2017

TÜRKiye Avrupa EĞİTİM VE BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR VAKFI Turkish European foundation for education and scientific studies TÜRKISCH-Europäische STiFTUNG FÜR BILDUNG UND WISSENSCHAFTLiCHE FORSCHUNG -DTS-

Fıstıklı Yokuşu No:8 Kanlıca / İstanbul 0544 493 43 00; 0216 680 91 85; 0216 680 99 97 [email protected]; [email protected]; www.tavakvakfi.com

Türkiye’de

Kültür (Kreatif)

Ekonomisinin

Boyutları

Prof. Dr. Faruk Şen

Türkiye Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı TAVAK Kültür (Kreatif) Sektör Araştırması OCAK 2017

1

Türkiye-Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı Turkish European Foundation for

Education and Scientific studies TÜRKiYE AVRUPA EĞİTİM VE BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR VAKFI Fıstıklı Yokuşu No: 8 Kanlıca / İstanbul Tel: 0544 493 43 00 Turkish-European Foundation for Education and 0216 680 91 85 Scientific Studies 0216 680 99 97 [email protected] Türkisch-Europäische Stiftung für Bildung und Wissenschaftliche Forschung -DTS- [email protected] www.tavakvakfi.com

Türkiye’de Kültür (Kreatif) Ekonomisinin

Boyutları

Prof. Dr. Faruk Şen

Türkiye Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı TAVAK Kültür (Kreatif) Ekonomisi Araştırması Ocak 2017

2

Bu araştırmada katkıları için Borusan Kocabıyık Vakfı’na

ve

Ahmet Kocabıyık’a

Teşekkürlerimizi Sunarız

3

ALİ AHMET KOCABIYIK’IN ÖNSÖZÜ

Günümüzde toplumlar dünya sahnesinde sadece ekonomik potansiyelleri ve askeri güçleriyle yer almıyorlar. Belki bunlardan daha fazla, ülkeler bugün artık “yumuşak güç” olarak tanımlanan, medeniyet oluşturma potansiyelini harekete geçiren kültürel enerjileri ile yer buluyorlar. Kültür ekonomisi başlığında da ülkemiz son yıllarda dikkate değer bir mesafe aldı. Ekonomimiz güçlendikçe ve toplum olarak ufkumuzu dünyaya çevirdikçe, genç ve dinamik nüfusumuzun enerjisinden güç alarak kültürel üretim alanında zaman zaman herkesi şaşırtan başarılara da imza atıyoruz. Bireysel veya anlık başarı çıkışlarının ötesinde, genç ağırlıklı 80 milyonluk nüfusu ile ülkemiz sadece ekonomi ve siyasette değil, kuşkusuz kültür ekonomisi alanında da hak ettiği yeri sürdürülebilir bir çizgide yakalama potansiyeline sahiptir. Ama bunun için öncelikle bugün nerede olduğumuzu bilmemiz, kıyaslamalı olarak eksiklerimizi tanımlamamız ve bunun üzerine uzun vadeli kurumsal kültür politikaları geliştirmemiz gerekiyor. Elinizdeki çalışma bu bakımdan bir ilk. Türkiye’de kültür ekonomisinin sınırları ve boyutları hakkında bugüne kadar bu boyutta ve kapsamda yapılmış bir çalışma bulunmuyor. Oysa bu alanda hamleler yapacaksak ve uzun vadeli politikalar oluşturarak sürdürülebilir bir çizgide ilerleyeceksek, çok daha kapsamlı ve derinlikli çalışmalar için bir yerden başlamak gerekiyor. Bu çalışma tam da bunu yapıyor. Biz Borusan Kocabıyık Vakfı olarak, Faruk Şen’in başkanlığında TAVAK’ın bu çalışmasını destekleme olanağı bulduğumuz için mutluyuz. Borusan Grubu, kültür ve sanatın gelişimini desteklemek için ciddi kaynaklar ayıran bir gruptur. Bu yaklaşımımızın temelinde de kültür ve sanatın ülkemizin insani ve toplumsal düzeydeki gelişiminde oynayacağı hayati rolün ve Türkiye’nin bu alandaki potansiyelinin bilincinde olmamız bulunuyor. Kültür alanında faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarına, özel sektöre ve pek tabii ki öncelikle kamu kuruluşlarına bu alanda düşen en temel görev bilgi temelli, ortak ve kalıcı politikaları geliştirmektir. TAVAK adına Prof. Dr. Faruk Şen’in çalışması bu yönde altyapının oluşturulmasına katkıda bulunan çok önemli bir referans ve bilgi kaynağı oluşturuyor. Böyle önemli bir çalışmaya imza attığı için TAVAK’ı kutluyorum.

Ali Ahmet Kocabıyık Borusan Kocabıyık Vakfı Mütevelli Heyeti Üyesi

4

İÇİNDEKİLER

ALİ AHMET KOCABIYIK’IN ÖNSÖZÜ ...... 4

YÖNETİCİ ÖZETİ ...... 10 GİRİŞ ...... 17 Kültür Ürünlerinin Ülke Ekonomisi Açısından Önemi ...... 17 Kültür Ekonomisinin Ölçülmesine İlişkin Zorluklar ...... 18 Araştırma Alanı: Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörüne İlişkin Çalışmalar ...... 19 Sistematik Çalışma Eksikliği ...... 19 Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörü Alanında Çalışma Yapan Dernekler ...... 20 Türkiye-Avrupa Eğitim Ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı’nın (TAVAK) Ekonomik Ölçümlere Katkısı 21 Futbol Ekonomisi ...... 22 Gastronomi Ekonomisi ...... 24 Çalışma Kapsamı ...... 25 Kültür (Creative) Ekonomisi...... 25 Türkiye’de Kültür (Kreatif) Ekonomisi ...... 26 Türkiye’nin AB Üyeliği İçin Önemli Bir Adım ...... 29 Kültür (Creative) Ekonomisi: Tanım ve Yaklaşımlar ...... 37 Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörünün Boyutları ...... 40 Çalışmanın Amacı ve Önemi ...... 40 Metodoloji ve Yaklaşım ...... 44 Türkiye’de Kültür ve Yaratıcı Sektörün Öğeleri ...... 45 Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörde İstihdam Verileri ...... 47 Kültür Sektörünün Panoramik Görünümü ve Bileşenleri ...... 56 Hanehalkının Eğlence-Kültür Harcamaları ...... 61 Kültür Harcamalarına Destek: Reklam Harcamaları ...... 67 Dijital Reklam Pazarı yükselişte ...... 69 Sponsorlukla Kültürel Harcamalara Destek ...... 72 Hanehalkı Eğitim Harcamalarında Kültürel Eğitim Harcamaları ...... 73 Kamu Bütçelerinden Kültüre Harcama ...... 73 Vakıfların Kültür Harcamaları ...... 78 Kamusal Eğitim Harcamalarında Kültürün Payı ...... 82 Kamunun Kültüre Yatırım Harcamaları ...... 82 Özel Sektörün Kültür Yatırımları ...... 86 Kültür Ürünleri Net İhracatı ...... 87 Kültür Hizmetleri Net İhracatı ...... 89

5

Spor Ekonomisi ...... 91 Futbol ekonomisi ...... 92 Basketbol Ekonomisi ...... 93 Gastronomi Ekonomisi ...... 95 Turizmin Gastronomi Ekonomisindeki yeri ...... 96 Yeme-İçme (Gastronomi) Sektörünün Boyutları ...... 99 Ek: Özel Sektörde Kültür ve Sanat Sponsorluğu ...... 101 *İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı (İKSV) Aralık 2012 Etki Araştırması ...... 113 Hanehalkı Kültür Harcamalarının Bileşenleri ...... 118 Televizyon ...... 118 Yazılı Medya ...... 131 Sinema ...... 137 EK:Film Yapımcıları ...... 141 Tiyatro ...... 145 Kitap Endüstrisi ...... 148 Kitap Fuarları ...... 155 Elektronik Yayıncılık Sektörü ...... 155 Müzik Endüstrisi ...... 156 Müzik Yayıncıları, Yapım Şirketleri ve Kayıt Endüstrisi ...... 158 Konser Organizasyonu, Müzikal Prodüksiyonlar ve Müzik Festivalleri ...... 159 Festivaller ...... 160 Dijital Müzik Piyasası ...... 160 Müzecilik ...... 162 Endüstriyel Dizayn ...... 172 Moda ...... 172 Oyun Yazılımı ...... 173 Türkiye’de Korsan Üretimi ve Satışı ...... 174 Müzik Sektöründe Korsan ...... 175 Yayıncılık Sektörü ...... 176 Korsan Kitap ...... 177 Yazılım Sektöründe Korsanlık: ...... 178 Dünyada Kültürel Sektöre Bakış ...... 178 UNESCO ve UNCTAD ...... 178 Avustralya ve Çin ...... 179 İsviçre’de Kültür Sektörü ...... 180 AB Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörüne Bakış ...... 181 Avrupa’da Sayılarla Kültür (Kreatif) Sektörü ...... 181

6

İngiltere’nin Yaklaşımı: "Yaratıcı Endüstriler” ...... 184 Hollanda’da Kültür Sektörü ...... 185 Avusturya’da Kültür Sektörü ...... 186 Almanya’da Kültür Sektörü ...... 187 Tablo 67 2010-2014 Almanya Kültür Endüstrileri İhracat Değerleri ...... 189 2015 yılında Almanya’da kültürel (kreatif) endüstrilerde satışlar bir önceki yıla göre 2,4 artmıştır. Ancak, bu oran 4,9’luk büyüme oranının gerisinde kalmıştır. Kültür endüstrileri 2010- 2015 arası ortalama 1,8 artış göstermiştir. Bununla birlikte, kültür ekonomisi içerisindeki al sektörlerdeki artış oranları büyük farklılıklar göstermektedir. Müzik sektörü 5,8 lik oran ile en üstte yer alırken onu 5,2 ile sahne sanatları, 4,8 ile yayıncılık ve 4,5 ile mimari takip etmektedir. Diğer sektörler ise daha az büyümüş yada küçülmüşlerdir...... 190 Kuzey Ren Vestfalya’da Kültür Ekonomisi ...... 191 AB’den Önemli Bir Adım ...... 192 Almanya’da Kültür ve Yaratıcılık Sektörü Alanları ...... 192 Yayıncılık Endüstrisi ...... 193 Gazete ve Dergi Yayıncılığı Sektörü ...... 193 Medya Sektörü ...... 194 Müzik ve Sahne Sanatları ...... 194 Film Sektörü ...... 195 Sanat Piyasası ...... 195 Reklamcılık ...... 196 Tasarım ve Mimari ...... 196 Yazılım/Oyunlar ...... 197 SONUÇ VE ÖNERİLER ...... 197

7

ÖNSÖZ 2008 yılında kuruluşu Türk ve Alman mütevelli heyeti üyeleri ile tamamlanan “Türkiye Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı” 2008 ve 2010 yılları arasında çalışmalarına Almanya’nın Essen kentinde sürdürdükten sonra 2010 Ekim ayından itibaren önce Beşiktaş Levazım’da faaliyetlerini sürdürmüş daha sonra 2012 yılının sonundan itibaren Kanlıca’daki yerine taşınmış bulunmaktadır. TAVAK Vakfı öncelikle Avrupa Üniversitesi adında Almanca ve İngilizce dillerinde eğitim verecek bir üniversite kurmayı planlamakla birlikte, bugüne kadar ikisi Almanya’da olmak üzere 20 araştırmaya imzasını atmış bulunmaktadır. Vakfın araştırması gerektiğine inandığı 3 önemli konudan bir tanesi Kültür (Creative) Sektörü ’dür. Avrupa Birliği’nin birçok ülkesinde, Çin’den Avustralya’ya kadar tüm ülkeler bu branştaki faaliyetleri ölçmektedirler. En ciddi ölçümler, Almanya’da gerçekleşmekte ve Federal Almanya Ekonomi Bakanlığı bu konuda ciddi çalışmalar yapmaktadır. 2010 yılındaki araştırmaya göre Kültür (Creative) Ekonomisi sektörü enerjiden sonra Almanya’da ikinci büyük sektör haline gelmiş ve otomotiv sektörünü geride bırakmış bulunmaktadır. Türkiye’de her konuda araştırma yapılırken, Kültür Ekonomisi fazla ciddiye alınmamıştır. TAVAK Vakfı’nın ısrarları üzerine eski Kültür ve Turizm eski Bakanı Ertuğrul Günay bu konuya ilgi göstermiş ve böyle bir araştırmanın ilk olarak 2011’de gerçekleşmesine yönelik adımlar atılmıştır. Daha sonra Kültür Bakanlığı’ndaki yeni bakanlar ve çalışma ekipleri bu konunun önemine dikkat etmemişler ve ilk araştırma TAVAK’ın kendi olanaklarıyla tamamlanmış bulunmaktadır. Bugün elinize aldığınız Kültür Ekonomisi 2016 başlıklı Kültür(Creative) Sektör 2016 yılı araştırması Asım Kocabıyık Vakfı’nın belirli katkılarıyla gerçekleşmiştir. Bu konuda Borusan Holding’in Başkanı Ahmet Kocabıyık olayın önemine inanmış ve böyle bir araştırma yapılmasına ön ayak olmuştur. 2016 yılı araştırmasının sonuçlarını kitapta yeteri kadar izleme şansına sahip olacaksınız. 2016 yılı araştırmasında, Kültür(Creative) Sektörü’ne, kültürel bir aktivite olarak görebileceğimiz futboldaki ve basketboldaki dönen paraların yanında gastronomi ekonomisinde de kültürle uzlaşan müzikli lokaller ve oteller de araştırma kapsamında ele alınmış bulunmaktadır. Kültür (Kreatif) Ekonomi araştırmasına TAVAK Vakfı model olarak Alman kreatif sektör araştırmasını almış, Almanya’da dikkate alınmayan fakat Türkiye’de ekonomik açıdan önemli bir yer tutan dizi sektörü gibi sektörler ilave edilmiş ve bu yıl ikincisini sizlere sunduğumuz araştırmada Spor ve Gastronomi ilaveleri de yapılmış bulunmaktadır.

8

İlginç gelişmelerden biri kreatif sektörde yurt dışına yaptığımız ihracatın tutarı 90’lı yıllarda gümrük birliğine girmemiz için en fazla çaba gösterdiğimiz sektör olan tekstil sektörünün yarısını aşmış bulunmakta. Ekonomi bakanı her yıl ihracatımızdaki gelişmeleri anlatırken, Kültür ve Turizm Bakanı’nın bu konuda verileri kamuoyuna sunmaması büyük bir eksikliktir. Bu araştırmayla bundan sonra kurulması için çalıştığımız TÜKSAK üst kurumuyla kültür ve Kreatif ekonomi araştırmalarının devamlı olmasını sağlamayı amaç ediniyoruz. Bu projede çok büyük katkıları olan Muharrem Koz’a ayrıca teşekkürlerimi bir borç bilirim.

Prof. Dr. Faruk ŞEN TAVAK Başkanı

9

YÖNETİCİ ÖZETİ

İçinde bulunduğumuz çağa baktığımızda, üretim, dolaşıma sokulma ve tüketim süreçleriyle birlikte kültürün ve kültürel ürünlerin, ekonomiyle sıkı bir bağ içerisinde olduğunu görürüz. Bu anlamda katma değeri giderek yükselen kültürün başat konumu, toplumların gelişme süreçlerinde salt kültürel, manevi, vb. düzlemlerde sınırlı kalmamaktadır ve kültür, ülke ekonomisi açısından da giderek önemi artan bir halka olarak karşımıza çıkmaktadır.

Toplumların başat bir ekonomik gücü olarak kabul edilen kültür ekonomisi AB ülkelerinde,

Avustralya’da, Çin’de ve diğer ülkelerde kültür (kreatif) sektörü olarak son yıllarda sistematik şekilde ölçülüp değerlendirilmektedir:

 2010 Avrupa Rekabetçilik raporuna ve diğer kaynaklara göre, AB’de kültürel ve

yaratıcı sektörler GSYİH’nın %3,3’ü ila %4,5’inden sorumludur ve 7 ila 8,5 milyon

kişiye iş imkanı sağlamaktadır.

 UNCTAD rakamlarına göre uluslararası ticaret hacmi 1996’da 234.8 milyar $’dan

2005’te 445.2 milyar $’a çıkan yaratıcı sektörler kültür, toplumsal ve ekonomik

gelişme açısından dünyanın en dinamik sektörlerinden birisi konumundadır.

UNCTAD’ın 2010 yılı rakamlarına göre ihraç edilen yaratıcı ürünlerin toplam değer

ve payları yaklaşık olarak 383 milyar $, ithal edilen yaratıcı ürünlerin toplam değer

ve payları yaklaşık olarak 379 milyar $’dır.

 Avustralya’da 2004-5’ten 2007-8’e kültür endüstrinin GSMH’ya katkısı %2,8

civarında olmuştur.

 2010’da Çin kültür endüstrisinin toplam üretimi 1,1 milyar Yuan’a (112 milyar €)

ulaşmıştır ve GSMH’nın %2,75’ini oluşturmaktadır. Çin’de kültür endüstrisinin

GSMH içindeki payının 2015’te %5 çıkması öngörülmektedir.

10

 İsviçre’de 2010 yılına ait üçüncü Zürich Kreatif Sektör Raporu’nda yer alan verilere

göre İsviçre’de kültür (kreatif) sektörü 20.574 milyon CHF değerinde brüt katma

değer ve 87.967 milyon CHF değerinde ciro sağlayarak GSYİH içindeki payı

%4,2’ye ulaşmıştır.

 AB genelinde Avrupa’da kültür (kreatif) sektörünün 2009 yılına ait brüt değer

tahminlerine bakıldığında, Almanya’nın (otomotiv ve enerji sektörlerinin önüne

geçerek) 62,3 Milyar € Brüt Katma Değer ve AB genelinde %22’lik payla başı

çektiği görülmektedir. (Almanya’nın 2014 yılı verilerine göre kültür ekonomisi

değeri 64 milyar €dur.) Aynı yıl ikinci sırada Birleşik Krallık (51,3 Milyar €), üçüncü

sırada ise Fransa (43,4 Milyar €) yer almaktadır.

 Aralık 2014 tarihli ‘Creating growth: Measuring cultural and creative markets in the

EU’ raporda ise AB’de kültür ekonomisinin toplam boyutu 535,9 milyar € ciro ile

AB GSH’nın %4,2 sini oluşturmaktadır. Kültür endüstrileri istihdamda inşaat, yeme-

içme (barlar, restoranlar vb.) sektörlerinden sonra üçüncü sırada gelmektedir.

Türkiye’de ise,kültür (kreatif) sektörünün milli ekonomi içindeki büyüklüğü, başka bir deyişle, ülkede üretilen mal ve hizmet toplamı anlamına gelen milli gelir içinde kültürün payının saptanması yönünde bir girişime, bugüne kadar ne resmi kuruluşlar ne de akademik çevre tarafından yapılmış çalışmalara rastlanmıştır.

Bu anlamda Türkiye-Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı tarafından bir ilk gerçekleştirilerek harcamalara göre milli gelir formatından yola çıkılarak kültür sektörünün büyüklüğü hesaplanmaya çalışılmış ve dolar kuru ile büyüklüğü tahmin edilerek 2011 yılı için Türkiye milli geliri içindeki yeri konusunda bir kestirim yapılmıştır. 2011 yılı araştırmasında kültür ekonomisi 46,1 milyar $ olarak hesaplanmış ve bu değerin milli gelirdeki oranı da %6 çıkmıştır.

2014 yılına ait kültür ekonomisinin boyutlarının ele alındığı çalışmada ise 2011 yılında hesaplamaya katılan 11 ana endüstri alanında 47 sektöre spor ve gastronomi ekonomileri

11 alanlarında 6 sektör daha eklenmiştir. Yeni eklenen sektörlerle birlikte 2014 yılı kültür ekonomisi 57,13 milyar $ (9,39 milyar $ eklenen sektörler) hesaplanmıştır. 2011-2014 yılları arasında %30,2 oranında artan dolar kuru ve 2011 yılından sonra azalan büyüme oranlarına rağmen genel ekonomi içerisindeki yerini korumuş ve hatta Türk Lirasının değer kaybını dikkate aldığımızda hacmini büyütmüştür. 2015 yılına baktığımızda ise toplam kültür ekonomisi 2014 yılında 124,96 milyar ₺ den 125,07 milyar ₺ ye yükseldiğini görmekteyiz; ancak 2014 yılına göre GSYİH’nın %11,7 artması ve Türk Lirasının %24 değer kaydı nedeniyle kültür ekonomisinin GSYİH daki payı %6,4 olmuştur.

Kültür harcamalarının, oradan da milli gelir içindeki payının bulunmasında, Türkiye

İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından üretilen ve yılda 3 aylık periyotlarla açıklanan milli gelir serileri esas alınmıştır. TÜİK, milli geliri, “üretime” göre ve “harcamalara” göre iki biçimde tahmin etmektedir. Harcamalara göre milli gelirde hesaplamalar:

özel tüketim+Devlet tüketimi+yatırımlar+stok +net mal ve hizmet ihracatı

Bu formül üstünden yaptığımız hesaplamalar, 2015 için 47,64 milyar dolarlık bir kültürel mal ve hizmet üretimi-tüketimi olduğunu ortaya koymuştur. Buda

GSYİH’nin %6,4 ‘lük bir kısmına denk gelmektedir.

Hesaplamaya konu olan alt başlıklar ve bulunan ekonomik büyüklüklere göre 47,64 milyar dolarlık kültürel mal ve hizmet dağılımı aşağıda belirtildiği şekilde tahmin edilmektedir:

12

Tablo 1: 2011, 2014, 2015 Kültür Ekonomisi

2011 2014 2015 Milyar Milyar Milyar Milyar Milyar Milyar ₺ $ ₺ $ ₺ $ 1 Hanehalkının Eğlence-Kültür Harcamaları 37,2 22,1 36,1 16,5 39,11 14,38 2 Tüketime Ek Harcama: Reklam Giderleri 4,3 2,5 7,9 3,61 8,63 3,17 3 Şirketlerin Sponsorluk Harcamaları 2 1,2 3,96 1,81 4,46 1,64 4 Hanehalkı Eğitim Harcamalarında Kültürel 2,3 1,4 5,7 2,6 Eğitim 5,93 2,18 5 Kamu Bütçelerinden Kültürün Payı 10 6 14,85 6,8 13,88 5,10 6 Vakıfların Kültürel Faaliyetler İçin 1,68 1 2,188 1 Harcamaları: (yaklaşık) 1,86 0,68 7 Eğitime Merkezi Bütçeden Harcanan 10,2 6,1 15,2 6,95 İçinde Kültür Eğitiminin Payı 17,36 6,38 8 Kamunun Kültüre Yatırım Harcamaları 2,2 1,3 1,86 0,85 1,27 0,47 9 Özel Sektörün Kültür Yatırımları 4,7 2,8 7,4 3,38 7,76 2,85 10 Kültür Ürünleri(mal) Net ihracatı 2,18 1,3 7,61 3,48 8,55 3,17 11 Kültür Hizmetleri Net ihracatı 0,67 0,4 1,66 0,76 2,21 0,81 12 Spor Ekonomisi x x 7,42 3,39 5,39 1,98 13 Gastronomi Ekonomisi x x 13,12 6 13,12 4,82 Toplam 77,43 46,1 124,968 57,13 129,53 47,64 Dolar Kuru 2011-2015 artış oranı (%): 61,9 Dolar Kuru: Dolar Kuru: Dolar Kuru: 1,68₺ 2,188₺ 2,720₺ Kaynak: TAVAK Araştırması 2016

Bu da Türkiye’de 2015 yılında kültür harcamalarının 129,53 Milyar TL’ye ve 47,67 Milyar $

civarında olduğunu ortaya koymaktadır. Bu doğrultuda kültür harcamalarının 2015 yılının

717,64 Milyar $ değerinde olan GSYİH’nın %6,4’üne karşılık gelmektedir.

Aralık 2016 tarihinde yapılan yeni GSYİH hesapları bu konuda dikkate alınmamıştır.

TAVAK Vakfı, Türkiye kültür (kreatif) sektörünün boyutlarını ölçmenin yanısıra, sektörün

Almanya başta olmak üzere AB ülkelerinde tanım ve standardizasyon çalışmalarını

13 incelemiştir. Araştırmada, kültür ekonomisine yönelik araştırma ve ölçümlerde öncü konumunda olan Avrupa ülkelerinde ve ABD’de “yaratıcılık” (creativity) kavramında birleşen tanımlama esas alınmıştır. Sektöre ilişkin farklı tanımlamalardaki ortak paydaya işaret eden “yaratma eylemi”; sanattan mimariye, yayıncılıktan yazılıma, kültür ekonomisi başlığı altında yer alan tüm alanlardaki kültürel ve yaratıcı faaliyetin çıkış noktası olarak kabul edilmektedir ve bu doğrultuda da kültür (kreatif) sektörü, kâr güdümlü olan ve kültürel (kreatif) ürün ve hizmetlerin yaratım, üretim, dağıtımıyla ilgilenen kültür ve kreatif işletmelerin tamamını kapsamaktadır.

53 alt sektörde inceledik

Bunun ötesinde çalışmada Almanya’daki kültür (kreatif) sektörüne ilişkin tasarlanan ve yıllardır uygulanan modelden yola çıkılarak Türkiye (kültür) kreatif sektöründeki 13ana endüstri dalı altında kümelenen53 alt sektör tespit edilmiş ve bu tespitten hareketle

ülkemizde kültür sektörüne yönelik ölçümlerde, kültür ekonomisinde önemli birer ekonomik potansiyel taşıyıcısı oldukları saptanılan söz konusu alanların da dahil edilmesi yönünde bir sonuca ulaşılmıştır. TAVAK Vakfı tarafından tasarlanan şema bir öneri niteliğindendir ve izleyen çalışmalarda Türkiye şartlarına uyumlu şekilde geliştirilmesi hedeflenmektedir.

14

TAVAK Vakfı tarafından Türkiye’nin rekabet gücünü ve istihdam potansiyelini arttırmayı hedefleyen kültür (kreatif) sektörüne ilişkin yürütülen projenin uzun vadeli hedefleri aşağıda belirtildiği gibidir:

1) Türkiye’deki kültür (kreatif) sektörüne ilişkin verileri düzenli ve sistemli bir

şekilde toplamak; bu alandaki eksiklikleri tespit edip karar vericilere

tavsiyeler geliştirmek.

Bu çerçevede, elde edilecek verilerin AB kriterlerine uyumlu bir şemaya

uyarlanması hedeflenmektedir.

2) Bu verileri oluştururken dünyadaki benzer ve standartlaştırılmış

veritabanlarını örnek alarak karşılaştırma yapılabilmesini olanaklı kılmak.

Bu amaç doğrultusundaBirleşmiş Milletler İstatistik Bölümü (UNSD), Avrupa Birliği

İstatistik Ofisi (EUROSTAT), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Uluslararası Para

Fonu (IMF), İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD), Birleşmiş Milletler

Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) gibi uluslararası kuruluşlar tarafından

geliştirilmiş veritabanlarına uyumlu ölçütlerin saptanması öngörülmektedir.

3) Uluslararası örnekleri karşılaştırarak kültür (kreatif) sektörünün

geliştirilebilmesi için önerilerde bulunmak.

Bu hedef doğrultusunda AB örneğinden yola çıkılarak, Türkiye’de resmi

kuruluşların halihazırdaki veri tabanlarının geliştirilmesi yönünde önerilerde

bulunulması öngörülmektedir. Bunun dışında, sektörlerle ilgili diğer ölçütler için

yeni veri tabanlarının oluşturulması ve düzenli aralıklarla ölçümlerin

gerçekleştirilmesi önerilmektedir.

15

4) AB üyeliği sürecinde Türkiye’nin kültür (kreatif) sektör alanında nasıl bir

atılımda bulunabileceğine, ne şekilde katkı sağlayabileceğine dair

önerilerde bulunmak.

Bu hedef çerçevesinde kültür (kreatif) sektörü alanında AB ülkeleriyle ve Brüksel

ile ortak çalışmalarda, işbirliğinde bulunacak ne tür bir alt kuruluşa gereksinimi

olduğuna ilişkin çalışmaların yapılması öngörülmektedir. Bu konuda özellikle

Almanya, Avusturya ve İsviçre ile ciddi ilişkiler öngörülmektedir. Ayrıca, Türkiye’nin

2020 yılında tam üye olabilmesi yolunda AB ülkeleri ile işbirliğinin geliştirilmesi ve

Türkiye’nin ekonomik göstergelerinin AB düzeyini yakalamasına Kültür (Creative)

Ekonomisinin katkısının önemli olacağı açıktır.

16

GİRİŞ

Toplumlar, kendilerini ekonomik, politik-sosyal ve kültürel olarak yenileyebildikçe, yeniden-

ürettikçe var olabiliyorlar. Bu bağlamda ekonomik üretim ve onu çerçeveleyen politik

üretimin yanında toplumun kültürel üretimi, toplumun olmazsa olmazıdır. Bir anlamda toplumsal yapı taşlarını birbirine bağlayan ve üstünü kaplayan bir “sıva”ya da benzetilebilecek “kültür”, toplumların olduğu kadar bireylerin de ekmek gibi, su gibi temel ihtiyaçlarıdır. Bu ihtiyacın karşılanması, tarihsel süreçte farklı biçimlerde olmuş, sanayi toplumuna, giderek bilgi toplumuna geçişle farklı karakterler almıştır.

Artık günümüz toplumunda ister gelişmiş, ister yükselen ekonomiye sahip ülkelerde kültürün yeniden üretimi, geleneksel, kamusal çatıların yanı sıra “endüstriyel” yapılar tarafından karşılanmakta ve alınıp satılmaktadır.

Kültür Ürünlerinin Ülke Ekonomisi Açısından Önemi

“Kültür ürünü” olarak adlandırılan kültürel mal ve hizmetler için çağdaş devlet, merkezi ve yerel bütçelerinden; aileler kendi bütçelerinden kültürel harcamalar için, gelir düzeylerine de bağlı olarak daha anlamlı, önemli paylar ayırmakta, yatırımcılar kültür alanlarına dönük ekonomik yatırımlar yapmakta, şirketler, sosyal sorumluluk çerçevesinde kültüre dönük bütçeler ayırmakta, kültür odaklı vakıflar bu sürece katkıda bulunmaktalar. Yine toplumda

üretilen mal ve hizmetlerin tanıtımı için yapılan reklam harcamaları hep kültürel mecralar

üstünden hedef kitlesine ulaştırılmakta, kültür ürünleri ve hizmetleri, küresel düzeyde alım satım konusu yapılmakta, dış ticarete konu olmaktadır. Bütün bunlara bağlı olarak da her yıl daha çok işgücü kültür için istihdam edilmekte, her düzeyde okullarda kültür üretimi için eleman, sanatçı yetiştirilmektedir.

Böyle olunca, bir sektör olarak kültürün ülke milli gelirleri içindeki yerini ölçmek, buna bağlı olarak gelişimlerinin seyrini, yükseliş ve düşüşlerini gözlemek de bir gereklilik haline gelmektedir.

17

Kültür Ekonomisinin Ölçülmesine İlişkin Zorluklar

Kültür gibi tarifi toplumdan topluma değişen bir alanın sayılarla ölçülebilmesi, her şeyden

önce uluslararası kabul görmüş bir tanımdan, kodlar ve normların oluşturulmasından geçmektedir. Ne var ki, bazı genel üst başlıklar altında alt başlık olarak uluslararası uzlaşma olmakla beraber, tek başına kültür üzerine IMF, Dünya Bankası, ILO, OECD, AB,

BM, Dünya Ticaret Örgütü gibi kuruluşlarca uzlaşılmış bir tanım henüz yoktur. Birçok

ülkede eğitim, sağlık harcamalarının milli gelirdeki payı, dolayısıyla sektördeki payı

ölçülebilirken kültür harcamalarının, kültürün milli gelirdeki payının ölçülmesi aynı şekilde mümkün olmamakta ya da sınırlı ölçüde olmaktadır. Zorluk, tanım kadar, kültürel üretimin yeterince “metalaşmamış” olması ve farklı mal ve hizmetin içine yedirilmiş olmasıyla da ilgilidir. Örneğin, eğitim harcamalarının bir kısmının kültür harcaması olduğu, çok da farkında olunmayan bir gerçekliktir. Kültür ekonomisinin tanımı ve kapsamına ilişkin zorlukların yanında alana ilişkin araştırmalarda kullanılacak veriler de ayrı bir zorluk olarak göze çarpmaktadır. Örneğin, ‘Fonksiyonel Bütçe Giderleri’ tablosunda belirlenen alt başlıklarda hangisinin ne oranda kültür ekonomisine dahil olduğu net değildir. Ayrıca, alana ilişkin farklı kurumlar tarafından üretilen verilerin çeliştiği noktalar da gözlemlenebilmektedir.

