Strzelce Krajeńskie. Studia I Szkice Historyczne
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Gmina Strzelce Krajeńskie Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego Strzelce Krajeńskie Studia i szkice historyczne Strzelce Krajeńskie 2016 Wydawcy: Gmina Strzelce Krajeńskie Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego Redakacja naukowa: Dorota Kąkol Radosław Skrycki Recenzent: Tomasz Ślepowroński Redakcja techniczna: Błażej Skaziński Korekta / redakcja wydawnicza: Irena Mańkowska, Elżbieta Łajewska Opracowanie graficzne / skład: Barbara Rynkiewicz ISBN: 978-83-933942-9-6 Druk: SONAR sp. z o.o. ul. Kostrzyńska 89, 66-400 Gorzów Wlkp., www.sonar.pl SPis treśCI Słowo wstępne Burmistrza Strzelec Krajeńskich Mateusza Federa ..................................5 Dariusz A. Rymar Źródła do dziejów Strzelec Krajeńskich w zasobie Archiwum Państwowego w Gorzowie Wielkopolskim ................................................................................................................7 Katarzyna Rembacka Strzelce Krajeńskie w nauczaniu historii regionalnej – możliwość wykorzystania wiedzy teoretycznej w praktyce szkolnej .............................. 27 Agnieszka Gut Rozwój i symbolika herbu Strzelec Krajeńskich ........................................................................ 35 Michał Gierke Strzelce Krajeńskie – średniowieczne miasto nowego typu .................................................. 55 Edward Rymar Strzelce Krajeńskie i okolice podczas wojny polsko-krzyżackiej 1433-1435 ..................... 67 Iwona Teul Ocena antropologiczna szczątków kostnych mieszczan pochowanych na średniowiecznym cmentarzu przy kościele farnym w Strzelcach Krajeńskich .......... 79 Paweł Kaźmierczak Sprawozdanie z badań archeologicznych przy ul. Ludowej w Strzelcach Krajeńskich (2014-2015) – skarb monet z 1. połowy XV wieku .................................................................119 Monika Ogiewa-Sejnota Procesy o czary w Strzelcach Krajeńskich w XVI-XVII wieku ................................................131 Dorota Kąkol Widoki Strzelec Krajeńskich Mateusza Meriana i Daniela Petzolda. Próba odtworzenia wpływu wojny trzydziestoletniej na fortyfikacje miasta ................141 Radosław Skrycki U progu nowych czasów. Strzelce Krajeńskie i powiat strzelecki w końcu XVIII wieku ................................................155 Wolfgang J. Brylla Organy w Strzelcach Krajeńskich .............................................................................................165 Błażej Skaziński Muzeum w Strzelcach Krajeńskich .............................................................................................175 Ewa Gwiazdowska Widoki dawnych Strzelec Krajeńskich upamiętnione na drzeworytach Roberta Burkhardta ........................................................................................................................197 Dominika Piotrowska-Kuipers Hugo Prejawa (1854-1926) – życie i działalność ....................................................................207 Miron Urbaniak Budowa centralnego systemu wodociągowego i kanalizacyjnego w Strzelcach Krajeńskich ...............................................................................................................219 Paweł Migdalski Upamiętnienie szlaku bojowego 2. Armii Wojska Polskiego na terenie gminy Strzelce Krajeńskie .........................................................................................239 Notki o autorach ............................................................................................................................259 Szanowni Państwo, mam przyjemność zaprosić wszystkich zainteresowanych, zwłaszcza miesz- kańców Strzelec i miłośników historii regionalnej, w niezwykłą podróż w czasie. Trzymacie przed sobą publikację zawierającą studia i szkice historyczne z dzie- jów naszego miasta. Okazją do przygotowania tego wydawnictwa są obchody związane z 730-leciem najstarszej wzmianki na temat Strzelec. Potrzeba zapre- zentowania i promowania tej publikacji wypływa z serca i wiąże się z piękną tradycją, z jaką strzeleckie władze traktowały lokalne dzieje i pamiątki przeszło- ści. Poruszane w niej problemy związane są z początkami miasta, jego cmen- tarzem parafialnym, burzliwymi czasami wojen i grabieży, zarówno w okresie średniowiecza jak i nowożytności. Interesujące jest zwłaszcza sprawozdanie dotyczące odkrycia średniowiecznego skarbu monet ze Strzelec. Na szczegól- ną uwagę zasługuje tekst na temat procesów o czary. Te wydarzenia uchodzą za najmroczniejsze w dziejach naszego miasta i regionu. W dalszej kolejności poznamy kondycję miasta i powiatu u progu XIX wieku. Jak nowoczesnym miastem były Strzelce i jak perspektywicznie myślano o ich rozwoju w dwudzie- stoleciu międzywojennym, dowiemy się z tekstu dotyczącego