Semper, Warszawa 2001, s. 43-86. 52. Jacennik, B., Strategie kształowania zachowa ń zdrowotnych, www.hal.psych.uw.edu.pl 53. Jakubowski W., „Rocko-lekcje”, czyli dyskursy w polskiej muzyce młodzie żowej , [w:] Z. Melosik (red.), Młodzie ż, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje , WOLUMIN, Pozna ń 2001, s. 175-186. 54. Janicki A., Aktualny stan muzykoterapii w Polsce i innych krajach świata – pogl ądy, trendy, szkoły, organizacja, kształcenie muzykoterapeutów, Zeszyty Naukowe AM im. K. Lipi ńskiego we Wrocławiu , 73/1998: Moc muzyki – pro memoria Tadeusz Natanson, s. 76-79.

111 55. Janicki A., Głos – słowo – muzyka jako środki komunikacji mi ędzyludzkiej, Muzykoterapia Polska , 1 (1) 2002, s. 33-44. 56. Jędrzejewski M, Młodzie ż a subkultury , ŻAK, Warszawa 1999, s. 73-87, 192-232. 57. Jordan-Szyma ńska A., Nie świadome i u świadomione w muzyce [w:] W. Jankowski, B. Kami ńska, A. Mi śkiewicz (red.), Człowiek – muzyka – psychologia , Akademia Muzyczna im. F. Chopina, Warszawa 2000, s. 125-134. 58. Juczy ński Z., Narz ędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia , PTP, Warszawa 2001, s. 116-122, 123-127, 128-133, 134-143. 59. Kami ńska B., Music in the life of Polish youth at the close of 20th century [w:] W. Jankowski, B. Kami ńska, A. Mi śkiewicz (red.), Człowiek – muzyka – psychologia , Akademia Muzyczna im. F. Chopina, Warszawa 2000, s. 433-446. 60. Kaplan A.E., Rocking Around Clock. Music Television, Postmodernism and Consumer Culture , Routledge, Londyn 1987, s. 44-47, 143-147. 61. Kasperek E., Zachowania prozdrowotne nauczycieli , Oficyna Wydawnicza G&P, Pozna ń 1999, s. 13-49, 114-169. 62. Kasperek-Golimowska E., Orientacje zdrowotne młodzie ży w okresie dorastania [w:] M. Piorunek (red.), Młodzie ż w świecie współczesnym. Z bada ń orientacji biograficznych młodych okresu transformacji , RYS, Pozna ń 2004, s. 141-166. 63. Katra G., Plany młodszej i starszej młodzie ży o zró żnicowanym poczuciu kontroli, Psychologia Rozwojowa, 2 (8) 2003, s. 51-60. 64. Kawula S., Pułapki alternatywnych koncepcji rozwoju. New Age – nowa era w dziejach świata a wychowanie [w:] S. Kawula, H. Machel (red.), Podkultury młodzie żowe w środowisku szkolnym i pozaszkolnym , Wydawnictwo Adam Marszałek, Toru ń 1999, s. 157-166. 65. Kierył M., Gurgo ń B., Wykorzystanie muzyki ocenianej przez odbiorców jednoznacznie jako muzyka relaksuj ąca lub aktywizuj ąca, Zeszyty Naukowe AM im. K. Lipi ńskiego we Wrocławiu , 76/2000: Muzykoterapia w agresji, l ęku i cierpieniu, s. 59- 64. 66. Klimas-Kuchtowa E., Znaczenie wczesnego rozwoju muzycznego dla przyszłej muzykalno ści [w:] W. Jankowski, B. Kami ńska, A. Mi śkiewicz (red.), Człowiek – muzyka – psychologia , Akademia Muzyczna im. F. Chopina, Warszawa 2000, s. 309- 320. 67. Kłoskowska A., Kultura masowa , PWN, Warszawa 2005, s. 212-399.

112 68. Kmiecik-Baran K., Młodzie ż i przemoc. Mechanizmy socjologiczno-psychologiczne, PWN, Warszawa 1999, s. 47-70. 69. Kobasa S. C., The hard personality: Toward a social psychology of stress and health , [w:] Saders G., Suls J.(red.), Social Psychology of Health , 1993, s. 3-32. 70. Kochan-Wójcik , Małkiewicz E., Wizualne mass media a wizerunek własnego ciała u dorastaj ących dziewcz ąt – przegl ąd literatury, Psychologia rozwojowa , 2 (8) 2003, s. 9-16. 71. Kofta M., Poczucie kontroli, złudzenia na temat siebie a adaptacja psychologiczna [w:] M. Kofta, T. Szutrowa (red.), Złudzenia, które pozwalaj ą żyć, PWN, Warszawa 2000, s. 199-226. 72. Kowalczyk D., Odbiór telewizji przez młodzie ż zatrzyman ą w Izbie Dziecka, Problemy Opieku ńczo-Wychowawcze , 10/1992. 73. Kowalczyk I., Karmieni własnym l ękiem i fantazj ą – estetyka subwersji i przemocy we współczesnej muzyce rockowej [w:] W.J. Burszta, M. Rychlewski (red.), A po co nam rock. Mi ędzy dusz ą a ciałem , Wydawnictwo Ksi ąż kowe Twój Styl, Warszawa 2003, s. 202-216. 74. Kowalik S., Rozwój społeczny [w:] M. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka t III, PWN, Warszawa 2002, s. 71-105. 75. Krasowicz G., Kurzyp-Wojnarska A., Kwestionariusz do badania poczucia kontroli , PTP, Warszawa 1990, s. 5-36. 76. Kuligowski W., Yoko, Ba śka, Freddie – kobiety w rocku , [w:] W.J. Burszta, M. Rychlewski (red.), A po co nam rock. Mi ędzy dusz ą a ciałem , Wydawnictwo Ksi ąż kowe Twój Styl, Warszawa 2003, s. 181-201. 77. Kulik T., Wro ńska I. (red.), Zdrowie w medycynie i naukach społecznych , KUL, Stalowa Wola 2000, s. 128-141. 78. Lau, R.R., Beliefs about control and - health behavior [w:] D.S. Gochman (red.), Health behavior: research perspectives , Plenum Press, New York 1988, s. 43-63. 79. Lecanuet J.P., Prenatal auditory experience [w:] I. Deliege, J. Sloboda (red.), Musical beginnings , Oxford University Press, Oxford 1996. 80. Lecourt E., Muzykoterapia, czyli jak wykorzysta ć sił ę d źwi ęku , VIDEOGRAF II, Chorzów 2008. 81. Lewandowska K., Muzykoterapia dzieci ęca , OPTIMA, Gda ńsk 2001, s. 43-64. 82. Lizut M., Punk Rock Later , SIC!, Warszawa 2003, s. 5-8. 83. Mała Encyklopedia Muzyki , PWN, Warszawa 1981, s. 794-795.

113 84. Matarazzo, J. D. (1987). Relationship of health psychology to other segments of psychology [w:] G.C.Stone i in. (red.), Health Psychology: A Discipline and a Profession, The University of Chicago Press, Chicago 1987, s. 41-59. 85. McRobbie A., Second-hand dresses and the role of the rag market , [w:] A. McRobbie (red.), Zoot-Suits and Second Hand Dresses: Anthology of Fashion and Music , Macmillan, London 1989, s. 23-42. 86. Mechanic D., Religion, Religiosity and Illness Behavior: The Special Case of the Jews, Human Organization , 22 (31) 1963. 87. Melosik Z., Młodzie ż i styl życia: paradoksy pop-to żsamo ści , [w:] Z. Melosik (red.), Młodzie ż, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje , WOLUMIN, Pozna ń 2001, s. 11-58. 88. Melosik Z., Muzyka rockowa – w pogoni za autentyczno ści ą, [w:] W.J. Burszta, M. Rychlewski (red.), A po co nam rock. Mi ędzy dusz ą a ciałem , Wydawnictwo Ksi ąż kowe Twój Styl, Warszawa 2003, s. 21-38. 89. Mercer C.D., Snell M.E., Learning theory research In mental retardation. Implications for teaching , E. and E. Merill Publishing Company, Columbus, Ohio 1977. 90. Metera A., Muzykoterapia. Muzyka w medycynie i edukacji , Wydawnictwo Centrum Technik Nauki METRONOM, Leszno 2006, s. 75-92. 91. Muggleton D., Wewn ątrz subkultury. Ponowoczesne znaczenie stylu , Wydawnictwo UJ, Kraków 2004, s. 47-72. 92. Natanson T., Programowanie muzyki terapeutycznej. Zarys podstaw teoretycznych , Akademia Muzyczna we Wrocławiu, Wrocław 1992, s. 20-43, 111-138. 93. Natanson T., Wst ęp do nauki o muzykoterapii , Ossolineum, Wrocław 1979, s. 9-97. 94. Nied źwie ńska A., Geneza, struktura i mechanizmy motywacyjne osobowo ści w uj ęciu Alberta Bandury [w:] A. Gałdowa (red.), Klasyczne i współczesne koncepcje osobowo ści , tom I, Wydawnictwo UJ, Kraków 1999, s. 195-208. 95. Nowicki S., Strickland B., A locus of control scale for children, Journal of Consulting and Clinical Psychology , 40/1973. 96. Obuchowska I., Adolescencja , [w:] B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka t. II, PWN, Warszawa 2001, s 163-201. 97. Ole ś P., Rozwój osobowo ści [w:] M. Harwas-Napierała, J. Trempała J (red.), Psychologia rozwoju człowieka t III, PWN, Warszawa 2002, s. 131-177.

