P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA

DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

ARKUSZ SULECHÓW (538)

Warszawa 2006 Autorzy: Jacek Gruszecki *, Izabela Bojakowska ** , Anna Pasieczna ** , Przemysław Dobek ** , Hanna Tomassi-Morawiec **

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny planszy A: Jacek Ko źma we współpracy z El żbiet ą Gawlikowsk ą** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska ** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska **

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2006 Spis tre ści I. Wst ęp – (J. Gruszecki) ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – (J. Gruszecki) ...... 4 III. Budowa geologiczna – (J. Gruszecki) ...... 6 IV. Zło ża kopal – (J. Gruszecki) ...... 10 1. Ropa naftowa...... 10 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 14 3. Kreda jeziorna ...... 15 4. Kruszywo naturalne...... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – (J. Gruszecki) ...... 16 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – (J. Gruszecki) ...... 17 VII. Warunki wodne – (J. Gruszecki) ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Dobek) ...... 22 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 25 2. Pierwiastki promieniotwórcze – (H. Tomassi-Morawiec) ...... 27 IX. Składowanie odpadów – (J. Gruszecki) ...... 30 X. Warunki podło ża budowlanego – (J. Gruszecki) ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – (J. Gruszecki) ...... 37 XII. Zabytki kultury – (J. Gruszecki) ...... 45 XIII. Podsumowanie – (J. Gruszecki) ...... 46 XIV. Literatura ...... 47

I. Wst ęp Przy opracowywaniu arkusza Sulechów Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Sulechów Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (Gruszecki, 2001). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MGP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowanie odpa- dów), warunki podło ża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w: Lubuskim Urz ędzie Wojewódzkim, Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych i Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, a tak że Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA oraz Instytucie Upraw, Nawo żenia i Gleboznawstwa w Puławach. Wykorzystano te ż informacje uzyskane w starostwach powiatowych, urz ędach gmin i od u żytkowników złó ż. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące poszczególnych złó ż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło żenie arkusza Sulechów wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 15º30’-15º45’ dłu- go ści geograficznej wschodniej oraz 52º00’-52º10’ szeroko ści geograficznej północnej. Obszar opracowanej mapy znajduje si ę w województwie lubuskim i obejmuje wi ęk- szo ść powiatu zielonogórskiego oraz fragment powiatu świebodzi ńskiego. W powiecie zielo- nogórskim znajduje si ę miasto i gmina Sulechów oraz fragmenty gmin: Babimost, Czer-

4 wie ńsk, Kargowa, Trzebiechów, Zabór i Zielona Góra, a w powiecie świebodzi ńskim fragmenty gmin: Sk ąpe, Świebodzin i Szczaniec. Według podziału regionalnego (Kondracki, 2002) omawiany obszar znajduje si ę w me- zoregionach: Pojezierze Łagowskie i Bruzda Zb ąszy ńska (makroregionu Pojezierze Lubuskie) oraz Kotlina Kargowska (makroregionu Pradolina Warcia ńsko-Odrza ńska), nale żą cych do podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie (fig. 1).

Fig. 1. Poło żenie arkusza Sulechów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 − granica podprowincji, 2 – granice makroregionów, 2 − granice mezoregionów, 4 − wi ększe jeziora Prowincja: Ni ż Środkowoeuropejski Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Lubuskie Mezoregiony Pojezierza Lubuskiego:315.42 – Pojezierze Łagowskie, 315.43 – Równina Torzymska, 315.44 – Bruz- da Zb ąszy ńska Makroregion: Pojezierze Wielkopolsko-Kujawskie Mezoregion Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego: 315.51 – Pojezierze Pozna ńskie Makroregion: Pradolina Warcia ńsko-Odrza ńska Mezoregiony Pradoliny Warcia ńsko-Odrza ńskiej: 315.61 – Dolina Środkowej Odry, 315.62 – Kotlina Kargowska Makroregion: Wzniesienie Zielonogórskie Mezoregiony Wzniesie ń Zielonogórskich: 315.73 – Wysoczyzna Czerwie ńska, 315.74 – Wał Zielonogórski Makroregion: Pojezierze Leszczy ńskie Mezoregion Pojezierza Leszczy ńskiego: 315.81 – Pojezierze Sławskie Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Obni żenie Milicko-Głogowskie Mezoregiony Obni żenia Milicko-Głogowskiego: 318.31 – Obni żenie Nowosolskie, 318.32 – Pradolina Głogowska

5 Ukształtowanie powierzchni obszaru arkusza Sulechów jest zró żnicowane. Jego pół- nocno-wschodnia cz ęść to szerokie obni żenie terenu (Bruzda Zb ąszy ńska), które wykorzystu- je rzeka Obra kieruj ąc si ę ku Odrze. W centrum i na zachodzie rozci ąga si ę rozległa wysoczyzna poprzecinana licznymi dolinami rzecznymi z zaznaczaj ącymi si ę wyra źnie wzniesieniami o stromych zboczach. S ą to Wzgórza Osie ńsko-Sulechowskie z najwy ższym wzniesieniem na omawianym terenie o rz ędnej 148,4 m n.p.m. Południowa cz ęść omawianego arkusza to doliny Odry i Obrzycy, które wchodz ą w skład Kotliny Kargowskiej. Powierzchnia terenu jest tu płaska, o rz ędnych od 46,9 do 53,4 m n.p.m. Lasy zajmuj ą około 45% powierzchni, a gleby chronione (I-IVa klasy bonitacyjnej) oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, według materiałów Instytutu Upraw, Nawo- żenia i Gleboznawstwa w Puławach, około 30% powierzchni. Rejon Sulechowa nale ży do najcieplejszych miejsc w Polsce. Pogoda kształtowana jest tu przez napływaj ące z zachodu wilgotne i ciepłe masy polarnomorskie oraz podzwrotnikowe. Średnia temperatura roczna powietrza wynosi 8,3 oC. Liczba dni: gor ących (o temperaturze powy żej 25 oC) wynosi 30, mro źnych (o temperaturze poni żej 0 oC) 30-35, a z pokryw ą śnie ż- ną 45-50. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi około 640 mm (Wo ś, 1999). Gospodarka omawianego obszaru nastawiona jest głównie na rolnictwo oraz turystyk ę i wypoczynek ludno ści. Jedyn ą eksploatowan ą kopalin ą jest ropa naftowa i towarzysz ący jej gaz ziemny, których wydobycie prowadzi si ę na zło żach: „Czerwie ńsk”, „Kije” i „Mozów S”. Przez obszar arkusza przebiegaj ą drogi krajowe: Jakuszyce-Świnouj ście nr 3 i Sule- chów-Pozna ń nr 32 oraz kilka wojewódzkich, a tak że linia kolejowa z Zielonej Góry do Po- znania. Na szlaku wodnym na Odrze znajduje si ę port w Cigacicach.

III. Budowa geologiczna Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Sulechów przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 arkusz Sulechów (Nowak, 2004). Omawiany teren le ży w północnej cz ęś ci jednostki strukturalnej zwanej monoklin ą przedsu- deck ą, która poci ęta jest licznymi dyslokacjami, co powoduje, że ma ona budow ę blokow ą. Najstarszymi opisanymi skałami s ą tu utwory permu, poznane dzi ęki gł ębokim wierceniom, zwi ązanym z poszukiwaniem ropy naftowej i gazu ziemnego. Poczynaj ąc od górnego permu (cechsztynu), a ko ńcz ąc na jurze dolnej, na omawianym obszarze powstała mi ąż sza seria osa- dowa. Profil geologiczny permu rozpoczynaj ą, nale żą ce do czerwonego sp ągowca: piaskowce, zlepie ńce i iłowce z przewarstwieniami skał eruptywnych (melafiry, porfiry, andezyty),

6 o nieprzewierconej mi ąż szo ści 946,5 m w okolicach Pomorska. Le żą ce na utworach czerwonego sp ągowca osady cechsztynu o maksymalnej mi ąż szo ści 705 m w okolicach miejscowo- ści Kije, wykształcone s ą w sposób typowy i reprezentowane przez cztery cyklotemy: Werra, Stassfurt, Leine oraz Aller. Cyklotem Werra rozpoczyna si ę zlepie ńcem podstawowym, powy żej którego le żą piaskowce i łupki miedziono śne. Nad nimi znajduje si ę wapie ń podsta- wowy, anhydryt dolny, poziom soli najstarszej oraz anhydryt górny. Cyklotem Stassfurt obejmuje utwory dolomitu głównego, anhydrytu podstawowego, soli starszej oraz anhydrytu stropowego. Najni ższy poziom dolomitu głównego tworz ą be żowe dolomity ziarniste – onko- litowe oraz ciemnoszare dolomity zailone. Wy żej w profilu tego poziomu wyst ępuj ą szare dolomity mikrytowe, cz ęś ciowo zailone, przewa żnie masywne i zbite. Na nich zalegaj ą be- żowe i jasnoszare dolomity o strukturze ziarnistej i mikrytowej, miejscami do ść silnie sp ęka- ne. Omówione dolomity cyklotemu Stassfurt s ą najwa żniejsz ą skał ą zbiornikow ą ropy naftowej i gazu ziemnego na obszarze arkusza Sulechów. Cyklotem Leine rozpoczyna si ę poziomem szarego iłu solnego, na którym zalega anhydryt główny oraz sól młodsza. Cyklotem Aller tworz ą: czerwony ił solny, anhydryt pegmatytowy, sól najmłodsza oraz iły przejściowe. Utwory triasu reprezentuj ą jego pi ętra: piaskowiec pstry, wapie ń muszlowy i kajper. Pstry piaskowiec to do ść monotonny kompleks przewarstwiaj ących si ę nawzajem iłowców i mułowców brunatnoszarych oraz piaskowców z pojedynczymi wkładkami i soczewkami wapieni. Jego sedymentacj ę ko ńcz ą margle, anhydryty, dolomity i iłowce z wkładkami soli kamiennej. Wapie ń muszlowy reprezentowany jest przez jasnoszare wapienie, wapienie do- lomityczne, dolomity i anhydryty. Najwi ększ ą mi ąż szo ść osadów triasu stwierdzono na pół- noc od Kr ępy, gdzie wynosi ona dla piaskowca pstrego – 756 m i wapienia muszlowego – 282 m. Do kajpru, o maksymalnej mi ąż szo ści 596 m w okolicach miejscowo ści Kije, nale ży seria szarozielonych mułowców z wkładkami piaskowców, nad którymi zalega seria gipsowa zbudowana głównie z iłowców pstrych, margli oraz gipsów i anhydrytów. Do pi ętra tego zaliczono te ż retyckie iłowce i mułowce o charakterze zlepie ńcowatym z przerostami piaskow- ców. Ostatnim ogniwem mezozoiku s ą iłowce jury dolnej o mi ąż szo ściach około 9 m, stwierdzone w północnej cz ęś ci obszaru arkusza. Bezpo średnio na osadach jury dolnej le żą utwory trzeciorz ędu (paleogen+neogen) 1. Rozpoczyna je kompleks osadów paleoge ńskich zło żonych z piasków i mułków o szarym zabarwieniu, zaliczanych do oligocenu. Maksymaln ą mi ąż szo ść oligocenu 67,2 m stwierdzo-

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście objaśniaj ącym do arkusza zachowuje si ę dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzeciorz ędu) sygnalizowane s ą w nawiasach.