Türkiye’de alana ilişkin veriye ulaşmada yaşanılan zorluklar dünyada ilgili ülke ve kuruluşlardan elde edilecek veriler için de söz konusudur. Bu konuda örnek teşkil etmesi gereken United Nations Conference on Trade and Development gibi kuruluşlarda veriler ya çok sınırlı ya da güncellenmemiş dururumdadır. Benzer olarak gelişmiş ekonomilere sahip ülkelerde de güncel kültür ekonomisi raporlarına rastlanmamıştır. Bu bakımdan alanda farkındalık oluşması ve yeni araştırmalar yapılması anlamlı olacaktır.

18

Araştırma Alanı: Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörüne İlişkin Çalışmalar

Toplumların başat bir ekonomik gücü olarak kabul edilen kültür ekonomisiAB ülkelerinde,

Avustralya’da, Çin’de ve diğer ülkelerde kültür (kreatif) sektörü olarak son yıllarda sistematik şekilde ölçülüp değerlendirilmeye başlamıştır.

Bu araştırmada, kültür ekonomisine yönelik araştırma ve ölçümlerde öncü konumunda olan Avrupa ülkelerinde ve ABD’de “yaratıcılık” (creativity) kavramında birleşen tanımlama esas alınmıştır. Sektöre ilişkin farklı tanımlamalardaki ortak paydaya işaret eden “yaratma eylemi”; sanattan mimariye, yayıncılıktan yazılıma, kültür ekonomisi başlığı altında yer alan tüm alanlardaki kültürel ve yaratıcı faaliyetin çıkış noktası olarak kabul edilmektedir ve bu doğrultuda da kültür (kreatif) sektörü, kâr güdümlü olan ve kültürel

(kreatif) ürün ve hizmetlerin yaratım, üretim, dağıtımıyla ilgilenen kültür ve kreatif işletmelerin tamamını kapsamaktadır.12

Söz konusu sektör kategorisi dahilinde konumlandırılan alanlar ortaklık göstermekle birlikte her ülkenin yerel özelliklerine göre ana faaliyet alanları altında yer alan branşlarda kimi farklılıklar gözlemlenebilmektedir.

Sistematik Çalışma Eksikliği

Ne var ki Türkiye’de henüz bu yönde tüm sektörleri kapsayacak nitelikte sistematik bir

çalışma yapılmamıştır. Türkiye’de kültür ekonomisi, bu çalışmada da veritabanlarından faydalanılan TÜİK gibi resmi kurumlar tarafından kimi sektörlerde ölçülmektedir. Bunun dışında İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı desteği ile İstanbul İl Kültür ve

Turizm Müdürlüğü ve Türkiye Bilimler Akademisi tarafından yürütülen İstanbul Kültür

Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri 2010 Projesi kapsamında gerçekleştirilen

1Söndermann, Michael/Backes, Christoph/Arndt, Olaf v.d.. (2009): Kultur- und Kreativwirtschaft: Ermittlung der gemeinsamen charakteristischen Definitionselemente der heterogenen Teilbereiche der "Kulturwirtschaft" zur Bestimmung ihrer Perspektiven aus volkswirtschaftlicher Sicht. http://www.bmwi.de/BMWi/Navigation/Service/publikationen,did=289974.ht 2 Ayrıca bkz.: UNESCO, Global Alliance team (2006): Understanding Creative Industries,Cultural statistics for public-policy making. 19 araştırmalar, kültür ekonomisinin ölçümü açısından kayda değer bir girişim niteliğindedir.3

Bunun yanısıra İstanbul Kültür Sanat Vakfı (İKSV) gibi kültür sanat alanında başat konumda bulunan sivil toplum kuruluşlarının kendi kurumsal faaliyetlerinin ekonomik etkisini ölçtükleri çalışmalar da mevcuttur.4 Ancak söz konusu çalışmalar kent bazında veya sektör bazında olduğundan, kültür (kreatif) sektörünün Türkiye’deki merkezinin

İstanbul metropolü olduğu göz önünde tutulduğunda, söz konusu çalışmalar ülkenin kültür ekonomisini ölçümü bağlamındaki katkıları önemli olmakla birlikte, kültür (kreatif) sektörünün ülke ekonomisine olan bütünlüklü katkısına ışık tutmamaktadır.

Alana ilişkin bir diğer katkı Abdurrahman Çelik’inbir kavram olarak kültür endüstrisini tüm boyutlarıyla ele alarak Türkiye’deki kültür sektörünü, dünya ekonomileriyle karşılaştırmalı olarak inceleyip ölçtüğü çalışmasıdır.5 Bir diğer çalışma Mesleki Yeterlilik Kurumu’nun

(MYK) yürüttüğü Sayısal Yayıncılıkta Teknik Eğitim Sınav Merkezlerinin Kurulması Projesi kapsamında Can Bilgili’nin radyo ve televizyon yayıncılığını kültürel ve yaratıcı endüstriler bağlamında, dünya örnek ve standartlarından yola çıkarak değerlendirdiği analiz raporudur.6

Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörü Alanında Çalışma Yapan Dernekler

Sektörle ilgili bir diğer gelişme, 28 Kasım 2012’de kuruluşu gerçekleşen Yaratıcı

Endüstriler Konseyi Derneği’dir (YEKON). Dernek; yaratıcılığın lobisini yapmak, fikri mülkiyet temelli üretim yapan endüstrileri bir araya getirmek, fikri mülkiyetin önemine dikkat çekmek amacıyla tüm yaratıcı disiplinlerden vakıf, dernek ve federasyonların üst derneği olarak kurulmuştur.7

3 Bkz. http://www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr/index/site-haritasi 4 Bkz. Ekşioğlu, Zeynep; Özlem Ece: İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Ekonomik Etki Araştırması, Aralık 2012. 5Çelik, S. Abdurrahman:Kültür Endüstrisi. Üç Yanlış Bir Doğru, İstanbul, Literatür Yayınları, 2012. 6 Bilgili, Can: Sayısal Yayıncılıkta Teknik Eğitim Sınav Merkezlerinin Kurulması Projesi Analiz Raporu, Ekim 2011. 7YEKON’un 2013-15 dönemi yönetim kurulu üyeleri:

20

Türkiye-Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı’nın (TAVAK)bir hedefi de Türkiye

Kültür (Kreatif) Sektörü Araştırmalar Kurumu’nu (TÜKSAK) 2017 yılında faaliyete geçirmektir. Bu kurumun hedefi kültür (kreatif) sektörünün Türkiye’deki gelişmelerini ve büyümesini dünya verilerini örnek alarak Türkiye’ye uyarlamaktır.

Türkiye-Avrupa Eğitim Ve Bilimsel Araştırmalar Vakfı’nın (TAVAK) Ekonomik

Ölçümlere Katkısı

Türkiye’deki Kültür (kreatif) sektörünün ülke ekonomisine olan katkısı AB yolunda olan

Türkiye için büyük önem teşkil etmektedir. Türkiye-Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar

Vakfı (TAVAK), bu araştırmasında yine TAVAK Vakfı’nın 2014 yılında gerçekleştirdiği

Kültür Ekonomisi araştırmasını yeni verilerle güncelleyerek daha geniş bir çapta incelemiştir.

Kuruluş yılı olan 2008’den bu yana Türkiye ve Avrupa arasındaki ticari, sosyal ve kültürel ilişkileri kuvvetlendirme ve akademik değişime eşlik etme misyonundan hareketle faaliyetlerini sürdüren TAVAK Vakfı, bugüne dek Türkiye’de henüz geniş kapsamlı olarak araştırılmamış üç sektöre yönelik ölçümlerde bulunmaktadır: Spor (futbol ekonomisi), gastronomi ve kültür (kreatif) sektör. Futbol, gastronomi ve kültür (kreatif) sektörlerinin

Türkiye’de otomotiv, inşaat gibi sektörlerle yarış edebilecek durumda olduğundan hareket eden TAVAK Vakfı, söz konusu üç sektöre ilişkin geniş kapsamlı araştırma ve ölçümler sürdürmektedir.

Reklamcılar Derneği / RD – Yiğit Şardan, Endüstriyel Tasarımcılar Meslek Kuruluşu Derneği / ETMK –Gamze Güven, Doğrudan Pazarlama İletişimcileri Derneği / DPİD – Murat Karamanoğlu, Türkiye Halkla İlişkiler Derneği / TÜHİD – Fügen Toksü, Grafikerler Meslek Kuruluşu Derneği / GMK – Turgut Erentürk, Sinema Oyuncuları Meslek Birliği / BİROY – Aslı Şahin, Reklam Yapımcıları Derneği / RY – Nazlan Özden, Televizyon Yayıncıları Derneği / TVYD – Adem Gürses, Türkiye Eğlence Sektörü Derneği / TESDER – Fırat Kasapoğlu, İletişim Danışmanları Şirketleri Derneği / İDA –Emine Çubukçu. YEKON’un 2013-15 dönemi denetleme kurulu üyeleri: Moda Tasarımcıları Derneği / MTD – Nihan Peker, Reklamcılık Vakfı / RV – Ahmet Akın, Televizyon ve Sinema Filmi Yapımcıları Derneği / TESİYAP – Erdal Tuşunel, Reklam Yaratıcıları Derneği / RYD – Hakan Kurnaz, Çağdaş SirkSanatçıları Derneği / ÇSSD – Okan Kuzer, İzmir Reklamcılar Derneği / İRD – Murat Türkay.

21

Futbol Ekonomisi

Her geçen gün daha da büyüyen ve boyutları önemli noktalara ulaşan futbol ekonomisi, bugüne kadar iki dünya şampiyonluğuna katılabilen (1954 / 2002) Türkiye’de 3 Temmuz

2011’e kadar büyük ölçüde yükselmişti. Bu yükseliş şike olaylarından sonra boyutlarını kaybetse son yıllarda yine yükselişe geçmiş ve eskisinden de daha büyük boyutlara ulaşmıştır.

Dünya ölçüsündeki büyük küplerin yıllık ciroları 200 Milyon Euro düzeyinde olan bu sektörün Türkiye’de futbol pastasının büyüklüğünün yaklaşık 1 Miyar Euro seviyesinde değerinde olduğunu ve bu rakamla da Avrupa futbol pastasının yaklaşık %6’sını oluşturduğu görülmektedir. TAVAK Vakfı’nın 2013 yılı araştırmasında Türkiye’de futbol ekonomisinin büyüklüğünün yakın zamanlarda 1 milyar dolar seviyesine ulaşacağı yönünde tespitlerde bulunulmuştu. Bu rakam beklenenden daha da büyük bir seviyeye ulaştı ve sadece Süperlig takımlarının piyasa değeri 2015 yılı değeri 1,04 milyar € ya ulaşmıştır; ancak bu değer 2016 Aralık ayı itibariyle 902 Milyon Euro seviyelerine gerilemiştir. Türkiye Süper Liginin piyasa değeri Premier Ligin değerinin (4,92 Milyar Euro) yaklaşık 5’te1’ine, Bundesliga’nın 3’te1’ine (2,54 milyar Euro) karşılık gelmektedir. 8

Türkiye Süper Ligi’nin değerinin 2015 yılında 1 milyar € üzerine çıktıktan sonra düşüşe geçmesinin en önemli nedeni UEFA tarafından getirilen Finansal Fair Play koşullarıdır.

Zira, kulüpler FFF kuralları çerçevesinde yaptıkları harcamaları sınırlama getirmek durumunda kalmaktadırlar aksi takdirde çeşitli yaptırımlarla karşı karşıya kalmaktadırlar

(Galatasaray, Bursaspor Avrupa Kupalarından geçici süreyle men cezası, Fenerbahçe ve

Trabzonspor kadro kısıtlaması ve para cezası).

8< http://www.transfermarkt.com.tr/1-bundesliga/marktwerte/wettbewerb/L1 1> (Erişim: 13.12.2016) 22

Tablo 2:Süper Lig Kulüp Piyasa Değerleri 2012-2016

Süper Lig Kulüp Piyasa Değerleri (Milyon €) 2016 2015 2012 Fenerbaçe SK 158 164,45 143,3

Galatasaray SK 107,35 123,25 143,1

Beşiktaş JK 115,9 121,55 102,05

Trabzonspor A.Ş 64,15 112,35 84,7

Bursaspor 44,35 67,7 52,9

Medipol Başakşehir 57,25 46,1 43,4

Kasımpaşa A.Ş 37,75 45,95 29,42

Eskişehirspor - 38,63 34,97

Osmanlıspor Futbol Klübü 49,5 36,85 -

Gençlerbirliği SK 30,23 35,7 26,72

Medicana Sivasspor - 34,55 36,75

Antalyaspor A.Ş 32 33,6 25,07

Kayserispor 22,85 33,4 38,75

Torku Konyaspor 32,45 32,25 -

Çaykur Rizespor 29,25 31 -

Gaziantepspor 21,95 30,33 42,52

Akhisar Belediye Gençlik ve Spor 27,95 27,85 9,7

Mersin İdman Yurdu - 24,95 19,1

Adanaspor 17,2

Kardemir Karabüspor 25,45

Aytemiz Alanyaspor 29,3

TOPLAM 902,88 1,04 milyar € 832,4 milyon €

Kaynak: < http://www.transfermarkt.com.tr/super-lig/marktwerteverein/wettbewerb/TR1> Erişim tarihi: 12.12.2016

23

Gastronomi Ekonomisi

TAVAK Vakfı, Gastronomi sektörüne yönelik araştırmalarında ise İstanbul’da takriben

3500 mekanın bulunduğunu ve İstanbul’un en fazla ciro yapan 10 restoran ve kulübün toplam cirolarının 156 milyon TL’yi bulduğunu saptamış ve toplam 70 bin sandalyeye sahip olan bu kuruluşların toplam cirosunun yılda 6 ila 7 milyar TL arasında değiştiğinden hareket ederek, gastronomi yan sektörleri ile birlikte ortaya çıkarıldığında bu rakamın 9 milyar TL’nin üzerinde bir ciroya sahip olduğunu tahmin etmektedir.

TAVAK Vakfı, 2016 başlarında gastronomi ekonomisine ilişkin yeni bir araştırma yürütmeyi öngörmektedir. Öngörülen araştırma, sektörün anatomisini ortaya koymayı, sektörün niceliksel ve niteliksel boyutlarını sergilemeyi amaçlamaktadır. Kayıtsız küçük işyerleri dışarıda bırakıldığında yeme-içme sektörünün kayıtlı kısmında Sosyal Güvenlik

Kurumu verilerine göre (Eylül 2014) 425 bin sigortalı personel istihdam edilmekte ve yine sigortaya kayıtlı 77 bin işyeri faaliyet göstermektedir. Kuşkusuz bu mekanların önemli bir kısmı küçük ve orta boy işletmelerdir ve ilk bulgulara göre %80’ine yakını 10’dan az

çalışanı olan işyerleridir. Bununla beraber 100’ün üzerinde personeli olan 200 dolayında işletme de bulunmaktadır. 20 ila 99 arasında personeli bulunan yeme-içme mekanları ise

3 bin 500 dolayındadır.

24

Çalışma Kapsamı

TAVAK Vakfı, bu araştırmasındaise Türkiye’de kültür (kreatif) ekonomisinidaha geniş bir

çapta ele almıştır. Çalışma kapsamında sistematik olarak istatistiklerin ulaşılabilir olduğu veri tabanları ekseninde televizyon, yazılı medya, sinema, tiyatro, kitap endüstrisi, müzik endüstrisi, müzecilik gibi başlıca ana faaliyet alanlarına ilişkin veriler elde edilmiştir.

TAVAK Vakfı kapsamında gerçekleştirilen ön çalışmada TÜİK resmi veritabanlarından yola çıkılarak hanehalkının kültür harcamalarına işaret eden 16- 22 milyar dolarlık bir rakamdan hareket edilmiştir. Bu çerçevede harcamalara göre milli gelir formatından yola çıkılarak, kamu ve özel kuruluşlarca yapılan kültür harcamaları ve yatırım harcamaları hesaplanmaya çalışılarakverilere eklenmiş ve dolar kuru ile büyüklüğü tahmin edilerek kültür (kreatif) sektörünün 2015 yılında Türkiye milli geliri içindeki yeri konusunda bir kestirim yapılmıştır. Yapılan ölçümler sonucunda 2015 yılı için milli gelirinin yüzde

6,4’üne karşılık gelen 47,64 milyar dolarlık bir kültürel mal ve hizmet üretimi-tüketimi olduğu saptanmıştır.

Bunun ötesinde çalışmada Almanya’daki kültür (creative) ekonomisineilişkin tasarlanan ve yıllardır uygulanan modelden yola çıkılarakTürkiye kültür(creative)ekonomisinde ana faaliyet alanları altında yer alan 53 alt sektör tespit edilmiş ve bu tespitten hareketle

ülkemizde kültür sektörüne yönelik ölçümlerde, kültür ekonomisinde önemli birer ekonomik potansiyel taşıyıcısı oldukları saptanılan söz konusu alanların da dâhil edilmesi yönünde bir sonuca ulaşılmıştır.

Kültür (Creative) Ekonomisi

Genel olarak kültür ekonomisi, artık Avrupa Birliği’nin ayrılmaz bir ekonomik gücü olarak görülmektedir. Avrupa Birliği ülkeleri arasında özellikle Almanya bu konuda ön plana

çıkmaktadır. II. Dünya Savaşı’ndan sonra Almanya’nın kalbi olarak görülen Ruhr

Havzası’nda kömür ve çeliğin 1990’lardan sonra tükenmesinden ve pahalılaşmasından sonra tüm bölgeyi kültüre dönüştüren gelişmeler çerçevesinde şu anda Ruhr Havzası

25 kültür ekonomisinin ayrılmaz bir parçası haline gelmiş bulunmaktadır.Sahip olduğu kömür yatakları nedeniyle Sanayi Devrimi’nden başlayıp 1990'lara kadar bir sanayi bölgesi olarak

öne çıkan Ruhr bölgesi, izleyen yıllarda kentsel vizyonunu hizmet ve kültür odaklı bir metropol anlayışı çerçevesinde kurgulamıştır. Bu çerçevede yatırımlar sanayiden kültüre yönelmiş ve çok boyutlu kentsel dönüşüm projeleri doğrultusunda havzanın endüstriyel binaları ve fabrikaları müze, sergi salonlarına, konser salonlarına, tiyatrolara dönüştürülmüştür. Bu gelişimlerin sonucu, 2010 yılında Avrupa Kültür Başkentleri arasında yerini alan Ruhr havzası bugün kültür, bilim ve teknoloji kenti olarak anılmaktadır.

2010 Avrupa Rekabetçilik raporuna ve diğer kaynaklara göre, AB’de kültürel ve yaratıcı sektörler GSYİH’nın %3,3’ü ila %4,5’inden sorumludur ve 7 ila 8,5 milyon kişiye iş imkanı sağlamaktadır. Bağımsız araştırmalar, yaratıcı girdiler için ortalama miktarın iki katını harcayan firmaların ürün yenilikleri sunma ihtimallerinin %25 daha fazla olduğunugöstermektedir. Diğer ikincil etkiler arasında, turizm, moda, yüksek kaliteli ve pahalı endüstriler ve geleneksel imalat endüstrileri üstündeki pozitif etki bulunmaktadır.9

Avrupa Birliği sürecindeki Türkiye’nin de bu konularda atılım yapması beklenmektedir.

Türkiye’de İstanbul, Ankara, İzmir başta olmak üzere kültür sektörünün hemen her kentte ciddi bir ekonomik güç haline geldiği görülmektedir.

Türkiye’de Kültür (Kreatif) Ekonomisi

Türkiye’de kültür (kreatif) sektörüne ilişkin çalışmalar henüz çok yenidir ve bu konuya ilişkin istatistikler yetersiz kalmaktadır. Oysa küresel ekonomide insan sermayesine dayalı yaratıcı ve kültür (kreatif) sektörleri, katma değeri yüksek ve uluslararası piyasalarda rekabet gücü yüksek alanları oluşturmaktadır.

9 Bu bilgi için bkz.: Kıbrıs Temsilciliği, Komisyon, kültürel ve yaratıcı sektörlerde büyümeyi ve iş imkânlarını artırmak için bir strateji yürürlüğe sokuyor, 27.09.2012 tarihli haber. (Erişim tarihi: 14.12.2012) http://ec.europa.eu/cyprus/news/20120927_creative_tr.htm 26

Türkiye, genç nüfus oranı yüksek bir ülkedir. TÜİK verilerine göre 2015 yılında toplam

nüfusun 78.741.053 olarak ölçülen ülkemizde 15-24 yaş grubunda 12.899.667kişi

bulunmaktadır. Bu da, genç nüfusun toplam nüfus içindeki oranının %16,38 olduğunu

göstermektedir. Ayrıca, TUİK verilerine göre Türkiye’nin yaş ortalaması 2015 yılı için31dir.

Tablo 3: Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine Göre Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre

Nüfus – 2015

Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine Göre Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Nüfus – 2014, 2015

2014 2015 Yaş Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın grubu '0-4' 6.294.533 3.231.903 3.062.630 6.381.516 3.275.520 3.105.996 '5-9' 6.315.628 3.241.355 3.074.273 6.337.719 3.252.811 3.084.908 '10-14' 6.252.269 3.209.897 3.042.372 6.166.985 3.166.860 3.000.125 '15-19' 6.518.921 3.349.081 3.169.840 6.585.500 3.382.363 3.203.137 '20-24' 6.263.460 3.191.641 3.071.819 6.314.167 3.224.168 3.089.999 '25-29' 6.273.202 3.179.412 3.093.790 6.263.249 3.178.350 3.084.899 '30-34' 6.516.294 3.294.389 3.221.905 6.428.150 3.252.171 3.175.979 '35-39' 5.918.336 2.996.001 2.922.335 6.203.323 3.134.041 3.069.282 '40-44' 5.510.337 2.766.305 2.744.032 5.552.580 2.788.425 2.764.155 '45-49' 4.674.262 2.375.494 2.298.768 4.590.079 2.337.087 2.252.992 '50-54' 4.438.422 2.218.311 2.220.111 4.632.909 2.317.534 2.315.375 '55-59' 3.656.563 1.828.486 1.828.077 3.681.170 1.843.354 1.837.816 '60-64' 2.870.715 1.402.604 1.468.111 3.108.467 1.515.065 1.593.402 '65-69' 2.215.704 1.030.716 1.184.988 2.356.385 1.100.734 1.255.651 '70-74' 1.557.235 699,604 857,631 1.626.184 737.892 888.292 '75-79' 1.104.178 465,081 639,097 1.183.746 501.411 682.335 '80-84' 840,41 353,906 486,504 810.488 339.904 470.584 '85-89' 360,158 119,892 240,266 390.450 128.879 261.571 '90+' 115,277 30,224 85,053 127.986 34.622 93.364 Toplam 77.695.904 38.984.302 38.711.602 78.741.053 39.511.191 39.229.862

Kaynak: TUİK, 2016

27

Tablo 4: Yıllara ve cinsiyete göre ortanca yaş, 1935-2015 (Median age by years and sex, 1935-2015)

Yıllara ve cinsiyete göre ortanca yaş, 1935-2015

Median age by years and sex, 1935-2015

Toplam Erkek Kadın Yıl - Year Total Male Female Genel Nüfus Sayımları - Population Censuses

1935 21,2 19,1 23,4 1940 19,6 17,7 22,4 1945 20,0 18,8 21,7 1950 20,1 19,2 21,3 1955 20,4 19,6 21,3 1960 20,3 19,5 21,1 1965 19,3 18,7 20,0 1970 19,0 18,6 19,4 1975 19,5 19,2 19,8 1980 19,9 19,5 20,3 1985 20,9 20,6 21,2 1990 22,2 21,9 22,6 2000 24,8 24,4 25,3

Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi - Address Based Population Registration System

2007 28,3 27,7 28,8 2008 28,5 27,9 29,0 2009 28,8 28,2 29,3 2010 29,2 28,7 29,8 2011 29,7 29,1 30,3 2012 30,1 29,5 30,6 2013 30,4 29,8 31,0 2014 30,7 30,1 31,3 2015 31,0 30,4 31,6

Kaynak: Genel Nüfus Sayımı sonuçları, 1935-2000 ve Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sonuçları, 2007- 2015 Source: Results of Population Censuses, 1935-2000 and results of Address Based Population Registration System, 2007-2015

Avrupaya oranla Türkiye’nin ne kadar genç bir nüfusa sahip olduğunu AB ülkeleri ile karşılaştırdığımızda net bir şekilde görmekteyiz. 2015 yılı için AB ortalaması 42,4 iken

28

Almanya’da bu oran 45,9, İtalya’da ise 45,1’dir. En düşükyaş ortalaması ise Slovakya’da

39 ve Güney Kıbrıs Rum Kesimi’nde 37 dir. (Kaynak: Eurostat, Erişim 24.11.2016)

Türkiye’nin genç nüfusunu küresel ekonomide karşılaştırmalı üstünlük haline getirebilmesi için kültür (kreatif) sektörü alanında ulusal bir strateji belirleyebilmesi ve bu stratejiyle uygun eğitim ve teşvik programları geliştirebilmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda karar vericilerin, politika geliştiricilerin ve yatırımcıların kültür (kreatif) sektörüne ilişkin derli toplu verilere ve değerlendirmelere gereksinimi olmaktadır. Birleşmiş Milletler, Türkiye’yi kültür

(kreatif) endüstride Hindistan’dan sonra %18,3’lük büyüme hızı ile en hızlı büyüyen ikinci

ülke ilan etmişti. İstatistiki veri bulmanın çok zor olduğu bu alanı mercek altına alan Dış

Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) bir araştırma yaparak Türkiye’nin edebiyat, sinema ve müzik bir araya geldiğinde dış ticaret fazlası verdiğini ortaya çıkarmıştır. Dünyadaki benzer araştırmaların ışığında kültür (kreatif) sektöründe çoğunlukla küçük ve orta derece işletmelerin faaliyet gösterdiği bilinmektedir. Bu açıdan kültür (kreatif) sektörü alanında yürütülecek bir araştırma, Türkiye ekonomisinde önemli bir yer tutan küçük ve orta derece işletmelerin geliştirilmesi için de önemli bir kaynak teşkil edecektir.

Türkiye’nin AB Üyeliği İçin Önemli Bir Adım

Bu araştırma Türkiye’nin AB üyeliği açısından da önem taşımaktadır. Genç Türkiye nüfusunun kültür (kreatif) sektöründeki katkılarının düzenli ve sistemli bir şekilde izlenebilmesi ve bu verilere dayalı değerlendirmelerin yapılabilmesi, AB nezdinde

Türkiye’ye ilişkin güven arttırıcı bir unsur olacaktır. Küresel ekonomide AB ekonomisinin rekabet gücünü arttırabilecek dinamik bir kültür (kreatif) sektörü Türkiye’nin AB üyeliğini kuşkusuz olumlu yönde etkileyecektir.

TAVAK Vakfı’nın 2015 yılında geçekleştirdiği “Türkiye Halkının AB’ye Bakışı” konulu araştırma sonuçlarına göre Türk Halkı’nın %43 oranında Türkiye’nin AB’ye tam üye

29 olacağına inandığı ortaya çıkmıştır. İşin ilginç tarafı, 2013 yılı araştırmasına göre Türk

Halkın AB’ye tam üyeliğine inancında olanların oranında %24’lük bir artış olmuştur.

TAVAK Vakfı olarak bu yıl altıncısını yaptığımız ‘Halkımızın AB’ye Bakışı’ araştırmasının sonuçları:

“Türk Halkının AB’ye Bakışı” 2016 Yılı Araştırması

Türkiye Avrupa Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Vakfının 6. ‘Türk Halkının AB’ye bakışı araştırması'

22 Ağustos 2016 – 29 Ağustos 2016 tarihlerin arasında gerçekleştirilmiştir. Türk halkının Avrupa

Birliği’nin tam üyeliğine yönelik panel araştırmasının 6.sı değerlendirilmiştir, buna göre:

1. Soruda, Türkiye’nin AB’ye üye olacağını inanıyor musunuz?’’

Grafik 1:Türkiye’nin AB’ye üye olacağını inanıyor musunuz?

Türkiye’nin AB’ye üye olacağını inanıyor musunuz?

14% 22%

64%

Türkiye AB'ye tam üye olacaktır Hayır, inanmıyorum Konu ile ilgili fikir sahibi olmayanlar

2016 yılının araştırmasında Türk halkının %22’ nin Avrupa Birliğine tam üye olacağını inandığı ortaya çıkmıştır, Hayır diyenlerin oranı %64’dir ve %14’luk bir oranı da bu konu hakkında herhangi

30 bir fikir olmadığını belirtmiştir. Türk Halkının AB’ye tam üyeliğine inancında olanların oranında eski araştırmalara göre büyük bir düşüş olmuştur.

2. Soruda, Türkiye’nin 2020-2027 yılları içerisinde 7 yıllık AB bütçesi döneminde

Türkiye’nin tam üye olacağını inanıyor musunuz?

Grafik 2: Türkiye’nin 2020-2027 yıllar içerisinde 7 yıllık AB bütçesi döneminde

Türkiye’nin tam üye olacağını inanıyor musunuz ?

Türkiye’nin 2020-2027 yıllar içerisinde 7 yıllık AB bütçesi döneminde Türkiye’nin tam üye olacağını inanıyor musunuz ?

29% 28%

43%

Evet Hayır Hiçbir zaman tam üye olamaz

Bu soruya verilen Evet cevabı %28’e çıkmış, Hayır diyenlerin oranı ise %43 olmuştur. Hiç bir zaman tam üye olamaz diyenler %29 da kalmıştır. Bu sorunun amacı Türkiye gibi büyük ülkelerin Avrupa

Birliğine her 7. Yıllık bütçe döneminde üye olma olanağına sahip olmalarından kaynaklanmıştır ve bu nedenle bu şekilde sorulmuştur.

2014-2019 yılları arasında Türkiye’nin tam üye olmayacağı ortaya çıktığından sonra en yakın tarih

2020 olarak ortaya çıkmaktadır, bu açıdan bu soru bu şekilde sorulmuştur. Bu birinci ve ikinci soruda Türk Halkın AB’ye yönelik yaklaşımlarının 2015 yılına göre büyük bir gerileme gösterdiği görülmüştür.

31

Grafik 3: Türkiye’nin AB’ye üyeliğinde en büyük engeli hangi ülke oluşturuyor?

3. Türkiye’nin AB’ye üyeliğinde en büyük engeli hangi ülke oluşturuyor?

Almanya Fransa Guney Kıbrıs Diğer Ülkeler

25%

4% 51%

20%

Bu soruda Almanya 2014 ve 2015 yıllarında da olduğu gibi ilk sırayı almaktadır ve 56%’lik bir oran ortaya çıkmaktadır. Fransa’nın Türkiye’nin tam üyeliğine karşıtlığı %23’ ü tarafından dile getirilmiş.

Güney Kıbrıs’ı neden olarak gösterenlerin yüzdesi %4’dir. Diğer ülkelerin tam üyeliğimizi engellediklerine yönelik yaklaşım %17 olmuştur. Bu açıdan da Almanya’nın 2014 yılında %51’lik bir oranda Türkiye’nin tam üyeliğine karşı çıktığından hareket ederken, Türk halkının Almanya’nın sorumluluğunu azalttığını ortaya çıkarmıştır. Fransa takriben aynı şekilde kalmıştır. Artık Türk Halkı yapılan araştırmada Yunanistan’ı diğer ülkelerle %17 oranında hayır diyenler kapsamında görmektedir.

