Wydział Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Wojciech Strzelecki Analiza zale żno ści pomi ędzy preferencjami muzycznymi a zachowaniami zdrowotnymi uczniów szkół ponadpodstawowych Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Włodzimierza Samborskigo Pozna ń 2010 I tak jak gimnastyka wychowuje ciało, tak muzyka powinna troszczy ć si ę o dusz ę. Platon My nie gramy dla nastolatków, my ich posiadamy. Robert Pittman (zało życiel MTV) PODZI ĘKOWANIA: Pragn ę serdecznie podzi ękowa ć : Profesorowi Włodzimierzowi Samborskiemu za udzielenie porad i konsultacji, a tak że za bardzo miłą atmosfer ę Rodzicom – za wsparcie w chwilach krytycznych a Mamie – mojemu pierwszemu czytelnikowi, dodatkowo za pomoc w dotarciu do źródeł Mojej żonie – Mai za wszechstronn ą pomoc i ogromn ą cierpliwo ść . Pracownikom Biblioteki Uniwersyteckiej za wspomaganie moich poczyna ń w poszukiwaniu materiałów. a tak że: Pawłowi Chmielowskiemu, Magdalenie Łuczkowskiej, Marcinowi Cybulskiemu oraz Jagodzie i Przemysławowi Lembiczom Kwartetowi Proforma, rodzinie i znajomym za życzliwo ść , wyrozumiało ść i szczere zainteresowanie 2 Spis tre ści Wst ęp ................................................................................... …………………………………4 Cel pracy……………………………………………………………………………………...46 Materiał i metody…………………………………………………………………………….47 Wyniki………………………………………………………………………………………...55 Dyskusja………………………………………………………………………………………98 Wnioski……………………………………………………………………………………...107 Pi śmiennictwo……………………………………………………………………………….108 Streszczenie………………………………………………………………………………….121 Summary…………………………………………………………………………………….123 Aneks………………………………………………………………………………………...125 Spis rysunków………………………………………………………………………………..125 Spis tabel……………………………………………………………………………………..125 Zał ącznik pierwszy: Tre ści prozdrowotne i antyzdrowotne w analizowanych utworach muzyki rozrywkowej…………………………………………………………………………………127 Zał ącznik drugi: Ankieta do badania preferencji muzycznych ……………………………..143 Zał ącznik trzeci: Kwestionariusz do badania postaw wobec zdrowia i zachowa ń zdrowotnych ……………………………………………………………………145 Zał ącznik czwarty: Kwestionariusz Badania Poczucia Kontroli (KBPK) ………………….147 3 Wst ęp Praca podejmuje temat oddziaływania muzyki rozrywkowej na człowieka w okresie adolescencji jak równie ż na kształtowanie si ę postaw młodzie ży wobec zdrowia i prezentowanych przez ni ą zachowa ń zdrowotnych. Podj ęcie tematu podyktowane zostało tym, że w warstwie tekstowej współczesnej muzyki rozrywkowej znale źć mo żna liczne tre ści dotycz ące zachowa ń zdrowotnych i to zarówno tre ści o charakterze prozdrowotnym jak i antyzdrowotnym (Jakubowski, 2001; Piasta, 1999; Kowalczyk, 2003; Hali ński, 2003; Zi ęba, 2003; Pawlak, 2004; Strzelecki, 2005; Strzelecka, Cybulski, Strzelecki, 2006; Strzelecki, 2008). Rola tych przekazów jest szczególnie istotna z racji wpływu jaki wywiera ć mog ą idole, autorytety i wzorcowi bohaterowie na zachowania odbiorców (Kmiecik-Baran,1999; Rowi ński, 2004; Czarnecka, Strzelecka, Strzelecki, Cybulski, 2008; Czarnecka, Cybulski, Strzelecki, Strzelecka; Borzekowski, Robinson, Killen, 2000; Strzelecki 2008; Piasta, 1999; Zi ęba, 2003, Strzelecki, Cybulski, 2006). Dodatkowo