7 no w okolicach Sulechowa. W stropie tych osadów wyst ępuj ą utwory piaszczysto-mułkowe (z licznymi łyszczykami) barwy ciemnobr ązowej lub szarej. Wy żej zalegaj ą neoge ńskie utwory nale żą ce do miocenu. W partii sp ągowej (warstwy rawickie) osady te składaj ą si ę głównie z drobnoziarnistych i pyłowatych utworów piaszczystych barwy szarobrunatnej. Powy żej zalegaj ą warstwy ścinawskie. Jest to seria w ęglono śna, w śród której znajduje si ę od 3 do 6 warstw lub soczew w ęgla brunatnego, które na znacznych przestrzeniach wykazuj ą tenden- cj ę do grupowania si ę w dwa pokłady w ęglowe (łu życkie). Pokłady te osi ągaj ą ł ącznie średni ą mi ąż szo ść około 10 m i zalegaj ą pod nadkładem o grubo ści około 160 m. W kierunku Sule- chowa wyra źnie zaznacza si ę stopniowo wyklinowanie obu pokładów w ęgla brunatnego. Maksymaln ą mi ąż szo ść osadów miocenu środkowego 158 m, stwierdzono w okolicach Sule- chowa. Najmłodszymi osadami neogenu s ą środkowomioce ńskie mułki i piaski kwarcowe barwy szarobrunatnej, sporadycznie z cienkimi soczewkami w ęgla brunatnego. Reprezentuj ą one warstwy pawłowickie i adamowskie o mi ąż szo ści dochodz ącej do 60 m. W Radowicach utwory te odsłaniaj ą si ę w dnie wyrobiska po nieczynnej kopalni gliny. Utwory czwartorz ędowe pokrywaj ą niemal cał ą powierzchni ę omawianego obszaru (fig. 2). Posiadaj ą one mi ąż szo ść od 30-50 m w okolicach Le śnej Góry, Okumina, R ębnik i Niekarzyna do 150-170 m w pobli żu Karczyna, Bukowa, Kalska, Głogusza i Ł ęgowa. Najstarsze ogniwa czwartorz ędu, nale żą ce do plejstocenu, reprezentowane s ą przez utwory zlodowace ń południowopolskich. S ą to gliny zwałowe barwy ciemno żółtej, zawiera- jące porwaki w ęgli brunatnych i mułków mioce ńskich oraz soczewki szarych piasków ró żno- ziarnistych (wyrobiska cegielni w Radowicach i Sulechowie). W rejonie Wzgórz Osie ńsko- Sulechowskich odsłaniaj ą si ę osady zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenia warty). S ą to głównie piaski i żwiry wodnolodowcowe barwy szaro żółtej, zawieraj ące liczne soczewy glin zwałowych. Te ostatnie wyst ępuj ą na powierzchni w okolicach Cigacic. Zdecydowanie najwi ększ ą powierzchni ę, na obszarze arkusza Sulechów, zajmuj ą utwory zlodowace ń pół- nocnopolskich, a przede wszystkim piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. Utwory wodnolodowcowe to głównie piaski ró żnoziarniste (miejscami z głazami lodowco- wymi) z domieszk ą żwirów barwy żółtoszarej. Gliny zwałowe s ą piaszczyste, w stropie mocno zwietrzałe, barwy żółtobr ązowej. Piaski i żwiry rzeczne tarasów nadzalewowych 3-5 m n.p. rzeki Odry, buduj ą piaski ró żnoziarniste z wkładkami żwirów i mułków. Osady te w okolicach Trzebiechowa tworz ą rozległy sto żek rzeczny usypany przez wody Odry na kontakcie jej doliny z terenem pradolinnym. Czwartorz ęd nierozdzielony reprezentuj ą piaski i żwiry sto żków napływowych mi ędzy Kijami i Kr ępą oraz piaski eoliczne, tak że w wydmach mi ędzy Szabliskiem a Trzebiechowem.

Fig. 2. Poło żenie arkusza Sulechów na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 2 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 3 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 4 – piaski, żwiry i mułki rzeczne, 5 – piaski i mułki jeziorne, 6 –piaski i żwiry sandrowe, 7 – piaski i mułki kemów, 8 – żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 9 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, 10 – kemy, 11 –zasi ęg zlodowacenia Wisły; 12 – wi ększe jeziora

Mi ędzy Rosinem, a Radowicami wydzielono stref ę zaburze ń glacitektonicznych, gdzie w obr ębie czwartorz ędowych osadów ilastych stwierdzono utwory neogenu. Obszar ten w du żej cz ęś ci pokrywa si ę z morenowymi wzgórzami Osie ńsko-Sulechowskimi. Najmłodsze utwory czwartorz ędu nale żą do holocenu. Piaski rzeczne tarasu zalewowego do 3 m n.p. rzeki Odry, obejmuj ą prawie cał ą południow ą cz ęść obszaru omawianego arkusza. S ą to piaski ró żnoziarniste o szaro żółtej barwie, w śród których wyst ępuj ą popielate,

9 silnie zawodnione mułki. Piaski i namuły piaszczyste wyst ępuj ące w dolinach Obrzycy i Obry oraz ich dopływów s ą jasnoszare i zawieraj ą znaczne ilo ści osadu organicznego. Piaski i na- muły zagł ębie ń bezodpływowych i okresowo przepływowych, wyst ępuj ą na północy omawianego arkusza, na obszarze wysoczyzny morenowej i Wzgórz Osie ńsko-Sulechowskich. Natomiast namuły piaszczyste i torfiaste starorzeczy wypełniaj ą du że, odci ęte meandry Odry. Kreda jeziorna i gytie wyst ępuj ące w rynnie subglacjalnej Niekarzyn-Pomorsko s ą osadami mineralnymi barwy szarej oraz kremowo żółtej, przykrytymi torfami niskimi. Torfy niskie i przej ściowe wyst ępuj ą tak że w strefach dawnych rynien subglacjalnych oraz na powierzchni równin tarasowych. Torfy te s ą cz ęsto zapiaszczone, barwy czarnej, z detrytusem ro ślinnym i muszelkami w sp ągu. Mi ąż szo ść ich jest bardzo zmienna, maksymalnie osi ąga 5 m.

IV. Zło ża kopalin Na obszarze arkusza Sulechów udokumentowano jedena ście złó ż (tabela 1) w tym: sze ść ropy naftowej (kopaliny podstawowe) oraz po dwa: surowców ilastych ceramiki budowlanej, kredy jeziornej i kruszywa naturalnego (kopaliny pospolite). Zło że ropy naftowej „Mozów N” (Burdzy, 2001) zostało skre ślone z bilansu zasobów.

1. Ropa naftowa Wszystkie zło ża ropy naftowej zakumulowane s ą w osadach cechsztynu, cyklotemu Stassfurt, w poziomie dolomitu głównego, który charakteryzuje si ę do ść du żą zmienno ści ą litologiczn ą. Przewa żnie s ą to dolomity mikrytowe i ziarniste, czasem masywne, cz ęsto sp ę- kane. Górn ą granic ą złó ż ropno-gazowych jest strop dolomitu głównego, przykryty wy żejle- głymi ewaporytami cechsztynu (poziom anhydrytu podstawowego). W zło żach tych rozpuszczony jest gaz ziemny b ędący kopalin ą towarzysz ącą ropie naftowej (lekkiej, parafinowej). Obie kopaliny mog ą by ć wykorzystywane do celów energetycz- nych. Średnie parametry geologiczno-zło żowe i jako ściowe udokumentowanych złó ż przedstawiono w tabeli 2. W zło żu „Kije NE” ( Żołnierczuk, 1995) dolomit główny jest trójdzielny. Od gł ęboko ści 2080 m zalega 12-metrowa warstwa dolomitów, w której znajduje si ę zło że ropy naftowej. Zło że to ma form ę warstwow ą, a jego doln ą granic ą jest poziom wody pod ścielaj ącej. Powy- żej zaznacza si ę 12-metrowa warstwa płonna, oddzielaj ąca seri ę ropono śną od gazowej. Od gł ęboko ści 2056 m wyst ępuje seria górna, o mi ąż szo ści 7 m, w której zakumulowane jest zło- że gazu ziemnego (tzw. czapa gazowa), posiadaj ąca form ę masywow ą.

Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Kategoria Stan Wydobycie Nr Wiek Zastosowanie bilansowe rozpozna- zagospodarowania (tys.t, Klasyfikacja złó ż Przyczyny zło ża Nazwa Rodzaj kompleksu kopaliny (tys. t, mln m3*, nia zło ża mln m 3*) konfliktowo ści na zło ża kopaliny litologiczno- tys.m3**) zło ża mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2004 (Przeniosło, 2005) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 R - - 1 Kije NE p C Z* E 2 A - G tylko pzb. -

R 14,14 1,95 2 Kije P B, C G E 2 A - G 4,48* 0,15*

11 11 3 Sulechów g(gc) q 321** B Z - Scb 4 A -

1) 4 Pomorsko II kj q 263 C1 N - Sr 3 A -

5 Pomorsko* kj q 1 834 C2 Z - Sr 3 b Gl

6 Pomorsko* R P 48,18 C Z* - E 2 A -

R 1,62 0,84 8 Mozów S P B G E 2 A - G 1,03* 0,06*

9 Radowice g(gc) q 291** C1 Z - Scb 4 A -

R tylko pzb. -1) 10 Czerwieńsk P A G E 2 A - G 2,36* 0,05*

11 Górzykowo** p Q 79 C1 N - Sd 4 A -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

12 Górzykowo I** p Q 210 C1 N - Sd 4 A -

R Mozów N P - - ZWB - - - - - G

Rubryka 2: * − zło że poło żone równie ż na arkuszu Czerwie ńsk (537), **− zło że udokumentowane w 2005 r., zasoby wg dokumentacji geologicznej Rubryka 3: R – ropa naftowa, G – gaz ziemny, g (gc) – gliny ceramiki budowlanej, kj – kreda jeziorna, p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, P – perm Rubryka 5: 1) − w dokumentacji geologicznej obliczone zasoby wynosz ą 373 tys. ton (263 tys. m 3) Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1, C 2; kopalin płynnych: A, B, C Rubryka 7: zło ża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło że wykre ślone z Bilansu zasobów, (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), * − eksploatacja zako ńczona Rubryka 8: 1) wg u żytkownika zło ża wydobycie wynosiło 756 ton Rubryka 9: Kopaliny: E – energetyczne, S – skalne: Scb – ceramiki budowlanej, Sr – rolnicze, Sd – drogowe Rubryka 10: zło ża: 2 – rzadkie w skali kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie; 3 – rzadkie tylko w regionie, w którym wyst ępuje udokumentowane zło że; 4 – po- wszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne

12 12 Rubryka 11: zło ża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb

Tabela 2 Średnie parametry geologiczno-zło żowe i jako ściowe ropy naftowej i gazu ziemnego Zło że Parametr Kije NE Kije Pomorsko Mozów S Czerwie ńsk ropa z gazem czapa gazowa ropa z gazem czapa gazowa 1 2 3 4 5 6 8 9 Powierzchnia zło ża (ha) 34,6 14,5 420 12 296 158 172,3 Mi ąż szo ść serii zło żowej (m) 12,0 7,0 66,5 16,8 51,5 26,0 28,0 Mi ąż szo ść efektywna zło ża (m) 4,1 3,0 6,1 5,6 - 3,5 14,4 Porowato ść efektywna skał (%) 4,5 3,0 2,87 4,87 1,15 2,5 1,0 Przepuszczalno ść skał (mdcy) poni żej 0,1 - 0,99 - 0,26 poni żej 0,1 poni żej 0,1 Współczynnik nasycenia rop ą 0,7 - 0,7 - 0,75 0,76 0,6 Ropa naftowa Gęsto ść (g/cm 3) 0,8434 - 0,84 - 0,8656 0,8464 0,842 Zawarto ść parafiny (% wag.) 6,8 - 6,8 - 1,7 3,64 3,57 Zawarto ść siarki (% wag.) 1,0 - 1,17 - - 1,62 1,27 Gaz ziemny 3 13 13 Warto ść opałowa (MJ/m ) 45,22 29,94 37,33-41,09 32,49 - 46,01 52,4-57,31 Zawarto ść metanu CH 4 (% obj.) 49,87 49,72 49,206 48,6207 - 52,0379 42,883 Zawarto ść etanu C 2H6 (% obj.) 18,08 9,53 14,3447 9,9976 - 18,3084 19,9938 Zawarto ść w ęglowodorów ci ęż kich C 3+ (% obj.) 14,73 5,73 9,9894 5,3766 - 10,6803 21,8352 Zawarto ść dwutlenku w ęgla CO 2 (% obj.) 0,07 0,06 0,0628 0,0524 - 0,5112 0,1961 Zawarto ść azotu N 2 (% obj.) 16,97 34,78 26,1063 35,5492 - 18,236 14,6444 Zawarto ść siarkowodoru H 2S (% obj.) 0,23 0 0,0964 0,1195 - 0,0246 0,3843 Zawarto ść helu He (% obj.) 0,05 0,18 0,0908 0,2652 - 0,0707 0,0408 Zawarto ść wodoru H 2 (% obj.) 0 0 0,093 0,0188 - 0,1308 0,0201

Zło że „Kije” (Czeka ński, D ąbrowska-Żurawik, 1989) ma form ę warstwow ą i jest dwu- dzielne. Jego doln ą granic ę przyj ęto na gł ęboko ści 2 061,5 m w sp ągu najgł ębiej nasyconej rop ą naftową warstwy dolomitowej. Granic ę mi ędzy zło żem ropy naftowej, a złożem gazu ziemnego w czapie gazowej (o mi ąż szo ści 16,8 m) stanowi gł ęboko ść 1995 m. Zło że „Pomorsko” (Hannes, Kuchci ński, 1968) jest zło żem warstwowym, ekranowa- nym tektonicznie. Doln ą granic ą zło ża o średniej mi ąż szo ści 51,5 m jest poziom wody pod- ścielaj ącej znajduj ący si ę na gł ęboko ści 2012,5 m. Zło że „Mozów S” (Zalewska, 1996) ma charakter warstwowy i wyst ępuje na gł ęboko- ści od 1920 do 1946 m. Zło że „Czerwie ńsk” (Mularczyk, Olszewska, 1999) posiada form ę masywow ą i ma mi ąż szo ść 29 m. Doln ą granic ą zło ża ustalono na gł ęboko ści 2090 m, b ędącej jednocze śnie poziomem wody pod ścielaj ącej. Według kryteriów konfliktowo ści złó ż przyj ętych dla Mapy geologiczno-gospodarczej Polski wszystkie zło ża ropy naftowej s ą małokonfliktowe.