114 98. Orlik-Marciniak E., Agresywno ść grup subkulturowych [w:] J. Miluska (red.), Psychologia rozwi ązywania problemów społecznych. Wybrane zagadnienia , Pozna ń 1998, s. 190-212. 99. Parsons T., Struktura społeczna a osobowo ść , Wydawnictwo PWE, Warszawa, 1969, s. 51-72. 100. Paruszewska J., Ogólna charakterystyka okresu dorastania , [w:] J. Paruszewska (red.), Dok ąd d ąż ysz nastolatku?, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2002, s. 13-21. 101. Pawlak R., Polska kultura hip hopowa , Kagra, Pozna ń 2004, s. 11-56, 206-221. 102. Peisert M., Formy i funkcje agresji werbalnej , Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004, s. 9-40, 154-165. 103. Piasta K.P., Elementy demoniczne w muzyce rockowej na podstawie literatury polskiej i zagranicznej , [w:] A.J. Nowak (red.), Satanizm, rock, narkomania, seks , Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1999, s. 83-216. 104. Piotrowski G., Zrozumie ć krzyk. W stron ę muzykologii rocka [w:] W.J. Burszta, M. Rychlewski (red.), A po co nam rock. Mi ędzy dusz ą a ciałem , Wydawnictwo Ksi ąż kowe Twój Styl, Warszawa 2003a, s. 39-64. 105. Piotrowski P., Subkultury młodzie żowe. Aspekty psychospołeczne , ŻAK, Warszawa 2003, s. 9-21, 57-116. 106. Porczak A., Odbiór sztuki interaktywnej [w:] B. Matwijów (red .), Trzecie oko. Szkice o zwi ązkach człowieka ze sztuk ą. Materiały z konferencji „Psychologia a sztuka” , Centrum Sztuki Współczesnej SOLVAY, Centrum UNESCO w Krakowie, Kraków 2000, s. 15-18. 107. Przetacznikowa M., Na przełomie dzieci ństwa i młodo ści , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1972, s. 21-194. 108. Przewo źna M., Bajurna B., Świdzi ńska A., Świadomo ść zagro żeń palenia tytoniu i profilaktyka tytoniowa w wieku szkolnym i młodzie ńczym [w:] M.D. Głowacka, E. Mojs (red.), Zagro żenia zdrowotne i społeczne dzieci i młodzie ży, Wydawnictwo Miejskie, Pozna ń 2008, s. 67-71. 109. Rotter J.B., Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcements, Psychological Monographs , 1 (80) 1966. 110. Rowi ński G., Socjologiczno-psychologiczna analiza grup wyznaniowych i subkultur w Polsce. Podkultury i nowe ruchy religijne w Polsce , Wydawnictwo M.M., Warszawa 2004, s. 31-73, 166-173.

115 111. Rueger Ch., Muzyczna apteczka. Na ka żdy nastrój od A do Z , DIOGENES, Wrocław 2000, s. 5-17. 112. Rychlewski M., O wielokodowo ści rocka [w:] W.J. Burszta, M. Rychlewski (red.), A po co nam rock. Mi ędzy dusz ą a ciałem , Wydawnictwo Ksi ąż kowe Twój Styl, Warszawa 2003, s. 65-81. 113. Sacks O., Muzykofilia. Opowie ści o muzyce i mózgu, Zysk i S-ka, Pozna ń 2008. 114. Scheier M. F., Carver Ch. S., Effects of optimism on psychological and physical well-being: Theoretical overview and empirical update, Cognitive Theory and Research , 16/1992. s. 201-228. 115. Schwarzer R., Poczucie własnej skuteczno ści w podejmowaniu i kontynuowaniu zachowa ń zdrowotnych. Dotychczasowe podej ście terapeutyczne i nowy model [w:] I. Heszen-Niejodek, H S ęk (red.), Psychologia zdrowia , PWN, Warszawa 1997, s. 175- 205. 116. Senejko A., Lachowicz-Tabaczek K., Podmiotowe i społeczne czynniki ryzyka uzale żnienia młodzie ży od alkoholu, Psychologia Rozwojowa, 2 (8) 2003, s. 81-96. 117. Sęk H., Wprowadzenie do psychologii klinicznej , Scholar, Warszawa 2001, s. 38-67, 83-126, 213-250. 118. Sęk H., Zdrowie behawioralne [w:] J. Strelau (red), Psychologia. Podr ęcznik akademicki t. III, GWP, Gda ńsk 2000, s. 533-553. 119. Siwak W., Estetyka rocka , Semper, Warszawa 1993, s. 5-91. 120. Skommer M., Uwarunkowania zachowa ń zdrowotnych człowieka , [w:] G. Bartkowiak (red.), Czynniki kształtuj ące zachowania zdrowotne człowieka na przestrzeni życia. Teoria i praktyka , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, Pozna ń 2008, s. 11-29. 121. Sloboda J., Emocje i znaczenia w przekazie muzycznym – perspektywy psychologiczne – wykład wygłoszony w Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza 22 pa ździernika 1997 roku [w:] Poznanie, emocje i wykonanie. Trzy wykłady z psychologii muzyki , Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina, Warszawa 1999a, s. 31-58. 122. Sloboda J., W jaki sposób psychologia pomaga zrozumie ć i kształci ć wykonawców muzyki – wykład wygłoszony w Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie 21 pa ździernika 1997 roku [w:] Poznanie, emocje i wykonanie.

116 Trzy wykłady z psychologii muzyki , Akademia Muzyczna im. Fryderyka Chopina, Warszawa 1999b, s. 9-30. 123. Sło ńska Z., Promocja zdrowia - zarys problematyki, Nauki Społeczne i Medycyna , 1/1994, s. 37-52. 124. Sokołowska M., Granice Medycyny , Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1980, s. 118-141. 125. Stachyra K., Muzykoterapia i wizualizacja w rozwijaniu kompetencji emocjonalnych studentów pedagogiki , Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskij, Lublin 2009. 126. Stanisławiak E., Co warto wiedzie ć o grupie społecznej? [w:] E. Stanisławiak (red.), Wybrane problemy psychologii społecznej , Wy ższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2004b, s. 161-173. 127. Stanisławiak E., Rozwój pami ęci [w:] J. Stypułkowska (red.), Problemy rozwoju i wychowania , MEDIUM, Warszawa 2004a, s. 43-56. 128. Stanisławiak E., Jak ludzie wpływaj ą na siebie nawzajem? [w:] E. Stanisławiak (red.), Wybrane problemy psychologii społecznej , Wy ższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2004c, s. 207-222. 129. Strzałecki A., Furma ński J., Temperamentalny i osobowo ściowy wymiar percepcji muzyki [w:] W. Jankowski, B. Kami ńska, A. Mi śkiewicz (red.), Człowiek – muzyka – psychologia , Akademia Muzyczna im. F. Chopina, Warszawa 2000, s. 143- 156. 130. Strzelecka M., Cybulski M., Strzelecki W., Kampanie i reklamy społeczne a jadłowstr ęt psychiczny [w:] M.D. Głowacka (red.), Zarz ądzanie Zdrowiem Publicznym w obliczu zagro żeń cywilizacyjnych , Wydawnictwo Wy ższej Szkoły Komunikacji i Zarz ądzania, Pozna ń 2006, s. 43-52. 131. Strzelecki W., Muzyka rockowa w muzykoterapii , Wrocław 2007, Niepublikowana praca dyplomowa, s. 23-30, 62-63. 132. Strzelecki W., Promowanie po żą danych zachowa ń zdrowotnych w tekstowej warstwie polskiej muzyki rozrywkowej [w:] M.D. Głowacka (red.), Profesjonalizm w ochronie zdrowia. Materiały z konferencji naukowo-szkoleniowej , Wydawnictwo Wy ższej Szkoły Komunikacji i Zarz ądzania, Pozna ń-Swarz ędz 2005, s. 377-383. 133. Strzelecki W., Rola muzyki rockowej w kształtowaniu zachowa ń zdrowotnych młodzie ży [w:] G. Bartkowiak (red.), Czynniki kształtuj ące zachowania zdrowotne