32

4. Soru: AB konusunda Tayyip Erdoğan, daha sonra Ahmet Davutoğlu ve Binali Yıldırım

Hükümetlerinin 2015 ve 2016 yılından itibaren olan çalışmalarını yeteri buluyor musunuz?’’

Grafik 4: AB konusunda Tayyip Erdoğan, daha sonra Ahmet Davutoğlu’nun

Hükümetlerinin 2015 yılından itibaren olan çalışmalarını yeteri buluyor musunuz?

27% 38%

15%

Yeteri kadar çalışmıyor Elinden geleni yapıyor Aktif ve ciddi bir politika izlemeli

Bu soruya Yeteri kadar tam üyelik için çalışmıyor diyenler geçtiğimiz yıl ile benzer oranda kalmış ve

%38 civarındadır. Elinden geleni yapıyor diyenler %15 de kalmıştır, daha aktif ve ciddi bir politika izlemeli diyenlerde %27’dir. Bu sorunun cevabında 2013 ve 2014 araştırmaları ve 2015 arasında büyük bir fark ortaya çıkmamaktadır.

33

5. Soru: AB üyeliğinin Türkiye’ye sağlayacağı katkılar neler olabilir’’?

Grafik 5: AB üyeliğinin Türkiye’ye sağlayacağı katkılar neler olabilir?

1%

19%

14%

66%

Serbest Dolaşım AB Bütçesinden yararlanma Avrupa Parlamentosunda temsil Güvenlik ve Savunma Kimliğin söz sahibi olma fikri

Bu soruya Halkımızın %66’ si tarafından serbest dolaşım hakkının AB’nin Türkiye’ye getireceğini en büyük katkısı olarak nitelendirilmiştir. AB bütçesinden yararlanmayı ön plana çıkaranlar %14 iken, Avrupa Parlamentosunda yer alması %19 ve Avrupa Güvenlik ve Savunma Kimliğin ’de söz sahibi olma fikri %1’ lik bir oran ortaya çıkarmaktadır.

6. Türkiye’nin AB dışında en önemli alternatif hangisidir?

sorusuna BRICS ülkeleri diyenlerin oranı %28 olmakta, İslam İşbirliği Örgütünü alternatif olarak

%2’lik bir kitle nitelendirmekte, Karadeniz ekonomi işbirliği %10’da kalırken, Şanghay Beşliği

İşbirliğine verilen oyların oranı %21 olmaktadır. Rusya başta olmak üzere komşularla işbirliğini geliştirmek ve yeni pazarlarla işbirliği yapmak %22 ve son olarak bağlantısız bir ekonomik politika izlemesinden yana olanların oranı %8 olmuştur.

34

BRİCS Bağımsız 18% Politika 22% İslam İşbirliği Örgütü 8% Karadeniz Komşularla Ekonomi İşbirliği İşbirliği 18% 11%

Şangay İşbirliği 23%

Grafik 6: Türkiye’nin AB dışında en önemli alternatif hangisidir?

7. soru: Türkiye’nin ekonomik olarak AB’ye ihtiyacı var mı? ‘’

44,00%

56,00%

Evet Hayır

Grafik 7: Türkiye’nin ekonomik olarak AB’ye ihtiyacı var mı?

35

Bu soruya “Evet” diyenlerin oranı %56’ya düşmüştür, Hayır diyenler %44’ e çıkmıştır. Burada büyük bir değişim görülmektedir.

8. Soru: Türkiye’nin üyeliğine karşı AB ülkelerinin negatif yaklaşımını neye bağlıyorsunuz ?’’ sorusuna AB’deki İslamofobi ve İslam düşmanlığı %59 oranında tanımlanmakta, Türkiye’nin ülke olarak büyüklüğü %8 olarak değerlendirilmektedir. Türkiye’nin az gelişmişliğinin neden olacağını söyleyenlerin oranı %8 kalırken, Türkiye’nin demokratik bir düzene geçememiş olması söyleyenler

%28’dir.

Ermeni Grafik Başlığı Sorunu Kürt Sorunu 1%

%5

Türkiye’nin demokratik bir düzene geçememiş İslamofobi ve olması İslam düşmanlığı 24% 59 %

Türkiye'nin az gelişmişliği 8% Türkiye’nin ülke olarak büyüklüğü 18%

Grafik 8: Türkiye’nin üyeliğine karşı AB ülkelerinin negatif yaklaşımını neye bağlıyorsunuz?

Bu son araştırmanın son 6 yıllık karşılaştırılması yapıldığı zaman 2012’de Türkiye’nin tam üyeliğine inananların oranı %17’ye inmiş ve 2013’de %19’a çıkmışken, ilk defa 2015’ te %43’lük bir orana

çıkıp, bu yıl TAVAK’ ın 2011 yılındaki yaptığı araştırmanın sonuçlarına yaklaşmış bulunmaktadır.

36

2016 yılı araştırmasında AB ye destek oranının özellikle 15 Temmuz darbe girişiminde AB

ülkelerinde dayanışma mesajları gelmediği için belirli ölçüde düşme meydana gelmiştir.

ARAŞTIRMANIN KÜNYESİ

CATİ (Computer Asisted Telephone Interview) methoduna göre,22.08.2016-29.08.2016 tarihleri arasında İstanbul /Ankara/İzmir/Diyarbakır/Trabzon /Bursa /Antalya /Sivas /Samsun

/Muğla illerinde 1198 kişi üzerinden gerçekleştirilmiştir. Yaş grubu 18-65.Ankete katılanların

%47’si kadın ,%53’ü erkektir.

Kültür (Creative) Ekonomisi: Tanım ve Yaklaşımlar

Dünya literatüründe konuyla ilgili yaklaşımlarda farklı tanımlar benimsenmektedir. Bu

çerçevede “kültür ve kreatif ekonomi”, “kültür endüstrileri”, “kreatif endüstriler”,

“kreatif ekonomi” gibi kavramlar karşımıza çıkmaktadır.Kültür endüstrilerinin tanımı

ülkeden ülkeye değişiklikler göstermektedir. Kavramlar konusunda vurgulanması gereken nokta, yaratıcı endüstriler bağlamında Avrupa ve Amerika’da kullanılagelen “kültür endüstrisi” (cultural industries) kavramının, Adorno ve Horkheimer’in Aydınlanmanın

Diyalektiği’nde (1947) tanımladıkları bağlamda algılanmaması gerektiğidir10. Adorno-

Horkheimer, söz konusu metinde kültür endüstrisini iktidar ilişkilerinin ideolojik bir tezahürü olarak ele almış ve kitle iletişiminde gerçekleşen sıçramayla oluşan teknik yeniden üretim

çağında sanatsal üretimin de endüstrileştiği ve bu bağlamda da kültürün yozlaşma sürecine girdiği yönünde eleştirel bir sav öne sürmüştür.

Oysa günümüz yaratıcı endüstriler bağlamında kullanılan ve anglosakson menşeli

“cultural industries” kavramı, inovatif pazarlarda türeyen yeni sektörlere ve ve üretimlere işaret etmektedir. “Kültür ve kreatif ekonomi”, “kültür endüstrileri”, “kreatif endüstriler”,

“kreatif ekonomi” kavramlarına ilişkin tanımlamaların ortak noktası, kültürün ekonomik

10 Horkheimer, Max; W.Adorno, Theodor:Gesammelte Schriften 3: Dialektik der Aufklärung, Frankfurt am Main: Suhrkamp Taschenbuch 1997. 1. baskı: Amsterdam, Querido,1947. 37 değerinin vurgulanıyor olmasıdır. Nitekim bu bağlamda John Myerscough (1988)11 sanat alanına İngiliz hazine yardımlarının artırılmasını sağlamak amacıyla kültür ekonomisinin

önemini vurgulamıştır.

Araştırmamızda kullanılan “kültür ve yaratıcı endüstriler” deyimi çıkış noktası olarak yaratıcı ve sanatsal aktivitelerde bulunanların değer yarattığı varsayımıdır. Scott Lash ve

John Urry (1994)12 bu endüstrilerin temelinde entelektüel mülkiyet haklarına karşılık parasal değer değişimi olduğunu öne sürmektedirler.

Kültür (kreatif) sektörüne ve bu alanla ilintili diğer kavramlara ilişkin getirilen tanımlamaları birleştiren noktalar, endüstrilerin bilgi ekonomisi açısından önemi üzerinde durulması ve yaratıcılığın veya (kültürel) bilginin başat ve yön verici birgirdi faktörü olarak kabul edilmesi hususlarıdır.13

Kültür Kapsamı

Kültür (creative) ekonomisi çalışmalarında öncü ülkeler arasında yer alan Almanya’da

2009 Aralık’ta gerçekleştirilen Ekonomi Bakanlar Konferansı’nda, alana ilişkin getirilen tanımlamalarda söz konusu faktör, “yaratma eylemi” kavramı ekseninde her türden kültürel ve yaratıcı faaliyetin belkemiği olarak kabul edilmiştir. Buna göre “yaratma eylemi”; sanat, edebiyat, kültür, müzik, mimari, veya diğer creative alanlar bünyesindeki içerikler, yapıtlar, ürünler, üretimler veya hizmetlerde ifadesini bulan bir kavram olarak kabul edilmektedir. Bu çerçevede kültür (creative)ekonomisi, ağırlıklı olarak kar güdümlü olan ve kültürel (creative) ürün ve hizmetlerin yaratım, üretim, dağıtımıyla ilgilenen kültür ve creative işletmelerin tamamını kapsamaktadır.14

11 Myerscough,John (1988):The Economic Importance of the Arts in Britain, London, The Policy Studies Institute. 12Lash, Scott; Urry, John (1994): Economies of Signs and Space, London, Sage. 13 Dritter Kreativwirtschaftsbericht Zürich, 2010 http://www.kulturwirtschaft.ch/fileadmin/data/kulturwirtschaft/Dritter_Kreativwirtschaftsbericht_Zuerich.pdf (erişim: 22.11.2012) 14Söndermann, Michael/Backes, Christoph/Arndt, Olaf v.d.. (2009): Kultur- und Kreativwirtschaft: Ermittlung der gemeinsamen charakteristischen Definitionselemente der heterogenen Teilbereiche der "Kulturwirtschaft" 38

Bu anlayışa göre kültür endüstrileri üreticileri edilgen teknoloji kullanıcıları değil, teknolojik yenilikler açısından önemli dışsallıklar yaratan teknoloji üreticileri ve geliştiricileridirler.

Çoğu tanımda ortak nokta, kültür endüstrilerinin on bir ana faaliyet alanını içerecek şekilde sınıflandırılmasıdır:Müzik, yayıncılık, sanat, sinema, radyo, sahne sanatları, dizayn, mimarlık, basılı yayın, reklamcılık ve yazılım/oyun sektörleri.15Bu faaliyet alanlarının

çoğundaki şirketler küçük ve orta derece işletmelerdir.

Günümüzde kültür (kreatif) sektörü ekonomide önemli bir unsuru teşkil etmenin ötesinde

çağdaş bir ekonominin de modeli konumundadır. Avrupa’da kültür (kreatif) sektörü, ortalamanın üstünde gelir sağlayan iş olanakları sunmakta, bilgiye dayalı bir ekonominin gelişiminde öncü rol oynamakta ve özgün yenilikçi fikirlerin birinci derecede kaynağı durumunda bulunmaktadır.16

Türkiye bir yandan teknolojik yenilikler ve tasarım, diğer yandan da küçük ve orta boy derece işletmeler alanında stratejiler geliştirmektedir. Bu girişimler açısından kültür endüstrilerin araştırılması çok büyük önem taşımaktadır.

zur Bestimmung ihrer Perspektiven aus volkswirtschaftlicher Sicht. http://www.bmwi.de/BMWi/Navigation/Service/publikationen,did=289974.ht Ayrıca bkz.: UNESCO, Global Alliance team (2006): Understanding Creative Industries,Cultural statistics for public-policy making. 15Söndermann, Michael/Backes, Christoph/Arndt, Olaf v.d. (2009) 16http://www.tatsachen-ueber-deutschland.de/tr/ekonomi/main-content-06/kueltuer-ve-yaraticilik-sektoerue- yuekseliste.html 39

Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörünün Boyutları

Çalışmanın Amacı ve Önemi

Avrupa Birliği’nin önemli ülkelerini örnek olarak aldığımızda, Almanya’da 10 yıldır kültür

ekonomisinin yapısının ölçüldüğünü görürüz. Almanya’nın GSMH ’sının 14.6 (%) ’sini

kültür sektörü oluşturmaktadır. 2012 yılında yapılan araştırmaya göre kültür sektörünün

2009 yılında Almanya’nın önde gelen ekonomik güçleri sayılan enerji sektörü ve otomotiv

sektörünü17 geçtiği ve finans ve makine sektöründen sonra üçüncü sırada olduğu

saptanmıştır. Aynı gelişmeyi İngiltere ve Hollanda için de söylemek mümkündür.

Tablo 5: 2010-2015 Kültür Bakanlığı Bütçesi ve GSMH Payı

Bakanlık bütçesi / GSMH TL € $ GSMH % 2010 1.119.458.000,00 535.625.837,30 724.099.611,90 1.098.799.348.445,90 0,1 2011 1.510.066.000,00 614.097.600,70 791.854.221,30 1.297.713.210.117,30 0,12 2012 1.705.076.000,00 724.947.278,90 956.296.130,10 1.416.798.489.819,50 0,12 2013 1.851.734.000,00 630.484.848,50 867.729.147,10 1.567.289.237.900,60 0,12 2014 1.974.789.000,00 681.666.896,80 902.554.387,60 1.748.167.816.608,64 0,11 2015 2.297.536.000,00 761.212.089,08 844.676.142,09 1.952.638.408.907,94 0,12 Kaynak: Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, 2016

Diğer ülkelerle karşılaştırmalı olarak 2014 yılında devletlerin doğrudan yaptığı kültür

harcamalarına bakıldığında, 7,65 miyar € tutarındaki Kültür Bakanlığı bütçesiyle ve 110

€’luk kişi başı devlet kültür harcamasıyla Fransa’nın ön sırada olduğu görülmektedir.

Fransa’yı İngiltere ve Almanya ve İtalya izlemektedir. Rusya’da ise Kültür Bakanlığı

bütçesi 4,4 milyar €, kişi başı devlet kültür harcaması da 30 € olarak saptanmıştır. Söz

konusu ülkelerle karşılaştırma yapıldığında, Türkiye’nin 690 milyon €’luk Kültür Bakanlığı

bütçesi ve kişi başına düşen 10 €’luk kültür harcaması ile oldukça geride olduğu

görülmektedir. 2010-2014 yılları arasında ki duruma bakıldığında ise kültür harcamasının

0,10 ile 0,12 arasında seyrettiği ve anlamlı bir değişikliğin olmadığı görülmektedir.

17 Otomotiv sektöründe 2011’de toplam 351 milyar € değerinde ciro elde edilmiştir. http://de.statista.com/statistik/faktenbuch/14/a/branche-industrie-markt/automobilindustrie/automobilindustrie/ (erişim: 22.11.2012) 40

Tablo 6: Seçilmiş Ülkelerde Devletin Doğrudan Yaptığı Kültür Harcamaları (2014)

Ülkeler Kültür Bakanlığı GSYH’ya Oranı (%) Kişi Başı Devlet Kültür Bütçesi (€) Harcaması (€)

Almanya 8,3 milyar 0,3 101

Fransa 7,65 milyar 0,2 110

İngiltere 8,8 milyar 0,5 143

İtalya 6,7 milyar 0,4 112

Rusya 4,4 milyar 0,5 30

Türkiye 690 milyon 0,1 10

Kaynak: Silier (2010), s: 9, Maliye Bakanlığı, 2010 Yılı Genel Faaliyet Raporu s: 36, 116; www.bumko.gov.tr; Eurostat 2010 verilerinden derlenmiştir.(Yurt dışından sadece Fransa’nın güncel 2014 verilerine ulaşılabilmiştir)

Üyesi bulunduğumuz UNESCO’da 1986 yılında yeni ortaya çıkan kültür sektörü kapsamlı

olarak büyük ülkeler tarafından araştırılmaya başlanmıştır, bunun yanı sıra son günlerde

ilişkilerimizi çok geliştirdiğimiz Çin için de kültür ekonomisi çok büyük boyutlara varmış

bulunmaktadır; ülkede kültür ekonomisi 112 milyar dolara ulaşmıştır ve gayri safi milli

hasılanın % 2,75’ini oluşturmaktadır. Bunun 2015’de %5’e çıkacağından hareket

edilmektedir. Türkiye’de yayıncılık endüstrisinden müzik ve sinema endüstrisine, güzel

sanatlar endüstrisinden dizayn endüstrisine kadar bu alanı ortaya çıkarmak Kültür

Bakanlığı’na büyük bir katkı sağlayacaktır. Özellikle de her sene 130 milyar dolarlık

ihracatımızın patladığı göz önünde bulundurulduğunda, böylesi bir araştırmanın

zorunluluğu daha da hissedilmektedir.

Türkiye’ye bakıldığında ise, kültür (kreatif) ekonomisine yönelik çalışmalarının henüz yeni

olduğu ülkemizde konuya ilişkin istatistiklerin eksik kaldığı görülmektedir. Alana ilişkin

araştırmaları kültür ekonomisi başlığında da toplayabileceğimiz kültür (kreatif) sektör,

Türkiye’de henüz ölçülmemiş 3 sektörden birisi konumundadır. Kültür ekonomisi, spor

41 ekonomisi ve gastronomi ekonomisine ilişkin çalışmaların bugüne kadar istatistiki anlamda geri planda kaldığı görülmektedir. Türkiye için kültür (kreatif) sektörünün milli ekonomi içindeki büyüklüğü, başka bir deyişle, ülkede üretilen mal ve hizmet toplamı anlamına gelen milli gelir içinde kültürün payının saptanması yönünde bir girişime, bugüne kadar ne resmi kuruluşlar ne de akademik çevre tarafından yapılmış

çalışmalarda rastlanmaktadır. Oysa kültür ekonomisinin ülkenin ekonomi sektörleri arasında ilk 10’a hatta ilk 5’e girebilecek düzeye eriştiğini söyleyebiliriz.

Özetle, TAVAK Vakfı tarafından Türkiye’nin rekabet gücünü ve istihdam potansiyelini arttırmayı hedefleyen kültür (kreatif) sektörüne ilişkin yürütülen projenin uzun vadeli hedefleri aşağıda belirtildiği gibidir:

I. Türkiye’deki kültür (kreatif) ekonomisine ilişkin verileri düzenli ve sistemli

bir şekilde toplamak; bu alandaki eksiklikleri tespit edip karar vericilere

tavsiyeler geliştirmek.

Bu çerçevede, elde edilecek verilerin AB kriterlerine uyumlu bir şemaya

uyarlanması hedeflenmektedir. TAVAK Vakfı, bu araştırmasında 2013 yılında

yaptığı araştırmasında kullandığı Türkiye için 11 ana endüstri dalı altında

kümelenen 47 sektör şemasına spor endüstrisi ve gastronomi sektörlerini de

ekleyerek 13 ana endüstri dalında 53 sektör belirlemiştir. Elde edilen şema bir

öneri niteliğinde olup, sonraki çalışmalarda geliştirilmesi öngörülmektedir. Bu

konuda, alanla ilgili ölçüm ve araştırmalarda bulunan kurumlardan ve

araştırmacılardan da öneriler beklenmektedir.

II. Bu verileri oluştururken dünyadaki benzer ve standartlaştırılmış

veritabanlarını örnek alarak karşılaştırma yapılabilmesini olanaklı kılmak.

42

Bu amaç doğrultusundaBirleşmiş Milletler İstatistik Bölümü (UNSD), Avrupa Birliği

İstatistik Ofisi (EUROSTAT), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Uluslararası Para

Fonu (IMF), İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD), Birleşmiş Milletler

Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) gibi uluslararası kuruluşlar tarafından

geliştirilmiş veritabanlarına uyumlu ölçütlerin saptanması öngörülmektedir.

III. Uluslararası örnekleri karşılaştırarak kültür (kreatif) sektörünün

geliştirilebilmesi için önerilerde bulunmak.

Bu hedef doğrultusunda AB örneğinden yola çıkılarak, Türkiye’de resmi

kuruluşların halihazırdaki veri tabanlarının geliştirilmesi yönünde önerilerde

bulunulması öngörülmektedir.Bunun dışında, sektörlerle ilgili diğer ölçütler için yeni

veri tabanlarının oluşturulması ve düzenli aralıklarla ölçümlerin gerçekleştirilmesi

önerilmektedir. Örneğin mimarlık sektöründe elde edilen yıllık ciro verilerine

ulaşılamamaktadır. Bu konuda Mimarlar Odası gerekli ölçümlerin

gerçekleştirilebilmesi için desteklenebilir.

IV. AB üyeliği sürecinde Türkiye’nin kültür (kreatif) sektör alanında nasıl bir

atılımda bulunabileceğine, ne şekilde katkı sağlayabileceğine dair önerilerde

bulunmak.

Bu hedef çerçevesinde kültür (kreatif) sektörü alanında AB ülkeleriyle ve Brüksel

ile ortak çalışmalarda, işbirliğinde bulunacak ne tür bir alt kuruluşa gereksinimi

olduğuna ilişkin çalışmaların yapılması öngörülmektedir. Bu konuda özellikle

Almanya, Avusturya ve İsviçre ile ciddi ilişkiler öngörülmektedir.

TAVAK Vakfı bu araştırmasında, harcamalara göre milli gelir formatından yola

çıkarak kültür sektörünün milli ekonomi içindeki büyüklüğünü saptamayı hedeflemiştir.

43

Metodoloji ve Yaklaşım

Türkiye için milli gelir içinde kültür sektörünün saptanmasına dönük bir çabada tutulacak tek önemli halka harcamalara göre milli gelir veri setidir. Çünkü, “üretime göre milli gelir”de alt sektör olarak tarım, sanayi, inşaatın yanında hizmetler sektöründe üretilen mal ve hizmetin katma değeri hesaplanmakta, hizmetin alt başlığı olarak ticaret, finans, turizm

(otel ve lokantalar), eğitim, sağlık gibi alt dallarda üretilen katma değere yer verilmekte, ancak “kültür” alt dalına yer verilmemektedir.

Toplumun belli bir zaman diliminde tüketim ve yatırım harcamalarından yola çıkarak milli geliri hesaplamanın başka bir yöntemi olan “Harcamalara göre milli gelir”de ise, özel tüketim (hanehalkı harcamaları) içinde alt başlık olarak kültür harcamalarına yer verilirken, kamu ve özel kuruluşlarca yapılan kültür harcamaları ve yatırım harcamalarını bu istatistiklerden doğrudan ve /veya ek kaynaklara başvurarak çıkarmak gerekmektedir.

Bu çalışmada, harcamalara göre milli gelir formatından yola çıkılarak kültür sektörünün büyüklüğü hesaplanmaya çalışılmış ve dolar kuru ile büyüklüğü tahmin edilerek 2015 yılı için Türkiye milli geliri içindeki yeri konusunda bir kestirim yapılmıştır. Bu çerçevede istatistiklerin ulaşılabilir olduğu veri tabanları ekseninde televizyon, yazılı medya, sinema, tiyatro, kitap endüstrisi, müzik endüstrisi, müzecilik gibi başlıca ana faaliyet alanlarına ilişkin ölçümler yapılmıştır ve kamu ve özel kuruluşlarca yapılan kültür harcamaları ve yatırım harcamaları hesaplanmaya çalışılmıştır.

Hesaplamaya konu olan alt başlıklar ve bulunan ekonomik büyüklükler, izleyen bölümlerde sırasıyla ele alınmaktadır. Buna ek olarak, resmi ve resmi olmayan veri tabanlarında istatistiki verilerine yer verilmemiş olan fakat Türkiye kültür (kreatif) sektörünün ölçümü açısından önem taşıyan sektörel öğelere ilişkin derlenebilmiş olan ve sonraki çalışmalarda ayrıntılandırılması hedeflenen bilgilere yer verilmiştir.

İzleyen bölümde TAVAK Vakfı’nın araştırması sonucunda Türkiye’deki kültür (kreatif) endüstri için tasarladığı, 13 ana endüstri dalı altında kümelenen 53 sektörü içeren ve ileriki

44

çalışmalarda geliştirilecek olan şema sunulmaktadır. Ardından TÜİK ve SGK

veritabanlarından yola çıkılarak kültür (kreatif) sektöre ilişkin elde edilen istihdam verileri

sunulmaktadır. Çalışmanın belkemiğini oluşturan Bölüm 3.3. ve sonraki bölümlerde ise

kültür (kreatif) ekonomisinin milli ekonomi içindeki konumunu saptanmaya çalışılmıştır.

Türkiye’de Kültür ve Yaratıcı Sektörün Öğeleri Türkiye’nin kültür (kreatif) sektörü ele alındığında, aşağıda sıralandığı gibi 13 ana endüstri

dalı altında toplam 53 alt sektör ortaya çıkmaktadır:

Tablo 7: Türkiye Kültür (Kreatif) Ekonomisinin Ana Endüstri Dalları ve 53 Alt Sektör

Ana Endüstri Dalı Alt Sektörler

1) Kitap Yayıncıları 2) Gazete Yayıncıları 3) Müzik Yayıncıları I. Yayıncılık 4) Haber Ajansları Endüstrisi 5) Yazarlar 6) Ajans ve Menejerler 7) Gazete Bayileri, Kitapçılar 8) Film Yapımcıları 9) Sinema İşletmeleri II. Film Endüstrisi 10) Film ve Video Dağıtım 11) DVD Satışları (orijinal ve kaçak) 12) Sahne Sanatçıları ve Kostüm, Makyaj, Işık gibi Yardımcı Dallar, Senaristler 13) Özel Radyo III. Görsel-İşitsel 14) Televizyon Yayıncılık 15) Dizi

16) Yarışma 17) Müzisyenler ve Müzik Toplulukları 18) Besteciler 19) Kayıt Endüstrisi IV. Müzik Endüstrisi 20) Yapım Şirketleri 21) Konser Organizasyonu 22) Müzikal Prodüksiyonlar 23) Müzik Festivalleri

45

24) Bağımsız Sanatçılar 25) Özel Tiyatrolar 26) Kabare V. Sahne Sanatları, 27) Opera Görsel ve Plastik Sanatlar 28) Konser Ajansları

29) Prodüksiyon Şirketleri 30) Dans Toplulukları (modern dans, bale, folklor) 31) Ressam ve Heykeltraşlar 32) Ziyaretçi Sayısı VI. Müzeler 33) Sergiler VII. Galeriler 34) Galeri satışları 35) Müzayedeler VIII. Kültür 36) Müzik Marketler Malzemelerinin 37) Kitapçılar Perakende Ticareti 38) İç Mimarı 39) Peyzaj IX. Mimari 40) Dizayn 41) İnşaat Mühendisliği/Mimarlığı 42) Şehir Planlama, Bölgesel Planlama 43) Endüstriyel Dizayn X. Dizayn Endüstrisi 44) Moda 45) Reklam ajansları XI. Modern Yaratıcılık 46) Yazılım geliştirilmesi Endüstrisi 47) Oyun yazılımı 48) Futbol Ekonomisi XII. Spor Ekonomisi 49) Basketbol Ekonomisi 50) Restoranlar XIII. Gastronomi 51) Gece Kulüpleri Ekonomisi 52) Turistik Oteller (Kültürel Boyutu) 53) İçki Üreticileri TAVAK 2015 Araştırması

Yukarıdaki şema, bir ilk taslak niteliğindedir. Proje kapsamında yürütülecek ileriki

çalışmalarda geliştirilmesi amaçlanmaktadır.

46

Türkiye’de Kültür (Kreatif) Sektörde İstihdam Verileri

TÜİK veritabanına göre kültür sanat eğlence, ve bilgi ve iletişim sektörlerinde istihdam edilen çalışan sayısı 400 bini bulmaktadır. Bu sayı, kayıtlı-kayıtsız, ücretli, işveren, kendi hesabına çalışan bütün türleri kapsamaktadır.

Tablo 8: Toplam İstihdamda Kültür – Bilgi – İletişim (Bin), 2005-2015

Kültür, Sanat, İstihdam Hizmetler Eğlence Bilgi ve İletişim 2005 19633 9281 123 152 2006 19933 9726 129 159 2007 20209 10029 131 175 2008 20604 10208 134 171 2009 20615 1038 130 157 2010 21858 10725 102 204 2011 23266 11332 100 211 2012 23937 12016 108 238 2013 25524 12528 121 254 2014 25933 13235 131 227 2015 26621 13891 149 251

KAYNAK: TÜİK / TAVAK Araştırması 2015

SGK veritabanlarından elde edilen bilgilere göre, Ağustos 2012’de sektörde kayıtlı ücretli sayısı yaklaşık 376 bin olarak saptanmıştır. Bu sayı 2014’te 444 bin, 2015’te ise küçük artışla 445 bin olmuştur. Ancak SGK veritabanlarında sadece kayıtlı sigortalı ücretliler

(4/a) kayıtlı olup Bağ-Kur’a (4/b) bağlı olanların kaydı bulunmamaktadır. SGK veritabanlarında 4/b’lilerin illere göre tasnifi bulunmakla birlikte sektörel dağılımlarına ilişkin verileri yer almamaktadır. Bu nedenle söz konusu verilerin üzerinde bir tahminde bulunmak gerekmektedir.

47

Tablo 9: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı Ücretli Sayısı Haziran 2011, 2014, 2015

2015 2014 2011

Faaliyet

Bölümleri

(NACE

ÖZEL (II) ÖZEL (II)

Sınıflamasına ÖZEL (II)

KAMU (I) (I) KAMU (I) KAMU (I) KAMU

TOPLAM(I+II) TOPLAM(I+II)

Göre) TOPLAM(I+II) KOD NO KOD Mimarlık ve Mühendislik 145.546 11.825 133.721 140.464 8.530 131.934 107.531 8.673 98.858 71 Faaliyeti Kayıtlı Medyanın 58.783 822 57.961 63.266 771 62.495 70.611 981 69.630 Basılması ve 18 Çoğ. Reklamcılık ve Pazar 59.848 613 59.235 59.454 405 59.049 51.335 1.798 49.537 73 Araştırması

Bilgi Hizmet 56.829 595 56.234 57.412 452 56.960 46.538 383 46.155 63 Faaliyetleri Bilgisayar Programlama 64.923 1.148 63.775 62.820 1.905 60.915 40.127 1.143 38.984 62 ve Danış. Sinema Filmi ve Ses Kaydı 23.407 182 23.225 26.152 165 25.987 18.887 152 18.735 59 Yayımcılığı

Yayımcılık 24.498 29 24.469 18.520 28 18.492 14.616 224 14.392 58 Faaliyetleri Yaratıcı Sanatlar, 12.394 3.715 8.679 13.494 2.647 10.847 12.367 2.704 9.663 90 Eğlence Faal. Bilimsel Araştırma ve 11.877 5.445 6.432 9.576 3.211 6.365 6.466 1.946 4.520 72 Geliş. Faal. Programcılık ve Yayıncılık 9.729 52 9.677 9.113 5 9.108 6.121 123 5.998 60 Faaliyetleri Kütüphane, Arşiv ve 3.029 1.197 1.832 2.777 644 2.133 1.752 482 1.270 91 Müzeler

T O P 470.863 25.623 445.240 463.048 18.763 444.285 376.351 18.609 357.742 L A M x

13.999.398 1.185.654 12.813.744 14.033.585 1.046.317 12.987.268 11.716.148 726.541 10.989.607

x

Hizmetler (İstihdam (İstihdam Hizmetler Toplam) Pay,% x 100 5,44 94,56 100 4 96 100 4,95 95,05

Kaynak: SGK, TAVAK (2012, 2015, 2016 Araştırması)

48

Ücretli sayılarına karşılaştırmalı olarak bakıldığında bir önceki çalışmada yer alan 2014

verilerinde özellikle Yayımcılık Faaliyetlerindeki kayıtlı ücretli sayısının %32 oranında

artarak 24498 olduğu görülmektedir. Oransal artış sıralamasında Yatımcılık Faaliyetlerini

%24 lük artışla ‘Bilimsel Araştırma ve Geliştirme Faaliyetleri’ takip etmektedir. Ayrıca

toplam sayı da 2011 yılında 376 bin civarında iken 2015’te 470 bine çıkmıştır. Kültür

(kreatif) sektöründe mimarlık ve mühendislik faaliyetleri dahil olmak üzere kayıtlı ücretli

sayısı 470 bin olarak görünmektedir. Yine SGK verilerine göre 2015’te kültür ve yaratıcılık

sektörlerinde kayıtlı kadın istihdamı yaklaşık 173 bin ile sektörün yüzde 36,7’sını

oluşturmaktadır.