2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej Gliny zwałowe zlodowacenia nidy wyst ępuj ą w formie pokładowej w zło żach: „Sule- chów” i „Radowice”. Kopalina z obu złó ż przydatna jest do produkcji cegły pełnej. Zło że „Sulechów” (Kujawa, 1960) udokumentowano na powierzchni 2,76 ha. Średnia mi ąż szo ść zło ża wynosi – 14,2 m, grubo ść nadkładu – 1,5 m, a stosunek grubo ści nadkładu do mi ąż szo ści zło ża (N/Z) – 0,11. W zło żu wyst ępuj ą przerosty płonne (piaski zaglinione, mułki) o mi ąż szo ści od 0,6 do 2,3 m. Średnie parametry jako ściowe kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: warto ść wody zarobowej – 20,1%, zawarto ść marglu w ziarnach o średnicy powy żej 1 mm - 1,04%. zawarto ść siarczanów rozpuszczonych w wodzie w przeliczeniu na o SO 3 – 0,04%. Parametry tworzywa po wypaleniu w temperaturze 950 C to: nasi ąkliwo ść – 13,2%, skurczliwo ść całkowita – 4,9% i wytrzymało ść na ściskanie – 12,1 MPa. Gliny zwałowe udokumentowano w zło żu „Radowice” (Pless, 1981) na powierzchni 4,3 ha. Średnie parametry geologiczno zło żowe to: mi ąż szo ść – 11,8 m, grubo ść nadkładu – 1,0 m i stosunek N/Z – 0,08. W zło żu wyst ępuj ą przerosty piasków ró żnoziarnistych o mi ąż- szo ści około 1 m, które s ą zawodnione. W sp ągu odsłaniaj ą si ę mioce ńskie mułki. Natomiast średnie parametry jako ściowe udokumentowanej kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: war- to ść wody zasobowej – 22,1%, zawarto ść marglu w ziarnach o średnicy powy żej 0,5 mm – 0,97%, aktywno ść marglu – 86,54% i skurczliwo ść wysychania – 6%. Średnie parametry two-

rzywa po wypaleniu w temperaturze 950 oC wynosz ą: nasi ąkliwo ść – 16,2%, skurczliwo ść całkowita – 5,5% oraz wytrzymało ść na ściskanie – 10,5 MPa. Oba zło ża surowców ilastych ceramiki budowlanej uznano za małokonfliktowe.

3. Kreda jeziorna W zło żu „Pomorsko II” (Górna, Gruszecki, 1991a), na powierzchni 7 ha, udokumentowano 373 tys. ton (263 tys. m 3) kredy jeziornej, która mo że by ć zastosowana w rolnictwie do odkwaszania gleb i produkcji nawozów mineralnych. Zło że to wyst ępuje w formie pokłado- wej, jest zawodnion. Ze wzgl ędu na bardzo du żą zmienno ść mi ąż szo ści kredy jeziornej (od 0,9 do 7,8 m) zło że „Pomorsko II” zaliczono do trzeciej grupy zmienności złó ż. Średnie parametry tego zło ża to: mi ąższo ść – 3,7 m, zasadowo ść ogólna w przeliczeniu na CaO – 45,83%, g ęsto ść pozorna – 1,42 g/cm 3 i wilgotno ść naturalna – 50,3%. W nadkładzie zło ża kredy jeziornej wyst ępuje torf niski, gatunku turzycowego, rodzaju turzycowiskowego o nast ępuj ących średnich parametrach: mi ąż szo ść – 0,8, popielno ść – 41,5%, stopie ń rozkładu – 89% i odczyn pH – 7,2. Torf ten, b ędąc kopalin ą towarzysz ącą, z powodu du żej popielno ści nie nadaje si ę do celów ogrodniczych i rolniczych, mo że by ć wykorzystywany do wzbogace- nia gruntów przy rekultywacji terenów zdegradowanych. Zło że uznano za małokonfliktowe. Zło że kredy jeziornej „Pomorsko” (Turczyn, 1971), wyst ępuj ące w formie pokładowej, udokumentowane zostało na powierzchni 23,4 ha, której wi ększa cz ęść znajduje si ę na terenie arkusza Czerwie ńsk. Średnie parametry geologiczno-zło żowe to: mi ąższo ść – 6,2 m, grubo ść nadkładu – 1,0 m, stosunek N/Z – 0,16. Zło że jest zawodnione. Średnie parametry jako ściowe kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: zasadowo ść ogólna liczona jako CaCO 3 w suchej masie – 90,82% i wilgotno ść zło żowa – 43,6%. Kreda jeziorna nadaje si ę do produkcji nawo- zów wapniowych. Zło że zajmuje du żą powierzchni ę (23,4 ha), na której wyst ępuj ą ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, dlatego te ż zło że to uznano za konfliktowe.

4. Kruszywo naturalne Dwa zło ża czwartorz ędowych, wodnolodowcowych piasków zlodowacenia wisły udokumentowano w okolicach Górzykowa. S ą to niezawodnione piaski wyst ępujące w formie pokładowej. Zło że „Górzykowo” (Teska, 2005) ma powierzchni ę 1,65 ha. Pod nadkładem o grubo ści od 0,3 do 1,6 m ( średnio 0,9 m) zalegaj ą piaski o średniej mi ąż szo ści 2,65 m i stosunku N/Z – 0,34. Parametry jako ściowe kopaliny to: zawarto ść ziaren poni żej 2 mm (punkt piaskowy) od 96,1 do 100%, zwarto ść pyłów mineralnych od 3,1 do 10,2% i wska źnik piaskowy od 7 do 49.

Średnie parametry geologiczno-zło żowe i jako ściowe piasków w zło żu „Górzykowo I” (Curyło, 2005) przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: powierzchnia – 2,81 ha, grubo ść nadkładu – 0,44 m, mi ąż szo ść zło ża – 4,06 m, stosunek N/Z – 0,11, punkt piaskowy – 98,3%, zawarto ść pyłów mineralnych – 7,35 i wska źnik piaskowy – 31. Ze wzgl ędu na du żą zawarto ść pyłów mineralnych i niski wska źnik piaskowy, kopalina z obu złó ż nadaje si ę tylko robót ziemnych na wszystkie warstwy nasypów. Zło ża kruszywa naturalnego „Górzykowo” i „Górzykowo I” uznano za małokonflikto- we. Klasyfikacj ę konfliktowo ści złó ż kopalin pospolitych (surowców ilastych ceramiki budowlanej, kredy jeziornej i kruszywa naturalnego) ustalono z Geologiem Wojewódzkim w Zielonej Górze.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Aktualnie na obszarze arkusza Sulechów eksploatuje si ę jedynie rop ę naftow ą i towarzysz ący jej gaz ziemny w zło żach: „Czerwie ńsk”, „Mozów S” i „Kije”. Eksploatacja prowadzona jest sposobem otworowym przez Zielonogórski Oddział Polskiego Górnictwa Nafto- wego i Gazownictwa SA w Warszawie. Wszystkie odwierty eksploatacyjne zaliczono do klasy B zagro żenia erupcyjnego, natomiast zagro żenie siarkowodorowe nie wyst ępuje. Wydobycie ropy naftowej ze zło ża „Czerwie ńsk” prowadzone jest w ramach udzielonej koncesji, wa żnej do 2018 r. Utworzone w 1989 r. obszar i teren górniczy obejmuj ą powierzchni ę 296,2 ha. Eksploatacja ropy naftowej odbywa si ę jednym otworem, systemem samoczynnym. Wydobyta ropa naftowa, po odseparowaniu towarzysz ącego jej gazu ziemnego, gromadzona jest w zbiorniku, sk ąd okresowo wywo żona jest autocysternami do zakładu odsiarczania w Kijach. Odseparowany gaz ziemny, z uwagi na brak mo żliwo ści technicznych do gospodarczego wykorzystania, odprowadzany jest do poziomego punktu spalania (pochodni). W ramach udzielonej koncesji wa żnej do 2017 r. prowadzona jest eksploatacja ropy naftowej „Mozów S”. W 1997 r. utworzono obszar i teren górniczy o powierzchni 190 ha. Wydobycie prowadzone jest jednym otworem systemem samoczynnym. Odseparowany od ropy naftowej gaz ziemny traktowany jest jako odpad i w cało ści spalany w pochodni. Nato- miast ropa naftowa kierowana jest bezpo średnio z separatora na autocysterny, którymi dowo- żona jest do zakładu odsiarczania w Kijach. Wydobycie ropy naftowej ze zło ża „Kije” prowadzone jest w ramach udzielonej koncesji wa żnej do 2019 r. Utworzony w 1994 r. obszar i teren górniczy posiadaj ą powierzchni ę

487,7 ha. Aktualnie eksploatacja prowadzona jest dwoma otworami, systemem przez pom- powanie. Wydobyta ropa naftowa dopływa ruroci ągiem do o środka zbiorczego w Kijach, gdzie nast ępuje separacja gazu ziemnego od ropy naftowej. Ropa ta, wraz z surowcem ze złó ż „Czerwie ńsk” i „Mozów S”, kierowana jest do zakładu odsiarczania. W procesie odsiarczania, do podgrzewania ropy, wykorzystywany jest gaz ziemny ze zło ża „Kije”. Gaz ten sporadycznie jest sprzedawany odbiorcom lokalnym, a jego nadwy żki spalane s ą w pochodni. Od- siarczona ropa naftowa przesyłana jest ruroci ągiem do bocznicy kolejowej w Mozowie, sk ąd cysternami transportowana jest do krajowych rafinerii. Na pozostałych zło żach ropy naftowej prowadzona była jedynie próbna eksploatacja w latach: 1967-1972 na zło żu „Pomorsko”, 1989-1996 na zło żu „Kije NE” i 1990-1997 na zło żu „Mozów N”. Odwierty eksploatacyjne na tych zło żach zlikwidowano przez zacemen- towanie, a teren wokół nich został zrekultywowany. Zło że glin zwałowych „Sulechów” eksploatowane było sposobem odkrywkowym w latach 1913-1979 (z przerwami). Wydobyty surowiec wykorzystywany był do produkcji cegły pełnej w pobliskiej cegielni. W podobny sposób zagospodarowane było w latach 1903-1994 zło że glin zwałowych i mułków „Radowice”. W obu zło żach zaprzestano eksploatacji z powodu znacznego pogorszenia si ę jako ści kopaliny (zanieczyszczenie marglem i w ęglem brunatnym). Zło że kredy jeziornej „Pomorsko” eksploatowane było w latach 1971-1994, a wydobyty surowiec słu żył do produkcji nawozów wapniowych. W 2005 r. przedsi ębiorstwo TRANS-GRAVEL BEM i Spółka S.J. z Legnicy uzyskała koncesje na eksploatacj ę złó ż piasków: „Górzykowo” i „Górzykowo I” wa żne do ko ńca 2008 r. Dla obu złó ż utworzono wspólny teren górniczy o powierzchni 5,45 ha. Obszar górni- czy zło ża „Górzykowo” ma powierzchni ę 1,65 ha, a zło ża „Górzykowo I” - 28,1 ha. Zło ża te aktualnie nie s ą eksploatowane.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Obszary perspektywiczne w granicach arkusza Sulechów wyznaczono na podstawie analizy archiwalnych materiałów geologicznych oraz wizji terenowej. Wytypowano po dwa obszary perspektywiczne dla w ęgla brunatnego i piasków oraz jeden dla kredy jeziornej. W latach 80. prowadzono prace poszukiwawcze za zło żami w ęgla brunatnego mi ędzy Sulechowem, a le żą cym poza północn ą granic ą obszaru arkusza Świebodzinem (Marciniak, Pudło, 1986). Na ich podstawie wyznaczono dwa obszary perspektywiczne w ęgla brunatnego (energetycznego), które rozci ągaj ą si ę tak że na s ąsiednich mapach: Czerwie ńsk, Toporów,