117 człowieka na przestrzeni życia. Teoria i praktyka , Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, Pozna ń 2008, s. 46-67. 134. Strzelecki W., Cybulski M., Bawi ąc – ucz ą – Promocja zdrowia w filmach animowanych a kształtowanie si ę zachowa ń dzieci, Polski Przegl ąd Nauk o Zdrowiu , 3 (8) 2006, s. 213-217. 135. Strzelecki W., Cybulski M., Opieka muzykoterapeutyczna [w:] Wybrane obszary opieki. Konteksty historyczne i współczesne, Skrzypczak J., Żoł ądź-Strzelczyk D., Cylkowska-Nowak M. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, Pozna ń 2009. 136. Strzelecki W., Dobaczewski J., Zastosowanie muzykoterapii u chorych na schizofreni ę [w:] Pomoc psychologiczna w chorobach somatycznych , Mojs E. (red.), Je żeli P to Q, Pozna ń, 2009, 133-153. 137. Stypułkowska J., Rozwój spostrzegania [w:] J. Stypułkowska (red.), Problemy rozwoju i wychowania , MEDIUM, Warszawa 2004, s. 33-42. 138. Szmajter T., Po co rockowi tekst. Po co rockowi literatura. O intertekstualno ści rockowego przekazu [w:] W.J. Burszta, M. Rychlewski (red.), A po co nam rock. Mi ędzy dusz ą a ciałem , Wydawnictwo Ksi ąż kowe Twój Styl, Warszawa 2003, s. 82- 106. 139. Szostak-Gąsienica A., Muzykoterapia w rehabilitacji i profilaktyce , PZWL, Warszawa 2003. 140. Szulc W., Meloterapia – terapeutyczne walory śpiewu, Zeszyty Naukowe AM im. K. Lipi ńskiego we Wrocławiu , 77/2000: Wokalistyka i pedagogika wokalna, s 191- 195. 141. Szulc W., Muzykoterapia jako przedmiot bada ń i edukacji , Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005, s. 5-21. 142. Taylor, S. E., Health psychology: The science and the field, American Psychologist , 45/1990, s. 40-50. 143. Tekieli R., Techno, aikido, amulety , POLWEN, Radom b.r., s. 41-80. 144. Thoresen, C. E., Engleston, J. R., Counseling for health, The Counseling Psychologist, 13/1985, s. 15-87. 145. Timoszyk-Tomczak C., Strategie konstruowania własnej przyszło ści w adolescencji, Psychologia Rozwojowa, 2 (8) 2003, s. 61-70. 146. Tobiasz-Adamczyk B., Wybrane elementy socjologii zdrowia , Collegium Medium, Kraków 1995, s. 20-28, 51-67, 98-111.

118 147. Tomaszewski M., Ekspresja utworu muzycznego jako przedmiotu bada ń. Rekonesans w sfer ę twórczo ści lirycznej „wieku wzniesie ń” [w:] W. Jankowski, B. Kami ńska, A. Mi śkiewicz (red.), Człowiek – muzyka – psychologia , Akademia Muzyczna im. F. Chopina, Warszawa 2000, s. 111-124. 148. Trempała J., Rozwój poznawczy [w:] M. Harwas-Napierała, J. Trempała J (red.), Psychologia rozwoju człowieka t III, PWN, Warszawa 2002, s. 13-44. 149. Trempała J., Czy żowska D., Rozwój moralny [w:] M. Harwas-Napierała, J. Trempała J (red.), Psychologia rozwoju człowieka t III, PWN, Warszawa 2002, s. 106- 130. 150. Uramowska–Żyto B., Zdrowie i choroba w świetle wybranych teorii socjologicznych , PAN, Warszawa 1992. 151. Wentland T., Młodzie ż szkół średnich Gda ńska i alkohol [w:] S. Kawula, H. Machel (red.), Młodzie ż a współczesne dewiacje i patologie społeczne. Diagnoza – profilaktyka – resocjalizacja , Wydawnictwo Adam Marszałek, Toru ń 1997, s. 123- 128. 152. Wojciechowska J., Zachowania antyzdrowotne młodzie ży – zagro żenie zdrowia i rozwoju [w:] M. Dudzikowa, T. Borowska (red.), Dzieci i młodzie ż wobec zagro żeń dzisiejszego świata , Eruditus, Pozna ń 1999, s. 105-110. 153. World Health Organisation. Health Promotion: a WHO Discussion Document on the Concepts and Principles. Journal of the Institute of Health Education , 1 (23) 1985. 154. Wrze śniewski K., Psychologiczne uwarunkowania powstawania i rozwoju chorób somatycznych , [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podr ęcznik akademicki, t. III, GWP, Gda ńsk 2000, s. 493-512. 155. Wrze śniewski R., Heszen-Niejodek I, Udział psychologii w rozwi ązaywaniu problemów zdrowia somatycznego [w:] J. Strelau (red.), Psychologia-podr ęcznik akademicki t. III , GWP, Gda ńsk 2000, s. 443-464. 156. www.parpa.pl, http://www.parpa.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=242&Itemid=18 6, red. administrator, koordynator bada ń – B. Wojnarowska, Warszawa 2000. 157. www.tekstowo.pl 158. www.wikipedia.pl 159. Zamojska E., Dominacja kultury „obrazkowej” jako zagro żenie dla uczestnictwa młodzie ży w kulturze „wy ższego rz ędu” [w:] M. Dudzikowa, T.

119 Borowska (red.), Dzieci i młodzie ż wobec zagro żeń dzisiejszego świata , Eruditus, Pozna ń 1999, s. 111-118. 160. Zamojska E., Kulturowa to żsamo ść młodzie ży. Studium empiryczne z bada ń nad młodzie żą szkół średnich , Wydawnictwo UAM, Pozna ń-Toru ń 1998, s. 5-30, 88- 108.. 161. Zi ęba S., Wpływ muzyki na psychik ę człowieka , Bernardinum, Pelpin 2003, s. 52-83. 162. Ziółkowska B., Specyfika stadium adolescencji jako kontekst ekspresji „anorexia nervosa” , [w:] A. Brzezi ńska, M. Bardziejewska, B. Ziółkowska (red.), Zagro żenia rozwoju w okresie dorastania , Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna ń 2003, s. 153-172.

120 Streszczenie

Praca podejmuje temat oddziaływania muzyki rozrywkowej na człowieka w okresie adolescencji jak równie ż na kształtowanie si ę postaw młodzie ży wobec zdrowia i prezentowanych przez ni ą zachowa ń zdrowotnych.

Temat podj ęto z uwagi na obecno ść w warstwie tekstowej współczesnej muzyki rozrywkowej tre ści zwi ązanych z zachowaniami zdrowotnymi i to zarówno o charakterze prozdrowotnym jak i antyzdrowotnym. Zasi ęg oddziaływania tych przekazów jest tym wi ększy, że ich nadawcami s ą autorytety młodych ludzi, którymi staj ą si ę idole piosenki. Ponadto muzyka jest niezwykle istotnym elementem kultury młodzie żowej, poniewa ż za jej po średnictwem wyra żane s ą niejednokrotnie przekonania coraz to nowych generacji. Jest to przyczyna dla której szczególna rola przypisywana jest muzyce w okresie adolescencji.