Tablo 10: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı Kadın Sayısı, 2014, 2015

2014 2015

Faaliyet KOD Bölümleri (NACE TOPLAM KADIN Kadın,% TOPLAM KADIN Kadın,% NO Sınıflamasına Göre) Mimarlık ve 71 Mühendislik Faaliyeti 140.464 45.417 32,3% 145.546 46.803 32,2%

Kayıtlı Medyanın 18 Basılması ve Çoğ. 63.266 12.864 20,3% 58.783 13.737 23,4%

Reklamcılık ve 73 Pazar Araştırması 59.454 26.639 44,8% 59.848 26.283 43,9%

Bilgi Hizmet 63 Faaliyetleri 57.412 34.024 59,3% 56.829 33.839 59,5% Bilgisayar 62 Programlama ve Danış. 62.820 22.212 35,4% 64.923 22.738 35,0%

49

Sinema Filmi ve 59 Ses Kaydı Yayımcılığı 26.152 8.534 32,6% 23.407 8.152 34,8%

Yayımcılık 58 Faaliyetleri 18.520 6.708 36,2% 24.498 8.710 35,6%

Yaratıcı Sanatlar, 90 Eğlence Faal. 13.494 5.203 38,6% 12.394 4.740 38,2% Bilimsel 72 Araştırma ve Geliş. Faal. 9.576 3.090 32,3% 11.877 3.761 31,7%

Programcılık ve 60 Yayıncılık Faal. 9.113 2.798 30,7% 9.729 2.983 30,7%

Kütüphane, Arşiv 91 ve Müzeler 2.777 991 35,7% 3.029 1.179 38,9%

463. 168.4 SEKTÖR T O P L A MI 048 80 36,4% 470.863 172.925 36,7% Hizmetler (İstihdam Toplamı) 14.033.585 3.769.995 26,9% 13.999.398 3.865.696 27,6% 3,36 4,47 Pay,% 3,29 4,46

Kaynak: SGK, 2016 TAVAK Araştırması

Yine 2015 istatistiklerine bakıldığında, kültür ve yaratıcılık sektörlerinde kayıtlı işyerlerinde

sektöre yüzde 82,7’lük bir oranla küçük işyerlerinin hakim olduğu görülmektedir. Buna

göre ağırlıklı olarak 1-9 kişi arasında çalışan sayısı barındıran iş yerleri yaklaşık 38 binle

sektöre hakimdir. Bu rakam 2014 yılı için 44.233 olarak hesaplanmıştır. 500 kişinin

üzerinde çalışan sayısının kayıtlı olduğu işyerleri ise 2014 yılında 57 iken 2015 yılında

54’e düşmüştür.

50

Tablo 11:Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı İşyerleri ve Büyüklükleri

A: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı İşyerleri ve Büyüklükleri, 2014

2014 Faaliyet Bölümleri (NACE Sınıflamasına KOD Göre) Toplam 10-29 30-99 100-249 250-499 1-9 kişi Kişi Kişi Kişi Kişi 500+ Mimarlık ve 71 17.822 2.796 449 73 19 8 21.167 Mühendislik Faaliyeti Kayıtlı Medyanın 18 7.443 997 280 48 11 1 8.780 Basılması ve Çoğ. Reklamcılık ve Pazar 73 6.092 750 261 51 8 7 7.169 Araştırması Bilgisayar 62 Programlama ve 5.630 825 263 53 17 11 6.799 Danış. Bilgi Hizmet 63 1.278 233 118 74 40 24 1.767 Faaliyetleri Sinema Filmi ve Ses 59 1.521 354 90 20 0 2 1.987 Kaydı Yayımcılığı

58 Yayımcılık Faaliyetleri 1.763 265 87 10 5 1 2.131

Yaratıcı Sanatlar, 90 1.168 197 54 23 4 0 1.446 Eğlence Faal. Programcılık ve 60 568 138 47 11 4 0 768 Yayıncılık Faal. Bilimsel Araştırma ve 72 658 121 43 8 2 3 835 Geliş. Faal. Kütüphane, Arşiv ve 91 290 26 17 4 0 0 337 Müzeler

T O P L A M 44.233 6.702 1.709 375 110 57 53.186

Kaynak: SGK, TAVAK 2015 Araştırması

51

B: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı İşyerleri ve Büyüklükleri, 2015

2015 Faaliyet Bölümleri (NACE KOD Sınıflamasına Göre) Toplam 10-29 30-99 100-249 250-499 1-9 kişi Kişi Kişi Kişi Kişi 500+ Mimarlık ve 71 18.429 2.960 502 69 17 9 21.986 Mühendislik Faaliyeti Kayıtlı Medyanın 18 Basılması ve Çoğ. Reklamcılık ve Pazar 73 6.160 686 266 48 11 6 7.177 Araştırması Bilgisayar 62 Programlama ve 5.859 885 282 51 12 11 7.100 Danış. Bilgi Hizmet 63 1.332 237 131 79 39 22 1.840 Faaliyetleri Sinema Filmi ve Ses 59 1.548 337 103 16 1 2 2.007 Kaydı Yayımcılığı

58 Yayımcılık Faaliyetleri 2.113 374 96 17 7 1 2.608

Yaratıcı Sanatlar, 90 1.201 184 46 18 5 0 1.454 Eğlence Faal. Programcılık ve 60 617 138 53 11 5 0 824 Yayıncılık Faal. Bilimsel Araştırma ve 72 731 115 36 10 5 3 900 Geliş. Faal. Kütüphane, Arşiv ve 91 315 35 19 2 1 0 372 Müzeler

T O P L A M 38.305 5.951 1.534 321 103 54 46.268

Kaynak: SGK, TAVAK 2016 Araştırması

Sektörün 2013 yılındaki istihdamının illere göre dağılımına bakıldığında, 21.409 işyeri ve kayıtlı 214.655 sigortalı ile İstanbul’un yüzde 45,6’lık bir payla başı çektiği görülmektedir.

İstanbul’un 2014 yılındaki oranı ise 46,4 olarak tespit edilmiştir.

52

Tablo 12: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde İstanbul (2014, 2015)

2014 2015

İSTANBUL İSTANBUL İŞYERİ SİGORTALI İŞYERİ SİGORTALI KOD FAALİYET GRUPLARI

18 Kayıtlı Medyanın Basılması ve Çoğ. 4.440 36.548 3.845 29.472

71 Mimarlık ve Mühendislik Faaliyeti 5.281 37.116 5.841 43.603

73 Reklamcılık ve Pazar Araştırması 3.035 32.585 3.405 37.753

62 Bilgisayar Programlama ve Danış. 3.046 29.568 3.727 39.569

63 Bilgi Hizmet Faaliyetleri 646 14.021 614 14.179

58 Yayımcılık Faaliyetleri 844 9.641 1024 14.501

Sinema Filmi ve Ses Kaydı 59 Yayımcılığı 1.393 22.096 1.509 18.907

90 Yaratıcı Sanatlar, Eğlence Faal. 665 5.948 819 6.432

60 Programcılık ve Yayıncılık Faal. 257 5.305 308 6.508

72 Bilimsel Araştırma ve Geliş. Faal. 213 2.669 240 2.726

91 Kütüphane, Arşiv ve Müzeler 62 809 77 1005

TOPLAM 19.882 196.306 21.409 214.655

Sektör Toplamı 49.500 422.530 54.585 470.863

Sektördeki Payı % 40,17 46,46 39,22 45,59

Kaynak: SGK, TAVAK 2016 Araştırması

53

2015 yılı için sigortalı sayısında Ankara’nın payının yüzde 13,68, İzmir’inse yüzde 5,37

olduğu görülür.

Tablo 13: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Ankara (2014, 2015)

2014 2015

ANKARA ANKARA

İŞYERİ SİGORTALI İŞYERİ SİGORTALI KOD FAALİYET GRUPLARI

Kayıtlı Medyanın Basılması ve 2.758 26.158 788 6.771 18 Çoğ.

813 7.146 3.226 28.038 71 Mimarlık ve Mühendislik Faaliyeti

798 8.315 646 4.779 73 Reklamcılık ve Pazar Araştırması

567 4.726 1.042 10.337 62 Bilgisayar Programlama ve Danış.

162 2.930 176 5.396 63 Bilgi Hizmet Faaliyetleri

244 2.197 311 2.678 58 Yayımcılık Faaliyetleri

Sinema Filmi ve Ses Kaydı 109 1.661 150 1.556 59 Yayımcılığı

129 1.463 111 1.435 90 Yaratıcı Sanatlar, Eğlence Faal.

73 841 88 1.041 60 Programcılık ve Yayıncılık Faal.

126 1.827 149 2.330 72 Bilimsel Araştırma ve Geliş. Faal.

13 63 19 63 91 Kütüphane, Arşiv ve Müzeler

5.792 57.327 6.706 64.424 TOPLAM

49.500 422.530 54.585 470.863 Sektör Toplamı

11,70 13,57 12,29 13,68 Sektördeki Payı %

Kaynak: SGK, TAVAK 2016 Araştırması

54

Tablo 14: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde İzmir (2014, 2015)

2014 2015

İZMİR İZMİR

İŞYERİ SİGORTALI İŞYERİ SİGORTALI KOD FAALİYET GRUPLARI Kayıtlı Medyanın Basılması ve 18 Çoğ. 597 5.231 542 5.103

71 Mimarlık ve Mühendislik Faaliyeti 1.216 7.112 1.396 7.711

73 Reklamcılık ve Pazar Araştırması 452 3.513 503 4.159

62 Bilgisayar Programlama ve Danış. 414 2.589 494 3.053

63 Bilgi Hizmet Faaliyetleri 100 2.362 82 2.172

58 Yayımcılık Faaliyetleri 51 837 113 903 Sinema Filmi ve Ses Kaydı 59 Yayımcılığı 52 483 41 477

90 Yaratıcı Sanatlar, Eğlence Faal. 92 583 81 772

60 Programcılık ve Yayıncılık Faal. 29 267 19 135

72 Bilimsel Araştırma ve Geliş. Faal. 19 152 71 721

91 Kütüphane, Arşiv ve Müzeler 13 59 27 98

TOPLAM 3.035 23.188 3.369 25.304

Sektör Toplamı 49.500 422.530 54.585 470.863

Sektördeki Payı % 6,13 5,49 6,17 5,37

Kaynak: TÜİK, TAVAK 2016 Araştırması

Sonraki bölümde, veritabanlarından ulaşılabilir olan verilerden yola çıkılarak ana sektörler

harcamalara göre milli gelir formatından yola çıkılarak Türkiye’nin kültür (kreatif)

ekonomisinin boyutları hesaplanılmaya çalışılmıştır.

55

Kültür Sektörünün Panoramik Görünümü ve Bileşenleri

Kültür harcamalarının, oradan da milli gelir içindeki payının bulunmasında, Türkiye

İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından üretilen ve yılda 3 aylık periyotlarla açıklanan milli gelir serileri esas alınmıştır. TÜİK, milli geliri, “üretime” göre ve “harcamalara” göre iki biçimde tahmin etmektedir. Harcamalara göre milli gelirde hesaplamalar Türkiye’de kültür sektörünün büyüklüğünü saptamaktadır:

özel tüketim+Devlet tüketimi+yatırımlar+stok +net mal ve hizmet ihracatı

Bu formül üstünden yaptığımız hesaplamalar, 2015 için 47,64 milyar dolarlık bir kültürel mal ve hizmet üretimi-tüketimi olduğunu oraya koymaktadır. Bu, aynı yılın milli gelirinin yüzde 6,4’ü anlamına gelmektedir. Bu da kültür sektörünün Türkiye’de önemli bir yer tuttuğunun bir başka göstergesi olarak değerlendirilebilir.

Kültür alt dallarında özellikle kitap ve müzik endüstrilerinde “korsan üretim” diye bilinen alanlardaki ekonomik büyüklükler, harcamaya göre milli gelirde içerilmektedir. Başka bir deyişle, hanehalkının kitaba ödediği ücret hesaplamalara girerken bunu bir kayıtlı mağazadan mı, sokaktaki korsan satıcıdan mı aldığı önem taşımamaktadır. Sonuçta cepten çıkan para üzerinden hesaplama yapılmaktadır. Bu anlamda, harcamaya göre kültür katma değerinin hesabında, kayıt dışı, korsan türü üretimler kapsama alanı içindedir.

56

Tablo 15:TÜRKİYE'DE KÜLTÜR HARCAMALARI, 2014, 2015

2014 2015

HARCAMA Milyar Milyar BİÇİMİ İÇERİK KAYNAK Milyar TL $(*) Milyar TL $(*) 1- Kitap,Gazete,Sinema,Cd,Eğlence,Kültür TÜİK, Hanehalkının Aktivitelerine Harcamalar Harcamaya Göre Eğlence-Kültür GSYİH Harcamaları 36,1 16,5 39,11 14,38

2-Tüketime Ek Kültür Mecraları Üstünden Yapılan Reklamcılar Harcama: Reklam Harcamaları Derneği Reklam Giderleri 7,9 3,61 8,63 3,17

3- Şirketlerin Kültür Aktivitelerine Şirket Spornsorlardan Sponsorluk Sponsorlukları alınan veriler Harcamaları 3,96 1,81 1,64

4- Hanehalkı Özel Okullar, Kurslar, Özel derslerle TÜİK,Harcamaya Eğitim Ailelerin Kültüre Harcadıkları Göre GSYİH Harcamalarında 29,67 milyar ₺ Kültürel Eğitim 28,8 milyar TL Eğitim Eğitim Harcaması, Harcaması, 2,6 2,18 Bunun yüzde 20'si bunun yüzde 5,7 20'si 5,93 milyar ₺

5- Kamu Merkezi Bütçeden ve Yerel Yönetimlerin Maliye Bütçelerinden Kültüre Yaptıkları Cari Harcamalar Muhasebat GM Kültürün payı ve TÜİK

7,98 Merkezi 10,2 Merkezi Bütçeden, 5,9 Bütçeden, 4,65 6,8 Yerel 5,10 Yerel Bütçeden, Bütçeden, Toplam: 14,85 Toplam: 13,88

6-Vakıfların Cemaat ve Diğer Vakıfların Kültür Vakıflar Genel Yeni Vakıfların Yeni Kültürel Harcamaları Müdürlüğü 2014 giderleri Vakıfların 0,9 0,68 Faaliyetler için 7,62, Cemaat 2014 giderleri harcamaları Vakıflarıyla Birlikte 7,44, Cemaat

57

Toplamın %25'i 2 Vakıflarıyla Birlikte Toplamın %25'i 1,86

7- Eğitime Devlet Okullarında Eğitime Yapılan Maliye Merkezi Harcamadan Kültür Dersleri ve Etkinlik Muhasebat GM Bütçeden Payı ve TÜİK Harcanan 76 milyar TL 86,8 milyar TL içinde Kültür Eğitime Eğitime eğitiminin payı Harcamadan, 6,95 Harcamadan, 6,38 Yüzde 20'si Yüzde 20'si Kültüre(15,2) Kültüre(17,36)

8- Kamunun Kültür ve Turizm Bak. Diyanet, TÜİK,Harcamaya Kültüre yatırım Üniversitelerin Kültür Yatırımları Göre GSYİH, Harcamaları Kalkınma B. 0,5 Merkezi, 1,24 Merkezi, 0,62 0,85 0,77 Yerel, 0,47 Yerel, Toplam 1,86 Toplam 1,27

9- Özel Medya, Kültür End. Yatırımları TÜİK,Harcamaya Sektörün kültür Göre GSYİH, 310 'nın 276 'nın Yüzde Yatırımları Kalkınma B. 3,38 Yüzde 2,85 2,68'i(T); 7,4 2,5'i(T); 7,76

10-Kültür Kültür Ürünlerinin İhracatı ve İthalatı TÜİK,Dış Ticaret 3,92 Milyar $ Ürünleri(mal) Sonucu Net İhracat İst. İhracat, 4,5 Milyar $ Net ihracatı 0,74Milyar İhracat, 1,05Milyar 3,48 Dolar İthalat; 3,17 Dolar İthalat; Net: Net: 3,17 3,48 milyar $ milyar $ (8,55 milyar ₺) 11-Kültür Dizi, Film, Konser vb. İhracından TCMB,Ödemeler Hizmetleri Net Dengesi ihracatı 2,08 Milyar $ İhracat, 1,27 2,085Milyar $ Milyar $ İhracat,1,322Milyar 0,76 İthalat; Net: 0,81 $ İthalat; Net: 763 814 milyon $ milyon $ (2,21 milyar ₺)

12- Spor Ekonomisi 7,31 milyar ₺ liglerin değeri, 116 3,39 milyon₺ seyirci milyar 5,39 milyar ₺ 1,98 geliri; 7,42 milyar $ Türkiye Futbol Ligleri Toplam Değeri, Transfermarkt, ₺ Müsabaka Seyirci Hasılatları TFF, TBF TAVAK 13- Gastronomi Restoranlar, Gece Kulüpleri Kuruluşları, Gastronomi 13,12 6 13,12 4,82 Ekonomisi Turistik Oteller, İçki Üreticileri Araştırması

58

TOPLAM 124,96 Milyar ₺ 57,13 $ 125,07 47,64

1.748 Milyar ₺ $798,9 1.952 Milyar ₺ 717,64 GSYİH

7,10% 6,40% Kültür/GSYİH

2015 Yılı ortalama döviz kuru: Euro: 3,018₺

Dolar: 2,720₺

2014 Yılı ortalama döviz kuru:

Kaynak: TAVAK 2016 ARAŞTIRMASI

Hanehalkının cepten yaptığı kültür harcamaları, kültür harcamalarının en önemli

bölümünü oluşturmaktadır. Doğrudan satın alınan kültür ürünleri ve hizmet için yapılan

harcamalar 2015 yılı için 14,38 milyar dolar olarak saptanmıştır.

Hanehalkı, cebinden, kültür eğitimi için de harcama yapmaktadır. Ancak, hanehalkına

kültürel ürün ve hizmetlerin maliyeti bununla kalmamakta, buna reklam harcamaları,

dolaylı olarak, eklenmektedir.

Kültür mecraları (TV, yazılı medya vb.) üstünden yapılan ve toplam kültür harcamalarında

3,17 milyar dolar ile yüzde 7’lik payı olan reklam ve sponsorluk harcamaları, hanehalkının

kültür ürünü ve hizmetine erişiminin önce maliyetini düşürücü etki yapmakta, ancak,

hanehalkı, reklamı yapılan ürünü satın alırken bu kolaylık sonradan kendisine

yansımaktadır. Böylece hanehalkının cepten yaptığı harcamalar ile reklam harcamaları

üstünden ödenenler, toplam kültür harcamalarında yüzde 45’luk bir ağırlığa ulaşmaktadır.

Ancak, kültür sektörünün büyüklüğü, hanehalkının “ücretini” ödeyerek kullandıklarıyla

sınırlı değil. Kamu kurumları, vakıflar ücretsiz kültür üretiminde bulunmakta ve bunu

hanehalkının hizmetine sunmaktadırlar. Türkiye’de kamunun merkezi bütçe ve yerel

59 bütçelerden kültür için yaptığı cari harcamalar toplamda yüzde 11’lük bir büyüklüğe ulaşırken, kamu eğitiminde içerilen kültür eğitimi de sektörde yüzde 13’lük bir büyüklüğe ulaşmaktadır.

Kamunun kültür yatırım harcamaları, özel sektörün kültür endüstrisine yaptığı harcamaların ancak 6 da 1 ini oluşturmakta, iki kesimin yatırımları, birlikte, toplam kültür sektörü katma değerinde yüzde 7’lik bir büyüklüğe ulaşmaktadır.

Grafik 9: Kültür Harcamalarının Bileşenleri ve Payları (2015, 47,64 Milyar $)

KÜLTÜR HARCAMALARININ BİLEŞENLERİ VE PAYLARI (2015, 47,64$)

12- Spor Ekonomisi 4%

11-Kültür 13- Gastronomi Hizmetleri Net Ekonomisi ihracatı 10% 2%

10-Kültür 1- Hanehalkının Ürünleri(mal) Net Eğlence-Kültür ihracatı Harcamaları 7% 30%

9- Özel Sektörün kültür Yatırımları 6% 8- Kamunun Kültüre yatırım Harcamaları 7- Eğitime Merkezi 1% Bütçeden Harcanan içinde Kültür eğitiminin 2-Tüketime Ek payı Harcama: Reklam 13% 5- Kamu Giderleri Bütçelerinden 3- Şirketlerin 7% Kültürün payı Sponsorluk 4- Hanehalkı 6-Vakıfların 11% Harcamaları Eğitim Kültürel Faaliyetler 3% Harcamalarında için harcamaları Kültürel Eğitim 1% 5%

TAVAK 2016 ARAŞTIRMASI VE ÖZEL GRAFİĞİ

60

Kültür sektörünün ekonomik büyüklüğünü oluşturan bileşenler ve ağırlıkları şöyle detaylandırılabilir:

Hanehalkının Eğlence-Kültür Harcamaları

GSYH'nın en büyük harcama bileşenini oluşturan hanehalkı nihai tüketim harcamaları; yeni mal ve hizmetlere ilişkin hanehalklarının yapmış olduğu harcamaları içermektedir. Bu harcamaların derlenmesinde Avrupa Hesaplar Sistemi’nin tanım ve kavramları takip edilmektedir. Hanehalkı nihai tüketim harcamaları farklı veri kaynaklarıyla tahmin edilmektedir.

TÜİK, hesaplamalarda Mal Akımı Yöntemi (Commodity Flow Method) kullanmakta ve

“Eğlence ve Kültür” alt başlığına aşağıdaki mal ve hizmetleri toplamaktadır.

Tablo 16: TÜİK - Eğlence ve Kültür Alt Başlığında Toplanan Mal ve Hizmetler

09.1.1 Ses alma, kayıt, ses ve resim kopyalama ile ilgili ekipmanlar 09.1.2 Fotoğraf ve sinema ekipmanı, optik aletler 09.1.3 Veri işlem ekipmanı 09.1.4 Kasetler, diskler ve disketler 09.1.5 Görsel ve işitsel fotoğraf ve veri işleme ile ilgili araçların onarımı 09.2.1 Açık havada kullanılan temel eğlence araçları 09.2.2 Kapalı yerde kullanılan eğlence araçları 09.2.3 Diğer temel dayanıklı eğlence ve kültür araçlarının onarımı 09.3.1 Oyunlar, oyuncaklar ve hobiler 09.3.2 Spor, kamp ve açık hava eğlence malzemeleri 09.3.3 Bahçe, bitkiler ve çiçek 09.3.4 Evcil hayvanlar ve bunlarla ilgili ürünler 09.3.5 Evcil hayvanlarla ilgili hizmetler 09.4.1 Eğlence ve spor hizmetleri

61

09.4.2 Toplu eğlence ve kültürel hizmetler 09.4.3 Şans oyunları 09.5.1 Kitaplar 09.5.2 Gazete ve dergiler 09.5.3 Çeşitli basılmış materyaller 09.5.4 Kırtasiye ve çizim malzemeleri 09.6.1 Paket turlar Kaynak: TUİK, 2015

Hanehalkı harcamaları içinde eğlence-kültür için yapılanların milli gelirdeki artışla birlikte

çoğaldığı görülmektedir.

Tablo 17: Harcamalara Göre Milli Gelirde Eğlence ve Kültürün Payı

HARCAMALARA GÖRE MİLLİ GELİRDE EĞLENCE KÜLTÜRÜN PAYI, Cari Fiy. Milyar TL, 2000 2005 2011 2014 2015 Gayri Safi Yurtiçi 166,7 648,9 1298,1 1747,3 1952,6 Hasıla

Hanehalklarının 124,8 490,7 961,9 1203,89 Yurtiçi Tüketimi 1348,7

Eğlence ve Kültür 6,4 24,2 37,2 36,26 39,11 Milyar $ Gayri Safi Yurtiçi 481,4 481,4 772,7 798,6 Hasıla 717,87

Hanehalklarının 198,7 364 572,5 550,2 Yurtiçi Tüketimi 495,85

Eğlence ve Kültür 10,2 17,9 22,1 16,5 14,38 Paylar,% Gayri Safi Yurtiçi 100 100 100 100 100 Hasıla

Hanehalklarının 74,9 75,6 74,1 68,9 Yurtiçi Tüketimi 69,1

62

Eğlence ve 3,8 3,7 2,9 2,06 Kültür/GSYH 2,0

Eğlence ve 5,1 4,9 3,9 3 Kültür/Tük.Harc. 2,9

Kaynak:TÜİK, 2016 / TAVAK 2016 Araştırması

Cari fiyatlarla, 2000 yılında 10 milyar TL dolayında olan kültür harcamaları 2005 yılında 24 milyar TL’yi, 2015 yılında ise 39,11 milyar TL’yi bulmuştur. Harcamalar ilgili yılların dolar kuru ile ifade edildiğinde 2005’te 17,9 milyar dolar olan harcamaların 2015’te yükselen kur değeri nedeniyle 14,38 milyar dolar olduğu görülmektedir. 2000 ve 2005 yıllarında eğlence ve kültürün milli gelirdeki payının yaklaşık yüzde 3,8 olmasına karşılık 2015’te yüzde 2’ye düştüğü gözlenmektedir.

Grafik 10: Kültür Sektöründe Büyüme Programı, Milyar $

Kültür Sektöründe Büyüme Programı,Milyar $

29,9 27,6 25,7 23,2 24,0

2011 2012 2013 2014 2015

Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Orta Vadeli Program / TÜİK / TAVAK 2012 Araştırması

63

Kültür harcamalarının, kriz yılları olan 2001 ve 2005-2010’da önemli hız kayıplarına uğradığı, 2000-2004 döneminde ise çift haneli yüksek büyüme oranlarına ulaştığı görülmektedir. Harcamalar, 2009 yılında ise yüzde 2,5 ile en düşük artış oranı göstermiştir. .2010 sonrası döneme bakıldığında ise %15 ile 7 arasında artış göstermiştir.

Grafik 11: Milli Gelir, Özel Tüketim ve Eğlence/Kültür Büyüme Hızları, %

Milli Gelir, Özel Tüketim ve Eğlence/Kültür Büyüme Hızları, %

70 60 50 40 30 20

Değerler 10 0 -10 -20 -30 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Milli Gelir 6,8 -5,7 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 0,7 -4,8 9,2 8,8 2,1 4,2 3 4 Tüketim 64 39,8 45,1 35,9 23 16,8 14,9 12,4 10,4 2,5 15,7 17,3 7,6 11,6 8,5 12 Eğlence-Kültür 15,6 -16,4 16,8 15,6 24,8 -0,7 -3,5 -1,9 -7 -6,8 -1,1 4,8 0,9 -0,5 4,6 2,72

Kaynak: TÜİK / TAVAK 2016 Araştırması

64

Tablo18: Milli Gelir, Özel Tüketim ve Eğlence/Kültür Büyüme Hızları, %

Milli Gelir, Özel Tüketim ve Eğlence/Kültür Büyüme Hızları, % 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Milli Gelir 6,8 -5,7 6,2 5,3 9,4 8,4 6,9 4,7 0,7 -4,8 9,2 8,8 2,1 4,2 3 4 Tüketim 64 39,8 45,1 35,9 23 16,8 14,9 12,4 10,4 2,5 15,7 17,3 7,6 11,6 8,5 12 Eğlence- - Kültür 15,6 16,4 16,8 15,6 24,8 -0,7 -3,5 -1,9 -7 -6,8 -1,1 4,8 0,9 -0,5 4,6 2,72

Kaynak: TÜİK, 2016 / TAVAK 2016 Araştırması

2000-2011 dönemi, 2001 ve 2009 yılları dışında ekonominin büyüdüğü, dolayısıyla kişi

başına gelirin arttığı bir dönemdir. Buna bağlı olarak hane harcamalarında da artışların

yaşadığı bir dönemdir diyebiliriz. Bu sürede kültüre aile bütçesinden ayrılan harcamalar

mutlak anlamda artış göstermekle birlikte, toplam bütçedeki payını koruyamamış

görünmektedir. 2000’de yüzde 5,1 olan bu payın, 2015’te yüzde 2,9’a ancak yaklaştığı

anlaşılmaktadır. Bunun nedenleri ayrıca araştırılmalıdır. Ancak, para harcanarak sağlanan

bazı kültürel ürün ve hizmetlerin yerini kamu ve sponsorlu özel sektör kültür arzlarının

aldığı akla gelen ilk ihtimallerden biridir. Ya da gazeteye, kitaba, cd’ye, sinemaya para

harcama yapmak yerine, bedava TV’den ve internetten bunlara ulaşmak da paralı

harcamaları azaltıcı bir açıklama olabilir. 2013 yılında azalan Hanehalkı ‘Eğlence ve

Kültür’ harcaması 2014 yılında %4,6, 2015’te ise 2,72’lik lik büyüme gerçeklerştirmiştir.

65

Tablo 19: Hane Harcamalarında Tüketim Payları 2002-2015

Yıllar itibariyle toplam hanehalkı tüketim harcamasının türlerine göre dağılımı, Türkiye, 2002-2015 Household consumption expenditure by types of expenditure, Turkey, 2002-2015

Tüketim harcaması türleri - Types of consumption expenditures

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

Sağlık

Toplam

Anket yılı

Ulaştırma Ulaştırma

hizmetleri hizmetleri

Haberleşme Haberleşme

Konut ve kiraKonut ve

Hanehalkı sayısı

Eğitim hizmetleri hizmetleri Eğitim

Eğlence ve kültürEğlence ve

Lokanta ve oteller

Giyim ve ayakkabı Giyimve ayakkabı

eşitli mal ve eşitli hizmetler mal

Ç

Gıda ve alkolsüz içecekler Gıda ve içecekler alkolsüz

Mobilya, ev aletleri ve ev bakım bakım Mobilya, vealetleri ev ev Alkollü içecekler, sigara ve tütün ve tütün Alkollü sigara içecekler, 2002 16 446 645 100 26,7 4,1 6,3 27,3 7,3 2,3 8,7 4,5 2,5 1,3 4,4 4,6 2003 16 744 495 100 27,5 4,1 6,2 28,3 5,7 2,2 9,8 4,3 2,2 2 4,1 3,5 2004 17 096 537 100 26,4 4,3 6,5 27 6,6 2,2 9,5 4,5 2,5 2,1 4,5 3,9 2005 17 549 020 100 24,9 4,1 6,2 25,9 6,8 2,2 12,6 4,3 2,5 1,9 4,4 4,1 2006 17 689 552 100 24,8 4,1 5,9 27,2 6,2 2,2 13,1 4,2 2,2 2,1 4,2 4 2007 17 337 894 100 23,6 4,3 5,9 28,9 5,9 2,4 11,1 4,5 2,1 2,5 4,5 4,2 2008 17 794 238 100 22,6 3,8 5,4 29,1 5,8 1,9 14,1 4,4 2,5 2 4,4 4,1 2009 18 427 322 100 23 4,1 5,1 28,2 6,2 1,9 13,6 4,2 2,6 1,9 5,2 4 2010 18 808 172 100 21,9 4,5 5,1 27,1 6,3 2,1 15,1 4,1 2,8 2 5,4 3,7 2011 19 311 637 100 20,7 4,1 5,2 25,8 6,4 1,9 17,2 4 2,7 2 5,7 4,3 2012 20 051 454 100 19,6 4,2 5,4 25,8 6,7 1,8 17,2 3,9 3,2 2,3 5,8 4,2 2013 20 476 409 100 19,9 4,2 5,3 25 6,6 2,1 17,4 4 3,1 2,4 5,9 4,3 2014 21 372 124 100 19,7 4,2 5,1 24,8 6,8 2,1 17,8 3,7 3 2,4 6 4,3 2015 21 824 712 100 20,2 4,2 5,2 26,0 6,1 2,0 17,0 3,7 2,9 2,2 6,4 4,3

TÜİK, Hanehalkı Bütçe Araştırması TurkStat, Household Budget Survey

Kaynak : TUIK, 2016

66

Grafik 12: Harcama türlerine göre hanehalkı tüketim harcamalarının dağılımı, 2015

30,0

25,0

20,0

15,0

10,0

5,0 Seri 1 0,0

Kaynak: TUİK, 2016

Hanehalkı harcama türlerine bakıldığında ‘Eğlence ve Kültür’ başlığına ilişkin harcamanın toplam harcamadaki payı 2012 yılında 3,2 iken 2015 yılında 2,9’a düşmüştür. Ayrıca 2015 yılında hanehalkı sayısı bir önceki yıla göre % 2,11 artış göstererek 21.824.712 olmuştur.