Świebodzin, Zb ąszy ń i Kargowa. Na gł ęboko ści około 163 m wyst ępuj ą tu dwa neogeńskie pokłady (łu życkie) w ęgla brunatnego (ziemistego) o średniej, ł ącznej mi ąż szo ści 10,2 m. S ą one podzielone warstw ą osadów płonnych o grubo ści kilkunastu metrów. Średnie parametry jako ściowe w ęgla brunatnego w obu obszarach perspektywicznych przedstawiaj ą si ę nast ępu- jąco: warto ść opałowa w przeliczeniu na w ęgiel o zawarto ści wilgoci 50% – 9 MJ/kg oraz zawarto ści w przeliczeniu na stan suchy: popiołu – 20,57%, siarki całkowitej – 2,12%, Na 2O

– 0,2%, K 2O – 0,02%, prasmoły – 11,07%, bituminów – 2,92% i piasku – 8,36%. Wi ększo ść omawianych zasobów w ęgla brunatnego to zasoby pozabilansowe. Decyduje o tym stosunek N/Z wynosz ący od 12 do 20 (dla zasobów bilansowych mo że on osi ągn ąć maksymalnie 12). W północno-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu wyznaczono dwa obszary perspektywiczne piasków (Turczyn, Wołcza ńska, 1976), które mog ą by ć przydatne do celów budowlanych. W obszarze na południe od Darnawy, pod nadkładem o grubo ści 0,15 m, zalegaj ą piaski zlodowacenia Wisły, o mi ąż szo ści 6 m. Natomiast w obszarze na południe od K ępska wyst ępuj ą piaski wodnolodowcowe zlodowacenia warty o średniej mi ąż szo ści około 3,5 m, a nadkład osi ąga grubo ści od 0,2 do 0,8 m. Obszarów prognostycznych dla piasków nie wyznaczono wobec braku bada ń jako ściowych tej kopaliny oraz wyst ępowania jej w rejonach, gdzie w wi ększo ści znajduj ą si ę lasy i gleby chronione. W okolicach miejscowo ści Kije wyznaczono obszar perspektywiczny kredy jeziornej (Górna, Gruszecki, 1991b). Jest to holoce ński osad barwy jasnoszarej, o zasadowo ści ogólnej w przeliczeniu na CaO – 46%, mog ący mie ć zastosowanie w rolnictwie. Mi ąż szo ść kredy jeziornej wynosi 1,5 do 3,9 m, a w jej nadkładzie wyst ępuj ą torfy barwy czarnej, o grubo ści około 2,8 m. S ą to torfy bagnicowe, o du żej popielno ści (około 40%) i z tego powodu nie nadaj ące si ę do celów rolniczych i ogrodniczych. Na powierzchni omawianego obszaru wyst ępuj ą ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. W latach 80. na obszarze arkusza Sulechów, prowadzono liczne prace poszukiwawcze za zło żami kredy jeziornej, które zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. W rejonie Ostrzyc i Sulechowa (Górna, Ma ćków, 1981) oraz Szablisk (Górna, Gruszecki, 1991b), kredy jeziornej nie stwierdzono. Natomiast mi ędzy K ępskiem a Głoguszem (Górna, Ma ćków, 1981), w trzech rejonach na gł ęboko ści od 3 do 5 m stwierdzono wyst ępowanie gytii wapiennej o mi ąż szo- ściach do 1 m. We wszystkich tych rejonach nadkład stanowiły torfy o du żej popielno ści. Prace zwiadowcze za kruszywem naturalnym, na północ i na zachód od Niekarzyna (Turczyn, Wołcza ńska, 1976) zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym, gdy ż na gł ębokości od 0,2 do 3,2 m wyst ępuj ą gliny.

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Sulechów poło żony jest w dorzeczu Odry, obejmuj ąc zlewnie pi ęciu jej dopływów: Zimnego Potoku, Obrzycy, Sulechówki, Rakówki i Ołoboku. Zlewnie te rozdzielaj ą działy wód drugiego rz ędu. Odra płynie z południa na północ, a w okolicy Górzykowa zmienia kierunek płyn ąc na zachód. Zlewnia przyrzecza Odry, stanowi ąca 7% całej powierzchni arkusza, ograniczona jest do przywala w cz ęś ci lewobrze żnej, natomiast w cz ęś ci prawobrze żnej rozszerza si ę ona (2-3 km od koryta), mi ędzy wi ększymi dopływami. Zimny Potok przepływaj ący z południa na zachód drenuje lewobrze żną cz ęść doliny Odry. W obr ębie tej zlewni, obejmuj ącej10% powierzchni arkusza, znajduj ą si ę zastoiska starorzecza Odry, z których dwa maj ą nazwy własne: Stara Odra i Zielony Staw. Obrzyca (Kanał Obry), płyn ąca ze wschodu - poni żej Smolna Małego, uchodzi do Od- ry w rejonie Górzykowa. Odwadnia ona wschodni ą cz ęść arkusza, która obejmuje 36% jego całkowitej powierzchni. Głównymi lewobrze żnymi dopływami Obrzycy jest Kanał Obrzyc- ki i bezimienny ciek płyn ący z Głuchowa, a prawobrze żnym, bezimienny ciek z okolic Ł ę- gowa. Centraln ą cz ęść arkusza (17% jego powierzchni) zajmuje zlewnia Sulechówki, rzeki płyn ącej z północy na południowy zachód. Koryto Sulechówki, około 3 km powy żej uj ścia, rozwidla si ę i uchodzi do Odry dwoma ramionami, z których prawe czynne jest okresowo. Rakówka (Jabłonna) płynie z północy na południowy zachód i południe dawn ą rynn ą lodowcow ą. W okolicy miejscowo ści Kije dopływa do niej Łochowska Struga. Powierzchnia zlewni (drugiego rz ędu) Rakówki obejmuje 26% całej powierzchni arkusza. Cz ęść północno-zachodni ą i zachodni ą (4% całej powierzchni arkusza) zajmuje zlewnia Ołoboku. Z północy na zachód przepływa lewobrze żny dopływ Ołoboku – Ołoboczek. Na omawianym arkuszu nie ma jezior natomiast cz ęste s ą zagł ębienia po martwym lo- dzie i oczka polodowcowe, a w rejonie obwałowania zagł ębienia - powstałe przy budowie i modernizacji wałów - wypełnione wod ą. Wody Odry i Obrzycy (Kanał Obry) według klasyfikacji z 2004 r. zaliczono do IV klasy jako ści wód powierzchniowych (Damczyk i in., 2005) W punkcie pomiarowym w Cigacicach na Odrze o niezadowalaj ącej jako ści wód decyduj ą wysokie warto ści nast ępuj ących wska źników: tlenowych (BZT5, ChZT-Cr i w ęgiel or- ganiczny), zasolenia (przewodno ść , substancje rozpuszczalne i chlorki) i biologicznych (chlo- rofil „a” i liczba bakterii grupy coli).

Na omawianym obszarze funkcjonuje uj ęcie wody „Sadowa” dla miasta Zielona Góra. W 2004 r. prowadzono monitoring jako ści wód rzeki Obrzycy w rejonie Głuchowa pod k ątem spełnienia wymaga ń jakim powinny odpowiada ć wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludno ści w wod ę przeznaczon ą do spo życia. Badania wykazały, że wody Obrzy- cy w zakresie wska źników zanieczyszcze ń spełniaj ą wymagania jako ści okre ślone dla wód wymagaj ących wysokosprawnego uzdatniana fizycznego i chemicznego. Okre ślonych wymaga ń nie spełniaj ą: zawarto ść fosforanów i nasycenie tlenem. W celu poprawy jakości, wody ujmowane z Obrzycy mieszane s ą z wodami podziemnymi z uj ęcia gł ębinowego w Zawadzie, gdzie jednocze śnie poddawane s ą wysokosprawnym procesom uzdatniania. Dla uj ęcia „Sadowa” ustanowiono stref ę ochrony po średniej o powierzchni 81,8 km 2, która kontynuuje si ę na arkuszu Kargowa (539). W wyniku bardzo intensywnych opadów w południowo-zachodniej Polsce, w lipcu 1997 roku, a w konsekwencji powstania fali powodziowej spływaj ącej Odr ą, nast ąpiło zalanie znacznych obszarów poło żonych wzdłu ż jej biegu. Dotyczy to te ż terenów le żą cych w obr ę- bie arkusza Sulechów, w pasie o szeroko ści 4-7 km, znajduj ących si ę w granicach naturalnego obszaru zalewowego.

2. Wody podziemne Warunki hydrogeologiczne na omawianym arkuszu, który poło żony jest w regionie wielkopolskim, zostały scharakteryzowane na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Sulechów (Brodzi ński i in., 2004). Głównym u żytkowym pi ętrem wodono śnym jest pi ętro czwartorz ędowe reprezentowane przez trzy poziomy wodono śne: przypowierzchniowy, mi ędzyglinowy górny i mi ędzygli- nowy dolny. Poziom przypowierzchniowy (zwi ązany z dolin ą Odry) charakteryzuje płytko wyst ępuj ące, przewa żnie swobodne, zwierciadło wody – stabilizuj ące si ę na gł ęboko ści 0,4- 5,7. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej wynosi od 5 do około 20 m. W rejonach wymy ć lub wy- klinowania glin ł ączy si ę on z poziomem mi ędzyglinowym górnym i wtedy mi ąż szo ść utwo- rów wodono śnych wzrasta, dochodz ąc maksymalnie do 41 m. Przewodno ść warstwy wynosi od 200 do 1 000m 2/24h, a współczynnik filtracji od 8,3 do 76,9 m/24h. Poziom ten jest eks- ploatowany przez wielootworowe uj ęcia wody w: Nowym Świecie, Stó żnie, Swarzenicach, Trzebiechowie i Radowicach (trzy). Wydajno ści pojedynczych studni wynosz ą do 100 m 3/h, przy depresji od 1 do 4,9 m.

W okolicach wsi Stó że zaznaczono granice leja depresji wywołanego eksploatacj ą wód i strefy ochrony po średniej dla uj ęcia wód w Zawadzie. Jest to uj ęcie barierowe, które znajduje si ę na obszarze arkusza Zielona Góra (575). Wyst ępowanie poziomu mi ędzyglinowego górnego wi ąż e si ę z istnieniem osadów piaszczysto-żwirowych rozdzielaj ących gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich od środkowopolskich. Strop warstw wodono śnych tego poziomu zalega na gł ęboko ści 7,5-28 m pod nadkładem glin morenowych, stanowi ących warstw ę napinaj ącą. Zwierciadło wody stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 1,2 do 19,9 m. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej tego poziomu waha si ę od 8 do 28 m, a jej podstawowe parametry to: przewodno ść od 200 do 1 000 m 2/24h i współczynnik filtracji od 4,4 do 38,6 m/24h. Wi ększe uj ęcia z tego poziomu znajduj ą si ę w: Rosinie, Głoguszu i Górkach Małych. Pojedyncze studnie osi ągaj ą tu wydajno ść około 50 m3/h, przy depresji od 1,1 do 7,3 m. Poziom mi ędzyglinowy dolny zwi ązany jest z piaskami i żwirami wodnolodowcowymi zlodowace ń środkowopolskich. Strop warstw wodono śnych tego poziomu zalega na gł ęboko- ści 21 do 62 m. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty i stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 1,2 do 43 m. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej waha si ę od 3,9 do 47 m. Charakteryzuje si ę ona przewodno ści ą od 100 do 400 m 2/24h i współczynnikiem filtracji od 4 do 21 m/24h. Wielo- otworowe uj ęcia tego poziomu znajduj ą si ę w: Kalsku, Kl ępsku, Kijach, Niekarzynie, Sule- chowie (pi ęć ) i Kruszynie osi ągaj ąc średni ą wydajno ść około 70 m3/h, przy depresji od 5,2 do 11,3 m. Pod wzgl ędem jako ści (według klasyfikacji z 1995 r.) wody czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego na wi ększo ści obszaru arkusza Sulechów s ą średniej jako ści. Dobr ą jakości ą charakteryzuj ą si ę jedynie wody w okolicach: Okunina, Kl ępska, Ł ęgowa i Karczyna. W obu przypadkach o klasie wód decyduj ą przede wszystkim zawarto ści Fe i Mn, dlatego te ż wody te wymagaj ą jedynie prostego uzdatniania. Lokalne przekroczenie wska źnika zawarto ści azotu amonowego zanotowano w miejscowo ści Gł ębokie, tam te ż wody podziemne zalicza si ę do wód o niskiej jako ści. Na obszarze omawianego arkusza znajduj ą si ę dwa czwartorz ędowe główne zbiorniki wód podziemnych: Pradolina Warszawa – Berlin (Koło-Odra) o numerze 150, w południowej cz ęś ci obszaru arkusza i Dolina kopalna Wielkopolska o numerze 144 w cz ęś ci północno- zachodniej (fig. 3). Dla obu zbiorników nie opracowano dot ąd szczegółowych dokumentacji hydrogeologicznych.