Głównym celem pracy jest okre ślenie zale żno ści pomi ędzy prezentowanymi w warstwie tekstowej utworów współczesnej polskiej muzyki rozrywkowej, preferowanej przez młodzie ż, tre ściami dotycz ącymi zdrowia a zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży szkół ponadpodstawowych. W ramach realizacji celu głównego realizowane s ą równie ż cele dodatkowe: odnalezienie tre ści o charakterze pro- i antyzdrowotnym w tekstach współczesnej muzyki rozrywkowej, okre ślenie roli jak ą odgrywa poczucie umiejscowienia kontroli w kształtowaniu preferencji muzycznych oraz postaw wobec zdrowia i zachowa ń zdrowotnych a tak że wpływ takich czynników jak płe ć czy wiek na kształtowanie si ę postaw wobec zdrowia i zachowa ń zdrowotnych adolescentów.

Cz ęść pierwsza podejmuje temat zdrowia, okresu adolescencji oraz zdefiniowania muzyki rozrywkowej.

Drug ą cz ęść pracy po świ ęcono badaniom własnym. Omówiony został cel główny pracy oraz powstałe na jego gruncie cele szczegółowe. Dalsza cz ęść obejmuje analiz ę wyników bada ń własnych.

W wyniku przeprowadzonych bada ń udzielono odpowiedzi na główny problem badawczy, dotycz ący istnienia zale żno ści pomi ędzy prezentowanymi w warstwie tekstowej utworów współczesnej polskiej muzyki rozrywkowej, preferowanej przez młodzie ż, tre ściami dotycz ącymi zdrowia i zachowaniami zdrowotnymi młodzie ży szkół ponadpodstawowych.

121 Wyniki pracy mog ą by ć istotn ą wskazówk ą dla promotorów zdrowia, poniewa ż ukazuj ą niezbadany pod tym wzgl ędem obszar oddziaływania. Powszechno ść zjawiska muzyki rozrywkowej, jej popularno ść jak równie ż rola jak ą odgrywa ona w procesie wychowania i kształtowania si ę to żsamo ści młodych ludzi czyni z niej niezwykle istotne narz ędzie wpływu. Istotne jest tak że to, że mo że by ć ona równie ż zastosowana niewła ściwie, a niedocenianie roli przekazów o charakterze antyzdrowotnym, antyspołecznym b ądź agresywnym mo że, z tych samych powodów dla których jest tak pot ęż nym narz ędziem w rękach promotorów zdrowia, stanowi ć powa żne źródło zagro żenia. Preferencje muzyczne młodych ludzi mog ą by ć równie ż cenn ą informacj ą dla rodziców i opiekunów.

122 Abstract

This dissertation takes up the subject of the influence of popular music on the human being in the adolescent period, as well as on the shaping of youth’s attitude towards health and health behaviour presented by it.

The subject has been taken up due to the presence of content related to health behaviour in the lyrics of modern popular music, both of pro-health and anti-health character. The scope of influence of these conveyances is all the larger as their senders are singing idols, who become role models for young people. Moreover, music is an extraordinarily significant element of youth culture, because it frequently acts as a mediator of beliefs of newer and newer generations. This is the reason for which a specific role is assigned to music in the period of adolescence.

The main aim of this dissertation is to determine the dependency between the contents concerning health presented in the lyrics of modern Polish popular music preferred by youth and health behaviour of secondary school students. In the scope of carrying out the main aim, there are also additional goals: finding content of pro- and anti-health character in the lyrics of modern popular music, determining what role is played by the feeling of placing control in the shaping of musical preferences and attitudes towards health and health behaviour, as well as the influence of such factors as sex or age on the shaping of attitudes towards health and health behaviour of adolescents.

The first part takes up the subject of health, adolescent period and defines popular music.

The second part of this dissertation is dedicated to own research. The main aim of the dissertation, as well as the particular aims arising on its grounds, has been discussed.

In the course of the research carried out, the main research problem was solved, concerning the existence of dependency between the contents concerning health presented in the lyrics of modern Polish popular music preferred by the youth and health behaviour of secondary school students.

123 The results of the dissertation may be a significant guideline for health promoters, as they exhibit an unexplored field of influence in this regard. The commonness of the phenomenon of popular music, its popularity, as well as the role it plays in the process of the upbringing and shaping of young people’s identity makes it an extremely significant tool of influence. Additionally, it is very important, that it can also be used inappropriately; and underestimating the role of messages of an anti-health, anti-social or aggressive character may, for the same reasons for which it is such a powerful tool in the hands of the health promoter, be a serious source of threat. Musical preferences of young people can also be valuable information for parents and guardians.

124 Aneks Spis rysunków 1. Rysunek 1. Najcz ęś ciej wybierane przez młodzie ż gatunki muzyczne jako ulubione (s.55) 2. Rysunek 2. Poczucie umiejscowienia kontroli w grupie badanej (s.57)

Spis tabel Tabela 1. Najcz ęś ciej wybierane przez młodzie ż gatunki muzyczne, jako ulubione (s.56) Tabela 2. Poczucie umiejscowienia kontroli w grupie badanej (s.57) Tabela 3. Postawy wobec zdrowia w grupie badanej (s.58) Tabela 4. Zachowania zdrowotne w grupie badanej (s.60) Tabela 5. Zale żno ść preferencji muzycznych i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży (s.61) Tabela 6. Istotno ść statystyczna zale żno ści preferencji muzycznych i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży (s.62) Tabela 7. Najpopularniejsi wykonawcy hip hopowi (s.63) Tabela 8. Najpopularniejsi wykonawcy muzyki pop (s.64) Tabela 9. Najpopularniejsi wykonawcy muzyki rockowej (s.65) Tabela 10. Najpopularniejsi wykonawcy muzyki techno (s.65) Tabela 11. Istotno ść statystyczna zale żno ści preferowanych wykonawców hip hopowych i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży (s.67) Tabela 12. Zachowania zdrowotne prezentowane przez słuchaczy najpopularniejszych wykonawców hip hopowych (s.68) Tabela 13. Istotno ść statystyczna zale żno ści preferowanych wykonawców stylu pop i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży (s.69) Tabela 14. Zachowania zdrowotne prezentowane przez słuchaczy najpopularniejszych wykonawców muzyki pop (s.70) Tabela 15. Istotno ść statystyczna zale żno ści preferowanych wykonawców rockowych i zachowa ń zdrowotnych młodzie ży (s.71) Tabela 16. Zachowania zdrowotne prezentowane przez słuchaczy najpopularniejszych wykonawców rockowych (s.72) Tabela 17. Zale żno ść preferencji muzycznych i postaw młodzie ży wobec zdrowia (s.78) Tabela 18. Istotno ść statystyczna zale żno ści preferencji muzycznych i postaw młodzie ży wobec zdrowia zachowa ń (s.79)

125 Tabela 19. Zale żno ść poczucia umiejscowienia kontroli i preferencji muzycznych młodzie ży w najpopularniejszych gatunkach muzycznych (s.80) Tabela 20. Zale żno ść poczucia umiejscowienia kontroli i preferencji muzycznych młodzie ży we wszystkich gatunkach muzycznych, które wyst ąpiły w badaniu (s.81) Tabela 21. Porównanie poczucia umiejscowienia kontroli u słuchaczy czterech najpopularniejszych gatunków i u słuchaczy pozostałych gatunków (s.82) Tabela 22. Postawy wobec zdrowia a poczucie umiejscowienia kontroli (s.83) Tabela 23. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a postawami wobec zdrowia (s.84) Tabela 24. Zachowania zdrowotne a poczucie umiejscowienia kontroli (s.86) Tabela 25. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a zachowaniami zdrowotnymi (s.87) Tabela 26. Zale żno ść mi ędzy postawami wobec zdrowia i płci ą (s.88) Tabela 27. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy postawami wobec zdrowia a płci ą (s.89) Tabela 28. Zale żno ść mi ędzy postawami wobec zdrowia a szkoł ą (s.90) Tabela 29. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy postawami wobec zdrowia a szkoł ą (s.91) Tabela 30. Zale żno ść zachowa ń zdrowotnych i płci badanych (s.92) Tabela 31. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy zachowaniami zdrowotnymi a płci ą (s.93) Tabela 32. Zale żno ść mi ędzy zachowaniami zdrowotnymi a szkoł ą (s.94) Tabela 33. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy zachowaniami zdrowotnymi a szkoł ą (s.95) Tabela 34. Zale żno ść poczucia umiejscowienia kontroli i płci badanych (s.95) Tabela 35. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a płci ą (s.96) Tabela 36. Zale żno ść poczucia umiejscowienia kontroli i szkoły (s.96) Tabela 37. Istotno ść statystyczna zale żno ści pomi ędzy poczuciem umiejscowienia kontroli a szkoł ą (s.97)