strzeleckich wo- dociągów i systemu kanalizacji. Czemu służyła średniowieczna Brama Młyńska przed 1945 rokiem i jakie skarby tam przechowywano? Nie sposób przejść obok tego obojętnie. Czy Strzelce nie zasługują na swoje muzeum? Uważam, że tak. I chcemy, by ono u nas powstało, by zachęcić dzieci i młodzież do interesowania się przeszłością naszego miasta. Być może, po przeczytaniu tekstów zawartych w tej publikacji, znajdziemy odpowiedzi na nurtujące nas pytania. Poszerzanie wiedzy z zakresu historii naszej Małej Ojczyzny jest wielkim obowiązkiem każdego z obywateli. Dzięki znajomości historii potrafimy lepiej zrozumieć otaczający nas świat i jednocześnie odpowiedzialnie myśleć o przy- szłości. Dlatego też mam nadzieję, że książka zyska oddanych sprawie czytelni- ków i dostarczy wielu wrażeń i inspiracji wielu badaczom lokalnych dziejów. Mateusz Feder Burmistrz Strzelec Krajeńskich 7 DariusZ A. RYmar Źródła do dziejów Strzelec Krajeńskich w zasobie Archiwum Państwowego w Gorzowie Wielkopolskim Uwagi wprowadzające, czyli Archiwum Państwowe w Gorzowie a Strzelce Krajeńskie Przegląd archiwaliów dotyczących Strzelec Krajeńskich należy rozpocząć od wy- jaśnienia kilku pojęć oraz zależności pomiędzy nimi. Archiwum Państwowe w Gorzo- wie powstało w sierpniu 1950 roku. W ciągu kolejnych dziesięcioleci swojego działania zmieniało swoją podległość i strukturę organizacyjną. Jednak od samego początku aż do dziś Strzelce Krajeńskie, a także powiat strzelecki (dziś strzelecko-drezdenecki) znaj- dowały się na terenie działania gorzowskiego Archiwum Państwowego. A zatem do- kumentację z tego obszaru przekazywano do Gorzowa w naturalny sposób. Z drugiej strony, przed 1945 rokiem Strzelce Krajeńskie związane były z Nową Marchią (Wschod- nią Brandenburgią). W 1938 roku zostały jednak wraz z powiatem choszczeńskim z niej odłączone i przyłączone do Pomorza. W 1945 roku Strzelce zostały przejęte przez Pol- skę. Początkowo jednak należały do Okręgu Pomorze Zachodnie, a 7 lipca 1945 roku weszły w skład województwa poznańskiego. Wraz z innymi terenami, przyłączonymi wówczas do Wielkopolski, znalazły się na obszarze Ziemi Lubuskiej, której nieformal- ny ośrodek stołeczny funkcjonował w Gorzowie. Jak wiadomo, w 1950 roku powstało województwo zielonogórskie, a w jego skład weszły również Strzelce Krajeńskie. W za- kresie spraw archiwalnych Strzelce do 1953 roku znajdowały się na terenie działania Archiwum Państwowego w Poznaniu, co od 1950 roku było realizowane za pomocą placówki gorzowskiej. Natomiast po powstaniu w 1953 roku Wojewódzkiego Archi- wum Państwowego w Zielonej Górze, Strzelce znalazły się na jego terenie działania. Wymienione uwarunkowania wynikające z przekształceń w podziale terytorial- nym, zmiany państwowości w 1945 roku i wreszcie z przekształceń polskiej służby ar- chiwalnej sprawiły, że akta z terenu Strzelec zostały rozproszone i obecnie znajdują się w kilku archiwach. Część jest oczywiście w Archiwum Państwowym w Gorzowie, część w Archiwum Państwowym w Szczecinie, a część w archiwach niemieckich. Poniżej za- tem skoncentrowano się na części akt, znajdujących się w AP w Gorzowie. Działająca po 1945 roku polska służba archiwalna czyniła starania w kierunku przejęcia wszystkich odnajdywanych akt niemieckich. Były one mocno zdekomple- towane. Część wywieziono do Niemiec jeszcze przed przejściem frontu, część uległa zniszczeniu już po zajęciu Strzelec przez Armię Czerwoną. Wszystko to, co ocalało, znalazło się w archiwach państwowych w Szczecinie i Gorzowie. Jeśli idzie o akta po- 8 wojenne, to generalnie gorzowskie Archiwum Państwowe przejmowało akta działa- jących na terenie Strzelec jednostek administracji rządowej i samorządowej szczebla powiatowego (przede wszystkim Starostwo Powiatowe i Prezydium Powiatowej Rady Narodowej) oraz podstawowego (urzędy miast i gmin – ich nazwy zmieniały się w cza- sie). Ponadto zgromadzono akta kilku instytucji o charakterze gospodarczym (banki, Państwowy Ośrodek Maszynowy). W poniższych tabelach zestawiono samodzielne zespoły akt, dotyczące Strzelec. Jest to łącznie 51,2 mb. akt (w tym 8,3 mb. do 1945 roku) oraz 3426 ja. (w tym 404 do 1945 roku): 1) Zespoły aktowe z okresu do 1945 roku Liczba Liczba jedno- Numer Daty metrów Lp. Nazwa zespołu stek zespołu skrajne bieżący- archi- mi walnych Starostwo Powiatowe 1. 66/82 1811-1944 205 3,90 w Strzelcach Krajeńskich Akta gminy żydowskiej [1855] 2. 66/110 4 0,07 w Strzelcach Krajeńskich 1907-1939 Superintendentura w Strzelcach [1685] 3. 66/179 13 0,30 Krajeńskich 1779-1916 Powiatowa Inspekcja Szkolna 4. 66/28 1771-1919 54 0,70 w Strzelcach Krajeńskich Urząd Stanu Cywilnego 5. 66/355 1874-1914 35 1,65 w Strzelcach Krajeńskich Sąd Obwodowy w Strzelcach [1725-1879] 6. 66/674 54 1,00 Krajeńskich 1879-1938 Urząd Katastralny w Strzelcach 7. 66/975 1875-1936 12 0,60 Krajeńskich