Fig. 3. Poło żenie arkusza Sulechów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 − obszar najwyższej ochrony (ONO), 3 − granica GZWP w o środku poro- wym, 4 – wi ększe jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 144 – Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorz ęd (Q); 148 – Sandr rzeki Pliszka, czwartorz ęd (Q); 150 – Pradolina Warszawa-Berlin (Koło-Odra), czwartorz ęd (Q); 301 – Prado- lina Zasieki-Nowa Sól, czwartorz ęd (Q); 302 – Pradolina Barycz-Głogów, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie stan- dardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup u żytkowania oraz zakresy

i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 538 - Sulechów zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u życiem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników

Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, B i przekraczaj ące zawarto ści dopuszczalne dla klasy C (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stoso-

wano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 538 - dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęż eń w glebie Sulechów bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 538 - Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Sulechów

Metale N=13 N=13 N=6522 Frakcja ziarnowa

<1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja

HCl (1:4) Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-62 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5-440 33 27 Cr Chrom 50 150 500 1-94 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 11-954 30 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-7 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-10 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 1-341 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-35 4 3 Pb Ołów 50 100 600 5-350 13 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-1,10 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 538 - Sulechów 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszcze ń a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 12 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 12 1 wy Prawo wodne, Cr Chrom 12 1 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 11 1 1 o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 12 1 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 13 żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Mied ź 11 1 1 tych st ęż enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 13 2) Pb Ołów 11 1 1 grupa B - grunty zaliczone do u żytków roln ych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 12 1 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu żytki, a tak że grunty zabudowane i zurbanizowane sza 538 - Sulechów do poszczególnych grup zanie- z wył ączeniem terenów przemysłowych, u żytków czyszcze ń (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komunikacyjne, 11 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia

9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, niklu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą porównywalne z warto ściami przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy ższe warto ści mediany zanotowano jedynie dla miedzi. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 11 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne użytkowanie gruntów. Do grupy B zaliczono próbk ę gleby w punkcie 10, z uwagi na wzboga- cenie w mied ź, ołów i cynk. Próbka gleb nr 12 jest pozaklasowa ze wzgl ędu na przekroczenie przez arsen dopuszczalnej warto ści dla klasy C. W tym punkcie zanotowano równie ż podwy ższone zawarto ści baru, kadmu, miedzi, ołowiu, cynku (klasa C) oraz chromu i rt ęci (klasa B). Lokalizacja punktu 12 na tarasie zalewowym Odry wskazuje, i ż wysokie koncentracje pierwiastków mog ą wynika ć z osadzania zawiesiny nios ącej wymienione pierwiastki z terenu Górnego Śląska i Okr ęgu Legnicko-Głogowskiego w ilo ściach znacznie przekraczaj ących tło geochemiczne dla Polski. Podwy ższone zawarto ści pierwiastków w punkcie 10 maj ą naj- prawdopodobniej genez ę antropogeniczn ą. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Przekroczenie zawarto ści dopuszczalnych dla tak wielu pierwiastków powinno by ć sygnałem dla odpowiednich władz do podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń.

2. Osady Kryteria oceny osadów

Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych

i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) wyko- nywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów s ą pobierane ze strefy brzegowej koryta rzecznego, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frak- cj ę ziarnową osadów drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w plazmie indukcyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników

Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu jako zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów

Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PM Ś na rzece Obrzycy w Głuchowie, w którym co trzy lata osady s ą pobierane osady do bada ń. Osady te charaktery- zują si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych składników, zbli żonymi do warto ści ich tła geochemicznego. Zawarto ści te s ą ni ższe od dopuszczalnej zawarto ści szkodliwych składników według rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r.

oraz ni ższe ni ż ich warto ści PEL , powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. W przypadku stwierdzenia zanieczyszczenia osadów informacja ta powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz, wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobser- wowano tylko dla jednego pierwiastka .Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych i rzecznych (mg/kg) Obrzyca Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne Głuchów MŚ* (2004 r.) 1 2 3 4 5 Arsen (As) 30 17 <5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 3 Cynk (Zn) 1000 315 73 15 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 2 Nikiel (Ni) 75 42 6 2 Ołów (Pb) 200 91 11 6 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,009

* - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 12 do około 33 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 20 nGy/h i jest znacznie ni ższa od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści dawek promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 14 do około 50 nGy/h, przy przeci ętnej warto ści wynosz ącej około 25 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Sulechów buduj ą utwory, cechuj ące si ę przewa żnie niskimi warto ściami promieniowania gamma. W środkowej i północnej cz ęś ci arkusza przewa- żaj ą plejstoce ńskie utwory fluwioglacjalne (piaski i żwiry) oraz gliny zwałowe. Na południu dominuj ą osady rzeczne zarówno wieku plejstoce ńskiego (piaski i żwiry) jak i holoce ńskiego (piaski, żwiry, mułki i mady). Podrz ędnie na badanym arkuszu wyst ępuj ą piaski eoliczne oraz torfy. Wzdłu ż profilu zachodniego najni ższe zarejestrowane dawki promieniowania (<15 nGy/h) zwi ązane s ą z plejstoce ńskimi piaskami rzecznymi, a najwy ższe (>25 nGy/h) – z holoce ńskimi osadami rzecznymi doliny Odry. Wyst ępuj ące wzdłu ż północnej cz ęś ci profilu wschodniego osady wodnolodowcowe cechuj ą si ę po średnimi warto ściami promieniowania gamma. Najwy ższe warto ści promieniowania zarejestrowane w południowej cz ęś ci profilu wschodniego (około 50 nGy/h) wydaj ą si ę by ć zwi ązane z holoce ńskimi madami, nagroma- dzonymi w dolinie Odry. St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę od około 1,0 do około 4,0 kBq/m 2, a wzdłu ż profilu wschodniego wynosz ą od około 0,5 do około 3,0 kBq/m 2.

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 538W PROFIL ZACHODNI 538E PROFIL WSCHODNI rz

ę Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych

5781581 5781522

5779931 5776683

m 5775329 m 5767663

5769017 5766584

5765820 5763699

0 5 10 15 20 25 30 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h

29 29

iotwórczymi na obszarze arkusza Sulechów (na osi osi (na Sulechów arkusza obszarze na iotwórczymi St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5781581 5781522

5779931 5776683

m 5775329 m 5767663

5769017 5766584

5765820 5763699

0 1 2 3 4 5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3

kBq/m 2 kBq/m 2

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy żej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z mo żliwo ści ą pó źniejszych weryfi- kacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, wyznaczono: − tereny wył ączone całkowicie z mo żliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in żyniersko-geologiczne; − tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); − tereny nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo żliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża a tak że ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m; mi ąż szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 5 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąższo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni ż niebezpieczne i oboj ętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Omawiane wy żej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentacj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Otwory zlokalizowane poza obszarami bezwzgl ędnych wył ącze ń, których profile wnosz ą istotne informacje dotycz ące wykształcenia warstwy izolacyjnej, zlokalizowano równie ż na MGsP - plansza B. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Sulechów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Brodzi ński i in., 2004). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro- żeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze arkusza Sulechów rejony bezwzgl ędnie wył ączone z mo żliwo ści lokalizacji składowisk odpadów znajduj ą si ę w wi ększo ści w południowej, wschodniej i zachodniej cz ęś ci i obejmuj ą: − szerok ą dolin ę Odry wypełnion ą utworami holoce ńskimi, b ędącą obszarem zalewa- nym w czasie powodzi, a tak że obszarem Natura 2000 proponowanym przez jednostki pozarz ądowe; − stref ę ochrony po średniej powierzchniowego uj ęcia wód „Sadowa” na rzece Obrzyca;

− zwartej i g ęstej zabudowy miasta Sulechowa oraz miejscowo ści nie będących siedzi- bami władz gmin: Cigacice, Rosin, Buków, Ł ęgowo, Kalsk, Niekarzyn, Łochowo, Mazów i Kr ęż oły; − kompleksy le śne (o powierzchni ponad 100 ha) wokół Sulechowa; − doliny mniejszych rzek i potoków w obr ębie akumulacyjnych tarasów holoce ńskich; − zagł ębie ń bezodpływowych i okresowo przepływowych; − obszary poło żone w strefie do 250 m od terenów o płytkim (0-2 m) poło żeniu zwier- ciadła wód gruntowych, zabagnionych, poci ęte licznymi kanałami (okolice: Głucho- wa, Trzebiechowa, Nowego Światu, Obłotnego, Brzezia, Głogusza i Niekarzyna) oraz pokrytych ł ąkami na glebach pochodzenia organicznego (wokół Sulechowa, Łochowa i Kl ępska oraz wzdłu ż rzek: Ołoboczek i Rakówka); − tereny o nachyleniu powy żej 10 o mi ędzy Cigacicami, a Górzykowem. Tereny bezwzgl ędnie wył ączone z mo żliwo ści lokalizacji składowisk zajmuj ą około 60% powierzchni arkusza.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych

Na pozostałym obszarze arkusza Sulechów warunki geologiczne umo żliwiaj ą jedynie wskazanie terenów posiadaj ących naturaln ą barier ę izolacyjn ą, spełniaj ącą kryteria dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych. Takie tereny znajduj ą si ę przede wszystkim na północ od doliny Odry. Naturaln ą barier ę izolacyjn ą stanowi ą głównie słabo przepuszczalne gliny zwałowe zlodowacenia wisły (północnopolskiego), czasami bezpo średnio pod ścielone glinami ze starszych okresów glacjalnych (zlodowace ń środkowopolskich i południowopolskich). Z glin zbudowana jest wysoczyzna polodowcowa, której nachylenia powierzchni s ą niewielkie i rzadko przekraczaj ą 5 o. Wyst ępuj ące tu suche (okresowo przepływowe) zagł ębienia o nie- wielkiej powierzchni nie zostały wył ączone z kompleksu glin. W rejonie: na północ od Ra- dowic i zachód od Sulechowa (w obszarze moren spi ętrzonych) na powierzchni terenu odsła- niaj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia nidy (południowopolskiego). Mi ąż szo ść glin zwało- wych zlodowacenia nidy wynosi kilkadziesi ąt metrów. S ą to gliny piaszczyste, w stropie mocno zwietrzałe, zawieraj ące liczne porwaki mioce ńskich: w ęgli brunatnych, iłów oraz mułków. Stwierdzone mi ąż szo ści glin zlodowacenia wisły nie przekraczaj ą 10 m. Jednak analiza profili wierce ń wykazała, że w kilku przypadkach najmłodsze gliny wyst ępuj ą bezpośrednio