126 Zał ącznik 1. Tre ści prozdrowotne i antyzdrowotne w analizowanych utworach muzyki rozrywkowej Przytoczone poni żej cytaty pochodz ą z utworów najcz ęś ciej przez młodzie ż wybieranych wykonawców najpopularniejszych gatunków muzycznych. W wi ększo ści przypadków s ą to krótkie fragmenty utworów, niekiedy pozostawiono fragmenty dłu ższe, je śli uznano za niezb ędne nakre ślenie kontekstu tre ściowego. Zał ącznik 1.1. Tre ści prozdrowotne dotycz ące alkoholu w muzyce hip hopowej

Je śli tob ą rz ądzi ć b ędzie wódka twoja sekwencja życiowa oka że si ę krótka utoniesz w niej tak jak w oceanie łódka (Molesta „Armagedon”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Niektóre typy pró żne, pod monopolem sko ńcz ą Dzier żą c życie w reklamówce żulówce Sens nie w gotówce jak trawa w „ Żubrówce” To środek nie cel w tej w ędrówce (…) Od uzale żnienia stro ń, bro ń si ę przed nim Niech chlebem powszednim, nigdy si ę nie stanie Miej własne rozeznanie i do swych celów zmierzaj Tajemnic nie powierzaj, nie zwierzaj si ę przed ka żdym I zawsze b ądź odwa żny i nie bój si ę pora żek I szczerze życz ę dzieciak spełnienia twoich marze ń (Molesta „Dla dzieciaków”) ( źródło: www.tekstowo.pl))

W klipach maj ą traw ę i wód ę, tak chcesz zabija ć osiedlow ą nud ę? Praca na scenie naprawd ę stresuje, dziwi ę si ę, że to ci imponuje (Molesta „Grzeczne dzieci”) ( źródło: www.tekstowo.pl)) Dzi ś wam za śpiewamy o Mietku żulu, co wci ąż alkohol pił do bólu Cztery sikacze za swym łó żkiem trzymał, pił je a potem pod stołem kimał. Pił wódk ę w ka żdej wolnej chwili, miał we krwi chyba z 6 promili, Wci ąż pijany był lub kaca miał, chodził jak z w ęż em przez nogawk ę lał. Co dzie ń pod sklepem z kumplami był, pili póki im starczyło sił, Bo trzeba wiedzie ć, że Mietek żul najwi ększy spust na wieczka chyba miał najokr ąglejszy.

127 W swym mieszkaniu gdy na łó żku spał pust ą flaszk ę za pazuch ą miał I tak w ko ńcu powoli stało si ę to, Mietek, tak stoczył si ę na samo dno. Mietek spiryt litrami pił ci ągle mu si ę urywał film, Wódk ę pił i wódk ą lał, człowiek wódka tak ą ksywk ę miał. W swoim domu co niedziel ę, sam wypijał wina sze ść butelek. Alkohol to był jego raj w którym żył, gdzie zalany był, Pił bez pami ęci wódk ę z butelki, znów brzuch go bolał wi ęc gnał do łazienki. Był bardzo chudy, r ęce miał sine i zimne wszystko od tej wódy, Nie jadł nic, chory żoł ądek miał, cho ć wytrze źwie ć chciał I co z Mietkiem o tym ka żdy wie, le ży zalany na samym dnie. (Kaliber 44 „Mietek żul”) ( źródło: www.tekstowo.pl))

Zał ącznik 1.2. Tre ści antyzdrowotne dotycz ące alkoholu w muzyce hip hopowej

Będzie biba, ja b ędę non stop chlał, Albo biba nie b ędę w ogóle spał, Dzisiaj chc ę powiedzie ć wam jak ą mega bib ę mam, nigdy sam, wiesz co gram albo dwa gramy po tej samej stronie (…) zaraz was dogoni ę, w moim gronie ostre mordownia ale to nie koniec jutro b ędę kaca miał, ale zero spał mów mi V, ja b ędę chlał ile b ędę chciał ja b ędę u żywał za dwóch, a jak minie ci kolejka to fuch a po fuchu mój ruch a mój brzuch nie wytrzyma tylu puch (…) Będzie biba naje….my si ę my i nie tylko nie damy spa ć s ąsiednim budynkom nie masz czasu ch…j ,ze skarbonk ą śwink ą wódka z ogórkiem, tekila z cytrynk ą nie tylko wiesz , że b ędę wdychał powietrze (Paktofonika „Biba”) ( źródło: www.tekstowo.pl) Przy fajce i butelce, po któr ą... Trzeba sta ć w kolejce (Kaliber 44 „Normalnie o tej porze”) ( źródło: www.tekstowo.pl))

128 Zał ącznik 1.3. Tre ści prozdrowotne dotycz ące alkoholu w muzyce rockowej

Pij ą wódk ę, gadaj ą, fioletowe twarze maj ą A gdy wi ęcej nie zjedz ą i nie wypij ą Gromadz ą si ę tłumnie przed telewizj ą (Kult „Konsument”) ( źródło: www.tekstowo.pl))

Gdy widz ę tych młodzie ńców, to ro śnie mi serce Nie pij ą win po bramach, s ą mocni, godni wielce (…) A wi ęc wino z tych ta ńszych i na zdrowie Witamy u nas panowie Wi ęc zbierzmy siły i na raz Ubiera ć si ę ju ż nadszedł czas A wi ęc setka wódki i na zdrowie Witamy w Polsce panowie Wi ęc zbierzmy siły i na raz Ubiera ć si ę ju ż nadszedł czas. (Kult „Setka wódki”) ( źródło: www.tekstowo.pl))

Gdyby na przyj ęciach z jakiejkolwiek okazji Spełniano by toasty heroin ą Zamiast wódk ą czyst ą albo zamiast koniaku Preparowano by si ę kokain ą Dzisiaj w gazecie znów jedno zabicie Zabicie poprzez pełne napicie Wojna domowa alkoholowa Koszmar za n ędz ę, z ąb za życie (…) (Kult „Ze mn ą si ę bracie nie napijesz”) (źródło: www.tekstowo.pl))

129 Zał ącznik 1.4. Tre ści antyzdrowotne dotycz ące alkoholu w muzyce rockowej

Jest tylko jedna słodka perspektywa Tego si ę trzymam, Nadymam po brzegi I mam Że, w monopolu zakupi ę pół litra Wypij ę i przyznam Że, po co si ę spina ć Aż tak ? (Coma „Osobowy”) ( źródło: www.tekstowo.pl)) Zrozum je śli nie b ędę umiał zmusi ć si ę do życia wybacz je śli nie b ędę umiał powstrzyma ć si ę od picia (…) Nie wiem w któr ą stron ę nie wiem dok ąd mog ę dotrze ć (…) Zastrzeliłem si ę pa ździernikiem w łeb w bramie obok mnie le żał martwy i modlił si ę jak mógł ten sam pijany bóg którego ja wzywałem (Coma „System”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Zał ącznik 1.5. Tre ści prozdrowotne dotycz ące narkotyków mi ękkich w muzyce hip hopowej

Godzina śmierci godzin ą wybawienia Wła śnie w chwili śmierci ko ńcz ą si ę twoje zmartwienia Na ch…j ci ten joint mawia twoja sista Ofiar palenia jest ju ż bardzo długa lista Pieprzona rodzinka nadaje ci bez przerwy Nie masz na to siły wyko ńczyły si ę rezerwy (Peja „Godzina śmierci”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

130 Odmawiam chmury, bo chc ę mie ć umysł czysty W sposób oczywisty cel osi ągam Z prac ą si ę nie oci ągam, bo nie nale ży Jak chcesz co ś zdziała ć - musisz w to wierzy ć I d ąż yć do tego jak by niczego nie było innego (Kaliber 44 „Co robisz”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Zał ącznik 1.6. Tre ści antyzdrowotne dotycz ące narkotyków mi ękkich w muzyce hip hopowej