Kültür Harcamalarına Destek: Reklam Harcamaları

Türkiye’de kişi başına gelirin 10 bin dolara yaklaştığı 2000’lerin sonlarında, Reklamcılar

Derneği’nin koordine ederek saptamaya çalıştığı reklam yatırımları 3 milyar dolara yakın bir büyüklüğe ve milli gelirin yüzde 0,4’üne yaklaştı. 2000’li yıllarda reklam yatırımlarında büyüme, cari fiyatlarla yıllık yüzde 20 dolayında, dolar bazında yıllık yüzde 30 dolayında arttı.

Gazete, dergi gibi nispeten düşük fiyatlı, TV, radyo gibi ücretsiz kültür mecralarından kitlelere ulaşan kültür ürünlerinin parasal harcama düzeyini aşağı çeken en önemli unsur, bu ürünlere yüklenen reklamlardan elde edilen gelirlerdir. Başka bir ifadeyle, kültürü ürün

67 tüketicisi cebinden doğrudan bir bedel öder ya da üründen bedava yararlanırken, ürünün gerçek fiyatının bir kısmı reklam geliri ile tamamlanır. O nedenle reklam harcamalarını, kültür harcamalarının bir parçası saymak yerinde olacaktır. Özellikle TV, radyo kanallarının gelirlerinin neredeyse tamamı reklam gelirlerinden oluşurken, yazılı medya gelirlerinde de reklam gelirlerinin payı yüzde 70 ila yüzde 90 arasında değişmektedir.

Reklam verenler, mecra olarak sinema, internet gibi kültür kanallarını da kullanmaktadırlar.

Tablo 20: Reklam Yatırımları ve Milli Gelirde Payı (2003-2015)

REKLAM YATIRIMLARI VE MİLLİ GELİRDE PAYI

Rek.Yatırımları/ Milli Reklam Yat. Gelir Milli Gelir,%

Milyon Milyon Milyon Değişme,% TL $ $ 2003 1,755 1,177 304,901 0,39 2004 2,831 1,977 68 390,387 0,51 2005 2,248 1,668 -15,6 481,497 0,35 2006 2,756 1,913 14,7 526,429 0,36 2007 3,308 2,545 33 648,625 0,39 2008 3,241 2,53 -0,6 742,094 0,34 2009 2,767 1,784 -29,5 616,703 0,29 2010 3,613 2,402 34,7 731,638 0,33 2011 4,32 2,581 7,4 774,188 0,33 2012 6,203 3,446 30,4 787,111 0,44 2013 6,774 3,546 8,4 802,577 0,44 2014 7,916 3,617 14,4 798,612 0,45 2015 8,632 3,282 9,0 717,868 1,20

Kaynak: Reklamcılar Derneği / TAVAK 2016 Araştırması

2011 yılında 2,5 milyar dolar olan reklam harcamaları 2015 yılında 3,28 milyar dolara yükselmiştir. Reklam yatırımlarının milli gelirdeki payı ise 2011 yılında 0,33 iken 2014 yılında 0,45, 2015 yılında ise 1,2’ye yükselmiştir. Son beş yıllık reklam harcamalarına bakıldığında ise özellikle 2015 yılında belirgin bir artış göstermiştir.

68

Grafik 13: Reklam Yatırımları (2003-2015)

Reklam Yatırımları 2003-2015

80

60

40

20 Milyar 0

-20

-40 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Değişme,% 68 -15,6 14,7 33 -0,6 -29,5 34,7 7,4 30,4 8,4 14,4 9,0 Milyar $ 1,177 1,977 1,668 1,913 2,545 2,53 1,784 2,402 2,581 3,446 3,546 3,617 3,282

Kaynak: Reklamcılar Derneği / TAVAK 2016 Araştırması

Reklam harcamaları (yatırımları) yıldan yıla küçük dalgalanmalar gösterse de reklam yatırımlarının mecra tercihlerinde önemli bir değişim yaşanmadı. Reklam yatırımları mecra olarak yüzde 50,51 oranında TV’leri tercih ettiler.

Reklam yatırımları 2015 yılında mecra olarak yazılı basını yüzde 16,91 oranında tercih ederlerken bu dalda da gazeteler yüzde 37,8 ile önemli bir yer tuttular. Dergiciliğin ise reklam yayınlarında payının gerilediği, 2008’de yüzde 3,5’tan 2011’de 2,2’ ye düşerek 1 puan kayba uğradığı görülmektedir. Medya endüstrisinin alt dallarından radyolar reklamlardan yüzde 2,15 dolayında pay alırken sinemanın payının yüzde 1,1, açık hava ile internetin ise giderek payını artırdığı anlaşılmaktadır. 2015’te açık hava reklamlarının payı yüzde 6,41’i aşarken, dijitalin payının da yüzde 22,92’yi geçmesi dikkat çekmiştir.

Dijital Reklam Pazarı yükselişte

IAB Türkiye’nin dijital reklam pazarının büyüklüğünü ölçen AdEx-TR dijital reklam yatırımları araştırmasının 2014 yılı sonuçlarını açıklandı. Buna göre, Türkiye’de dijital

69 reklam harcamaları son bir yılda yüzde 20,5 oranında arttı ve 1,409 milyon liraya çıktı.

2005 yılında ise dijital reklam harcamaları son bir yılda yüzde 18,8 oranında arttı ve 1,673 milyon liraya çıktı.

Dijital reklam yatırımlarını alt kırılımlarıyla birlikte veren araştırmada, Türkiye dijital reklam harcamalarında, dünya trendleriyle paralel olarak, bir önceki yıla göre en hızlı artış gösteren iki reklam kategorisi, yüzde 57,7 ile mobil ve yüzde 44,9 ile video.

Tablo 21: 2014, 2015 Dijital Reklam Yatırımları

http://webrazzi.com/2016/03/25/iab-turkiye-turkiyede-2015-yili-dijital-reklam- yatirimlari-1-6-milyon-tl-oldu/ (Erişim: 30.11.2016)

70

Tablo 22: 2015 Reklam Harcamalarında Tahmini Mecra Payları

Kaynak: (Erişim: 30.11.2016)

Reklamcılar Derneği’nin her yıl saptadığı reklam yatırımları, özel sektörce yapılan reklam harcamalarını kapsarken resmi ilanları, kamu kuruluşlarının ilanlarını içermemektedir. Bu ayaktaki harcamaları ise merkezi İstanbul’da olan bir kamu kuruluşundan, Basın İlan

Kurumu’ndan izlemek mümkündür.

2007 yılında 91 milyon TL’ye yaklaşan resmi ilan ve reklamlar 2008 yılında 106,5 milyon

TL’ye, 2009’da ise 123,2 milyon TL’ye çıkmıştır. 2011 yılı resmi ilan toplamının 150 milyon

TL’yi geçiği tahmin edilmektedir. İstanbul’daki gazetelerde çıkan ilanlar, toplamın yüzde

70’ine ulaşırken Ankara ve İzmir, yüzde 6’şar pay almaktadırlar. http://www.campaigntr.com/2016/03/11/131494/2015te-reklam-yatirimlari-9-buyudu/ http://rd.org.tr/medya-yatirimlari.html

71

Sponsorlukla Kültürel Harcamalara Destek

Kültürel harcamalara, hanehalkının cebinden çıkanlara firmaların yaptığı reklam harcamaları, harcamaların gerçek boyutunu saptamada önemli bir kalemdir. Bunun yanında reklam bütçeleri büyüklüğünde olmasa da “sponsorluk” bütçeleri de kültür harcamalarını destekleyen önemli bir kalemdir.

Sponsorluk faaliyetinin kültürel harcamalara katkısının 2015 için tahmin edilen 3,28 milyar dolarlık reklam harcamalarının yarısına ulaşarak 1,64 milyar doları bulduğunu tahmin etmekteyiz.

Son yıllarda hızlı bir atılım gösteren “sponsorluk” firmaların tanıtım bütçelerini harcamanın yeni bir alanı sayılmalıdır. Çoğu kez, kültürel, sosyal bir faaliyete “sosyal sorumluluk” projesi çerçevesinde harcanan kaynaklar, son tahlilde firmanın “reklam-tanıtım bütçesinden” çıkmakta ve bir reklam yatırımı olarak değerlendirilmektedir. Eğitime, sağlığa olduğu kadar bu sponsorluk müzik, sinema, tiyatro gibi sanat dallarına da yapılmakta, dolayısıyla kullanıcıya bedeli, sponsor firmanın yaptığı harcama oranında düşürülmektedir.

Sponsorluk, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından desteklenmekte ve çeşitli vergisel kolaylıklarla özendirilmektedir. Kültürel alandaki destek (sponsorluk) faaliyetlerinin teşvik edilmesi amacıyla 14 Temmuz 2004 tarihinde kabul edilen bir yasayla Kurumlar Vergisi

Kanunu ve Gelir Vergisi Kanununun ilgili maddelerine yeni düzenlemeler getirilmiştir.

Buna göre vergi muafiyeti tanınan vakıflar ve bilimsel araştırma faaliyetinde bulunan kurum ve kuruluşlar tarafından yapılan ya da Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca desteklenen veya desteklenmesi uygun görülen ve bahse konu Kanunda belirtilen kültürel faaliyetlere ilişkin harcamalar ve bu amaçla yapılan her türlü bağış ve yardımların yüzde 100’ü kurum kazancından ve Gelir Vergisinin matrahının tespitinde ise gelir vergisi beyannamesinde bildirilecek gelirlerden indirilmek suretiyle vergi muafiyeti kapsamına alınmıştır.

72

Bankalar, büyük iletişim şirketleri, holdingler, yerli-yabancı firmalarca çeşitli kültürel faaliyetlere sponsorluk katkısı giderek önem kazanmaktadır.

Hanehalkı Eğitim Harcamalarında Kültürel Eğitim Harcamaları

Hanehalkının kültür için harcamaları, cebinden para harcayarak satın aldığı gazete,dergi, cd, sinema,tiyatro bileti vb. den oluşmuyor sadece. Çocuklar ya da yetişkinler için alınan

özel dersler, takip edilen kurslar, özel konservatuarlara, özel güzel sanat liseleri ve fakültelerine ödenen yıllık ücretler, hanehalkının “Eğitim” harcamaları içinde gösterilse de bunlar aslında kültür için yapılmış harcamalardır. Bu tür ders ve kursları verenlerin yarattığı katma değer de milli gelir içinde yer almaktadır.

TÜİK’in 2015 Hanehalkı Tüketim Harcamaları, “Eğitim” için cepten yapılmış harcamaları

29,67 milyar TL dolayında belirlemiş bulunuyor. Bunun beşte birinin kültür eğitimi için yapılan harcamalar olarak kabul edersek, bu başlık altında kültürel harcamayı 5,93 milyar lira olarak tanımlayabiliriz ki bu da 2,18 milyar dolar etmektedir.

Kamu Bütçelerinden Kültüre Harcama

Kamu bütçelerinden kültür için yapılan harcamaları merkezi bütçeden ve mahalli idareler bütçesinden yapılanlar olarak iki başlıkta ele almak mümkün. Merkezi bütçeden yapılan harcamalar “Fkod” adıyla şöyle alt başlıklara ayrılıyor; “Kültür, din, dinlenme ve spor ile yayın ve yayım hizmetleri.” Kurum olarak Kültür ve Turizm Bakanlığı bütçesi, Diyanet İşleri

Başkanlığı bütçesi “Fkod”unda sayılmaktadır.

2015 yılında 491 milyar TL’yi bulan merkezi bütçe cari harcamalarında “Dinlenme, Kültür,

Din” başlığı ile sınıflandırılan harcamaların toplamının (2014 yılı 10,2 milyar ₺) 7,98 milyar

₺ olduğu görülmektedir. Bu, toplam bütçe harcamalarının % 1,62’si demektir. 2015 yılı ortalama dolar kuru ile 2,93 milyar dolara denk gelen bu harcamaların detaylarına bakıldığında, harcamaların yaklaşık yüzde 65’inin personel giderleri olduğu anlaşılmaktadır.

73

https://www.muhasebat.gov.tr/content/genel-yonetim-mali-istatistik-

detayi?tabId=1&pageId=5

Tablo 23: 2015 Genel Yönetim Bütçe Cari Giderleri, Bin TL

2015 Yılı Aralık Ayı Merkezi Yönetim Fonksiyonel Ve Ekonomik Sınıflandırma

Düzeyinde Bütçe Giderleri (Kümülatif)

2015 YILI ARALIK AYI GENEL BÜTÇE FONKSİYONEL VE EKONOMİK SINIFLANDIRMA DÜZEYİNDE BÜTÇE GİDERLERİ (KUMULATİF)

(Bin TL.)

Sosyal Güvenlik Mal ve Personel Faiz Cari Sermaye Sermaye Borç Kurumu Hizmet Toplam Giderleri Harcamaları Transferler Giderleri Transferleri Verme Prim Alımları Gideri

Genel Kamu Hizmetleri 10.821.128 1.712.642 5.528.777 53.004.239 88.002.484 3.299.783 36.814.811 308.150 199.492.014

Savunma Hizmetleri 12.048.597 2.074.936 8.455.153 0 49.224 174.748 10.683 0 22.813.341

Kamu Düzeni ve Güvenlik Hizmetleri 23.274.770 3.860.167 6.367.066 0 57.664 2.188.527 7.618 0 35.755.812

Ekonomik İşler ve Hizmetler 3.988.784 683.246 916.884 0 16.832.631 2.765.318 4.140.500 6.933.499 36.260.862

Çevre Koruma Hizmetleri 60.023 9.197 14.270 0 80.952 163.929 177.264 0 505.635

İskan ve Toplum Refahı Hizmetleri 59.324 8.709 1.073.240 0 1.210.885 118.951 2.032.350 32.706 4.536.165

Sağlık Hizmetleri 10.428.332 2.378.679 6.047.251 0 80.628 4.080.922 4.761 0 23.020.573

Dinlenme, Kültür ve Din Hizmetleri 5.223.733 909.760 704.671 0 589.613 506.294 36.903 16.676 7.987.650

Eğitim Hizmetleri 41.115.907 6.483.195 6.236.442 0 1.743.204 5.110.477 671.977 0 61.361.202

Sosyal Güvenlik ve Sosyal Yardım Hizmetleri 781.692 127.962 1.145.699 0 97.545.402 259.127 211.607 59.712 100.131.201

TOPLAM 107.802.290 18.248.493 36.489.453 53.004.239 206.192.687 18.668.076 44.108.474 7.350.743 491.864.455

Kültür, % 4,85 4,99 1,93 0,00 0,29 2,71 0,08 0,23 1,62

74

KAYNAK: TAVAK 2016 Araştırması.

* Cari Bütçe Harcamaları toplamı, Sermaye Giderleri(yatırımlar) ayıklanarak hesaplanmıştır.

Tablo: 24 2014, 2015 Yılı Fonksiyonel Sınıflandırmaya Göre Merkezi Bütçe Yönetim

Giderleri

BAŞLANGIÇ BÜTÇE PAYLARI HARCAMALAR GSYH PAYLARI (%) (Bin TL) ÖDENEKLERİ (%) 2014 2015 2014 2015 2014 2015 2014 2015

436432901 472942746 448752337 505992432 25,6698661 25,8349036 100 100 HARCAMALAR

I-GENEL KAMU 130123302 141696266 125847032 141316217 7,19879584 7,21530721 28,0 27,9 HİZMETLERİ

II-SAVUNMA 21954974 23317331 21255644 22874677 1,21588121 1,16793264 4,7 4,5 HİZMETLERİ

III-KAMU DÜZENİ VE 31953605 34350445 33789754 38837184 1,93286672 1,98294449 7,5 7,7 GÜVENLİK HİZMETLERİ

IV-EKONOMİK İŞLER VE 52668639 57468712 62228203 73389818 3,55962411 3,74712892 13,9 14,5 HİZMETLER

V-ÇEVRE KORUMA 542007 513607 546414 552911 0,03125638 0,02823047 0,1 0,1 HİZMETLERİ

VI-İSKAN VE TOPLUM 4569872 4658502 5714714 5974928 0,32689733 0,30506719 1,3 1,2 REFAHI HİZMETLERİ

20023164 22003866 21481791 25047488 1,22881744 1,27887177 4,8 5,0 VII-SAĞLIK HİZMETLERİ

VIII-DİNLENME, KÜLTÜR 8910967 9714496 10147258 11020607 0,58045102 0,56268889 2,3 2,2 VE DİN HİZMETLERİ

73346341 81694836 75712018 86810156 4,33093535 4,43234299 16,9 17,2 IX-EĞİTİM HİZMETLERİ X-SOSYAL GÜVENLİK VE SOSYAL YARDIM 92340030 97524685 92029509 100168446 5,26434065 5,11438903 20,5 19,8 HİZMETLERİ

1748167817 1958561332 GSYH

KaynakBÜMKO-MUHASEBAT

75

Grafik 14: 2015 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Giderlerinin Fonksiyonel Dağılımı (%)

2015 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Giderlerinin Fonksiyonel Dağılımı (%)

X-SOSYAL GÜVENLİK VE SOSYAL YARDIM HİZMETLERİ I-GENEL KAMU 20% HİZMETLERİ 28%

IX-EĞİTİM HİZMETLERİ 17% II-SAVUNMA HİZMETLERİ 5%

VIII-DİNLENME, IV-EKONOMİK III-KAMU DÜZENİ KÜLTÜR VE DİN İŞLER VE VE GÜVENLİK HİZMETLERİ HİZMETLER HİZMETLERİ 2% VI-İSKAN VE 14% V-ÇEVRE 8% VII-SAĞLIK TOPLUM REFAHI KORUMA HİZMETLERİ HİZMETLERİ HİZMETLERİ 5% 1% 0%

Kaynak: BUMKO,2016

2015 yılında toplamı 99,6 milyar TL’yi bulan belediyeler ve diğer yerel yönetimlerin cari harcamaları içinde ise “Fkod” a göre yapılan sınıflamada “Dinlenme, Kültür, Din” başlığı

76 altındaki harcamaların toplamda 5,9 milyar TL’lik ve oransal olarak yüzde 5,9 pay aldığı anlaşılmaktadır.

Tablo 25: 2015 Yılı Ocak-Aralık Dönemi Mahalli İdarelerin Fonksiyonel Ve Ekonomik

Sınıflandırma Düzeyinde Giderleri

2015 YILI OCAK-ARALIK DÖNEMİ MAHALLİ İDARELERİN FONKSİYONEL VE EKONOMİK SINIFLANDIRMA DÜZEYİNDE GİDERLERİ (FKOD1&EKOD1)

TOPLAM

Genel Kamu Hizmetleri 30.758.400

Savunma Hizmetleri 81.657

Kamu Düzeni ve Güvenlik Hizmetleri 3.731.213

Ekonomik İşler ve Hizmetler 20.433.701

Çevre Koruma Hizmetleri 10.872.695

İskan ve Toplum Refahı Hizmetleri 23.152.662

Sağlık Hizmetleri 1.122.856

Dinlenme Kültür ve Din Hizmetleri 5.901.510

Eğitim Hizmetleri 2.233.986

Sosyal Güvenlik ve Sosyal Yardım Hiz. 1.370.883

TOPLAM 99.659.563

Kaynak: Muhasebat, TAVAK 2016 Araştırması

77

Grafik 15: Mahalli İdarelerin Fonksiyonel Sınıflandırmaya Göre Bütçe Payları (%),

2015

35,0

30,0

25,0

20,0

15,0

10,0

5,0 Seri 1

0,0

KAYNAK: TAVAK 2015 Araştırması

Böylece 7,98 milyar TL’si merkezi bütçeden, 5,9 milyar TL’si yerel bütçe harcamalarından olmak üzere (2014 yılı için) 13,88 milyar ₺ tutarında kamusal kültür harcaması yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu da 2015 ortalama dolar kuru ile yaklaşık (2014 yılı için 6,8) 5,1 milyar dolara karşılık gelmektedir.

Vakıfların Kültür Harcamaları

Merkezi bütçe ve yerel yönetim bütçelerinden gerçekleştirilen kamu harcamalarına, vakıf kurumları aracılığıyla gerçekleştirilen kültür faaliyetlerini ve bunların ekonomik portresini eklemek gerekir. Bilindiği gibi, Selçuklu ve Osmanlı döneminde kurulmuş olan ve bugün

78 yöneticileri hayatta kalmayan vakıflar ile yeni kurulan vakıfların kuruluş, dağılış ve denetim işlemleri Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından temsil ve idare edilmektedir.

Vakıflar Genel Müdürlüğü kayıtlarına göre; Osmanlı ve Selçuklu Döneminden günümüze intikal etmiş ancak yöneticisi kalmamış vakıf sayısı 41.750 adettir. Bu tarihî vakıfların tüzel kişiliklerini günümüzde de sürdüren Vakıflar Genel Müdürlüğü, kurucularının belirledikleri amaçlar doğrultusunda gelirlerini harcarken, bu gelirlerin bir kısmı da kültür harcamaları için kullanılmaktadır. Örneğin, Vakıflar Genel Müdürlüğünce 3 bin 500’ün üzerinde vakıf eserin restore ettirildiği belirtilmektedir. Bezmiâlem Valide Sultan Vakıf Üniversitesi ile

Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversiteleri yüksek öğrenim alanında gerçekleştirilen iki

önemli projedir.

Azınlıklara ait Cemaat Vakıfları, kendi cemaatlerinin kültürel yeniden üretiminde önemli yerlere sahiptirler. Sayıları 2015 yılında 167 olarak belirlenen bu vakıfların 77’sı Rum cemaatine, 54’ü Ermeni cemaatine, 19’u Musevi cemaatine, öteki 17’si de diğer cemaatlere aittir.

Grafik 16: Cemaat Vakıflarının Dağılımı, 13.07.2016

Cemaat Vakıflarının Dağılımı 2016 Süryani Bulgar 6% 1%

Ermeni 32%

Rum 46%

Musevi Keldani 11% 2% Maroni Gürcü 1% 1%

Kaynak: Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü2015, http://www.vgm.gov.tr/db/dosyalar/webicerik241.pdf

79

Şahısların isteği üzerine, bağımsız mahkemeler tarafından kurulup, Vakıflar Genel

Müdürlüğü tarafından kuruluş senedine uygunluk yönünden denetlenen vakıflar, “Yeni vakıf” olarak adlandırılmaktadır.

Tablo 26: Türkiye’deki Vakıflar ve Giderleri (2014, 2015)

2014

Kültür, Sanat, Spor Eğitim, Araştırma Giderleri Vakıf Sayısı Giderleri (TL) (TL)

Yeni 4.757 178.000.000 1.013.000.000 Vakıflar Cemaat 166 2.724 13.492.601 Vakıfları Mülhak 276 11.319 12.594 Vakıflar Yabancı 18 -Bilgi yok- -Bilgi yok- Vakıflar Toplam 5217 178.014.043 1.026.505.195

2015

Kültür, Sanat, Spor Eğitim, Araştırma Vakıf Sayısı Giderleri (TL) Giderleri (TL)

Yeni Vakıflar 5013 214.000.000 1.022.000.000

Cemaat 167 0 16.291.263 Vakıfları Mülhak 265 0 0 Vakıflar Yabancı 21 -Bilgi yok- -Bilgi yok- Vakıflar Toplam 5466 214.000.000 1.038.291.263

Kaynak: Vakıflar Genel Müdürlüğü 2016

Bunların 2015 itibariyle sayılarının 5 binin üzerinde olduğu belirtilmektedir. Bunlardan

5013’ü yeni vakıf olarak belirtilmektedir. Yeni vakıflar da Sosyal Yardımlaşma ve

Dayanışma Vakıfları, Çevre Koruma Vakıfları, ve çok amaçlı vakıflar olan Diğer Yeni

Vakıflar türlerini ifade etmektedir.

80

Tablo 27: 2016 Vakıf Sayısı ve Türleri

KAYNAK: Başbabanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü / TAVAK 2016 Araştırması

Vakıflarla ilgili istatistik yayımlayan Vakıflar Genel müdürlüğü, yeni vakıfların 2015 yılı giderlerinin 7,44 milyar TL’yi bulduğunu bildirmektedir. Buna azınlıklara ait cemaat vakıflarının harcamaları eklendiğinde tahminen 1 milyar dolarlık bir kültürel harcamanın da vakıflar üstünden yapıldığını söylemek mümkündür.

81

Kamusal Eğitim Harcamalarında Kültürün Payı

Merkezi bütçeden “Eğitim” başlığı altında yapılan harcamaların bir kısmının kültürle ilgili derslere, kültür odaklı okullara (ilköğretim, ortaöğretim, yükseköğretim) yapıldığını, bu anlamda eğitim harcamalarından bir kısmının aslında kültür harcamaları içine alınması gerektiği söylenebilir.

İlköğretim ve ortaöğretim müfredatı içinde müzik, resim gibi dersler, yükseköğretimde konservatuar, güzel sanatlar fakülteleri için yapılan kamu eğitim harcamaları, “kamusal kültür harcamaları” arasında sayılmalıdır.

Bu derslerin verilmesinde kültür formasyonlu eğitim kadrosu istihdam edilmekte, kültür

ürünü olan enstrümanlar, malzemeler, işlikler kullanılmakta, özellikle yükseköğretimdeki konservatuar ve güzel sanatlar fakültelerinden kültür endüstrisinin işgücü olabilecek elemanlar yetiştirilmektedir.

2015 yılında yaklaşık 86,8 milyar TL’yi bulan merkezi bütçe eğitim harcamalarının yüzde 20’sinin kültürel özellikte olduğu varsayımı ile 17,36 milyar TL’lik ya da 6,38 milyar dolarlık bir kültür harcamasının da bu kanaldan yapıldığını kabul edebiliriz.

Kamunun Kültüre Yatırım Harcamaları

Toplumda “kültürel yeniden üretim” için yapılan harcamalar ya da milli ekonomi içinde kültür sektörünün yerini belirlemenin bir ayağını cari harcamalar oluşturur. Cari harcamaların da iki alt başlığını hanehalkının cebinden yaptığı harcamalar ile kamunun merkezi bütçeden ve yerel yönetim bütçelerinden toplum için yaptığı ve bedelsiz sunduğu harcamalar oluşturur. Kültür sektörünün milli gelirdeki yerini belirleyen ikinci önemli ayak,

“yatırımlar”dır. Toplam yatırımlar içinde kültüre ait olanların saptanması, kültür sektörünün boyutlarını ortaya koymada ikinci önemli adım olacaktır.

82

Merkezi bütçeden “Sermaye Giderleri” başlığıyla yer alan yatırım harcamaları 2015 yılında

18,6 milyar TL olarak gerçekleşirken kültür alt dalının, 0,5 milyar TL ile yatırımlardan yüzde 2,71 pay aldığı görülmektedir.

Tablo 28: Merkezi Bütçeden Yatırım Harcamaları (Bin TL)

2014, 2015 Yılı Aralık Ayı Merkezi Yönetim Fonksiyonel Ve Ekonomik Sınıflandırma

Düzeyinde Bütçe Giderleri (Kümülatif)

2015 YILI ARALIK AYI GENEL BÜTÇE FONKSİYONEL VE EKONOMİK SINIFLANDIRMA DÜZEYİNDE BÜTÇE GİDERLERİ (KUMULATİF)

2014 2015

(Bin TL.)

Sermaye Sermaye Giderleri % % Giderleri

3.277.180 19,51 3.299.783 17,68 Genel Kamu Hizmetleri

242.631 1,44 174.748 0,94 Savunma Hizmetleri

1.464.019 8,71 2.188.527 11,72 Kamu Düzeni ve Güvenlik Hizmetleri

2.869.154 17,08 2.765.318 14,81 Ekonomik İşler ve Hizmetler

196.971 1,17 163.929 0,88 Çevre Koruma Hizmetleri

150.740 0,90 118.951 0,64 İskan ve Toplum Refahı Hizmetleri

2.825.291 16,82 4.080.922 21,86 Sağlık Hizmetleri

459.063 2,73 506.294 2,71 Dinlenme, Kültür ve Din Hizmetleri

5.097.300 30,34 5.110.477 27,38 Eğitim Hizmetleri

218.224 1,30 259.127 1,39 Sosyal Güvenlik ve Sosyal Yardım Hizmetleri

16.800.573 100,00 18.668.076 100 TOPLAM

2015 Yılı Kesin Hesap Kanun Tasarısına göre güncellenmiştir.

83

Kaynak: Maliye B. Muhasebat Genel müdürlüğü veritabanı / TAVAK ARAŞTIRMASI 2016

Tablo 29: Merkezi Bütçeden Yatırım Harcamaları 2014-2015

Kaynak: BUMKO 2016

Öte yandan, yerel yönetim bütçelerinde “Sermaye giderleri” başlığıyla yer alan yatırımlar

2015 yılında 32,79 milyar TL’ye yaklaşırken yerel yönetimlerin kültür yatırımları 0,77 milyar TL ile yüzde 2,36 pay almıştır.

84

Tablo 30: 2015 Yılı Mahalli İdare Bütçesinde Kültür Yatırımları, Milyon TL, %

MAHALLİ İDARELERİN FONKSİYONEL VE EKONOMİK SINIFLANDIRMA DÜZEYİNDE GİDERLERİ (FKOD1&EKOD1)

2014 2015

(Bin TL.) Sermaye Sermaye % % Giderleri Giderleri

7,21 10,72 Genel Kamu Hizmetleri 2.064.817 3.514.786

0,17 0,14 Savunma Hizmetleri 48.842 46.065

1,77 1,51 Kamu Düzeni ve Güvenlik Hizmetleri 507.794 493.823

26,89 31,79 Ekonomik İşler ve Hizmetler 7.702.830 10.426.958

8,43 8,22 Çevre Koruma Hizmetleri 2.415.463 2.697.081

47,33 40,14 İskan ve Toplum Refahı Hizmetleri 13.556.880 13.163.737

0,79 0,73 Sağlık Hizmetleri 227.654 240.138

2,18 2,36 Dinlenme, Kültür ve Din Hizmetleri 623.287 775.102

4,84 4,22 Eğitim Hizmetleri 1.386.337 1.383.368

Sosyal Güvenlik ve Sosyal Yardım 0,39 0,17 Hizmetleri 110.294 56.009

28.644.198 100,0 32.797.067 100 TOPLAM

2015 Yılı Kesin Hesap Kanun Tasarısına göre güncellenmiştir.

Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü 2016

Bu durumda 2015 için kamunun kültür yatırım harcamaları 0,5 milyar TL’si merkezi bütçeden 0,775 milyar TL’si yerel bütçelerden olmak üzere toplam 1,28 milyar TL’ye

85 ulaşmaktadır. Bu, 2015 ortalama dolar kuru (2,72₺) ile 0,47 milyar dolarlık bir harcama demektir.

Özel Sektörün Kültür Yatırımları

Türkiye’de sabit sermaye yatırımlarının sektörlere ve kamu-özel mülkiyete göre dağılımını eski adıyla Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) yeni adıyla Kalkınma Bakanlığı izlemektedir.

Bakanlık, yatırımları sektörel olarak ayırırken bazı kültür yatırımlarını “Eğitim” başlığının altında, bazılarını da “Diğer hizmetler” tanımına sokmaktadır.