na poziomach starszych, tworz ąc ł ączn ą barier ę geologiczn ą o mi ąż szo ściach od 40 do 60 m (mi ędzy Bukowem, a Mozowem). Pomimo osi ągni ęcia tak znacznych mi ąż szo ści bariera zło- żona z glin zwałowych nie jest jednorodna. Wyst ępuj ące pomi ędzy poszczególnymi pozio- mami glacjalnymi warstwy piaszczysto-żwirowe o kilkumetrowej mi ąż szo ści, zwi ększaj ą przepuszczalno ść i zmniejszaj ą szczelno ść całej warstwy. Te utwory piaszczyste cz ęsto stanowi ą czwartorz ędowy, mi ędzyglinowy poziom wodono śny. Innym mało korzystnym faktem, powoduj ącym obni żenie wła ściwo ści izolacyjnych bariery geologicznej, jest znaczna zmienno ść litologiczna przypowierzchniowych partii naj- młodszych glin zwałowych oraz cz ęste przykrycie ich utworami piaszczystymi (lodowcowy- mi, wodnolodowcowymi i deluwialnymi) o mi ąż szo ściach do 2,5 m. Sytuacja taka jest po- wszechna zwłaszcza w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, tam te ż wskazano zmienne wła ści- wo ści izolacyjne naturalnej bariery geologicznej. W wyznaczonych obszarach warunki hydrogeologiczne zwi ązane s ą z czwartorz ędo- wym, u żytkowym pi ętrem wodono śnym, a konkretnie poziomem mi ędzyglinowym górnym i dolnym. Poziomy te znajduj ą si ę w osadach piaszczysto-żwirowych zlodowace ń północno- i środkowopolskich, a wody ich cz ęsto s ą w kontakcie hydraulicznym. Izolacja poziomów czwartorz ędowych jest dobra. Generalnie s ą one przykryte glinami zwałowymi o mi ąż szo- ściach od 7,5 do 44 m, a sporadycznie glinami o mniejszej grubo ści. W obszarach predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów stopie ń zagro żenia wód poziomów u żytkowych jest w wi ększo ści niski. Wysoki stopie ń wyznaczono na terenach gruntów ornych, pastwisk i mniejszych miejscowo ści. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wyró żnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ist- nienia obszarów podlegaj ących ochronie ze wzgl ędu na:

b – zabudow ę mieszkaniow ą, obiekty przemysłowe i u żyteczno ści publicznej, w strefie do 1 km od miasta Sulechowa,

p – walory przyrody, obszar chronionego krajobrazu „Rynny Obrzycko-Obrza ńskie” (na północ od Radowic); z – złoża ropy naftowej: „Kije” i „Kije NE” (na zachód od Sulechowa); w – strefy wysokiej ochrony zbiornika czwartorz ędowego Dolina kopalna Wielkopolska nr 144 (w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza); Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz powinny by ć rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska,

a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu żbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracj ą geologiczn ą. Zbiornik GZWP nr 144 nie ma dotychczas wykonanej dokumentacji hydrogeologicznej, nale ży zatem liczy ć si ę z faktem, że po jej wykonaniu zasięg jego stref ochronnych mo że ulec zmianie.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych

Na omawianym obszarze arkusza Sulechów, w strefie do gł ęboko ści 10 m, nie stwierdzono stropu neoge ńskich utworów ilastych odpowiednich jako bariera izolacyjna dla skła- dowisk niebezpiecznych i innych ni ż niebezpieczne. Jedynie w Rosinie na gł ęboko ści 6 m nawiercono mioce ńsk ą kr ę ilast ą o mi ąż szości 1 m, która zalega bezpo średnio pod warstw ą glin o grubo ści 5,7 m. Jest to rejon zaburze ń glacitektonicznych (z okresu zlodowacenia warty), gdzie stwierdzono niewielkie zafałdowania i uskoki. W obszarze tym mo żliwo ść budowy składowiska odpadów komunalnych nie jest wykluczona, wymagałaby jednak przeprowadzenia dodatkowych bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dla lokalizacji składowiska odpadów komunalnych nadaj ą si ę równie ż iły zastoiskowe zlodowacenia warty nawiercone na gł ęboko ści: 3,5 m w pobli żu Mozowa, 8 m w Ł ęgowie, 5 m w Karczynie i 3 m w Kalsku. W dwu pierwszych rejonach zwierciadło wody zalega powy żej stropu iłów, a w dwu ostatnich poni żej ich sp ągu.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych.

Analiza dost ępnych materiałów wskazuje, że najkorzystniejsze warunki dla obszarów predysponowanych do lokalizacji składowisk oboj ętnych znajduj ą si ę w okolicach Bukowa i Dębinek. Naturaln ą warstw ę izolacyjn ą tworz ą tu zalegaj ące bezpo średnio pod gleb ą gliny zwałowe o mi ąż szo ściach (odpowiednio) 44 i 26,7 m i dodatkowo nie ma tu żadnych ogranicze ń warunkowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano tak że odpowiednimi symbolami wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozosta- wienie niezagospodarowanych nisz i zagł ębie ń w morfologii terenu mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem wykorzystania naturalnej

bądź stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasi ęg tych wyrobisk mo że ulega ć zmianom, st ąd zaznaczano je na Planszy B wył ącznie w formie punktowych znaków graficz- nych, zró żnicowanych ze wzgl ędu na charakter kopalin . Na obszarze arkusza Sulechów wskazano dwa wyrobiska zwi ązane z eksploatacja glin zwałowych zlodowacenia nidy. Znajduj ą si ę one w granicach udokumentowanych złó ż: „Su- lechów” i „Radowice”, w obr ębie obszarów posiadaj ących naturalna warstw ę izolacyjn ą. Pierwsze z nich posiada ograniczenie warunkowe zwi ązane z poło żeniem do 1 km od zwartej i g ęstej zabudowy miasta Sulechów, a drugie znajduje się w granicach obszaru chronionego krajobrazu „Rynny Obrzycko-Obrza ńskie”. Oba wyrobiska mog ą by ć wykorzystane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. W przypadku składowania odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne nale ży wykona ć dodatkowe uszczelnienie dna i ścian tych wyrobisk. Na planszy B nie zaznaczono wyrobisk po eksploatacji piasków, gdy ż posiadaj ą one niewielk ą powierzchni ę i aktualnie uległy samorekultywacji. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło ża s ą przesłank ą nie tylko dla składowania odpadów lecz tak że powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan śro- dowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u żyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści śro- dowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

X. Warunki podło ża budowlanego Charakterystyka warunków podło ża budowlanego dotyczy około 23% powierzchni ob- jętej arkuszem Sulechów, które pozostały po wydzieleniu terenów: le śnych, rolnych o glebach klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zbiorników wodnych, wyrobisk poeksploatacyjnych oraz terenów g ęstej zabudowy miejskiej i obszarów mi ędzywala.

Wyró żnia si ę dwa podstawowe rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących je. Korzystne warunki dla budownictwa posiadaj ą tereny skupione w centralnej i północnej cz ęś ci obszaru arkusza. Wyst ępuj ą tam grunty spoiste (zwarte, półzwarte i twardoplastyczne) oraz niespoiste: żwirowe i piaszczyste (zag ęszczone i średniozag ęszczone). Do gruntów spo- istych nale żą utwory morenowe zlodowacenia północnopolskiego – Wisły reprezentowane przez małoskonsolidowane i nieskonsolidowane gliny i gliny piaszczyste z otoczakami, a tak- że skonsolidowane, plejstoce ńskie iły warwowe (zlodowacenia nidy) z okolic Sulechowa i Radowic. Grunty żwirowe stanowi ą utwory moren czołowych z głazami i otoczakami, a piaszczyste to przewa żnie wodnolodowcowe piaski średnie i drobne, gdzie gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej jest wi ększa od 2 m. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo, wyst ępuj ą głównie w szerokiej dolinie Odry i jej dopływów. Są to obszary o wysokim poziomie zagro żeń powodziowych. Wy- st ępuj ą tu grunty słabono śne: spoiste, organiczne i piaszczyste. Grunty spoiste to przede wszystkim holoce ńskie mady w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym. Grunty organiczne to torfy i gytie, a piaszczyste reprezentuj ą lu źne piaski drobne i średnie zlodowacenia Wisły. Budownictwo utrudnia istnienie wydm (od Starego Dworu do Górzykowa) oraz utworów akumulacji rzecznej (okolice Trzebiechowa), które stanowi ą grunty niespoiste w stanie lu ź- nym. Na wysoczy źnie morenowej wyst ępuj ą tak że liczne, małe zagł ębienia bezodpływowe wypełnione osadami organicznymi i zastoiskowymi w stanie mi ękkoplastycznym, które okresowo s ą podtapiane. W okolicy Szabliska i Kruszyny znajdują si ę tereny podmokłe i zaba- gnione, gdzie wyst ępuj ą lu źne piaski wodnolodowcowe zlodowacenia wisły oraz holoce ńskie torfy i namuły piaszczyste. W obszarach tych zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę cz ęsto na gł ęboko ści mniejszej ni ż 2 m. Obszarami o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo s ą tak że obszary o spadkach terenu powy żej 12% znajduj ące si ę mi ędzy Ciga- cicami, a Podlegórzem oraz tereny zalane przez powód ź w 1997 r. (południowa cz ęść arkusza). Mi ędzy Rosinem, a Radowicami znajduje si ę strefa zaburze ń glacitektonicznych. W obszarze tym wymagane jest sporz ądzanie dokumentacji geologiczno-in żynierskich, które pozwol ą na ocen ę warunków posadowienia planowanych obiektów budowlanych. Przez centraln ą cz ęść terenu arkusza ( z północy na południe) projektowana jest budowa drogi szybkiego ruchu S-3.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Na obszarze arkusza Sulechów gleby chronione wyst ępuj ą w du żych skupiskach na wi ększości powierzchni arkusza, a ł ąki na glebach pochodzenia organicznego w dolinach rzek: Ołoboczek, Rakówka i Obra oraz wokół Sulechowa. Obszary le śne na omawianym terenie w wi ększo ści stanowi ą siedliska borowe z dominuj ącym tu gatunkiem sosny zwyczajnej. Lasy li ściaste wyst ępuj ą głównie w dolinie Odry, gdzie tworz ą lasy łęgowe. Kilkaset hektarów litych drzewostanów robinii akacjowej (grochodrzew), poło żonych w rejonie Górzykowa i Nowego Światu, to jeden z najwi ększych kom- pleksów tego gatunku w Polsce. W dolinach rzek i strumieni rozwin ęła si ę ro ślinno ść torfowi- skowa. Z rzadkich, chronionych ro ślin nale ży wymieni ć kotewk ę orzecha wodnego z okolic Le śnej Góry oraz wyst ępuj ące wzdłu ż rzeki Rakówki: wełniank ę w ąskolistn ą, storczyk szero- kolistny, wiciokrzew pomorski, konwali ę majow ą, przylaszczk ę pospolit ą oraz listeri ę jajowa- tą. Obszary le śne i ich otoczenie zamieszkuje wiele zwierz ąt i liczne ptactwo. Spośród ssaków najpospolitsze s ą: jelenie, sarny, dziki, lisy i zaj ące; rzadziej mo żna spotka ć bobra, borsuka czy wydr ę. Oprócz kilkudziesi ęciu gatunków drobnych ptaków śpiewaj ących, w lasach omawianego obszaru gniazduj ą: orły bieliki, bociany czarne, żurawie, rybołowy, rybitwy i dzi ę- cioły średnie. W zwi ązku z bogactwem flory i fauny oraz ciekawym krajobrazem polodowcowym, na terenie arkusza Sulechów utworzono przyrodnicze obszary chronione oraz ustanowiono ponad sto pomników przyrody (tabela 6). Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u żytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Trzebiechów, L – „Radowice” 1 R Radowice, Okunin Sulechów 2000 (55,63) zielonogórski Świebodzin 2 P Rosin* 1995 Pż – d ąb szypułkowy świebodzi ński Sulechów Pż – grupa drzew (3 d ęby 3 P Buków 1998 zielonogórski szypułkowe) Sulechów 4 P Buków 1998 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów Pż – grupa drzew (2 d ęby 5 P Buków 1997 zielonogórski szypułkowe) Sulechów Pż – grupa drzew (5 d ębów 6 P Buków 1997 zielonogórski szypułkowych) Sulechów 7 P Buków 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski

1 2 3 4 5 6 Sulechów Pż – grupa drzew (3 d ęby 8 P Buków 1997 zielonogórski szypułkowe) Sulechów 9 P Buków* 1980 Pż – lipa drobnolistna zielonogórski Sulechów 10 P Buków* 1980 Pż – lipa drobnolistna zielonogórski Sulechów 11 P Buków* 1980 Pż – lipa drobnolistna zielonogórski Sulechów 12 P Buków* 1980 Pż – lipa drobnolistna zielonogórski Sulechów 13 P Buków* 1980 Pż – lipa drobnolistna zielonogórski Sulechów 14 P Buków* 1980 Pż – lipa wielkolistna zielonogórski Sulechów 15 P Buków* 1980 Pż – lipa wielkolistna zielonogórski Sulechów 16 P Buków* 1980 Pż – lipa wielkolistna zielonogórski Sulechów 17 P Buków* 1980 Pż – jesion wyniosły zielonogórski Sulechów 18 P Buków* 1980 Pż – klon zwyczajny zielonogórski Sulechów 19 P Buków* 1980 Pż – klon zwyczajny zielonogórski Sulechów 20 P Buków* 1980 Pż – klon zwyczajny zielonogórski Sulechów 21 P Buków* 1980 Pż – platan klonolistny zielonogórski Sulechów 22 P Buków* 1980 Pż – platan klonolistny zielonogórski Sulechów 23 P Buków* 1980 Pż – lipa srebrzysta zielonogórski Sulechów 24 P Buków* 1980 Pż – lipa srebrzysta zielonogórski Sulechów 25 P Buków* 1980 Pż – jawor zielonogórski Sulechów 26 P Buków* 1980 Pż – grab zwyczajny zielonogórski Sulechów 27 P Buków* 1980 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 28 P Buków* 1980 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 29 P Buków* 1980 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 30 P Buków* 1980 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 31 P Buków* 1980 Pż – grochodrzew biały zielonogórski Sulechów Pż – grupa drzew (2 kaszta- 32 P Buków* 1980 zielonogórski nowce) Sulechów 33 P Buków 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 34 P Buków 1997 Pż – lipa szerokolistna zielonogórski Sulechów 35 P Buków 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów Pż – grupa drzew (2 d ęby 36 P Buków 1997 zielonogórski szypułkowe)