Jestem amatorem, nastukanym konstruktorem Kanabis jest dla mnie nap ędowym motorem (Molesta „Armagedon”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Przez społecze ństwo wykl ęty za poparcie narkomi ękkich (…) Opanowałem sztuk ę palenia Mój natury zew skr ętów nie ma-pech (…) Mo że ci ę zgorszy gloryfikacja skuna (…) Żyj ę si ę raz to jest cenne jak cenny obraz Albo odlatujesz albo trwasz (Molesta „Za dalekie odloty”) (źródło: www.tekstowo.pl)

Ja wol ę si ę nastuka ć znale źć si ę na wy żynie Wiesz o czym mówi ę słowo za słowem płynie Niech to uczucie nigdy nie minie Poczekaj a zwrotka dalej si ę rozwinie Kiedy złapie par ę buchów Wykonam kilka ruchów Osi ągn ąłem ten stan i jestem gotów By przywita ć Mokotów bez kłopotów Dzi ś si ę obejdziemy przy skunie zrelaksujemy pami ętaj Jak zawsze molestujemy Ale wol ę chodzi ć nastukany ni ż zadawa ć rany Ten stan umysłu jest przeze mnie uwielbiany

131 A ten kawałek blantomanom kierowany Czy zostałem rozpoznany (…) Ja powiem gandzia ma znaczenie kosmiczne Dlatego składam jej uwielbienie liryczne Będzie to miało skutki katastroficzne Legalizacja ma znaczenie ideologiczne A uzale żnienie czuj ę tylko psychiczne Wi ęc wol ę si ę nastuka ć znale źć si ę na wy żynie Teraz wiesz o czym mówi ę blant za blantem płynie Klimatycznie słowo za słowem płynie Jeden blant za blantem wszystko si ę rozpłynie Nie chc ę bi ć bez sensu nie chc ę tez w zadymie Jestem pokojowy dbam o to jedynie Szukam ukojenia w dymie nie w płynie Spokojny mam umysł THC z tego słynie (…) St ąd wła śnie jestem lecz dla mnie nie ma granic Wol ę si ę nastuka ć lecz nie chce dosta ć za nic Chce mie ć du ży odlot i by ć na wy żynie Bli żej 0 i 1 muzyka z dymem płynie Sprawd ź to Nigdy nie pytaj o co tutaj chodzi Tylko gruby blant twe ci śnienie złagodzi Wysłannik Klimy teraz nadchodzi Bez żadnych kłopotów nowy rym w głowie si ę rodzi Lubi ę gdy łatwo wpada szelest do kieszeni Znaj ą to uczucie ci co wie żą zieleni W głowie si ę mieni wszystko dookoła Nie obchodzi mnie praca nie obchodzi mnie szkoła Ja wol ę si ę nastuka ć znale źć si ę na wy żynie Ty wiesz o czym mówi ę słowo za słowem płynie śródmie ście południowe nigdy nie zginie Tu wszyscy razem dookoła zanurzenie w dymie Bo z tym si ę czuj ę dobrze i to nas jednoczy (…) Bo nie wa żna data pal ę codziennie Jestem gdzie indziej THC we mnie Zielona moc ultra przyjemnie Zawsze cos jest i zawsze co ś ściemni ę

132 Nabita fifka zielona rozgrywka Liga blantowców kilku sportowców Du żo towcu i jeszcze wi ęcej Blanty kr ęcę po to mam r ęce (…) Pytasz o blanty ja blanty mam Zawsze z kumplami w zielone gram nie sam Ha Numer1 zawsze spoko Dym z blalalala wci ągam gł ęboko Katama polum fata maroko To hasła pilnuj aby fifka nie zgasła Mo że by ś nie kasłał Tede przeprasza to od tego hasza Szaleje na gwizdku a blant si ę dogasza Ga śnie Tede ko ńczy wła śnie. (Molesta „Ja wol ę si ę nastuka ć”) ( źródło: www.tekstowo.pl) Zobacz dzieciaki w piłk ę graj ą chłopaki blanty pal ą Cho ć zobacz jak si ę bawi ą Bo ten tydzie ń nastuka ć si ę faj ą (…) Niektórzy na mnie mówi ą śmiej ąca si ę twarz Mo żesz ze mn ą pogada ć je śli blanty masz (Molesta „Osiedlowe akcje”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Wchodz ę do ogrodu aby zebra ć plony Codzienne kombinacje i ci ągły brak kabony Skr ęć skr ęta w potrzebie si ę zakr ęcam Złe nielegal to styl mego życia (Molesta „Zrozum to”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Moim bogiem jest zielony pan owini ęty w biały szal Nie prowad ź z nim gadki tylko go pal Kiedy twój umysł poczuje blantowe stymulacje (…) Bo co, mam robi ć w takim kraju jak ten Gdzie pieni ądz i blant potrzebny jest jak tlen A wspaniałe życie mo że by ć tylko snem (…)

133 Mo że kto ś scestuje, bo ja dobrze si ę czuj ę po Silnej dawce THC To mi nie przeszkadza chocia ż mam astm ę I ka żdy dzie ń rozpoczynam blantem Nigdy nie kojarz mnie z brudnym palantem Który na ulicy od ludzi wyłudza kask ę Za makow ą dawk ę w bramie zrobiłby ci lask ę On nie czuje wstydu na twarzy nosi mask ę Wi ęc kontroluj si ę człowieku (…) Pal ę z nimi tony blantów dopóki mam czas Bo tylko grube filify rozładuj ą ci śnienia (…) Czasem zastanawiam si ę czy mój styl życia podoba si ę innym Wcale nie czuj ę si ę winnym Że pal ę skuna że prawie zawsze rozpier…la mnie duma To prawda że, czujemy si ę dobrze Nastukane głowy bo robimy myk i pomysł gotowy O siedzeniu w domu nie ma mowy To sztuka wykorzysta ć czarodziejski dym i żyć z nim Nigdy nie zrozumiem tych co bior ą hurtowo dragi Na otoczenie nigdy nie zwracaj ą uwagi Kiedy kto ś mu splunie w twarz to nie ma odwagi si ę bi ć (…) A teraz o dragach zapodamy ci wykład Pami ętaj nigdy nie wal prochów wal kwasy po trochu Pami ętaj, pami ętaj Nigdy nie odmawiaj grubego blanta gdy dilujesz bierz fanta Wierz albo nie wierz mistyczna recepta jest w Klimie Mo żesz by ć w mojej Klimie je śli ch ęć na proszek ci minie Respekt dla ciebie je śli jeste ś zielony pier…l inne dragi pal jointów tony Mistyczna mentalno ść zawini ęta w bibuł ę Dla wszystkich zjednoczona Europa dla wszystkich palaczy Nowa era tłumaczy jak przetrwa ć w betonowej d żungli kontroluj si ę Bo my to pier…my nas to nie dotyczy Bo blanty nie przeszkadzaj ą w niczym (Molesta „Kontroluj si ę”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

134 Halo, Witten, witam i ten stan, gdy nabite mam Nie przeszkadza, wi ęc jaram z zachwytem, a nie sam Jeden gram czy dwa kilo, chwilo trwaj (…) w dzie ń za dniem Gdzie popadnie pal ę... (...) podaj jointa i nie pier…ol śmierdzielu Wakacje Niemcy 2000, tu z kumplami rz ądz ę Tu rozpie…alam swe pieni ądze (…) Nokaut, nokautuj ę, spróbuj, poczujesz Ja gustuj ę w zielonych topach hach Mach za machem, mikrofon mym narz ędziem (Paktofonika „2 kilo”) ( źródło: www.tekstowo.pl) Mach za machem, nie jak hamak macha Magik wci ąż aha, nie jak wahadło waha, Bo mam kota, nie jak Ala, zrównowa żony, jednak nie jak szala Na kolacj ę, obiad, czy śniadanie Zdecydowany niezdecydowanie Gramy to gramy, nie gramy, mam banie Nie takie tanie jest to bakanie Gramy, nie gramy, to gramy, mam mani ę Nie takie tanie w ko ńcu te granie Na pierwszym planie, nie jak na ekranie Magik na poziomie morza zostanie Bo nie grasuje pod wpływem grassu Od czasu do czasu bitu i basu To mi to spasuj, nie jak pas w kartach My ślę, że gra ta jest świeczki warta Czasem wybucham, nie jak petarda Nie jak Titanic toniemy na laurach Ale znowu si ę zakałapu ćkałem Miałem do wyboru i wybrałem Że poci ągnie mnie THC, na tyle, że ja poci ągn ę je Dobrze, czy źle, a kto to wie Płuco me domaga si ę, mówi ę- nie Mog ę se całe gadanie wsadzi ć w D Taka jest wła śnie cecha THC (Paktofonika „Ale si ę zmachałem”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