Tablo 31: Özel Sektör Yatırımlarının Sektörel Dağılımları, 2014-2015

2014 2015 Tarım 2,1 2,1 Madencilik 3,6 3,4 İmalat 34,3 34,9 Enerji 3,2 3,1 Ulaştırma 17,75 18,9 Turizm 8,3 8,2 Konut 16 16,1 Eğitim 3,25 2,7 Sağlık 6,7 5,8 Diğer Hizmetler 4,8 4,8 Toplam 100 100

Toplam - Milyon YTL 276.235 310.661 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı / TAVAK Araştırması 2015

2015 yılında 310,66 milyar TL olarak belirlenen özel sektör yatırımlarının yüzde 2,7’si eğitim, yüzde 4,8’i “Diğer hizmetler” yatırımı olarak görülmektedir. Toplamı 2015 cari fiyatlarıyla 23,3 milyar TL’yi bulan bu hizmet yatırımlarından üçte birinin kültür ile ilgili olduğu varsayılırsa, medya ve diğer kültür endüstrilerine yapılmış yatırımların

86

2015’te 7,76 milyar TL’yi bulduğu söylenebilir. Bu toplam özel sektör yatırımlarının yüzde 2,5’ine denk gelen bir sayıdır ve gerçeğe yakın bir tahmindir. 2015’te 7,76 milyar TL’lik bir özel sektör kültür yatırımı söz konusu ise bu, aynı yılın ortalama dolar kuru ile 2,85 milyar dolarlık bir yatırım harcaması demektir.

Kültür Ürünleri Net İhracatı

Kültür sektörünün milli gelirdeki büyüklüğünü hesaplamak için üretilmiş kültür ürünü ve hizmetin ihracatı ve ithalatını da dikkate almak gerekir. Mal ve hizmet net ihracat veya ithalatı, hanehalkı ve kamu cari kültür harcamaları ve kamu-özel yatırımları toplamına eklenerek, toplam kültür harcamasına ve milli gelirde kültür sektörünün büyüklüğüne ulaşılır.

TÜİK’in dış ticaret istatistiklerinde SITC koduna göre kültür ürünü sayılan malların 2015 yılı ihracatı 3,92 (2014 yılı için 4,5 milyar dolar) milyar dolar dolayına ulaşmış, aynı malların ithalatı ise 0,74 (2014 yılı için 1,05) milyar dolarda kalmıştır. Böylece Türkiye kültür ürünü net ihracatçısı olmuş ve 3,17 milyar dolarlık net ihracat gerçekleştirmiştir. Bu sonuçta en önemli kalem, kuyumculuk sanatının ürünleridir.

Kültür ürünleri dış ticaretine en çok konu olan mal, değerli metaller ve kaplamalarından mücevher eşyası olmaktadır. Kuyumculuk sanatının ürünlerinin hem tasarımı hem işçiliğinin ürünü olan takıların, 2015 yılında ihracatı 3,75 milyar doları bulurken ithalatı 409 milyon dolarda kalmış ve net ihracat 3,34 milyar doları aşmıştır.

87

Tablo 32: Kültür Ürünlerinin Dış Ticareti ve Net İhracat, Bin Dolar, 2014, 2015 2014 2015

SITC SITC adı İhracat Dolar İthalat Dolar Net İhracat İhracat Dolar İthalat Dolar Net İhracat Kitap, broşür, risale vb 1 89215 matbua ayrı ayrı sayfalar 15.482.616 4.230.414 halinde matbua 10.714.415 8.329.005 2.385.410 11.252.202 89216 Sözlükler, ansiklopediler 135.768 383.249 2 233.914 270.218 -36.304 -247.481 Diğer kitaplar, diğer broşürler 89219 24.405.496 68.318.850 3 ve diğer basılı yayınlar 30.398.284 57.141.609 -26.743.325 -43.913.354 Gazete ve periyodik yayınlar 4 89221 (haftada en az dört defa 2.997.484 4.623.522 basılan) 4.066.466 3.980.927 85.539 -1.626.038 DiğerGazete ve periyodik 89229 2.176.397 3.912.016 5 yayınlar 2.655.110 5.172.969 -2.517.859 -1.735.619 89241 Çıkartmalar ve yapıştırmalar 5.897.936 21.046.188 6 11.074.062 30.416.684 -19.342.622 -15.148.252 Basılı/resimli kartpostallar, 89242 4.518.262 424.630 7 tebrik kartları, davetiyeler vb 4.979.941 533.342 4.446.599 4.093.632 89281 Kağıtlar 53.552.229 41.765.449 8 56.844.900 48.910.050 7.934.850 11.786.780 Matbu her türlü takvim (blok 89284 1.948.923 973.417 9 halinde takvimler dahil) 3.076.596 1.026.290 2.050.306 975.506 Ticari reklam yayınları, 89286 10.980.894 19.604.808 10 kataloglar 13.561.131 27.442.221 -13.881.090 -8.623.914 Resimler, gravürler- 89287 718.595 3.750.199 11 fotoğraflar 1.918.930 4.518.651 -2.599.721 -3.031.604 89289 Diğer basılı eşya 10.659.296 25.742.128 12 10.478.643 35.507.976 -25.029.333 -15.082.832 Tamamen elle yapılmış 89611 925.049 17.496.956 13 kolajlar ve dekoratif panolar 1.881.183 28.352.520 -26.471.337 -16.571.907 Orijinal gravürler, estamplar 14 89612 2.246.590 2.631.387 ve litoğrafyalar 1.388.473 3.036.220 -1.647.747 -384.797 Heykel/yontu sanatının 89630 616.176 10.149.423 15 orijinal eserleri 389.263 18.386.107 -17.996.844 -9.533.247 Taklit mücevherci eşyası 16 89721 (kıymetli metallerle kaplı 7.374.284 80.755.030 olsun/olmasın) 7.766.558 86.815.755 -79.049.197 -73.380.746 Diğer taklit mücevherci 89729 7.058.157 20.327.246 17 eşyası 6.120.657 22.461.726 -16.341.069 -13.269.089 Kıymetli metaller ve 18 89731 kaplamalarından mücevherci 3.756.564.228 409.123.604 eşyası 4.347.613.121 658.639.008 3.688.974.113 3.347.440.624 Gümüşten, diğer kıymetli metal-kaplama ve kıymetli 19 89732 metallerle kaplama adi 6.384.744 528.758 metallerden mücevherci eşyası ve aksamı 6.750.798 874.124 5.876.674 5.855.986 Kıymetli 20 89749 metallerden/kaplamalarından 2.351.415 4.409.374 diğer eşya 7.489.244 7.270.207 219.037 -2.057.959

88

89815 Diğer telli çalgılar 408.526 7.662.188 21 493.660 6.162.934 -5.669.274 -7.253.662 89824 Vurmalı çalgılar 8.268.210 1.066.839 22 8.813.132 1.471.904 7.341.228 7.201.371

Yıl toplamı: Kültür Ürünleri 4.538.708.481 1.056.720.447 3.481.988.034 3.925.671.275 748.925.675 3.176.745.600 - - Genel Toplam 157.610.157.690 242.177.117.073 84.566.959.383 143.838.871.428 207.234.358.616 63.395.487.188 Kültürün Payı, % 2,880 0,436 2,729 0,361

Kaynak, TÜİK veri tabanı / TAVAK 2016 Araştırması

Türkiye kültür ürünlerinden, kuyumculuk ürünlerinden sonra kağıt, kitap,dergi, gazete,

takvim,kartpostal gibi ürünlerde net ihracatçı görünmektedir.

Türkiye’nin 2015 toplam ihracatında 3,92 milyar dolarlık ihracatıyla yüzde 2,72 pay alan

kültür ürünleri, ithalatta da yüzde 0,36 pay sahibi görünmektedir. Net ihracatı 3,17 milyar

doları bulan kültür ürünleri, böylece bu miktarda, kültür katma değerine katkıda

bulunmaktadır. Bu rakamlarla, Türkiye’nin ihracat büyüklüğü bakımından dikkat çekici

sektörlerinden olan tekstil sektörünün sahip olduğu ihracat payına (%28,88) yaklaşmakta

olduğu görülmektedir.

Tablo 33: 2015 Yılı Tekstil ve Kültür Ürünleri İhracatı Karşılaştırması

Tekstil ve Hammadde İhracatı 2015 (17)* 13.591.481.000$

Kültür Ürünleri İhracatı 2015 3.925.671.275$

*Uluslararası standart sanayi sınıflamasına (ISIC, Rev.3) göre ihracat, 1996-2016

Kaynak: TUIK, TAVAK 2015 Araştırması

Kültür Hizmetleri Net İhracatı

“Mal ihracatı” tanımına giren ve dış ticaret istatistiklerinden izlenen kültür ürünü ihracatının

dışında kalan “kültür hizmet ihracatı”, T.C.Merkez Bankası’nın izlediği ödemeler dengesi

istatistiklerinde yer almaktadır. Hizmetler Dengesi başlığı altında “Diğer Hizmetler” alt

89 başlığına giren ve çeşitli telif hakkı, lisans net gelirlerinden oluşan bu başlıkta, dışarıda verilen konserlerden elde edilen gelirler, TV dizilerinin yayın hakkını satıştan elde edilen gelirler, kitapların yabancı dillerde basılması ile oluşan telif hakları gibi gelirlerin “net”i alınmaktadır.

Tablo 34: Kültür (Fikri Haklar) Hizmetleri Döviz Gelir-Gideri(Milyon $)

Yıl Gelir Gider Net Gelir 2000 2.623 -2.140 483 2001 1.099 -791 308 2002 1.383 -756 627 2003 1.216 -1.137 79 2004 2.038 -1.584 454 2005 1.814 -1.646 168 2006 1.426 -951 475 2007 1.492 -1.089 403 2008 1.998 -1.242 756 2009 1.431 -1.134 297 2010 1.466 -1.383 83 2011 1.811 -1.353 458 2012 1.652 -1368 284 2013 1.610 -1.511 99 2014 2.085 -1.322 763 2015 2.084 -1270 814

Kaynak:TCMB, veri tabanı / TAVAK 2016 Araştırması

Söz konusu gelirin yıllar itibariyle iniş çıkışlar gösterdiği, buna bağlı olarak net gelirin de inişli çıkışlı bir seyir gösterdiği gözlenmektedir.

2015 yılında bu hanede 2,08 milyar dolar hizmet ihracı gelirine karşılık yaklaşık 1,27 milyar dolar hizmet ithal gideri oluşmuş ve 814 milyon dolarlık bir hizmet geliri de böylece kültür katma değerine eklenmiştir.

Kültür hizmetleri ihracatında dikkate alınması gereken bir diğer bileşen de önemli

(popüler) sanatçılarımızın yurtdışında verdikleri konserlerdir. Her ne kadar bu konuda

ölçümlenmiş bir resmi veri bulunmasa da Fazıl Say, Gülsin Onay, Tarkan, Tuluyhan

90

Uğurlu gibi sanatçılarımızın Avrupa ve Asya ülkeleri başta olmak üzere birçok ülkede

vermiş oldukları konserlerin kültür ekonomisine katkıda bulunduğu açıktır.

Spor Ekonomisi

Spor ekonomisi hesaplamasında öncelikle Türkiye Futbol Ligleri ve Basketbol Süper Ligi

değeri ile müsabakalarda elde edilen seyirci haslatları dikkate alınarak hesaplanmıştır.

Ancak, bu hesaplamaya ilişkin bazı sınırlılıklar da ortaya çıkmıştır. Bunlardan birincisi,

Federasyon eski Başkanı Harun Erdenay tarafından da Avrupa’nın en değerli ligi olarak

tanımlanan Spor Toto Basketbol Ligi takımlarının değerlerine ilişkin herhangi bir verinin

bulunmaması gelmektedir. Çalışmada Spor Toto Basketbol Ligi takımlarının toplam değeri

tahmini olarak 77 milyon € olarak belirlenmiştir. Bir diğer sınırlılık ise spor dalları arasında

önemli bir yere sahip Voleybol ligine ilişkin herhangi bir değer ve biletli seyirci verisine

ulaşılamamasıdır.

Çalışmada Futbol ekonomisine ilişkin olarak liglerin değeri ve seyirci hasılatları dikkate

alınmıştır. Transfermarkt’ın verilerine göre Türkiye Futbol Liglerinin (Süper Lig, 1. Lig, 2.

Lig Kırmızı & Beyaz, 3. Lig Grup 1, 2, 3, Türkiye Kupası, TFF Süper Kupa) toplam değeri

1,604 milyar € dur.

Tablo 35: Futbol Ekonomisi Bileşenleri, 2015-2016

Değer (Bin, €) Toplam Super Lig (Transfermarkt, 2016) 909.780 1. Lig (Transfermarkt, 2016) 153.580 2. Lig (Kırmızı & Beyaz Grup) (Transfermarkt, 2016) 103.750 54.000 49.750 3. Lig (1, 2, 3 Grup) (Transfermarkt, 2016 8.960 2.430 2.680 3.850 Türkiye Kupası & TFF Süper Kupa18 20.094 Süper Lig Yayın, TFF 1. Lig (Digiturk 2015- 2016)19 434.931

18 Erişim tarihi: 07.12.2016 19 http://aa.com.tr/tr/futbol/turk-futbolunun-ekonomik-degeri-artiyor/690059 Erişim tarihi: 09.12.2016 91

Maç Günü Gelirler (Kombine ve Bilet Satışı, 2015-2016)20 78.148 Toplam 1.709.243

Bu Tabloda UEFA ve sponsor gelirleri dahil edilmemiştir.

Futbol ekonomisi

Spor Toto Türkiye Süper Ligi’nde 2015-2016 yılında 18 takımın toplam yıl boyunca

topladığı biletli seyirci sayısı 2.578.78321 rakamına ulaştı. Süper Lig takımlarının haftalık

seyirci ortalaması toplamı bir önceki sezona göre %7,65 lik artışla 151.334 olmuştur.22 18

Süper Lig takımının biletli seyircilerden elde ettiği gelir 2014-2015 sezonunda toplam

114.706.128 TL oldu. Türkiye'de statların niye boş kaldığı tartışmasında göz ardı edilen

konulardan biri olan bilet fiyatları pahalılıkta dünyanın zirvesine oynuyor.

2015-2016 sezonu maç günü gelirleri ise 4 büyük takım için elde edilen verilere diğer

takımların hasılatları tahmini değerler eklenerek hesaplanmıştır. Dört büyük takım için

maç günü gelirleri (Galatasaray, Fenerbahçe, Beşiktaş, Trabzonspor) sırasıyla 92,4, 94,2,

46,9, ve 3 milyon ₺ dir. Diğer takımlardan 9’u için 1,5 milyon ₺, 5’i için 1 milyon ₺ ortalama

gelir tahmini olarak dikkate alınmıştır. Maç günü gelirleri toplam değeri 255 milyon ₺

olarak hesaplanmıştır. 2015-2016 sezonu ortası olarak 2016 Şubat ayı ortalama € kuru

(3,263₺ BUMKO) dikkate alınarak 78,148 milyon € değer elde edilmiştir.

Süper Lig ve TFF 1. Lig yayın değeri hesaplamasında ise 2016-2017 yılı için A, B, C

paketleri toplamı olarak 374,71 milyon $ ‘a Federasyon (%12) ve KDV (18) eklenmiş ve

487,123 milyon $ rakamına ulaşılmıştır. Bu rakam Eylül 2016 ortalama döviz kuru

(BUMKO) dikkate alınarak (2,960$ / 3,317$) 434,931 milyon € hesaplanmıştır.

20 < http://odatv.com/hangi-takim-ne-kadar-kazaniyor--1410161200.html> Erişim tarihi: 09.12.2016 21 Erişim tarihi: 07.12.2016 22 Erişim tarihi: 07.12.2016 92

Tribünlerindeki büyük boşluklarla dikkat çeken Spor Toto Süper Ligi, ülkedeki gelire oranla

Avrupa'da en pahalı biletlere sahip olan ikinci ülke konumunda. Dünyada ise verilere göre ortalama gelirle en az maç bilet satın alınabilen 4. ülke olan Türkiye, Avrupa'da da birçok büyük ligi geride bırakarak ikinci sırayı alıyor. Üstelik en pahalı bilet satan ülkenin dünyanın en çok ilgi gören ligine sahip olan İngiltere olduğu düşünülürse, Türkiye'deki bilet fiyatlarının uçukluğu ortaya çıkıyor.

BİR HAFTALIĞA 19 BİLET

IMF verileri baz alınarak hazırlanan Mail on Sunday'in araştırmasına göre Türkiye'de bir kişinin ortalama haftalık kazancı 284 Euro... Bu parayla ortalama fiyatı 14.7 Euro yani 41

TL olan 19 adet Süper Lig bileti satın alınabiliyor. Bu sayı Türkiye'den daha üst düzey seyir kalitesi sunan İspanya La Liga'da 20, İtalya Serie A'da 22, Almanya Bundesliga'da ise 27,3... 34 ülkenin dahil olduğu listede Bundesliga gibi seyirciye konfor ve kalite vadeden liglere göre çok daha pahalı ücretlendirmeye giden Türkiye'de tribünlerin neden boş olduğu sorusu cevabını da bulmuş oluyor.

Transfermarkt 2016 verilerine göre piyasa değeri sıralamasında Avrupa’da altıncı sırada olan Türkiye (1-İngiltere, Premier League 4,92 milyar €; 2-İspanya, La Liga 3,6 milyar €; 3-

İtalya, Seri A 2,75 milyar €; 4-Almanya, Bundesliga 2,54 milyar €; 5-Fransa, League 1

1,58 milyar €; 6-Türkiye, Süper Lig 0,9 milyar €; 7-Portekiz, Liga NOS 0,875 milyar €; 8-

Rusya, Premier Liga 0,77 milyar €) tribünleri doldurmaya geldiğinde ilk 10'da dahi kendine yer bulamıyor. Yayın gelirlerine güvenerek tribünleri gözden çıkaran Süper Lig kulüplerinin acilen bilet fiyatlarını makul seviyeye çekmesi şart gibi gözüküyor.

Basketbol Ekonomisi

TBL'de çekişmenin üst düzeye ulaşması ile bu sezon seyirci sayısında çok büyük artış meydana geldi. Geçen sezon TBL'de ortalama seyirci sayısı 2483 iken, bu sayı 2015-16

93 sezonunda yüzde 4,7 artış ile 2599 oldu. Geçen sezonki rakamlara seyirci ilgisinin arttığı play-off'lar dâhil olduğu için bu sezonki play-off'lardan sonra artışın yüzde 10 civarında olması bekleniyor.

Tablo 36: TBL Seyirci sayıları ortalamalarının yıllara göre karşılaştırması

Değişim TAKIM Toplam Seyirci 2015-2016 2014-2015 +/- Oranı, % Fenerbahçe 156.473 7.451 4.570 2881 63,0 Galatasaray Odeabank 80.904 4.494 4.036 458 11,3 Anadolu Efes 51.423 2.448 1.689 759 44,9 Pınar Karşıyaka 45.595 3.507 3.322 185 5,6 Trabzonspor MP 36.005 3.000 3.345 -345 -10,3 D. İ. Büyükçekmece 34.093 2.272 - Bask. - Torku Konyaspor 32.700 2.180 2.284 -104 -4,6 Darüşşafaka Doğuş 32.504 1.912 1.658 254 15,3 Royal Halı Gaziantep 30.637 2.042 2.831 -789 -27,9 Rönesans TED Kolejliler 30.390 2.026 1.479 547 37,0 Türk Telekom 30.279 2.018 2.709 -691 -25,5 Uşak Sportif 28.877 2.062 2.204 -142 -6,4 Banvit 28.488 1.780 2.188 -408 -18,6 Beşiktaş 24.532 2.044 1.631 413 25,3 Yeşil Giresun 23.693 1.579 - Belediyespor - İstanbul BŞB. 11.575 771 810 -39 -4,8 ORTALAMA 678.168 2.599 2.483 117 4,7

Kaynak: Erişim tarihi: 13.12.2016

Türkiye Basketbol Ligi’nde 2014-2015 sezonunda 16 takımın bilet gelirlerinden elde ettiği toplam gelir 1.471.800 TL oldu. Bütün takımların seyirci sayısında artış olurken

Galatasaray'da seyircisiz maç cezası nedeniyle düşüş meydana geldi.Trabzonspor geçen yıla göre + 2145 ile sahasında en fazla artış sağlayan takım oldu. Geçen yıl göre iç saha

94 maçlarını Pınar Karşıyaka 963, Torku Konyaspor 904, Royal Halı Gaziantep 700 fazla seyirciye oynadı.

Basketbol ligi kulüplerinin değerlerine baktığımızda ise futbolda yer alan uluslarası standart piyasa değeri araştırmalarının mevcut olmadığını görmekteyiz. Ancak, 206-2017 sezonu için Euroleague’e katılan takımlarımızın bütçe değerleri bazı basın organlarında verilmiştir. Buna göre Euroleague’e katılan takımlarımız ve bütçeleri aşağıdaki gibidir: 23

Tablo 37: Euroleague’de mücadele eden Türk takımları bütçeleri, 2016-2017

€

1 Fenerbahçe 25.000.000 2 Anadolu Efes 15.000.000 3 Darüşşafaka Doğuş 9.000.000 4 Galatasaray Odeabank 6.000.000 Kaynak: TAVAK 216 Araştırması

Euroleague takımlarımızın toplam bütçe değeri 55 milyon € olarak ortaya çıkmaktadır.

Galatasaray Odeabank’ın bütçesi daha sonra kulüp yöneticilerinin yaptıkları açıklamaya göre 10 milyon € ya çıkarılmıştır. Bu verilerden hareketle Spor Toto Basketbol Ligi piyasa değerine ilişkin bir tahminde bulunabilir. 59 milyon € Euroleague takımlarına ek olarak 12 takımın toplam 18 milyon € değeri ile birlikte toplam 77 milyon € değer hesaplaması yapılabilir.

Gastronomi Ekonomisi

Gastronomi sektörü

Dış sermaye girişi, içeride bazı yıllarda % 8-9 ‘ları bulan büyüme oranlarına olanak tanırken sanayi ve inşaatta olduğu kadar hizmetler sektöründe de üretim ve yatırım artışlarına yol açtı. İletişim, perakende, özel sağlık, özel eğitim, turizm gibi hizmet

23 < http://www.hizlihucum.com/euroleague-takimlari-fenerbahce-efes-butce-degerleri/> Erişim tarihi: 13.12.2016 95 sektörlerine hem yerli hem yabancı sermayeden büyük yatırımlar gerçekleşti ve bu eğilim devam ediyor. Hizmetlerin bir alt dalı olarak yeme-içme faaliyetlerinde de dikkat çekisi bir büyümeye, yenilenmeye tanık olundu. Konaklama sektörü ile atbasi yasanan yeme-icme sektöründeki gelismenin ülkenin belli basli cografyalarinda farkli tempolarda olsa da gelisimi söz konusu. Basta Istanbul olmak üzere, Ankara, Izmir, daha sonra da turistik bölgelerden Antalya, Bodrum – Marmaris gibi bölgelerde turizmle birlikte yeme-icme sektörlerinde önemli gelismeler yasandi. Bunlarin yani sira, Gaziantep, Konya, Kayseri,

Denizli gibi yeni sanayi vahalarinda da yeme-icme mekanlari, sehir turizmi ile paralel gelisme göstermektedir. Türkiye’nin tarihe dayanan zengin mutfak kültürü, sektörün tüm bölgelerde gelisiminde önemli bir etken olmus, hemen her bölgede sektör yenilenme, profesyonellesme, ticarilesme imkani bulmustur.

Turizmin Gastronomi Ekonomisindeki yeri

Turizm gelirindeki kent turizmi açısından Türkiye’ye gelen yabancı turistlerin artacağını söyleyebiliriz. Antalya, Bodrum gibi bölgelere “all inclusive” olarak gelen yabancı turistlere

Türk parasınındeğer kaybetmesi çok büyük bir olanak getirmiyor. Kendileri “all inclusive” olarak satın aldıkları için harcamalarındaki Türk parasının değer yitirmesinden gelen olumlu gelişme kendilerine yansımayacaktır; fakat buna karşılık son aylarda büyük ölçüde ilgi gören İstanbul, İzmir gibi kentlere gelen turist sayısında artış bekleyebiliriz.

Bugün içinbaktığımız zaman Avrupa’nınbirçok kentinden en az % 20 oranındapahalı olan

İstanbul’a artik Alman, İngiliz ve Fransız turistlerin daha rahat gelebileceğini söyleyebiliriz.

Bu gelişmeler, Türkiye’nin korkulu rüyası haline gelen cari açığıazaltacaktır.

AB’de Kriz

AB’de olan ekonomik kriz, Türk turizmini de önümüzdeki yıldan itibaren olumsuz yönde etkileyecektir. Artik Almanya’nın ve diğer AB ülkelerinden gelen turistlerin konumunu yavaşyavaş Arap ülkelerinden gelen turistlere ve Ruslara bıraktığını görmekteyiz. Satın alma gücü düsen AB ülkelerinde yurt dışına çıkışlar azalacak; 2008 yılında 57 milyon

96

Alman yılda en az bir kere yurt dışı seyahati gerçekleştirirken, 2014’de beklenen yurt dışına çıkan kişi sayısı 42 milyona doğru azalmıştır.

İstanbul’a 2014 ve 2015’de gelen yıllıkyabancı turistlerin şayisi takriben 8 milyon civarındadır.

İstanbul küresel bir kent

Ancak bunlar arasında, İstanbul’un küresel bir kent olma iddiasına paralel olarak konaklama ve yeme-içmemekânlarındaki niteliksel sıçramasıayrıca mercek altınaalınmayı gerektirir. 1980 başlarındaküreselleşmeninhızlanması ile birlikte İstanbul’un azman bir sanayi kenti olmaktan çıkarılıp küresel hizmet üretiminin önemli karargâhlarından biri olmasına karar verilmişti. 1990’lar boyunca bu konuda belli mesafeler kat edilse de asil gelişmenin 2002 sonrası, yoğun sermaye girişi ile gerçekleştiğini belirtmek gerekiyor.

Kongre turizmi, kültür turizmi, is turizmine ek olarak özellikle Orta Doğu ülkelerinden yaşananyabancıziyaretçiakını, İstanbul’da her statüden kesime hitap edecek konaklama ve yeme-içmemekânlarınınsayısını da arttırdı. Fuar, kongre, uluslararasıtoplantılara ev sahipliği yapan İstanbul’un yurt içindeki yolcu trafiğinin de büyük hızlaartmasıyla konaklama ve yeme-içmemekânlarına olan talepte önemli artışlaryasandı.

Gelir Dağılımı ve Gastronomi

Buna karşılık Türkiye hala bireylerinin çok az vergi ödediği, vergi kaçırmaktaşampiyonolduğu ve gelir dağılımının en çarpıkolduğu ülke konumundadır.

Halkın % 0,4’ü ulusal gelirin % 42’sini alırken, % 99,6’si da geri kalan ulusal geliri paylaşmaktadır. % 0,8 İstanbul’dayasamaktadır.

Türkiye’de irtibat ofisleri açan, ya da bölge merkezlerini İstanbul’da kuran, buna paralel olarak içeriden ve dışarıdan yüksek gelirli personel istihdam eden firmalarınyoğunlaşması, yine eğlence, yeme-içmemekânlarına ilgiyi arttırdı. Türkiye’nin en varlıklı alt

97 sınıflarınınyasadığıİstanbul’da yüksek gelirli yerli-yabancı beyaz yakalısınıfınBatılılaşan tüketim alışkanlıkları, yeme-içmemekânlarına olan talebe ayrı bir ivme kazandırdı.

AVM’ler ve Fastfood Zincirleri

Sayılarıhızla artan ofis yatırımları, prestijli konut sitelerinin içinde ya da yakınlarında faaliyet gösteren alışveriş merkezleri (AVM) bünyelerinde fast-food’lardan lüks lokantalara kadar geniş bir yelpazeyi kapsayan yeme-içme mekânları kuruldu ve kendi içlerinde uzmanlaşmaya gittikleri görüldü.

Fastfoodlar ve Gastronomi sektörü

Bu gelişmelere, kişi başına artan gelire bağlı olarak Mc Donalds, KFC, Pizza Hut gibi küresel yeme-içme zincirleri, sadece İstanbul’da değil, bütün kentlerde faaliyete geçtiler.

Türkiye’de fast food pazarının 1,5 milyar dolarlık ciroya ulaştığını söyleyen Süzer

Grubu’nun gıda şirketi Turkent Gıda’nın Genel Müdürü Osman Kırık, bu rakamın 2012’de

1,8 milyar dolara yükseleceğini belirtti. Osman Kırık Sektörün kadınlar sayesinde büyüdüğünün altını çiziyor.

Franchising sisteminin lokomotifi olan fast food, her dönem cazibesini koruyor. Bu alandaki franchise sayısı 9 bine ulaşmış durumda. Tabii bunların önemli bir kısmını yabancı markaların temsilcileri oluşturuyor. Sektördeki güçlü firmalar, büyümeye paralel yatırımlarını artırıyor; özellikle Alışveriş merkezlerinde fast food mağazaları çok geniş bir kitle yakalayabilmekte.

Holdingler ve Gastronomi Sektörü

Son zamanlarda Doğuş gibi büyük holdingler, yeme-içme mekânlarına yaptıkları yatırımlarla dikkat çektiler. Sektör, bu yönelişlerle yeni yapılanmalara yelken açmış görünümdedir.

98

Doğuş Grubu iştiraki olarak eğlence, yeme-içme sektöründe faaliyet göstermek üzere

2012 yılında kurulan D.ream, şimdi de uluslararası bir grup ile ortak oldu.

D.ream; Zuma ve Roka gibi restoran markaları ile operasyonlar yürütmekte olan Azumi

Group' un hisselerinin yüzde ellisini alarak eşit ortak oldu. İngiltere'de kurulmuş olan ve on yıldır faaliyette bulunan Azumi Group bünyesinde hâlihazırda 6 farklı ülke ve şehirde 6

Zuma ve 3 Roka restoranı bulunmaktadır.

Bu ortaklık sonrasında güçlerini birleştiren D.ream ve Azumi Group, Zuma ve Roka restoranlarını yeni uluslararası pazarlara açmak, yepyeni marka ve konseptler geliştirmek ve farklı coğrafyalarda çoğaltmak üzere işbirliği yapacaklar.

Küçük aile işletmeleri

Aile şirketleri; büyüme planlarında küçük ölçekli şirket satın alımına yöneliyor.

Yeme-İçme (Gastronomi) Sektörünün Boyutları

Gastronomi ekonomisinde bugüne kadar ciddi bir araştırma yapılmamış olması büyük bir eksikliktir. TAVAK Vakfı olarak gastronomi sektörünü 10 ana başlıkta topluyoruz.

1 En üst Düzey Restoranlar: AA+ ile derecelendirilen ve özellikle İstanbul

Guide gibi dergilerde 4 dolar işareti ile gösterilen restoranlar incelenecektir. Bu

restoranlar Türkiye’de kişi başına ortalama 200 TL ve üstü harcanan

restoranlardan oluşacaktır. İstanbul’un gözde mekânlarından Su Grubu’nun

99

amiral gemisi olan, hafta içi 2000 kişi ağırlayan Reina, hafta sonu takriben

beş bin kişiyi ağırlayarak bir rekora imza atıyor.

2 Üst Düzey Seviyedeki Restoranlar: A+ ile derecelendirilen ve toplam tutarı

100-150 TL arasında oynayan, kebapçı, balık restoranlarından oluşan, orta ve

orta üstü sınıfın gittiği restoranlar.

3 Orta Restoranlar: Türkiye’de büyük ilgi gören ve B+ ile derecelendirilen bu

kuruluşların toplam tutarı 70-100 TL arasında oynamaktadır. Birçok yerde

şubeleri bulunan My Chef restoran bu gruba örnektir.

4 Standart restoranlar: Aile kuruluşları - daha ziyade anne, baba ve çocukların

çalıştıkları - özellikle Anadolu ve İstanbul’un ayrı işlerinde bulunan

kuruluşlardır. Bu kuruluşlar B- ile derecelendirilmiştir ve toplam tutarı 50-70 TL

arasında oynamaktadır.