1 2 3 4 5 6 Sulechów 37 P Buków 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 38 P Buków 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sk ąpe 39 P Niekarzyn* 1980 Pż – wi ąz pospolity świebodzi ński Sk ąpe 40 P Niekarzyn* 1980 Pż – jesion wyniosły świebodzi ński Sk ąpe 41 P Niekarzyn* 1980 Pż – olsza czarna świebodzi ński Sk ąpe 42 P Niekarzyn 1995 Pż – buk zwyczajny świebodzi ński Sk ąpe 43 P Niekarzyn 1982 Pż – klon jawor świebodzi ński Sk ąpe 44 P Niekarzyn 1990 Pż – d ąb szypułkowy świebodzi ński Sulechów 45 P Kalsk 1997 Pż – lipa szerokolistna zielonogórski Sulechów 46 P Łęgowo 1990 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 47 P Łęgowo 1990 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów Pn – G - granitognejs 48 P Łęgowo 1982 zielonogórski (obwód 16 m, wys. 2 m) Sulechów 49 P Łęgowo 1995 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów Pż – grupa drzew (2 d ęby 50 P Łęgowo 1995 zielonogórski szypułkowe) Sulechów 51 P Łęgowo 1995 Pż – świerk pospolity zielonogórski Sulechów 52 P Łęgowo 1995 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów Pż – grupa drzew (3 lipy 53 P Kl ępsk 1987 zielonogórski drobnolistne) Sulechów 54 P Głogusz 1997 Pż – klon zwyczajny zielonogórski Sulechów 55 P Głogusz 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 56 P Łochowo 1997 Pż – topola czarna zielonogórski Pn – G - gnejs miasto Sulechów 57 P Sulechów 1977 (obwód 10,9 m, wys. 1,65 zielonogórski m) miasto Sulechów 58 P Sulechów 1977 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski miasto Sulechów 59 P Sulechów 1977 Pż – morwa biała zielonogórski miasto Sulechów 60 P Sulechów 1977 Pż – wierzba biała zielonogórski Sulechów Pż – aleja drzew pomniko- 61 P Sulechów 1982 zielonogórski wych (lipy srebrzyste) miasto Sulechów 62 P Sulechów 1997 Pż – cypry śnik błotny zielonogórski miasto Sulechów 63 P Sulechów 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski miasto Sulechów 64 P Sulechów 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski

1 2 3 4 5 6 Sulechów Pż – sosna pospolita „Wali- 65 P Kr ęż oły 1982 zielonogórski góra” Kargowa 66 P Smolno Małe 1990 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów Pż – stanowisko lilii złoto- 67 P Mozów 1997 zielonogórski głów miasto Sulechów 68 P Sulechów 1997 Pż – miłorz ąb dwuklapowy zielonogórski miasto Sulechów 69 P Sulechów 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski miasto Sulechów 70 P Sulechów 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski miasto Sulechów 71 P Sulechów 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski miasto Sulechów 72 P Sulechów 1997 Pż – jesion wyniosły zielonogórski miasto Sulechów 73 P Sulechów 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 74 P Obłotne 1977 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 75 P Obłotne 1977 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów Pż – grupa drzew (2 olsze 76 P Obłotne 1977 zielonogórski czarne) Sulechów 77 P Okunin 1986 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 78 P Okunin 1986 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 79 P Okunin 1984 Pż – buk zwyczajny zielonogórski Sulechów 80 P Okunin 1984 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 81 P Okunin 1984 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 82 P Okunin 1984 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 83 P Okunin 1984 Pż – buk zwyczajny zielonogórski Sulechów 84 P Okunin 1984 Pż – buk zwyczajny zielonogórski Trzebiechów 85 P Radowice 1984 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 86 P Mozów 1994 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów Pż –grupa drzew (2 d ęby 87 P Mozów 1994 zielonogórski szypułkowe) Sulechów 88 P Mozów 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 89 P Mozów 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 90 P Mozów 1995 Pż – sosna pospolita zielonogórski Sulechów 91 P Mozów 1995 Pż –dąb szypułkowy zielonogórski Sulechów Pż – grupa drzew (13 d ębów 92 P Mozów 1995 zielonogórski szypułkowych) Sulechów 93 P Mozów 1995 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski

1 2 3 4 5 6 Sulechów 94 P Mozów 1995 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 95 P Nowy Świat 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów 96 P Nowy Świat 1983 Pż – grupa drzew (11 cisów) zielonogórski Sulechów 97 P Nowy Świat 1983 Pż – grupa drzew (8 cisów) zielonogórski Sulechów 98 P Nowy Świat 1997 Pż – grupa drzew (6 cisów) zielonogórski Sulechów Pż – grupa drzew (9 d ębów 99 P Górzykowo 1997 zielonogórski szypułkowych) Sulechów 100 P Górzykowo 1997 Pż – lipa drobnolistna zielonogórski Sulechów 101 P Górzykowo 1997 Pż – lipa drobnolistna zielonogórski Sulechów Pż – d ąb szypułkowy „Ja- 102 P Górzykowo 1982 zielonogórski giełło” Sulechów 103 P Górzykowo 1997 Pż – cis zielonogórski Sulechów 104 P Górzykowo 1997 Pż – lipa drobnolistna zielonogórski Trzebiechów Pż – aleja drzew pomniko- 105 P Podlegórz 1987 zielonogórski wych (17 lip drobnolistnych) Trzebiechów 106 P Trzebiechów 1998 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Zielona Góra 107 P Kr ępa 1995 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Zielona Góra 108 P Kr ępa 1995 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Zielona Góra 109 P Kr ępa 1995 Pż – buk zwyczajny zielonogórski Zielona Góra Pn – G – granitognejs 110 P Kr ępa 1995 zielonogórski (obwód 2,1 m; wys. 1m) Sulechów 111 P Le śna Góra 1997 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów Pż – stanowisko kotewki 112 P Le śna Góra 1997 zielonogórski orzecha wodnego Pż – aleja drzew pomniko- Trzebiechów 113 P Trzebiechów 1982 wych (28 d ębów szypułko- zielonogórski wych) Trzebiechów 114 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Trzebiechów 115 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Trzebiechów 116 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Trzebiechów 117 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Trzebiechów 118 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Trzebiechów 119 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Trzebiechów 120 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Trzebiechów 121 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Trzebiechów 122 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski

1 2 3 4 5 6 Trzebiechów 123 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Trzebiechów 124 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Trzebiechów 125 P Trzebiechów* 1982 Pż – d ąb szypułkowy zielonogórski Sulechów „Bagno Buków” 126 U Buków 2002 zielonogórski (2,28) Sk ąpe „Bagno w olszynach” 127 U Niekarzyn 2002 świebodzi ński (6,02) bagno - „W Dolinie Jabłon- Sulechów 128 U Głogusz, Niekarzyn 2002 nej” zielonogórski (15,4) Sulechów bagno - „Nad Jabłonn ą” 129 u Głogusz 2002 zielonogórski (9,65) Sulechów zadrzewienie śródpolne 130 u Brzezie 2002 zielonogórski (0,66) Sulechów stanowisko listery jajowatej 131 u Kruszyna 2002 zielonogórski (0,48) Sulechów bagno - „Tragiczna polana” 132 u Mozów 2002 zielonogórski (2,38) Sulechów bagno - „Błotne dołki” 133 u Pomorsko 2002 zielonogórski (2,24) Sulechów „Bagno przy mo ście” 134 u Mozów 2002 zielonogórski (13,55) Sulechów „Bagna przy Odrze” 135 u Mozów 2002 zielonogórski (5,72) Sulechów bagno - „Nad Sulechówk ą” 136 u Mozów 2002 zielonogórski (1,93) Sulechów bagno - „Wertepy” 137 u Mozów 2002 zielonogórski (46,30) Czerwie ńsk bagno - „P ętla Odry III” 138 u Wójciki 2002 zielonogórski (17,37) Zielona Góra bagno - „P ętla Odry II” 139 u Kr ępa 2002 zielonogórski (3,59) Zielona Góra bagno - „P ętla Odry I” 140 u Kr ępa 2002 zielonogórski (11,01) Zielona Góra bagno - „P ętla Odry IV” 141 u Kr ępa 2002 zielonogórski (10,25) Zielona Góra bagno - „Konwalie” 142 u Kr ępa 2002 zielonogórski (0,9) Trzebiechów bagno - „Przy wale” 143 u Głuchów 2002 zielonogórski (26,71*) Trzebiechów „Bagno rybne z lusterkiem” 144 u Głuchów 2002 zielonogórski (18,54)

Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P − pomnik przyrody, U – u żytek ekologiczny Rubryka 3: * – park pałacowy Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny rodzaj pomnika przyrody: Pż − żywej, Pn – nieo żywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy * – fragment znajduje si ę na obszarze arkusza Zielona Góra Obszary chronionego krajobrazu na arkuszu Sulechów utworzono w 1996 r. Obecnie, zgodnie z rozporz ądzeniem Wojewody Lubuskiego z 2005 r., posiadaj ą one nowe nazwy i zajmuj ą inne ni ż pierwotnie powierzchnie.

Są to trzy obszary chronionego krajobrazu (w nawisach podano ich całkowite powierzchnie w ha): 18-Krosnie ńska Dolina Odry (13 265), 17-Rynny Obrzycko-Obrza ńskie (23 375) i 21-Nowosolska Dolina Odry (9 852), których fragmenty znajduj ą si ę na omawianym terenie. Ochron ą obj ęto tu podmokłe doliny rzeczne pokryte ł ąkami i poci ęte kanałami odwadniaj ącymi oraz przylegaj ące do nich kompleksy le śne. W rejonach tych krajobraz urozmaicony jest licznymi wydmami oraz oczkami polodowcowymi wypełnionymi wod ą. Rezerwat le śny „Radowice”, o powierzchni 55,63 ha, obejmuje wąwozy o bardzo stromych zboczach poro śni ętych starodrzewem li ściastym, z du żym udziałem buka. Na dnie w ą- wozów strumienie tworz ą efektowne wodospady, do których dopływaj ą wody z licznych źró- dlisk. W takim środowisku o du żym stopniu naturalno ści wyst ępuj ą specyficzne, cz ęsto rzadkie, gatunki ro ślin i zwierz ąt. Z samych tylko grzybów stwierdzono tu wyst ępowanie trzech gatunków chronionych, tj. szmaciaka gał ęzistego, sromotnika bezwstydnego i m ądziaka psie- go, a z chronionych ro ślin naczyniowych przedstawiciela rodziny storczyków – kruszczyka. Z ptaków spotykamy tu: goł ębie siniaki, puszczyki, dzi ęcioły zielone i muchołówki małe. Wielk ą osobliwo ści ą tego terenu s ą sporadycznie spotykane żółwie błotne. Za pomniki przyrody (tabela 6) uznano 124 obiekty, którymi w wi ększo ści s ą okazałe drzewa, b ądź grupy drzew, pozostałe to 2 stanowiska rzadkich roślin – wspomnianej ju ż kotewki orzecha wodnego w stawie koło Le śnej Góry oraz lilii złotogłów w Mozowie, a tak że 3 głazy narzutowe. Najwi ększy głaz narzutowy znajduje si ę na południe od Ł ęgowa, ma on 2 m wysoko ści i 16 m obwodu. Najciekawsze drzewa uznane za pomniki przyrody żywej (w nawiasie podano obwód w cm) to: d ąb szypułkowy „Jagiełło” (595), d ąb szypułkowy (690) przy wale przeciwpowodziowym w Le śnej Górze, zasiedlony przez chronionego chrz ąszcza – koziroga d ębosza, topola czarna (560) w Łochowie, sosna pospolita „Waligóra” (620) przy drodze z Sulechowa do Okunina, morwa biała (400) koło wie ży ci śnie ń w Sule- chowie, uznawana za najgrubsze drzewo tego gatunku w Europie oraz wierzba biała (810), rosn ąca 250 m na wschód od morwy białej, b ędąca jedn ą z najgrubszych wierzb w Polsce. Użytki ekologiczne ustanowiono na terenach nie przedstawiaj ących wi ększej warto ści gospodarczej, natomiast posiadaj ących du że znaczenie w funkcjonowaniu lokalnych ekosyste- mów. Nale żą do nich: bagna, zakrzewienia, podtopione ł ąki i oczka wodne. U żytki ekologiczne, będące przewa żnie zbiorowiskiem chronionej ro ślinno ści bagiennej, stanowi ą te ż ostoj ę ptaków wodnych. Na uwag ę zasługuje u żytek ekologiczny chroni ący ro ślin ę z rodziny storczykowatych o nazwie listera jajowata, której stanowisko znajduje si ę w pobli żu Sulechowa.