muzyka jest niezwykle istotnym elementem kultury młodzie żowej, ju ż cho ćby przez mo żliwo ść wyra żania za jej po średnictwem my śli całego pokolenia. St ąd te ż szczególna rola jaka przypada muzyce rozrywkowej w okresie adolescencji (S ęk, 2001; Paruszewska, 2002; Obuchowska, 2001; Jakubowski, 2001; Strzelecki, 2005; Strzelecki, 2008). Pomimo roli jak ą odgrywa ona w codziennym życiu adolescentów, jest to wci ąż zjawisko niedoceniane i pomijane w opracowaniach naukowych (Burszta, Rychlewski, 2003; Piotrowski, 2003a; Strzelecki, 2005; Strzelecki, 2008), co wydaje si ę by ć o tyle zaskakuj ące, i ż szereg bada ń dowodzi, że popularno ść muzyki rozrywkowej wci ąż ro śnie (Zamojska, 1998; Zamojska, 1999; Piotrowski, 2003a; Burowska, Kurcz, Wilk, Głowacka, 2000; Kami ńska, 2000; Kłoskowska, 2005). W obliczu wspomnianej popularno ści jak równie ż roli, jak ą odgrywa w życiu młodych ludzi opracowanie dotycz ące oddziaływania muzyki na funkcjonowanie młodego człowieka wydaje si ę by ć istotne. Dodatkowo w my śl koncepcji E. H. Eriksona (Erikson, 1997; Erikson, 1980; Erikson 1968; S ęk, 2001; Brzezi ńska, 2004; 1998; Katra, 2003; Kasperek-Golimowska, 2004; Obuchowska, 2001; Gaweł-Luty, 2004; Timoszyk-Tomczak, 2003), wła śnie w okresie adolescencji pojawiaj ą si ę specyficzne, znacz ące zachowania jednostki dotycz ące zdrowia (S ęk, 2001; G ąsiorek, 2000; Kasperek-Golimowska, 2004), jak równie ż zagro żenia charakterystyczne dla tej fazy życia człowieka, w której kształtuje si ę jego to żsamo ść (S ęk, 2001; Brzezi ńska, 2004; Katra, 2003; Obuchowska, 2001; Gaweł-Luty, 2004; Cylkowska-Nowak, 2001; Basistowa, 1999; Ole ś, 2002), w tym równie ż jego to żsamo ść zdrowotna (S ęk, 2001; Głowacka, 2000; G ąsiorek, 4 2000; Kasperek-Golimowska, 2004). Subiektywne powody podj ęcia przez autora takiego wła śnie tematu wi ążą si ę z wieloletnim zainteresowaniem muzyk ą oraz muzykoterapi ą, a tak że świadomo ści ą roli promocji zdrowia za po średnictwem mediów. Na uwag ę zasługuje równie ż analiza preferencji muzycznych młodzie ży, poniewa ż podobne badania, dotycz ące tych preferencji (Zamojska, 1999; Burowska, Kurcz, Wilk, Głowacka, 2000; Kami ńska, 2000) miały najcz ęś ciej charakter ogólny, poniewa ż ró żnicowały zazwyczaj jedynie muzyk ę rozrywkow ą i powa żną (Burowska, Kurcz, Wilk, Głowacka, 2000; Kami ńska, 2000), b ądź te ż muzyka traktowana była jako jeden spo śród wielu elementów istotnych dla funkcjonowania i życia ludzi młodych (Zamojska, 1998; Zamojska, 1999; Kowalczyk, 1992). Istotne zdaje si ę te ż by ć podej ście do utworów muzycznych w kontek ście wielokodowego przekazu (Rychlewski, 2003; Piasta, 1999; Strzelecki, 2005; Strzelecki, 2007; Strzelecki, 2008), jako, że w dost ępnych opracowaniach wpływ muzyki na funkcjonowanie i zdrowie człowieka dotyczy zwykle jednego z elementów utworu muzycznego - kodu muzycznego. Szereg tego typu badań przeprowadzono na gruncie muzykoterapii (Szulc, 2005; Lewandowska, 2001; Sacks, 2008; Strzelecki, Dobaczewski, 2009; Lecourt, 2008; Cylulko, 2004; Metera, 2006; Stachyra, 2009). Istotna zdaje si ę te ż by ć identyfikacja zachowa ń zdrowotnych młodzie ży, oraz postaw wobec zdrowia, jako, że wyniki