5 Alkolsüz Restoranlar: Kircicegi konseptine yakin olan ve alkol bulunmayan,

C+ ile derecelendirilen bu kuruluşların toplam tutarı takriben 50 TL ‘yi

geçmemektedir.

6 Üst Fast-Food Kuruluşları: Burgerhouse gibi üst düzey fast-food kuruluşları

özellikle gençler arasından çok tercih edilmekte ve toplam tutarı +25 TL

olmakta. KFC Kentucky büyük küçük herkes tarafından tercih edilen fast-food

kuruluşlarından.

7 Orta Fast-Food Kuruluşları: Burger King, McDonalds gibi kuruluşlardan

oluşan ve ara ara kampanyaları ile hem küçüklerin hem büyüklerin ilgisini

çeken, toplam tutarı 10-15 TL ile oynayan restoranlar.

8 Alt Fast-Food Kuruluşları: Her bütçeye uygun olan alt fast-food kuruluşları

öğrenciler ve büyüklerden de büyük ilgi görüyor ve bu kuruluşların tutarı 8 TL

‘yi geçmiyor. İstanbul’un hemen hemen her semtinde karşınıza çıkabilecek

olan Paşa Döner bu kuruluşlara örnek teşkil eder.

100

9 Catering/ Firmalar: Gastronomide Catering ve yemek fabrikaları her geçen

gün farklı bir konuma gelmektedirler. Lit 15 TL / 400 TL. Sodexho Catering bu

gruba örnek verilebilecek bir toplu yemek şirketidir.

10 İçki Üreticileri:Ayrıca içki üreticileri ve firmaları, Türkiye’de başta rakı daha

sonra şarap olmak üzere, üreten ve toptan satılan şarapların gastronomiye

verdikleri şarap miktarları ve fiyatları.

Tam olarak gerçekçi bir yaklaşım sunmak güçtür fakat konuşan uzmanlar ve bu konuda

çıkan haberler kapsamında gastronomi ekonomisinde dönen paranın takriben 22 ila 24 milyar dolar arasında olduğundan hareket edilmektedir. Bu açıdan gastronomi ekonomisini 24 milyar olarak dolar görürsek bunun içinde 10 ana başlıkta görülen kuruluşlarda ve otellerin gastronomisi de dahil edilirse Türkiye’de gastronomi konusunda dönen paranın ortalama % 25’inin kültüre bağlı olarak oluştuğu görülmektedir. Bunun

İstanbul, Ankara ve İzmir gibi kentlerde hafta içi ve hafta sonu müzikli yemekler yapan yerler ayrıca Antalya’da belirli bayramlarda ve önemli günlerde sanatçıyla yapılan yemekleri dahil etmemizde yarar var. Restoranlar, Gece Kulüpleri Kuruluşları, Turistik

Oteller ve İçki Üreticilerinin oluşturduğu ekonominin 4’te 1’nin kültüre dayalı gastronomi ekonomisini oluşturduğu değerlendirilmektedir. Bunların da % 25’lik bir gastronomi ekonomisinden pay almaları halinde kültüre dayalı gastronominin takriben 6 milyar dolar olduğundan hareket edebiliriz.

Ek: Özel Sektörde Kültür ve Sanat Sponsorluğu

Türkiye’de spor alanından sonra en yaygın sponsorluk faaliyetleri kendini kültür ve sanat alanında göstermektedir. Konserler, müzik, opera, tiyatro, müzeler, sergiler, kitap ödülleri, yayıncılık, ulusal ve uluslararası festivaller, görsel sanatlar, sinema, kısa film etkinlikleri, radyo-televizyon programlarının yanı sıra yetenekli sanatçıların teşviki, burs sağlama gibi

101 pek çok alanı kapsayan kültür ve sanat sponsorluğunda, Türkiye’de ağırlıklı olarak bankalar, özel sektör kuruluşları ve holding vakıflarının büyük desteği bulunmaktadır.

Kültür ve sanat sponsorluğu, destek olunacak kültürel ve sanatsal etkinliğe hizmet

şeklinde veya kültür ve sanat alanlarında çeşitli faaliyetlerin gerçekleştirilebilmesi için genellikle finansal yönden yapılan destekleri kapsamaktadır. Bu tür sponsorluklarda hizmetten çok nakdi yardım ön plandadır. Özel sektör ve kuruluşlara bakıldığında, bankalar, özel holdingler ve holdinglerin ürünü olan vakıfların yanısıra özel şirketlerin,

Türkiye’de kültür ve sanat sponsorluğunda giderek artan bir katkısı olduğu görülmektedir.

1992 yılında kurulan Borusan Kültür Vakfı (BKV) 2015 yılı çalışmaları için 12 milyon dolar bütçe ayırmıştır.24

Tablo 38:Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Bankalar

Türkiye İş Bankası - Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları (1956 yılından bu yana yayıncılık alanında faaliyet yapmaktadır). Bu faaliyetler son yıllarda geri gitmektedir.

- İş Sanat, (2000 yılından bu yana müzik ve sahne sanatları alanında faaliyetlerde bulunmaktadır)

- Türkiye İş Bankası Müzesi (2007 yılında açılan müze Cumhuriyet dönemi iktisat tarihi konusunda uzmanlaşmıştır)

- İş Bankası ve Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Arasında İşbirliği (İşbirliği kapsamında; Türkiye’nin İlk Sanat Eserleri Konservasyonu ve Restorasyonu Laboratuarı, Resim Koleksiyonunun Konservasyon ve Restorasyon Çalışmaları; Üniversite Bünyesinde Akademik Programların Açılması; İş Bankası Sanat Müzesi gibi projeler yürütülmektedir)

- Galeriler (Kibele Sanat Galerisi, İzmir Sanat Galerisi)

24 Erişim tarihi: 14.12.2016 102

- Zeugma Antik Kenti “Muzalar Evi” Kazı Sponsorluğu

- Uluslararası İstanbul Müzik Festivali (İstanbul Kültür Sanat Vakfı’nın(İKSV) kurucu üyeleri arasında yer almakta olan İş Bankası, Vakıf tarafından 1973’ten bu yana düzenlenmekte olan Uluslararası Müzik Festivali’ne düzenli olarak katkıda bulunmaktadır.) Yapı Kredi Bankası (Koç Grubu) - Yapı Kredi Kültür-Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. Yapı Kredi yayıncılıkta da belirli ölçüde geri gitmektedir.

- Sait Faik Hikâye Armağanı (2003 yılından bu yana Yapı Kredi Yayınları ve Darüşşafaka Vakfı işbirliği ile genç öykücülere verilen öykü dalında edebiyat ödülüdür)

-Yapı Kredi Kitaplığı (80.000 nadir eser, yazma ve süreli yayından oluşan bir koleksiyon sunmaktadır) - Yapı Kredi Kazım Taşkent Sanat Galerisi (1964 yılında kurulan sanat galerisinde klasik ve çağdaş sanatçıların eserlerinin sunulduğu sergilerin yanısıra sanatsal etkinlikler de düzenlenmektedir)

- Yapı Kredi Vedat Nedim Tör Müzesi (1992 yılında kurulan müzede, Sikke Koleksiyonu, Etnografik Eserler ve Özel Atatürk Bölümü başlıca koleksiyonlar arasında bulunmaktadır)

-Yapı Kredi Sermet Çifter Salonu (Fotoğraf ve edebiyat sanatçlarının sergilerinin yanısıra kültür, sanat, edebiyat, felsefe, sosyoloji alanlarında gerçekleştirilen aylık etkinlikler ve söyleşilere ev sahipliği yapmaktadır.

- Yapı Kredi Sermet Çifter Kütüphanesi (Yaklaşık 80.000 matbu ve yazma yapıt, başvuru yayınları ve süreli yayın koleksiyonundan oluşan kütüphanede okuyucu hizmetlerinin dışında, çeşitli konularda tematik sergiler de düzenlenmektedir: Yazma Eserler Koleksiyonu; Süreli Yayınlar; İthaflı ve

103

İmzalı Eserler; Arşiv Sergileri) Garanti Bankası (Doğuş Grubu) - SALT (Yıllık tanıtım bütçesinin yüzde 15'lik (Garanti’nin bünyesinde faaliyet gösteren bölümünü toplumsal paylaşım projelerine kültür kurumları Platform Garanti Güncel ayırmaktadır. Bu bütçenin en büyük Sanat Merkezi, Osmanlı Bankası Müzesi ve bileşenlerini ise kültür-sanat ve eğitim Garanti Galeri, özerk bir kurum olarak oluşturmaktadır) yeniden yapılandırılmış olup, “iki bina - bir program” esasına göre hizmet verecek SALT kurumunu oluşturmuştur. Bu kapsamda çağdaş sanat, mimarlık ve tasarım, ekonomik, tarihi ve sosyal çalışmalar alanlarında; araştırma, sergi, söyleşi, konferans, atölye çalışmaları, eğitim programları, film gösterimleri ve yayınlar yapılmaktadır. SALT’ın kütüphanesi 1 milyondan fazla belgeden oluşan dijital arşivi ve yaklaşık 100.000 adet basılı yayını barındırmaktadır.

-İstanbul Modern Çağdaş Sanat Müzesi Garanti Bankası, sanat müzesi İstanbul Modern’in eğitim programının sponsorluğunu üstlenmiştir. Bugüne kadar Garanti’nin desteğiyle gerçekleştirilen İstanbul Modern eğitim programlarıyla 300.000’in üzerinde çocuk ve genç eğitim almıştır.

Sergi Sponsorluğu: 2010, Kutluğ Ataman, İçimdeki Düşman Retrospektif Sergi.

-2007, Cengiz Han ve Mirasçıları: Büyük Moğol İmparatorluğu, Sakıp Sabancı Müzesi, 600 eser. (Ana Sponsorluk)

2005, 51. Venedik Bienali'nde Türk Pavyonu’nun (Hüseyin Çağlayan) sponsorluğu (shop&miles&club ile birlikte)

Garanti Caz Yeşili Garanti Bankası 1997’den bu yana, İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı tarafından düzenlenen Uluslararası İstanbul Caz Festivali’nin ana sponsorluğunu üstlenmektedir. Bu çerçevede İstanbul Jazz Center, Tamirane, Salon IKSV konserlerine destek vermekte ve İstanbul’un en önemli müzik merkezlerinden sayılan Babylon’un sponsorluğunu yapmaktadır.

Diğer Sponsorluklar: - TÜRSAK Vakfı tarafından organize edilen Uluslararası Çevre Filmleri Festivali;

104

- İKSV Uluslararası İstanbul Tiyatro Festivali kapsamındaki Plasticiens Volants Sokak Tiyatrosu

- 2008, Uluslararası Ankara Müzik Festivali kapsamında Garanti Bankası'nın sponsorluğunda "Manuel Barrueco ve Cuarteto Latinoamericano" konseri. Garanti, 2002 yılından bu yana Ankara Müzik Festivali'nin gösteri sponsorları arasında yer almaktadır.

Tablo 39: Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Holdingler ve Vakıfları Koç Holding - Vehbi Koç Vakfı (1969 yılından bu yana faaliyetlerini sürdürmektedir) - Rahmi M. Koç Müzecilik ve Kültür Vakfı

Vakıflara Bağlı Kurumlar:

- Sadberk Hanım Müzesi (1980 yılında kurulan müze, Osmanlı dönemi kadın kıyafetleri, tekstil ve sanat eserlerinin yanı sıra bir İznik çini koleksiyonu ve arkeolojik eser koleksiyonuna sahiptir. Müze,2001’de ICOM’a (Uluslararası Müzeler Konseyi) kurumsal üye olarak kabul edilmişti )

- Rahmi M. Koç Müzesi - Çengelhan Rahmi M. Koç Müzesi Ankara - Sevim ve Necdet H. Kent Kitaplığı (Cunda) - Vehbi Koç ve Ankara Araştırmaları Merkezi (VEKAM)

- Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü (AKMED)

Ayrıca, Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi de Anadolu üzerinde yapılan kültürel çalışmalarını desteklemektedir.

Desteklediği Ana Projeler: - Tanas Berlin Türk Çağdaş Sanatlar Galerisi – 2008

- İstanbul Bienali Ana Sponsorluğu (Koç

105

Holding ile birlikte) - 2007-2016

- Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu – 2007 (3 yılda bir düzenlenmektedir)

- Türkiye’de Güncel Sanat Sergi ve Monografi Dizisi - Yapı ve Kredi Kültür ve Sanat Yayınları – 2006 (devam ediyor) http://www.ykykultur.com.tr/ *

- Atatürk Kitaplığı – 1973 Eczacıbaşı Topluluğu (Kuruluş yılı 1942) -İstanbul Modern Sanat Müzesi (Topluluğun kurucu olarak ilk yatırım ve proje yönetim finansmanı ile çekirdek koleksiyonunu sağladığı İstanbul Modern Sanat Müzesi, Türkiye’de modern ve çağdaş sanat sergileri düzenleyen ilk özel müze olarak 2004 yılında İstanbul Boğazı’nın kıyısında 8.000 metrekarelik bir alanda kurulmuştur. Müze, modern ve çağdaş sanat yapıtlarını, fotoğraf, tasarım, mimari, yeni medya ve sinema alanındaki üretimleri uluslararası bir yaklaşımla koleksiyonunda toplamakta, korumakta, sergilemekte ve belgelemektedir.

-İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı (İKSV)* İKSV’nin Dr. Nejat F. Eczacıbaşı öncülüğünde kuruluşundan bu yana Uluslararası İstanbul Müzik Festivali’ni destekleyen, son on yıldır ise Festival Sponsorluğu’nu üstlenen Eczacıbaşı Topluluğu, 2006 yılından başlayarak İKSV’nin “Öncü Sponsoru” olmuştur.

-Sanal Müze Eczacıbaşı Sanal Müzesi, 1999 yılından bu yana 50’nin üzerinde sanal sergi ve çeşitli alanlardaki etkinlikleri ile sanat ortamına hizmet vermektedir.

-İzmir Kültür, Sanat ve Eğitim Vakfı (İKSEV) 1985 yılında, Dr. Nejat F. Eczacıbaşı’nın girişimi ile kurulmuştur. Vakıf, Eczacıbaşı’nın sponsorluğunda müzik, dans ve tiyatro gösterilerini kapsayan Uluslararası İzmir Festivali’ni düzenlemektedir.

-Dr. Nejat Eczacıbaşı Vakfı (1978):

106

- "Modern Türk Resim Koleksiyonu" düzenlenmektedir; - Müzik alanında yetenekli genç sanatçıların yurtdışındaki virtüözlük öğrenimlerine katkıda bulunmaktadır. -Dr. Nejat F. Eczacıbaşı Vakfı Yayınları toplumsal yaşam, sanat ve kültürle ilgili yapıtlar yayımlamaktadır.

-Vitra Seramik Sanat Atölyesi (1957) 2002 tarihinde Uluslararası Seramik Akademisi üyeliğine kabul edilen VitrA Seramik Sanat Atölyesi, periyodik sergiler, workshoplar, dia gösterileri ve konferanslarla düzenlemektedir. 2000 yılında “Tuvalden Toprağa” sergisini gerçekleştiren atölye, 2003 yılında seramiği karikatürle buluşturan “Çizgi Kahramanlar Sokakta” sergisine imza atmıştı. VitrA Seramik Sanat Atölyesi ile Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi (MSGSÜ) Seramik ve Cam Tasarımı Bölümü arasında sanatsal işbirliğini öngören bir protokol imzalandı. Biri eğitimde diğeri sektörde öncü iki kurumun işbirliğiyle oluşturulan MSGSÜ-VitrA Seramik Sanat Atölyesi, üniversite öğrencileri ile seramik sanatçılarını bir araya getirerek, sanatsal gelişimlerine katkı sağlamayı ve bakış açılarını genişletmeyi amaçlamaktadır.

-Dans Eden Notalar Projesi (2015) 2015 yılı içerisinde İstanbul ilinde belirlenen pilot okullarda öğretmenlerin müzik eğitimi yeterliliğini artırmaya yönelik orff yaklaşımı çerçevesinde, Orff Schulwerk Eğitim ve Danışmanlık Merkezi aracılığıyla, 10 pilot okuldan 60 öğretmene eğitimler verilmesi sağlanmıştır. Borusan Holding (Kuruluş Yılı 1944) -Borusan Kültür Sanat (1997) Borusan Kültür Sanat, faaliyetlerini Borusan Kocabıyık Vakfı’na bağlı olarak sürdürmektedir:

-Borusan Oda Orkestrası (1993 yılında kuruldu)

-Borusan İstanbul Filarmoni Orkestrası 1999 yılında kurulan Orkestra, 2003 yılından itibaren İstanbul Kültür Sanat Vakfı’nın (İKSV) Uluslararası İstanbul Film, Tiyatro ve Müzik festivallerinin ‘sürekli orkestrası’ olarak sahne almaktadır.

107

İlkini 2006 yılından bu yana gerçekleştirdiği “Özel Konser” adlı etkinliği çerçevesinde orkestrayı iş veya sanat dünyasından tanınmış bir ismin yönettiği konserlerde, şeflik yapan kişinin yaptığı bağışla sağlanan burs, klasik müzik alanında yetenekli bir gencin yurtdışında eğitim görmesi sağlanmaktadır. Borusan İstanbul Filarmoni Orkestrası (BİFO) “2010 Avrupa Kültür Başkenti İstanbul’un en başarılı orkestrası olması nedeniyle, Avrupa’nın en önemli ve saygın müzik etkinliği olan Salzburg Müzik Festivali’ne davet edilmiş ve açılış etkinlikleri kapsamında görkemli bir konser vermiştir.

Borusan Çocuk Korosu (2002 yılında kurulmuştur)

-Borusan Quartet (2005 yılında kurulmuştur)

-Borusan Müzik Kütüphanesi Türkiye’nin ilk özel müzik kütüphanesi konumunda olan kütüphane, klasik müzik, caz, blues, dünya müzikleri, Türk Sanat Müziği ve Türk Halk Müziği türlerini kapsayan; 8500 kitap, 7000 nota, 10500 civarında CD, 3000 LP, 150 VHS, 100 DVD barındırmaktadır. Artık İTÜ MİAM bünyesinde çok daha geniş bir kitleye hizmet vermektedir.

-Ertuğ & Kocabıyık Yayınları 1993 yılında kuruldu.Kariye Müzesi, Ayasofya, İstanbul Arkeoloji Müzesi, Anadolu halıları, Vehbi’nin Surnamesi gibi Türkiye'nin tarihi mirasını tanıtan, İngilizce dahil olmak üzere 20 adet sanat kitabı yayımlamıştır. İngilizce basılan eserler yurtdışında da satışa sunulmaktadır.

-ArtCenter/İstanbul 2008 yılında kurulan sanat merkezi, görsel sanat üretiminin gelişmesini sağlamak ve yenilikçi sanat çalışmalarına fırsat yaratma amacıyla kurulan merkez; kültürler ve disiplinler arası düşünce alışverişini destekliyor. Bu çerçevede genç sanatçılara teşvik sağlamaktadır. ArtCenter/İstanbul'a 35 yaşını aşmamış, lisans ya da dengi bir sanat okulundan mezun gençler resim, heykel, fotoğraf, video gibi alanlarda

108

çalışmak üzere başvurabilmektedir. Umut vaat eden profesyonel genç sanatçılara, iki yıl boyunca yararlanabilecekleri atölye alanları sunulmaktadır.

Borusan Müzik Evi 2009 yılı sonunda faaliyete geçen müzik evinde sanat etkinlikleri ve müzik kursları gerçekleştirilmekte, bunun yanısıra mekânın programında klasik müzik, caz, dünya müziği ve modern dans gösterileri yer almaktadır.

Borusan Contemporary Perili Köşk Borusan Çağdaş Sanat Koleksiyonu'nu sergilemesin yanı sıra sergileri, her yaş grubundan çocuk ve yetişkinlere yönelik özel eğitim programları ve söyleşilerle desteklemektedir.

Efes Vakfı Efes Antik Kenti’nin gelişimine ve uluslararası tanıtımına katkıda bulunmak amacıyla kurulmuştur. Efes Antik Şehri, yıl boyunca 2 milyon ziyaretçi çekmektedir. Vakıf: -Gerçekleştirilecek kazılara ve müzeye mali destek sağlamakta; Antik kentteki kazı çalışmalarının hızlandırılmasına katkı sağlamakta; -Kazı çalışmalarının yerel ve uluslararası uzmanların rehberliği altında yürütülmesine yönelik plan ve projeler geliştirmekte; -Antik kent hakkında yayımlanan tüm araştırmaların ve Efes’te gerçekleştirilen tüm kazı faaliyetlerinin bulunduğu bir dijital arşiv oluşturmakta; -Efes'in tarihi, şehirde çeşitli dönemlerde görülen yaşam tarzları ve şehrin mimarisi ile ilgili akademik çalışmalara destek vermekte; -Antik Şehir konusunda bilinç oluşturmak için uluslararası sempozyumlar düzenlemekte; -Konser ve sergi gibi kültürel faaliyetlerin düzenlenmesini ve aktif tanıtımını üstlenmektedir.

Sponsorluklar: -İstanbul 2010 Kültür Başkenti

-Uluslararası İstanbul Müzik Festivali (Borusan, 2006 yılında 10 yıllık bir süre için Festivalin ana sponsoru olmuştur.)

109

-Efes - Mermer Salon Sponsorluğu (Borusan, üç yıl süreli protokol anlaşması kapsamında projeye 300.000 Euro’luk bir destek sağlamaktadır.

Enka İnşaat ve Sanayi A.Ş. Enka Vakfı 1983 yılında kurulan vakıf caz, klasik, pop, etnik tarzdaki müzik performanslarının yanısıra, modern ve klasik bale ve danslar, film ve tiyatro gösterileri gibi çeşitli kültür ve sanat olayları ile 24.000’in üzerinde izleyiciye ev sahipliği yapmıştır.

Konferans Salonu ve Enka Amfitiyatrosu Enka Vakfı'na ait Sadi Gülçelik Spor Merkezi’nde yer alan Enka Amfitiyatrosu 1984 yılında kurulmuş, 2004 yılında ise ek bir çelik sahne kubbesi ile restore edilmiştir. Enka Amfitiyatrosu, 1.000 izleyicilik kapasitesi ile, İstanbul’un belli başlı açık hava mekânları arasında yer almaktadır.

Auditorium Sadi Gülçelik Spor Merkezi'nde yer alan, 650 kişilik izleyici kapasitesine sahip Konferans Salonu, kültür ve sanat performanslarına ev sahipliği yapmaktadır. Konferans salonu ayrıca Uluslararası Tiyatro Festivali ve Uluslararası Kukla Festivali gibi önemli olaylara ev sahipliği yapmaktadır.

Sanat Galerisi 2002 yılında kurulan Sanat Galerisi, Enka Okulları ve Enka Vakfı tarafından desteklenmektedir. Kuruluşunun ilk gününden beri, galeri John D’agostino, Jeff Day, Devrim Erbil, Sevgi Çağal ve Nüzhet Kutluğ gibi Çok sayıda yerel, ulusal ve uluslararası sanatçıya ev sahipliği yapmıştır. Sabancı Holding Sakıp Sabancı Müzesi Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi (SSM), Atlı Köşk olarak anılan köşk ve galerilerden oluşmaktadır. 1951 yılında, Hacı Ömer Sabancı tarafından satın alınan Atlı Köşk, uzun yıllar ailenin yazlık evi olarak kullanılmış, daha sonra Sakıp Sabancı’nın daimi konutu olmuş ve onun zengin hat ve resim koleksiyonunu barındırmış, 1998 yılında müzeye dönüştürülmek üzere Sabancı

110

Üniversitesi’ne tahsis edilmiştir. Galeri bölümünün eklenmesiyle 2002 yılında ziyarete açılan Müze’nin sergileme alanları 2005 yılında genişletilerek teknik düzeyde uluslararası standartlara kavuşturulmuştur. SSM, bugün zengin koleksiyonu, ev sahipliği yaptığı uluslararası geçici sergiler, konservasyon birimleri, örnek eğitim programları, gerçekleştirilen konser, konferans ve seminerlerle çok yönlü bir müzecilik anlayışını yansıtmaktadır. Sabancı Vakfı Sabancı Ailesi, kurmuş olduğu pek çok sanayi kuruluşuyla Türkiye ekonomisinin gelişmesine önemli katkılarda bulunmuştur. Bunun yanı sıra aile bireyleri özellikle eğitim, sağlık, kültür, spor ve sosyal hizmet alanlarında çok sayıda kurumun toplum yararına sunulmasına büyük önem vermiş, hayır işlerinde etkin bir biçimde rol almıştır. Merhum Hacı Ömer Sabancı’nın sağlığında bir yaşam felsefesi olarak kabul ettiği “Bu topraklardan kazandıklarımızı bu toprakların insanları ile paylaşmak” ilkesini benimseyen Sabancı Kardeşler bu düşünceden yollarına devam ederek hayır işlerini kurumsallaştırmak ve düzenli bir şekilde yürütebilmek amacıyla 1974 yılında Hacı Ömer Sabancı Vakfı’nı (Sabancı Vakfı) kurmuşlardır. Bu girişimlerinde en büyük desteği ise tüm mal varlığını Vakfa bağışlayan anneleri merhume Sadıka Sabancı’dan almışlardır. Sabancı Vakfı’nın kaynakları, Sabancı Ailesi’nin ve Sabancı Topluluğu şirketlerinin bağışları ile Vakfın mal varlıklarından elde edilen gelirlerden oluşmaktadır. Türkiye’nin en büyük vakıflarından biri olan Sabancı Vakfı, yurt içi ve yurt dışında önde gelen sivil toplum platformlarında üyeliklere sahip olup, bu kurumlarda önemli roller üstlenmektedir. Sabancı Vakfı, Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı (TÜSEV)’in Kurucu Üyesi, Avrupa Vakıflar Merkezi’nin (EFC) Yönetim Kurulu Üyesi ayrıca EFC bünyesinde bulunan, Engellilerin İnsan Hakları Avrupa Vakıflar Konsorsiyumu’nun ve Toplumsal Cinsiyet Grubu’nun da Kurucu Üyesi ve ABD Vakıflar Birliği (COF) Üyesi'dir. Sabancı Vakfı’nın var olma nedeni “Toplumsal potansiyelin gelişimini sağlamak ve toplumsal duyarlılık bilincini gelecek nesillere aktarmak için özgün,

111 yenilikçi ve kalıcı değerler oluşturarak insanların hayatında fark yaratmak” olarak benimsenmiştir. Vakıf, bu çerçevede; kalıcı eserler, eğitim, burslar, ödüller, kültür ve sanat etkinlikleri alanlarında yürüttüğü faaliyetlerini “kadınlar”, “gençler” ve “engelliler” alanlarındaki programlara odaklanarak genişletmiştir. Sabancı Vakfı, kuruluşundan bu yana geçen 41 yıl süresince, Türkiye geneline dağılmış 78 yerleşim merkezinde okullar, yurtlar, sağlık kurumları, kültür merkezleri, spor tesisleri, kütüphaneler, öğretmenevleri ve sosyal tesisler ile en görkemli yatırımı olan Sabancı Üniversitesi’nin kuruluşunu gerçekleştirerek sayıları 120’yi aşan kalıcı eseri toplumun hizmetine sunmuştur. 2015 yılında, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Tophane-i Amire Kültür ve Sanat Merkezi’nin engelli bireylerin erişimine uygun hale getirilmesi işleri Vakıf tarafından tamamlanarak, destek verilen kalıcı eserler arasına eklenmiştir. Kuruluşundan itibaren 41 yılda 42 binin üzerinde burs veren Sabancı Vakfı, 2015 yılında da 400’ü yeni olmak üzere toplam 1.500’e yakın öğrenciye burs sağlamıştır. Eğitim, spor, kültür ve sanat faaliyetlerinde ulusal ve uluslararası düzeyde başarı kazanan kişilere ve kuruluşlara, başarıyı teşvik etmek amacıyla bugüne kadar 1.000’i aşkın ödül verilmiştir. Vakıf, kültür ve sanat faaliyetlerine yönelik olarak 2015 yılında da Devlet Tiyatroları - Sabancı Uluslararası Adana Tiyatro Festivali’ni ve Uluslararası Ankara Müzik Festivali’ni desteklemeye devam etmiştir. Vakfın yaptırdığı Sakıp Sabancı Mardin Kent Müzesi ve Dilek Sabancı Sanat Galerisi’ni açılış tarihi 1 Ekim 2009’dan itibaren ziyaret eden kişi sayısı 470 bin kişiyi aşmıştır. 1990 yılından bu yana kazı çalışmaları süren ve 2003 yılından bu yana Sabancı Vakfı tarafından desteklenen Metropolis Antik Kenti kazı çalışmaları 2015 yılında da sürmüştür. İzmir Torbalı’da bulunan Metropolis 2015 yılında ören yeri olarak ziyarete açılmıştır. Sabancı Vakfı tarafından 7 yıldır desteklenen Türkiye Gençlik Filarmoni Orkestrası’nda 2015 yılında 11 üniversiteden seçilmiş 83 genç yer almıştır. Sabancı Üniversitesi’nde yapılan 3 haftalık

112

kampın ardından yurt dışında 6 konser, İstanbul’da 1 konser vermişlerdir. 25

Tablo 40: Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Şirketler

Coca-Cola Türkiye (Coca-Cola Meşrubat - Rock’n Coke (2003’ten bu yana) Pazarlama Danışmanlık San. Tic. A.Ş) -Fanta Gençlik Festivali (2002’den bu yana) Efes Pilsen -Efes Pilsen Blues Festivali, (1990’dan bu yana) -One Love Festival, (2002’den bu yana) -Efes Dark – Rock’n’Dark

Yukarıda sayılanların dışında da pek çok başka şirket ve kuruluş kültür sponsorluğu uygulamaktadır.

*İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı (İKSV) Aralık 2012 Etki Araştırması

İKSV, Aralık 2012’de İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Ekonomik Etki Araştırması’nı yayımlamıştır. Araştırmaya göre, İKSV tarafından 2011 yılında düzenlenen etkinliklere 400 binin üzerinde izleyici katılmıştır. Bu sayının 10 binini yabancı izleyici oluşturmaktadır.

Raporda, 2011 yılı etkinliklerinin tetiklediği doğrudan ve dolaylı harcamalarının toplamı

25< https://www.sabanci.com/tr/stratejik-is-kollari/sosyal-ve-kulturel-faaliyetler/k-27> Erişim tarihi: 13.12.2016 113

38.3 milyon TL ve bu miktarın ekonomi genelinde yarattığı ek gayri safi katma değeri ise

31.7 milyon TL olarak ortaya konmuştur. İKSV, kendi bünyesinde gerçekleştirilen etkinliklerin yarattığı ekonomik etkiyi 70 milyon TL olarak saptamıştır. İKSV, 2011 yılında kamudan 2 milyon TL’lik destek aldığını, ancak kamuya doğrudan yatırdığı vergi miktarının 4.7 milyon TL olduğunu ve bunun dışında etkinlik izleyicilerinin bilet dışı harcamalarından elde edilen KDV gelirinin de 2 milyon lirayı aştığını belirtmiştir.

İKSV Kültür Politikaları Çalışmaları TÜSEV’in 2013-2014 Sivil Toplum İzleme

Raporunda;

Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı (TÜSEV) tarafından hazırlanan “Sivil Toplum İzleme Raporu

2013-2014” adlı belgenin, kültür politikalarını kamu-STK ilişkileri ekseninde değerlendirdiği başlıkta İKSV’nin bu alandaki çalışmaları da yer almıştır. İlk kez 2011 yılında gerçekleştirilen Sivil Toplum İzleme Projesi, senelik olarak yayımlanan İzleme Raporları aracılığıyla Türkiye’de sivil toplum alanında yaşanan gelişmeleri, alanın güçlü yanları ve etkisini önceki yılların bulgularıyla karşılaştırmalı olarak ele almıştır.