135 Obijani w H I P- H O P jak w aksamit PFK zaje…ni, jak ściany tagami Katalizatorami, THC jak dynamit (Paktofonika „Na mocy paktu”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Tyle ćpunów w całym mie ście Nie widziałe ś tego jeszcze Popatrz, o popatrz Tak, dawaj Szerokimi ulicami Zapier…laj ą z blantami Popatrz, o, o, o popatrz (Paktofonika „Tyle ćpunów”) (źródło: www.tekstowo.pl)

Staf ju ż nabyty – nabity Wokół kobiety i typy z ekipy Zapowiada si ę wieczór znakomity (…) Zawisła nade mn ą chmura (…) Tu wszyscy si ę bawi ą dopóki polegn ą (…) Zielony skr ęt jest zbity I ka żdy kolor rozmyty (Paktofonika „DeJot rusza czarne płyty”) ( źródło: Pawlak, 2004)

Lubi ę baku baku, chcesz to ze mn ą zakurz Zaprosz ę dziewczyny, zaprosz ę chłopaków Baku baku to jest sqad, jad ę na „Kanabis Cup” W programie, to co najlepsze w Amsterdamie Nie czas na spanie, Amsterdam wci ąga mnie Ty robisz to co chcesz, i ja robi ę to co chc ę (…) Kł ęby słów, jak kł ęby dymu Wydobywaj ą mi si ę z ust - godzina minimum (Kaliber 44 „Baku, baku, ci ęż ki jest, jak cut) (źródło: www.tekstowo.pl)

136 Có ż trzeba si ę pogłowi ć, lecz cholera mózg ani wprzód ani wstecz nie chce my ślę se, że jak go połechc ę w płuco złapie bucha on złapie pomysł na tytuł wreszcie, łap to tak jak ja to łapi ę honorarium zawijam w papier z jednej wci ągam, z drugiej podpalam pal ę, ha - jaram jaram (…) uwa żyłem si ę nie zgorzej ja pal ę dobre, a nie korze ń lecz z licznych schorze ń, mów mi per. doktorze i tak po latach kleje rap jak wiatrak śnieg na pułapach tam gdzie czu ć ten zapach inhalacji, baku baku frakcji nie sko ńczyłem jointa, nie dostaniesz dzi ś kolacji (…) podpalam, i nikt mnie nie złapie (Kaliber 44 „Bez tytułu”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Zakon Marii do boju! Zakon Marii To jest wła śnie nasza pierd…ona Magia Tak uderza w Twój mózg bo prowadzi nas Maria! Wyobra ź se nó ż jak wrzenia Ci go w brzuch (…) Moje ciało na ziemi stoi, widz ę wzrok Skur...... jak nie kumasz usłysz mój głos! (…) Dym z moich ust, który spływa na Ciebie Czy potok słów, mówisz: nie, jeszcze nie wiem! (Kaliber 44 „Do boju zakon Marii”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Bo ju ż dawno nasze mózgi wypełnione s ą Mari ą! Jeszcze jedna chwila i si ę rozwal ą I wyleje si ę to, co tak długo w nich wzbierało I chod ź bo ju ż dawno Nasze mózgi wypełnione s ą Mari ą (Kaliber 44 „Nasze mózgi wypełnione s ą Mari ą”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

137 Sprawdzam szufladk ę tam baciki ju ż skr ęcone (…) Zakr ęcajmy zabakajmy potem dalej le ćmy Jest tyle chat dzi ś do odwiedzenia Nie jeden bat dzi ś do wypalenia Ja si ę wcale nie chwal ę po prostu mam talent A co ty robisz? Pal ę Ja si ę wcale nie chwal ę po prostu mam talent Dab co ty robisz? Rymy wale niebywałe A co ty robisz (zielone) Pal ę Rymy wale niebywale (zielone) Pal ę Bo do tego mam talent (Kaliber 44 „Ja si ę wcale nie chwal ę”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Przy fajce i butelce, po któr ą... Trzeba sta ć w kolejce Było wi ęcej kobiet - wszystkie były pi ękne Tak... lepiej jak jest wi ęcej (…) Szumi te ż co ś tam w zielonym kolorze (Kaliber 44 „Normalnie o tej porze”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Sze ściu kolesiów - oni wszyscy baku, baku I podaj do chłopaków Ratuj przed rutyn ą, min ą zimna jak bilon Gdy chwile płyn ą i odpłyn ą jak przed chwil ą (Kaliber 44 „Rutyna”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Czy ty kumasz doktorku, że to jest moje życie Kobieta, zabawa, Kaliber i trawa (Kaliber 44 „Plus i minus”) ( źródło: Pawlak, 2004)

138 Przycupn ę na balkonie raczej je życkim klimatem Vizavi z okna od Wioli witam si ę z je życkim bratem (siamano, siamano) schodz ę na dół dobry grajgul Nagle wkracza cała banda, wielka jak ilo ść tematów Kogo porobił hegemon, kto si ę dorobił rabatów Kto na draksach ma przecink ę, patrz ę psy na chwil ę milkn ę By za moment buchn ąć śmiechem, a to tylko dzielnicowy Chyba za kar ę wsadzony na je życkie rejony Ordynarnie jaram splifta i przycinam czy podejdzie (Peja „Kolejny stracony dzie ń”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Zał ącznik 1.7. Tre ści prozdrowotne dotycz ące narkotyków twardych w muzyce hip hopowej

Obok zaczyna rz ądzi ć heroina Pali j ą nawet w ci ąż y dziewczyna (Molesta „Armagedon”) ( źródło: Pawlak, 2004)

Nigdy nie kojarz mnie z brudnym palantem Który na ulicy od ludzi wyłudza kask ę Za makow ą dawk ę w bramie zrobiłby ci lask ę On nie czuje wstydu na twarzy nosi mask ę Wi ęc kontroluj si ę człowieku (…) A teraz o dragach zapodamy ci wykład Pami ętaj nigdy nie wal prochów wal kwasy po trochu (Molesta „Kontroluj si ę”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Przez społecze ństwo wykl ęty za poparcie narkomi ękkich Odrzu ć niepotrzebne l ęki wiesz gdzie zaczynaj ą si ę twe m ęki Tam gdzie twarde zaciskaj ą szpony Uwa żaj b ędziesz odmurszony, powa żnie zadłu żony Swej godno ści pozbawiony gonisz krople po srebrze To w psychik ę si ę wedrze Potem żebrzesz mnie to nie dotyczy (Molesta „Za dalekie odloty”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

139 Kiedy ś to była sytuacja kultowa zjara ć po buchu holenderski towar długo trzymany na gł ębokim wdechu pół dnia beztrosko zanosi ć si ę od śmiechu lecz te czasy nie mogły trwa ć długo nałóg fundował atrakcje swoim sługom daje here dziesi ątkuj ąc podwórza moi kole żcy zacz ęli si ę odurza ć i nikt nie wiedział, że to jest grunt grz ąski za pó źno było by wyciaga ć wnioski żegnam si ę na cmentarzu z tymi kolegami smutne twarze mam przed oczami dzisiaj dzieciaki ćpaj ą ju ż za młodu młode dziewczyny truj ą serce płodu (Molesta „Mam to przed oczami”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Zał ącznik 1.8. Tre ści prozdrowotne dotycz ące narkotyków twardych w muzyce rockowej

Epileptycznie wprost - skr ęca si ę W ultra-fiolecie gnie I błyska z ębem Cał ą noc Strobo-lamp ą skopana my śl, Płuca podra żnia dym, A w nosie zaspy (…) W monosylabach ukryty sens Mikro-objawie ń tre ść Bełkotu potok - cał ą noc Za ślubionych na jedn ą noc, W chemicznym transie ciał- Pełen parapet (Hey „Cał ą noc”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