przeprowadzonych na ten temat bada ń bardzo ró żni ą si ę od siebie, a ponadto dotycz ą ró żnych zachowa ń zdrowotnych (Senejko, Lachowicz-Tabaczek, 2003; Bułka, 1999; Wojciechowska, 1999; Budrewicz, 1999; Wentland, 1997; Przewo źna, Bajurna, Świdzi ńska, 2008). Wyniki pracy mog ą by ć wskazówk ą dla promotorów zdrowia, poniewa ż ukazuj ą niezbadany pod tym wzgl ędem obszar oddziaływania. Powszechno ść zjawiska muzyki rozrywkowej, jej popularno ść jak równie ż rola jak ą odgrywa ona w procesie wychowania i kształtowania si ę to żsamo ści młodych ludzi czyni z niej niezwykle istotne narz ędzie wpływu. Istotne jest tak że to, że mo że by ć ona równie ż zastosowana niewła ściwie, a niedocenianie roli przekazów o charakterze antyzdrowotnym, antyspołecznym b ądź agresywnym mo że, z tych samych powodów dla których jest tak pot ęż nym narz ędziem w rękach promotorów zdrowia, stanowi ć powa żne źródło zagro żenia. Dodatkowo preferencje muzyczne młodych ludzi mog ą te ż by ć cenn ą informacj ą dla rodziców i opiekunów. 5 Zdrowie Potocznie zdrowie rozumiane jest negatywnie, jako stan braku choroby. „Dla socjologa poj ęcie zdrowie jest stanem optymalnej zdolno ści do efektywnego wykonywania cenionych zada ń” (Kulik, Wro ńska, 2000, 132). Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zdefiniowała zdrowie jako pełen dobrostan fizyczny, psychiczny, społeczny, a nie wył ącznie brak niedomagania. Według tego podej ścia, ka żdy posiada prawo do: środowiska sprzyjaj ącego osi ągni ęciu najwy ższego poziomu zdrowia; informacji i konsultacji na temat stanu środowiska oraz działa ń mog ących oddziaływa ć na środowisko i na zdrowie. Zdrowie uto żsamiane jest z pełnym dobrostanem, a nie wył ącznie z brakiem problemów medycznych; to pozytywny stan samopoczucia, a nie tylko brak choroby. W uzupełnieniu definicji z roku 1984, dodano jako istotne dla utrzymania zdrowia - wymiary publiczny i duchowy (World Health Organisation, 1985, 23 (1)). Klasyczne ju ż uj ęcie WHO - nie stopniuje pozytywnego stanu samopoczucia, zakłada, że zdrowie jest stanem idealnym, ponadto zakłada postrzeganie zdrowia w uj ęciu statycznym, a nie jako zmieniaj ący si ę dynamiczny proces. Przedstawiciele nauk społecznych, socjologii i psychologii wysun ęli nowe, nawi ązuj ące do uj ęcia WHO propozycje. Mo żna tutaj wyró żni ć dwa podej ścia: W pierwszym zdrowie traktowane jest jako pewna wła ściwo ść istniej ąca w postaci potencjalnej i aktualizuj ąca si ę w zale żno ści od sytuacji lub aktualnych wymaga ń. Dobrze oddaje to uj ęcie definicja, wedle której zdrowie jest: poddaj ącą si ę zmianom zdolno ści ą człowieka do osi ągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwo ści, jak i reagowania na wyzwania środowiska. Zdrowie bywa te ż tutaj okre ślane jako poziom kompetencji życiowej jednostki. Drugie uj ęcie akcentuje dynamiczny i interakcyjny charakter zdrowia. Jest to ci ągle zmieniaj ąca si ę relacja mi ędzy wymaganiami, odporno ści ą i wzorami zachowa ń jednostki. W tym rozumieniu zdrowie i choroba mieszcz ą si ę na jednym kontinuum. Zdrowie jako proces ma okre ślon ą dynamik ę w czasie i zmienia si ę w odpowiedzi na zaistniałe wymagania zewn ętrzne i wewn ętrzne. Przyjmuje