Według krajowej sieci ekologicznej – ECONET (Liro, 1998) na obszarze arkusza Sule- chów znajduj ą si ę dwa korytarze ekologiczne o znaczeniu: mi ędzynarodowym Lubuski Odry i krajowym Zb ąszy ński Obry (fig. 5). Natomiast w systemie europejskiej sieci NATURA 2000 (Shadow List) na terenie omawianego arkusza znajduj ą si ę projektowane obszary specjalnej ochrony siedlisk: Kro- śnie ńska Dolina Odry i Kargowskie Zakola Odry oraz ptaków – Dolina Środkowej Odry. Ta ostatnia, w granicach arkusza Sulechów, pokrywa si ę całkowicie z wy żej wymienionymi.

Fig. 5. Poło żenie arkusza Sulechów na tle systemu ECONET wg A. Liry (1998) 1 – granica mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego, jego numer i nazwa: 5M – Mi ędzyrzecki; 2 – granice obszarów węzłowych o znaczeniu krajowym, ich numer i nazwa: 1K – Obszar Puszczy Rzepi ńskiej, 4K – Obszar Pojezierza Leszczy ńskiego; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 17m – Lubuski Od- ry; 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 23k – Zb ąszy ński Obry; 5 – wi ększe jeziora

XII. Zabytki kultury Najstarsze ślady obecno ści człowieka na obszarze arkusza Sulechów pochodz ą sprzed około 5000 lat, gdzie w Sulechowie i Bonachowie oraz w okolicach Mozowa, Ostrzyc i Ra- dowic odkryto ślady osadnictwa kultury ceramiki wst ęgowej. Liczne stanowiska archeolo- giczne to przede wszystkim osady wielokulturowe (od epoki br ązu do średniowiecza) z okolic: Kij, Kalska, Okunina, Podlegórza, G ębic, Mieszkowa, Bukowa i Swarzenic oraz cmenta- rzyska epoki br ązu (kultury łu życkiej) z okolic Bukowa, Trzebiechowa i Starego Dworu. Na- tomiast wczesno średniowieczne grodziska zlokalizowano w pobli żu Łochowa, Sto żna i Gó- rzykowa. Najwa żniejszym o środkiem kulturowym jest miasto Sulechów, które prawa miejskie uzyskało w 1319 r. Najwi ęcej jego zabytków zlokalizowanych jest w granicach zabytkowego zespołu architektonicznego, którego granice wyznaczaj ą fragmenty murów obronnych z pocz ątku XIV w. Zbudowane s ą one z kamienia polnego, a nadbudowana partiami ceglanymi. W murach tych znajduje si ę brama kro śnie ńska z 1704 r. z herbem miasta. Równie cennymi zabytkami Sulechowa s ą: zamek, zbór aria ński, ratusz i ko ściół parafialny. Na sztucznie usy- panym wzniesieniu usytuowany jest czternastowieczny zamek z gotyck ą wie żą , na którego dawnym podzamczu znajduje si ę zbudowany w latach 1752-1765 zbór aria ński. Ratusz zbudowany na pocz ątku XVI w. w stylu renesansowym, w XIX wieku został gruntownie przebu- dowany. Ko ściół parafialny, pierwotnie pó źnoroma ński, wielokrotnie był przebudowywany, a obecnie jest budowl ą pó źnogotyck ą, z kamienia polnego i cegły. W granicach wymienione- go zespołu znajduj ą si ę liczne domy zabytkowe z XVII i XIX w., o konstrukcji szachulcowej. Poza centrum Sulechowa znajduj ą si ę liczne domy zabytkowe z XIX w., prezentuj ące archi- tektur ę eklektyczn ą i secesyjn ą. Domy te zgrupowane s ą wzdłu ż ulic: Żwirki i Wigury, 31 Stycznia wraz ze Świerczewskiego, Armii Krajowej, Żeromskiego oraz Niepodległo ści wraz ze Zwyci ęstwa. Na obszarze arkusza Sulechów znajduje si ę wiele innych obiektów chronionych. Do najciekawszych zalicza si ę ko ścioły w: Kalsku, K ępsku, Kl ępsku i Trzebiechowie oraz młyn wodny w Kr ępie i wie żę ci śnień w Sulechowie. Zabytkowe obiekty architektoniczne to dwór w Okuninie oraz pałac w Kalsku. Zabytkowe parki znajduj ą si ę w: Bukowie, Ł ęgowie, Niekarzynie, Rosinie i Trzebie- chowie (z pałacami), Kruszynie (z zabudowaniami podworskimi) i Trzebiechowie (z zespo- łem budynków sanatoryjnych).

XIII. Podsumowanie Na obszarze arkusza Sulechów udokumentowano pi ęć złó ż ropy naftowej i towarzysz ą- cego mu gazu ziemnego oraz po dwa zło ża: surowców ilastych ceramiki budowlanej, kredy jeziornej i kruszywa naturalnego. Obecnie eksploatowane s ą jedynie zło ża ropy naftowej: „Czerwie ńsk”, „Kije” i „Mozów S”. Wyznaczono obszary perspektywiczne dla: w ęgla brunatnego, kredy jeziornej i piasków. Miejscowo ści na obszarze arkusza Sulechów zaopatrywane s ą w wod ę ze studni gł ębi- nowych, zlokalizowanych wył ącznie w czwartorz ędowym pi ętrze wodono śnym. Natomiast z uj ęcia powierzchniowego na Kanale Obry woda przetłaczana jest (po uzdatnieniu w stacji w Zawadzie) do Zielonej Góry. Na omawianym obszarze arkusza wydzielono tereny posiadaj ące naturaln ą barier ę izolacyjn ą spełniaj ącą kryteria dla lokalizowania składowisk jedynie odpadów oboj ętnych. Naj- korzystniejsze warunki geologiczne i hydrogeologiczne do posadowienia składowisk panuj ą w okolicach Bukowa i D ębinek, poniewa ż wyst ępuj ą tam gliny zwałowe o znacznej mi ąż szo- ści przy braku jakichkolwiek ogranicze ń warunkowych. Budowa składowiska odpadów komunalnych jest mo żliwa w pobli żu Rosina, ale wymaga to dodatkowych bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Charakterystyk ę warunków podło ża budowlanego przeprowadzono dla około 23% powierzchni obszaru arkusza. Korzystne warunki dla budownictwa skupione s ą w północnej i środkowej cz ęś ci mapy. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo wyst ępuj ą głów- nie w dolinie Odry i jej dopływów. Na obszarze arkusza Sulechów wydzielono tereny posiadaj ące naturaln ą barier ę izolacyjn ą spełniaj ącą kryteria dla zlokalizowania jedynie odpadów oboj ętnych. Najkorzystniejsze warunki geologiczne i hydrogeologiczne do posadowienia składowisk panuj ą w okolicach Bukowa i D ębinek. poniewa ż wyst ępuj ą tam gliny zwałowe o znacznej mi ąż szo ści przy braku jakichkolwiek ogranicze ń warunkowych. Budowa składowiska odpadów komunalnych jest mo żliwa w pobli żu Rosina, Karczyna, Kalska, Ł ęgowa i Mozowa, ale wymaga dodatkowych bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dominuj ącą rol ę na omawianym terenie pełni rolnictwo i le śnictwo. Lasy zajmuj ą tu około 45% powierzchni, a gleby chronione (I-IVa klasy bonitacyjnej) i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego – 30% powierzchni arkusza. Przemysł koncentruje si ę głównie w Sulechowie, który jest jednocze śnie o środkiem usługowo-handlowym i kulturalnym oraz w Cigacicach. Na pozostałym obszarze przemysł zwi ązany jest z przetwórstwem rolno- spo żywczym i gospodark ą le śną.

Na obszarze arkusza Sulechów wyst ępuje du że bogactwo świata ro ślinnego i zwierz ę- cego, dlatego te ż utworzono tu rezerwat przyrody „Radowice” i 19 u żytków ekologicznych, a 124 obiektów uznano za pomniki przyrody. Powoduje to, w powi ązaniu z walorami krajo- brazowymi, że gospodarka tego rejonu w coraz wi ększym stopniu nastawiona jest na turysty- kę i wypoczynek ludno ści.

XIV. Literatura Akerblom G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. Brodzi ński I., Zembal M., Formowicz R., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Sulechów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Burdzy M., 2001 – Dokumentacja geologiczna zło ża ropy naftowej „Mozów” i „Mozów N”, dodatek nr 2. Dokumentacja rozliczeniowa zło ża ropy naftowej „Mozów N”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Curyło Z., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego „Górzykowo I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Czeka ński E., Dąbrowska-Żurawik E., 1989 – Dokumentacja geologiczna zło ża ropy naftowej „Kije”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Damczyk K., Szenfeld M., Demidowicz M., Lewicki Z., 2005 – Stan środowiska w woje- wództwie lubuskim w 2004 r. Biblioteka monitoringu Środowiska, Zielona Góra – Gorzów Wlkp. Górna B., Gruszecki J., 1991a – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło ża kredy jeziornej „Pomorsko II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Górna B., Gruszecki J., 1991b – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych zło ża kredy jeziornej w rejonie miejscowo ści: Pomorsko, Szablisko i Kije. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Górna B., Ma ćków A., 1981 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za zło żami kredy jeziornej we wschodniej cz ęś ci województwa zielonogórskiego. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA SA, Wrocław. Gruszecki J., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Sule- chów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Hannes A., Kuchci ński J., 1968 – Dokumentacja geologiczna zło ża ropy naftowej „Pomor- sko”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Kleczkowski. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. Kondracki J., 2002 − Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Kujawa L., 1960 – Dokumentacja geologiczno-technologiczna zasobów złó ż ceramiki budowlanej cegielni Sulechów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Liro A. (red.), 1998 − Strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. Lis J., Pasieczna A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. Macdonald D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Marciniak B., Pudło A., 1986 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za w ę- glem brunatnym na terenie woj. zielonogórskiego. Rejon Sulechów-Świebodzin. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA SA, Wrocław. Marks L., Ber A., Gogołek W., Piotrowska K. (red.) 2005 − Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Mularczyk A., Olszewska K., 1999 – Dokumentacja geologiczna zło ża ropy naftowej „Czer- wie ńsk”. Dodatek nr 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Nowak J., 2004 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Sulechów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Piwocki M., 2004 – Aktualizacja bazy danych zasobów złó ż w ęgla brunatnego w Polsce. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Pless Z., 1981 – Dokumentacja geologiczna zło ża surowca ceramiki budowlanej „Radowice”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Przeniosło S., (red.), 2005 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2004 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dz. U. Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Teska E., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego „Górzykowo ”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Turczyn A., 1971 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 zło ża kredy jeziornej „Pomorsko”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Turczyn A., Wołcza ńska B., 1976 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych zło- ża kruszywa naturalnego w obr ębie byłego powiatu Świebodzin. Arch. Przeds. Geol. we Wrocławiu PROXIMA SA, Wrocław. Wo ś A., 1999 – Klimat Polski, PWN, Warszawa. Zalewska M., 1996 – Dokumentacja geologiczna zło ża ropy naftowej „Mozów S”. Dodatek nr 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Żołnierczuk A., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C zło ża ropy naftowej i gazu ziemnego „Kije NE”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.