140 Cał ą noc, nie mogłem spa ć Amfetaina ma gorzki smak Czuje, że znów b ędę si ę ba ć Mimo, że kto ś daje mi znak Mała Ty wiesz dławi mnie tlen A ka żdy dzie ń wymyka si ę (Coma „Listopad”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Zał ącznik 1.9. Tre ści prozdrowotne dotycz ące solidarno ści grupowej w muzyce hip hopowej

Bo honor mam w duszy a sił ę w dłoni za bratem pójd ę w ogie ń jak klima mnie osłoni (Molesta „Armagedon) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Zawsze mam do kogo powiedzie ć przyjacielu i cho ć Jest nas niewielu damy sobie rad ę Bo jedna zaleta pokrywa ka żdą wad ę elo (Molesta „Co jest nauczane”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Są ludzie dla których na stów ę co ś znaczysz Oni Ci pomog ą a ty nic nie stracisz Jak szacunkiem zapłacisz (Molesta „Dobrze b ędzie dzieciak”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Ja trzymam z kumplami i trzymam z nimi sztam ę Nie ma takiej mo żliwo ści żebym kiedy ś dał plam ę (Molesta „Szacunek”) ( źródło: Pawlak, 2004)

Niektórzy mówi ą nie ufaj nikomu Uwierzysz tym m ądralom to zostaniesz w domu Sam, sam w Klimie zaufanych ludzi mam, mam I na ka żdego z nich gwarancj ę ci dam bo to podstawa Wspólnego działania w grupie (…) Trzymaj si ę blisko swoich ziomków miej szacunek dla potomków (Molesta „Patrz komu ufasz”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

141 Nikogo nie skrzywdz ę bo dla swoich jestem si ę masz w porz ądku w ch…j (Peja „Dolina”) ( źródło: www.tekstowo.pl)

Zał ącznik 1.10. Tre ści antyzdrowotne dotycz ące stosowania przemocy w muzyce hip hopowe Jestem z cał ą ekip ą, Idziemy obi ć mord ę jakim ś typom (…) Jestem chuliganem I ju ż si ę nie zmieni ę (Molesta „28.09.97”) ( źródło: za: Strzelecki, 2005)

Tu ka żdy z chłopaków ma własne rozeznanie Wie z kim trzeba trzyma ć a komu obi ć bani ę (Molesta „Klima”) ( źródło: za: Strzelecki, 2005)

142 Zał ącznik 2. ANKIETA do badania preferencji muzycznych

Zadaniem tej ankiety jest zebranie informacji potrzebnych do celów naukowo-badawczych. Niniejsza ankieta zapewnia anonimowo ść . Uprzejmie prosz ę o szczere ustosunkowanie si ę do pyta ń zawartych w tej ankiecie.

1) Jaki jest Twój ulubiony gatunek muzyczny? (wybierz, b ądź wpisz jeden styl muzyczny). Bior ąc pod uwag ę wybrany gatunek muzyczny wymie ń swój ulubiony polski zespół lub wykonawc ę, z tego wła śnie stylu. a) hip hop przykład:...... ………………….. b) rock przykład:...... ………………………… c) pop przykład:...... ………………………… d) techno przykład:...... ………………………… e) soul przykład:...... ………………………… f) jazz przykład:...... ………………………… g) folk przykład:...... ………………………… h) blues przykład:...... ………………………… i) country przykład:...... ………………………… j) reggae przykład:...... ………………………… k) muzyka taneczna przykład:...... ………………………… l) metal

143 przykład:...... ………………………… ł) RNB przykład:...... ………………………… m) muzyka alternatywna przykład:...... ………………………… n) grunge przykład:...... ………………….. o) rock progresywny przykład:...... ………………………… p) muzyka filmowa przykład:...... ………………………… q) poezja śpiewana przykład:...... ………………………… r) punk rock przykład:...... ………………………… s) inny (jaki?) przykład:...... …………………..

Szkoła:…………………………………………………………………………………………... Płe ć:……………………………………………………………………………………………... Wiek:…………………………………………………………………………………………….

Dzi ękuj ę za udział w badaniu.

144 Zał ącznik 3. KWESTIONARIUSZ do badania postaw wobec zdrowia i zachowa ń zdrowotnych

Poni ższy kwestionariusz składa si ę z kilku pyta ń i kilku twierdze ń, które dotycz ą Twoich opinii na ró żne tematy, a tak że Twoich zachowa ń. W ka żdym przypadku mo żesz wybra ć tylko jedn ą odpowied ź. W przypadku twierdze ń mo żesz zaznaczy ć P – co oznacza „Prawda”, je śli zgadzasz si ę z tym stwierdzeniem lub F – co oznacza „Fałsz”, jeśli si ę z nim nie zgadzasz. W przypadku pyta ń mo żesz zaznaczy ć T – co oznacz „Tak” je śli odpowiedziałby ś/odpowiedziałaby ś twierdz ąco, lub N – co oznacza „Nie”, je śli odpowiedziałby ś/odpowiedziałaby ś przecz ąco. Niniejszy kwestionariusz zapewnia anonimowo ść . Uprzejmie prosz ę o szczere ustosunkowanie si ę do pyta ń i twierdze ń zawartych w kwestionariuszu.

1. Picie alkoholu z przekroczeniem progu nietrze źwo ści nie jest niczym złym. P F 2. Za żywanie narkotyków mi ękkich (np. marihuany) nie jest niczym złym. P F 3. Nadu żywanie alkoholu nie jest niczym złym. P F 4. Za żywanie narkotyków twardych (np. amfetaminy) nie jest niczym złym. P F 5. Nie ma niczego niestosownego w u żywaniu mi ękkich narkotyków P F 6. Stosowanie przemocy w konkretnym celu jest wła ściwe P F 7. Nale ży by ć solidarnym wobec swoich kolegów/kole żanek. P F 8. U żywanie siły, aby osi ągn ąć cel, nie jest niczym złym. P F 9. Palenie papierosów nie jest niczym złym P F

145 10. Czy miałe ś/miała ś jakie ś do świadczenia z piciem alkoholu z przekroczeniem progu nietrze źwo ści? T N 11. Czy miałe ś/miała ś jakie ż do świadczenia z za żywaniem mi ękkich narkotyków (np. palenie trawki)? T N 12. Czy kiedykolwiek nadu żywałe ś/nadu żywała ś alkoholu? T N 13. Czy miałe ś/miała ś jakie ś do świadczenia z za żywaniem twardych narkotyków? T N 14. Czy kiedykolwiek za żywałe ś/za żywała ś mi ękkie narkotyki? T N 15. Czy stosujesz przemoc w rozwi ązywaniu trudnych sytuacji? T N 16. Czy stajesz w obronie swoich kolegów/kole żanek? T N 17. Czy zdarza Ci si ę u żywa ć siły w rozwi ązywaniu konfliktów? T N 18. Czy miałe ś/miała ś jakie ś do świadczenia z paleniem tytoniu? T N

Dzi ękuj ę za udział w badaniu.

146 Zał ącznik 4. KWESTIONARIUSZ BADANIA POCZUCIA KONTROLI

Kwestionariusz Badania Poczucia Kontroli jest własno ści ą Pracowni Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Posługiwanie si ę nim w wersji pirackiej jest nielegalne. Autor podkre śla, wi ęc że zamieszczenie Kwestionariusza Badania Poczucia Kontroli słu ży jedynie dokumentacji bada ń, nie natomiast rozpowszechnieniu go i udost ępnieniu osobom postronnym. St ąd te ż zamieszczony został skan wersji wypełnionej. Zamieszczona została pełna wersja testu oraz arkusz odpowiedzi. W celu utrudnienia ewentualnego wykorzystania niniejszego kwestionariusza zamieszczona w niniejszej pracy wersja testu została przez badanego wypełniona akurat nieprawidłowo, tzn. zakre ślone zostały odpowiedzi nie na arkuszu ale na kwestionariuszu. Nie zamieszczono KBPK w wersji dla dziewcz ąt, poniewa ż ró żni si ę on wył ącznie gramatyczn ą form ą zadanych pyta ń.

147

148

149

150

151

152