İstanbul Film Festivali

İstanbul Kültür Sanat Vakfı tarafından düzenlenen 35. İstanbul Film Festivali 7-17 Nisan

2016 tarihlerinde gerçekleştirildi. Festivalde 11 günde 10 salonda yapılan 501 gösterimde,

25 bölümde 62 ülkeden 223 yönetmenin 187 uzun metrajlı, 10 kısa ve 24 deneysel

(toplam 221) filminin gösterildiği festivali toplam 90 bini aşkın sinemasever izledi. 35.

İstanbul Film Festivali, Festival Sponsoru Akbank’ın yanı sıra Tema Sponsorları Anadolu

Efes, Sabah Gazetesi, atv, NTV, TLC ve Nescafé Gold’un katkılarıyla gerçekleştirildi. TC

Kültür ve Turizm Bakanlığı festivale büyük destek verirken İstanbul Büyükşehir Belediyesi,

114

Beyoğlu Belediyesi, Beşiktaş Belediyesi, Kadıköy Belediyesi ve Maltepe Belediyesi de festivale verdiği tanıtım desteğini sürdürdü.26

İstanbul Caz Festivali

23. İstanbul Caz Festivali, Garanti Bankası sponsorluğunda 27 Haziran-25 Temmuz arasında 20’nin üzerinde mekânda 200’ü aşkın yerli ve yabancı sanatçının katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Almanya Sefareti Tarabya Yazlık Rezidansı, Avusturya Kültür Ofisi

Bahçesi, bu yıl ilk kez festivalde kullanılan Beykoz Kundura Fabrikası ile Bomontiada,

Cemil Topuzlu Açık Hava Sahnesi, Fenerbahçe Parkı ve Fenerbahçe Khalkedon, İstanbul

Erkek Lisesi Bahçesi, KüçükÇiftlik Park, Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi,

Salon İKSV, Uniq Açıkhava Sahnesi, Zorlu PSM Ana Tiyatro ve Drama Sahnesi gibi çeşitli mekanlarda yaklaşık 50 konser planlanmış ancak 15 Temmuz sonrası bazı konserler iptal edilmiştir.27 Başta müziğin efsane ismi Nile Rodgers ve grubu Chic olmak üzere, aralarında Damon Albarn ve Suriyeli Müzisyenler Orkestrası, Kamasi Washington, Ernest

Ranglin, Hugh Coltman, Joss Stone & Vintage Trouble ve Gregory Porter gibi caz, funk, dünya müziği, blues ve rock’ın farklı seslerini ağırlayan olan 23. İstanbul Caz Festivali, bu yıl da Anadolu yakasında “Parklarda Caz” etkinliğini gerçekleştirmiş ancak “Gece

Gezmesi” yapılamamıştır. Festival programında bu yıl ayrıca ilk kez çocuklara yönelik bir etkinlik de yer almış olup “Çocukça Bir Gün” başlıklı programda tüm gün boyunca konserler ve çeşitli atölyeler düzenlenmiştir.28

İstanbul Müzik Festivali

44. İstanbul Müzik Festivali, bu yıl ilk kez E.C.A. Presdöküm Sanayii A.Ş. sponsorluğunda

1-24 Haziran tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Festivalde senfoni ve oda

26< http://film.iksv.org/tr/arsiv/haberarsivi/p/1/1339> Erişim tarihi: 12.12.2016 27 Erişim tarihi: 12.12.2016 28 Erişim tarihi: 12.12.2016 115 orkestralarından, resitallere ve özel projelere 26 konser yer almış olupl 17 farklı mekânda dinleyicilerle buluşmuştur.29

İstanbul Bienali

14. İstanbul Bienali, 26 Kasım Perşembe (2015) günü sona erdi. Bu yıl izleyici rekoru kıran bienal, kapılarını açtığı 5 Eylül tarihinden itibaren yoğun ilgi gördü. 36 sergi mekânının 2 ay boyunca açık kaldığı 14. İstanbul Bienali’nin, yoğun istek üzerine İstanbul

Modern’de yer alan sergisi 26 Kasım’a kadar uzatıldı. 14. İstanbul Bienali’ni toplamda 12 hafta boyunca 545.000 ziyaretçi gezdi.

Avrupa ve Anadolu yakasında, müzelerin yanı sıra tekneler, oteller, eski bankalar, otoparklar, bahçeler, okullar, dükkânlar ve özel konutlar gibi kara ve su üzerinde 36 farklı mekâna yayılan bienal, ücretsiz olarak seyircilerle buluştu. 14. İstanbul Bienali’nde 80’in

üzerinde katılımcının 1.500’ün üzerinde eseri yer aldı.

İstanbul Bienali her yıl daha da fazla izleyiciye ulaşarak bu sene izleyici rekoru kırdı. 14.

İstanbul Bienali sergilerini 545.000 ziyaretçi gezdi. 2005 yılındaki 9. İstanbul Bienali sergilerini yaklaşık 51.000, 2007 yılındaki 10. İstanbul Bienali sergilerini yaklaşık 91.000,

2009 yılındaki 11. İstanbul Bienali sergilerini yaklaşık 101.000 kişi, 2011 yılındaki 12.

İstanbul Bienali’ni 110.000 ve 2013 yılındaki 13. İstanbul Bienali’ni 337.429 kişi gezmişti.30

İstanbul Tiyatro Festivali

20. İstanbul Tiyatro Festivali, 3 Mayıs’ta perdelerini açmıştır. Festival, 28 Mayıs tarihine kadar yurtdışından 9, Türkiye’den 23 oyun, dans ve performanstan oluşan 90’a yakın gösterim sunmuştur. Festival kapsamında 1 ay boyunca 25 farklı mekânda sahnelen 90’a

29< http://www.ntv.com.tr/sanat/44-istanbul-muzik-festivali-programi-aciklandi,8mBRKTqslEyvy6sx5_9fLQ> Erişim tarihi: 12.12.2016 30 Erişim tarihi: 12.12.2016 116 yakın gösterimin yanı sıra ünlü konukların ve uzmanların katıldığıı ücretsiz söyleşi, gösteri, sempozyum, sergi, ustalık sınıfı ve atölye çalışmaları da gerçekleştirilmiştir.31

Salon İKSV

Her yıl farklı sanat disiplinlerini çatısı altında toplayarak 100’den fazla etkinlikte 20.000’in

üzerinde seyirciyi ağırlamıştır. Güncel müziğin önde gelen sanatçılarının konserlerinin yanı sıra tiyatro gösterileri ve söyleşilere de ev sahipliği yapmaktadır.

Leyla Gencer Evi

Dünyaca ünlü soprano Leyla Gencer’in Milano’daki evinin bir canlandırması niteliğindeki

Leyla Gencer Evi’nin görsel envanter çalışmaları 2013 yılında tamamlanmıştır.

-Barış İçin Müzik Vakfı ; İKSV vakfın kurumsal destekçisidir.

-Aydın Gün Teşvik Ödülü ; İKSV’nin geleceğin sanatçılarının yetişmesine katkıda bulunmak amacıyla 40. yılında başlattığı ve her yıl klasik müzik alanında gelecek vadeden bir genç müzisyene verilen ödüldür.

Diğer Etkinlikler

Uluslar arası Caz Günü (2013)

Newyork Filarmoni Orkestrası Konserleri (2013)

Martha Argerich & Gidon Kremer Konseri (2013)

Milonga (2014)

Neil Young & Crazy Horse (2014)

Ane Brun (2014)

Venedik Bienali Türkiye Pavyonu

Cite des Arts Misafir Sanatçı Programı

31 < http://tiyatro.iksv.org/tr/arsiv/haberarsivi/p/1/1344> Erişim tarihi: 12.12.2016 117

Hanehalkı Kültür Harcamalarının Bileşenleri

Çalışmanın bu kısmında, bazı verilerin ilgili kurumlar tarafından güncellenmiş halleri

bulunamadığından bir önceki çalışmada elde edilen verilerden istifade edilmiştir.

Televizyon

Türkiye’nin kültür ortamının odağında yer alan mecranın televizyon olduğu söylenebilir.

Toplumun tüm kesimleri kültürel faaliyetlere katılımlarını, ağırlıkla televizyon üstünden

kurduklarını yapılan anketlerde ifade etmişlerdir. 2006 yılında TÜİK tarafından

gerçekleştirilen ve ikincisi 2014-2015 yıllarını kapsayacak şekilde tamamlanan “Zaman

Kullanımı Araştırması”nda fertlerin yaş, cinsiyet, eğitim durumu, gelir düzeyi, çalışma

durumu gibi değişkenlere göre bir gününü hangi faaliyetlere ne kadar süre ayırarak

geçirdikleri hakkında bilgiler yer almaktadır. En fazla süre ayrılan aktivite yüzde 45,7 gibi

bir ağırlıkla televizyon ve video olurken onu yüzde 25 ile sosyal yaşam takip

etmektedir.

Tablo 41: Zaman kullanımı, 2015

Sosyal yaşam, eğlence, spor, hobi, oyun ve kitle iletişim araçlarına ayrılan faaliyetlerde zamanın cinsiyete ve çalışma durumuna göre dağılımı, 2014-2015 Time distribution in social life, entertainment, sports, hobbies and mass media by sex and employment status, 2014-2015 [15+ yaş - age]

(%) (2) (1) (1) Çalışmayan -Non- Toplam-Total Çalışan -Employed employed(2) Faaliyet adı-Activity name Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Total Male Female Total Male Female Total Male Female Toplam 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Total Sosyal yaşam 25,0 22,7 27,5 24,7 23,6 28,0 25,2 21,8 27,4 Social life Eğlence ve kültür 0,8 0,9 0,7 1,0 1,0 1,2 0,7 0,9 0,6 Entertainment and culture

Dinlenme ve tatil (Boş zaman) 14,9 13,9 16,0 14,1 13,7 15,5 15,3 14,2 16,1 Resting and vacation (Leisure time)

Fiziksel egzersiz 3,1 4,2 1,9 2,9 3,2 2,1 3,2 5,4 1,9 Physical exercise

118

Üretim ve sporla ilgili faaliyetler 0,3 0,5 0,1 0,4 0,4 0,2 0,2 0,5 0,1 Production and sports related activities

Sanat ve hobiler 0,4 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,5 0,4 Arts and hobbies Programlama 3,2 4,2 2,0 4,0 4,4 3,0 2,6 4,0 1,8 Computing Oyunlar 2,8 4,7 0,8 2,8 3,5 0,7 2,8 5,9 0,8 Games Okuma 3,2 3,1 3,2 3,1 2,7 4,0 3,2 3,5 3,0 Reading Tv ve video 45,7 44,8 46,7 46,1 46,7 44,5 45,5 42,8 47,3 Tv and video Radyo ve müzik 0,6 0,5 0,7 0,5 0,4 0,5 0,7 0,6 0,7 Radio and music TÜİK, Zaman Kullanım Araştırması, 2014- 2015 TurkStat, Time Use Survey, 2014-2015 (1) Son hafta içinde ayni veya nakdi bir gelir elde etmek amacıyla ücretli ya da ücretsiz olarak bir saat bile olsa çalışan, gelir getirici bir işle bağlantısı olan fertler veya son hafta içinde çalışmamış olmakla birlikte, geçici olarak çalışmadığı bir işi, başında bulunmadığı bir işyeri olan fertler çalışan olarak alınmıştır. (1) The persons who worked at least one hour paid or unpaid to obtain an in kind or cash income in the last week, who had a connection with an income-generating job or the persons who had a workplace or job that he/she was temporarily absent although not working in the last week were taken as employed. (2) Son hafta içinde ayni veya nakdi bir gelir elde etmek amacıyla ücretli ya da ücretsiz olarak bir saat bile olsa çalışmayan, gelir getirici bir işle bağlantısı olmayan fertler veya son hafta içinde çalışmamış olmakla birlikte, geçici olarak çalışmadığı bir işi, başında bulunmadığı bir işyeri olmayan fertler çalışmayan olarak alınmıştır. (2) The persons who didn't work at least one hour paid or unpaid to obtain an in kind or cash income in the last week, who didn't have a connection with an income-generating job or the persons who didn't have a workplace or job that he/she was temporarily absent although not working in the last week were taken as non-employed. Kaynak: TUIK, 2016

Aynı araştırmada ev dışı kültürel faaliyetlere katılımda okumanın payı yüzde 3,2 dolayında

kalırken, dinlenme ve tatilin oranı 14,9 olarak belirlenmiştir.

Türkiye’nin kültür ortamının odağında yer alan mecranın televizyon olduğu söylenebilir.

Toplumun tüm kesimleri kültürel faaliyetlere katılımlarını, ağırlıkla televizyon üstünden

kurduklarını yapılan anketlerde ifade etmişlerdir. 2006 yılında TÜİK tarafından

gerçekleştirilen “Zaman Kullanımı Araştırması”na katılan denekler ev içi kültürel

faaliyetlere katılımlarını yüzde 94 gibi ezici bir ağırlıkla televizyon üstünden olduğunu ifade

ederken, yüzde 66’sı radyo dinleyerek de bu katılımı gerçekleştirdiklerini ifade etmişlerdir.

Her 100 denekten yüzde 64’ü, ev içinde kültürel faaliyetlere kitap, dergi, gazete okuyarak

katıldığını da ifade etmiştir. Ancak, televizyon diğer katılım türlerinin üstünde ezici bir

ağırlığa sahiptir.

119

Tablo 42: Ev İçi Kültürel Faaliyetlere Katılım Oranı (2006)

[15 ve daha yukarı yaştaki nüfus]

Faaliyete Faaliyete

Faaliyet türü Katılan Katılmayan

Toplam

Radyo dinlemek 66,7 33,3

Televizyon seyretmek 94,3 5,7

Kitap, dergi, gazete vb. okumak - 63,7 36,3

Kaynak: TÜİK; Zaman Kullanımı Araştırması,2006

Bu araştırmanın sonuçları, kültürel katılım ve kültürel ürün tüketiminin ağırlıkla evde, TV seyrederek, sosyal yaşam aktiviteleri ve kitap, gazete, dergi okuyarak gerçekleştirildiğini ortaya koymaktadır. Bu profil, TV yatırımı ve faaliyetinin önemini iyice ortaya

çıkarmaktadır.

Radyo Televizyon Üst Kurulu (RTÜK) 2015 Faaliyet Raporuna göre Karasal sayısal yayıncılıkta ulusal kanal sayısı 33’e yükseltilmiş, bu 33 ulusal kanalın 11’i yüksek

çözünürlüklü (HD), 22’si standart çözünürlüklü (SD) şeklinde planlanmış, yine her bölge için 4 genel kanala standart çözünürlüklü (SD) bölgesel yayın lisansı, her il için 7 genel kanala standart çözünürlüklü (SD) yerel yayın lisansı verilmesi şeklinde planlanmıştır.

Grafik 17: RTÜK Verilerine Göre Karasal Analog TV-Radyo Kuruluşları (2016)

Karasal Analog Televizyon Kuruluşları

Ulusal TV Bölgesel TV 16% 5%

Yerel TV 79%

120

Kaynak:RTÜK, 2016

.

Grafik 18: 2002-2016 Yılları Kablolu Yayın Lisansı Olan TV/RD Kuruluş Sayısı

2002-2016 Yılları Kablolu Yayın Lisansı Olan TV/RD Kuruluş Sayısı

Kablo TV Kablo RD

155 139 144 120 93 78 70 73 75 77 61 62 65 66

8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 4 5

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Kaynak : RTUK, 2016

2016 yılı itibariyle uydu yayın lisansı olan TV sayısı 374, radyo sayısı ise 97’dir.

Grafik 19: 2002-2016 Yılları Uydu Yayın Lisansı Olan TV/RD Kuruluş Sayısı

2002-2016 Yılları Uydu Yayın Lisansı Olan TV/RD Kuruluş Sayısı

Uydu TV Uydu RD 374 321 293 226 196 154 129 139 107 84 87 100 92 100 97 67 71 62 74 43 45 44 48 46 47 49 51 53

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2016

Kaynak : RTÜK, 2016

121

Karasal analog FM radyo sayısı ise 945 olarak belirlenmiştir. Bunların 45’i Ulusal Radyo,

83’ü bölgesel radyo, 817’si ise bölgesel radyo statüsündedir.

Grafik 20: FM Karasal Yayıncı Kuruluş Sayısı

Karasal Analog FM Radyo Kuruluşları

Ulusal Radyo Bölgesel Radyo Yerel Radyo

5%

9%

86%

Kaynak : RTÜK, 2016

Reklam verenlerin, mecra olarak TV’leri tercih etmelerinde, bütçelerinin yüzde 60’a yakınını TV’lere yönlendirmesinde, kitlelerin yüksek oranda TV üstünden kültürel faaliyetlere katılmaları ana etkendir ve bu eğilimin durulma ya da gerilemesi yerine pekişmesi yönünde belirtiler vardır.

Tablo 42: Yayın ve İletim Yetkisi Verilen Kuruluşlar

122

Kaynak: RTÜK

Ek: Diziler

Yapım ve teknik kapasitesini her geçen gün artıran Türk dizi film sektörü, kaliteli yapımlarıyla 75 ülkede varlık gösteriyor. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın verilerine göre,

70’in üzerinde dizi filmi dünyanın dört bir yanında yayınlanan Türkiye’nin dizi film ihracatı,

300 milyon dolara yaklaştı.

Dizi ihracatçısı Calinos Holding'in Genel Müdürü Beşir Tatlı, AA muhabirine yaptığı açıklamada, Türkiye'de yıllık ortalama 70 dizi üretildiğini söyledi. Bunlardan 40'a yakınının reyting kurbanı olup yayından kaldırıldığını anlatan Tatlı, yayında kalmayı başaranların da sadece 10-15'inin yurt dışındaki televizyon kanallarında yerini alabildiğini vurguladı. 2015 yılında yabancılar 250 milyon dolarlık Türk dizisi satın aldı. "Adını Feriha Koydum", "Binbir

Gece", "Fatmagül'ün Suçu Ne", "Ezel", "Kara Para Aşk", "Sıla", "Yaprak Dökümü", "Aşk-ı

Memnu" gibi birçok ülkeye satılan dizi filmler, Türkiye'ye milyon dolarlar kazandırmaya devam ediyor. Türk cumhuriyetleriyle 2001'de başlayıp Balkanlar, Orta Doğu ve Latin

Amerika gibi bölgelerde büyük genişleme gösteren Türkiye'nin dizi film ihracatı, 2014 sonunda 200 milyon dolarken, geçen yıl 250 milyon dolara yükseldi. Sektör temsilcileri,

2016 dizi ihracatının 300 milyon dolara ulaşacağını tahmin ediyor.32

Türkiye 10 sene öncesine kadar başta sinema filmleri olmak üzere, diziler, yarışma ve eğlence programları formatlarının neredeyse tamamını yurtdışından satın alıyordu. 2000’li yılların ortalarından itibaren televizyon sektöründe içerik üretiminde ön plana çıkan Türk yapım şirketleri, hem sunduğu zengin içerik hem de teknik altyapısıyla dünya ile rekabet

32 < http://www.haberturk.com/ekonomi/is-yasam/haber/1180431-250-milyon-dolarlik-turk-dizisi-ihrac- ettik> Erişim tarihi: 12.12.2016 123 edebilecek düzeye geldi. Yılda 100’ün üzerinde yeni yapımın yayına girdiği Türk televizyonlarının hemen hemen tamamı izleyiciye yerli yapım sunuyor.

Dizilerde Bölüm Başına 1,5 Milyon Dolar

Türkiye’de 2005-2009 yılları arasında 549 dizi film prodüksiyonu gerçekleştirilmiştir. Bu yıllar arasında toplamda en çok 5 yapım gerçekleştirilen firma ve yapımcıların dizi sektörünün yaklaşık %88’ini oluşturmaktadır. Son dönemlerde çekim kalitesini de arttıran dizilerde bölüm başı maliyetler 1.5 milyon doları geçmektedir. Binlerce kişiye istihdam sağlayan sektörde oyuncu ücretlerinin de 60 bin liraya kadar çıktığı görülmektedir.

İhracata da katkı yapan Türk dizileri 40’tan fazla ülkede izlenme rekorları kırmaktadır.33

Ortadoğu merkez olmak üzere, 40’a yakın ülkede 50’den fazla Türk dizi filmleri izlenmektedir. Türkiye’nin Ortadoğu ve Balkan ülkelerine yaptığı dizi ihracatı yılda 60 milyon doların üzerinde tahmin edilmektedir. Dizilerin bölüm başı ihracat rakamı 1000 dolarla 150 bin dolar arasında değişmektedir.34

Son dönem rakamlarına bakıldığında ise, Global Agency gibi şirketlerle Türk dizilerinin dünyaya ihraç edildiği dizi sektöründe, yılda 100 dizinin 60 ülkeye ihraç edildiği ve sektörde yılda yaklaşık 100 milyon dolarlık döviz girdisinin elde edildiği ortaya

çıkmaktadır.35 Diziler son yıllarda internet üzerinden de takip edilmektedir. Suriyeli izleyiciler toplam izleyici sayısının yüzde 5'ini, İranlı izleyiciler ise yüzde 4'ünü oluşturmaktadır.

75 ülkeye ihraç ediliyor

33Töre, Evrim Özkan (2010):İstanbul’da Kültür Ekonomisini Döndüren Çarklardan biri: Film Endüstrisi, Temel Yapısal Özellikler, Fırsat ve Tehditler, Politika Önerileri. Sektörel Araştırma Raporu, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri. 34 Gökçe Aytulu, Bir gün herkes Türk dizisi izleyecek, Radikal Gazetesi,11.10.2012. http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1103602&CategoryID=77 35 İzzet Pinto’dan (Global Agency Şirketi)aktaran: Yasemin Salih,100 milyon $'lık Dizi ihracatı, Sabah Gazetesi, 27.11.2012. http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2012/11/27/100-milyon-lik-dizi-ihracati

124

Kaliteli yapımlarıyla uluslararası pazarda ön plana çıkan Türk dizi sektörü bugün Orta

Doğu’dan Balkanlara, Orta Asya’dan Güney Amerika’ya kadar pek çok ülkede varlık gösteriyor. Gösterildikleri ülkelerde en çok izlenen yapımlar arasına giren Türk dizileri,

önemli bir yumuşak güç aracı olarak Türkiye’nin imajına da büyük katkı sağlıyor. İhracatı her geçen gün artan dizi film sektöründe 70’in üzerinde dizi film 75 ülkeye ihraç edilirken,

2013’te ilk kez Ukrayna, Pakistan, Rusya ve Çin pazarına girildi.

Grafik 21: 2010-2011 Sezonu 2013-2014 sezonu süresince yayınlanan dizi sayılarına göre yapım şirketlerinin sıralaması

Gümüş’ün finalini 84 milyon kişi izledi

Dünya çapında en çok ilgi gören Türk dizileri arasında Muhteşem Yüzyıl, Fatmagül’ün

Suçu Ne?, Adını Feriha Koydum ve Aşk-ı Memnu yer alıyor. Dünya çapında en çok izlenen diziler arasına giren Gümüş dizisinin final bölümü sadece Orta Doğu’da 84 milyon kişi tarafından izlendi.

125

Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın verilerine göre, uluslararası pazara açıldığı ilk günlerde bölüm başına 35 ila 50 dolar fiyat biçilen Türk dizilerinin satış fiyatları bugün, 500 dolar ile

200 bin dolar arasında değişiyor. 2013 yılı sonu itibariyle Türkiye’nin yıllık dizi ihracatı ise toplamda 200 milyon dolara yaklaştı.

Türk dizilerinin gösterimde olduğu ülkeler:

Arjantin, Bolivya, Şili, Kolombiya, Uruguay, Panama, Brezilya, Ekvator, Paraguay, Peru,

Meksika, ABD, Kosta Rika, El Salvador, Guatemala, Honduras, Nikaragua, Dominik

Cumhuriyeti, Afganistan, Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan, Birleşik Arap

Emirlikleri, Bahreyn, Bosna Hersek, Brunei Sultanlığı, Bulgaristan, Cezayir, Çek

Cumhuriyeti, Çin, Endonezya, Estonya, Fas, Gürcistan, Hırvatistan, Irak, İran, İsveç,

İsviçre, Japonya, Karadağ, Katar, Kazakistan, Güney Kore, Kosova, Kuveyt, Letonya,

Libya, Litvanya, Lübnan, Macaristan, Makedonya, Malezya, Mısır, Özbekistan, Pakistan,

Romanya, Rusya, Slovakya, Slovenya, Tayland, Tayvan, Tunus, Ukrayna, Umman,

Ürdün, Vietnam, Yemen, Yunanistan.

İhraç edilen Türk dizileri:

Adını Feriha Koydum, Annem, Arka Sokaklar, Asi, Aşk-ı Memnu, Azad, Benden Baba

Olmaz, Berivan, Bir Bulut Olsam, Bütün Çocuklarım, Candan Öte, Çemberimde Gül Oya,

Düğün Şarkıcısı, Elveda Derken, Fatmagül’ün Suçu Ne?, Fırtına, Gece Gündüz, Genco,

Geniş Zamanlar, Gümüş, Hanımın Çiftliği, Haziran Gecesi, Ihlamurlar Altında, İki Aile,

Kampusistan, Kavak Yelleri, Kaybolan Yıllar, Keşanlı Ali Destanı, Kınalı Kar, Kod Adı,

Kurtlar Vadisi, Kuzey Güney, Küçük Kadınlar, Küçük Sırlar, Menekşe ile Halil, Muhteşem

Yüzyıl, Öyle Bir Geçer Zaman Ki, Sağır Oda, Sonbahar, Türkan, Unutabilsem, Vazgeç

Gönlüm, Yaprak Dökümü, Yılan Hikayesi, Yol Arkadaşım, Zoraki Koca.

Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı

126

Tablo 43: RTÜK Yayın Kuruluşları (2016) –TV Kanalları Sahipliği

Kablolu yayın yapan (çok il kablo TV yayın kapsamındaki) 114 televizyon istasyonu ve

yayıncılar listesi aşağıdaki gibidir.

Başlama Yayın # Yayıncı TV Logo İl Trh. Bitiş Trh. Lisans Türü Kapsamı Çok İl Kablo 1 A YAPIM RADYO VE TV YAY. A.Ş. NTV SPOR İSTANBUL 12.02.2013 12.02.2023 Genel Yayın TV AKS TELEVİZYON REK. VE FİLM. Çok İl Kablo 2 SAN. VE TİC. A.Ş. SHOW TV İSTANBUL 30.01.2013 30.01.2023 Genel Yayın TV Tematik Yayın Çok İl Kablo 3 ANKARA İLETİŞİM HİZMETLERİ A.Ş. DOST TV ANKARA 20.09.2012 20.09.2022 [Eğitim/kültür] TV BİR NUMARA RADYO VE Tematik Yayın Çok İl Kablo 4 TELEVİZYON YAYINLARI A.Ş. Number 1 İSTANBUL 30.06.2013 30.06.2023 [Müzik-eğlence] TV DOĞRU HABER RADYO TELEVİZYON YAYIN İLETİŞİM Çok İl Kablo 5 REKLAM A.Ş. KANAL B ANKARA 26.03.2014 25.03.2024 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 6 C GÖRSEL YAYINLAR A.Ş. Bloomberg HT İSTANBUL 18.03.2013 18.03.2023 Genel Yayın TV AL JAZEERA TURK YAYINCILIK Çok İl Kablo 7 HİZMETLERİ A.Ş. CİNE 5 İSTANBUL 29.01.2013 29.01.2023 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 8 CİNER MEDYA TV HİZMETLERİ A.Ş. HABER TÜRK İSTANBUL 7.09.2013 7.09.2023 Genel Yayın TV CPC MEDYA RADYO TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 9 YAY. A.Ş. GALA İSTANBUL 17.09.2013 17.09.2023 [Sağlık-spor] TV Çok İl Kablo 24 10 DİNAMİK RADYO TELEVİZYON A.Ş. İSTANBUL 22.02.2012 22.02.2022 Genel Yayın TV DTV HABER VE GÖRSEL YAYINCILIK Çok İl Kablo 11 A.Ş. KANAL D İSTANBUL 6.02.2013 6.02.2023 Genel Yayın TV EKO TV TELEVİZYON VE RADYO Çok İl Kablo 12 YAYINCILIK A.Ş. TV2 İSTANBUL 26.01.2013 26.01.2023 Genel Yayın TV ENFORMASYON REKLAMCILIK VE Çok İl Kablo 13 FİLMCİLİK SAN. VE TİC. A.Ş. TLC İSTANBUL 26.01.2013 26.01.2023 Genel Yayın TV GÖKTUĞ ELEKTRONİK YAY. SAN VE Çok İl Kablo 14 TİC. İŞLT. A.Ş. FLASH TV BURSA 27.02.2013 27.02.2023 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 15 HAYAT GÖRSEL YAYINCILIK A.Ş. KANAL 7 İSTANBUL 27.02.2013 27.02.2023 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 16 HUZUR RADYO TELEVİZYON A.Ş. FOX İSTANBUL 13.03.2013 13.03.2023 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 17 IŞIL TELEVİZYON YAYINCILIK A.Ş. STAR TV İSTANBUL 12.02.2013 12.02.2023 Genel Yayın TV KANAL BEYAZ TELEVİZYON RADYO YAYINCILIK SANAYİ VE TİCARET Çok İl Kablo 18 A.Ş. BEYAZ TV ANKARA 8.02.2015 7.02.2025 Genel Yayın TV KLAS RADYO VE TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 19 YAYINLARI A.Ş. FASHIONONE TV İSTANBUL 27.07.2011 27.07.2021 [Müzik-eğlence] TV KONTV TELEVİZYON YAYINCILIĞI Çok İl Kablo 20 A.Ş. KON TV KONYA 11.01.2014 10.01.2024 Genel Yayın TV KTV YAYINCILIK VE REKLAM Tematik Yayın Çok İl Kablo 21 SANAYİ TİCARET A.Ş. KANAL A ANKARA 28.01.2013 28.01.2023 [Haber] TV DORUK TELEVİZYON VE RADYO Çok İl Kablo 22 YAY. A.Ş. CNN TÜRK İSTANBUL 7.09.2014 6.09.2024 Genel Yayın TV MAKSİMUM RADYO TV YAYINCILIK Çok İl Kablo 23 REKLAMCILIK VE TAN. A.Ş. POWER TÜRK İSTANBUL 28.01.2013 28.01.2023 Genel Yayın TV

127

MELTEM RADYO VE TELEVİZYON Çok İl Kablo 24 YAYINCILIK A.Ş. MELTEM TV İSTANBUL 14.06.2012 14.06.2022 Genel Yayın TV MESAJ TELEVİZYON VE RADYO Çok İl Kablo 25 YAY. A.Ş. MESAJ İSTANBUL 2.03.2013 2.03.2023 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 26 MNG TV YAYINCILIK A.Ş. TV 8 İSTANBUL 26.01.2013 26.01.2023 Genel Yayın TV NET YAYINCILIK SANAYİ VE Çok İl Kablo 27 TİCARET A.Ş. TV NET İSTANBUL 6.02.2012 6.02.2022 Genel Yayın TV NTV RADYO VE TELEVİZYON Çok İl Kablo 28 YAYINCILIĞI A.Ş. NTV İSTANBUL 26.01.2013 26.01.2023 Genel Yayın TV OLAY RADYO VE TELEVİZYON Çok İl Kablo 29 YAYINCILIK A.Ş. OLAY TV BURSA 26.01.2013 26.01.2023 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 30 TGRT HABER TELEVİZYON A.Ş. TGRT HABER İSTANBUL 12.08.2014 11.08.2024 Genel Yayın TV SEMERKAND RADYO VE Tematik Yayın Çok İl Kablo 31 TELEVİZYON A.Ş. SEMERKAND TV İSTANBUL 10.04.2012 10.04.2022 [Eğitim/kültür] TV VAKKORAMA RADYO REKLAM VE Tematik Yayın Çok İl Kablo 32 YAYINCILIK A.Ş. POWER TV İSTANBUL 6.02.2015 5.02.2025 [Müzik-eğlence] TV YONCA RADYO VE TELEVİZYON Çok İl Kablo 33 YAYINCILIK A.Ş. e2 İSTANBUL 26.01.2013 26.01.2023 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 34 ATLAS YAYINCILIK VE TİCARET A.Ş. 360 TV İSTANBUL 17.01.2014 17.01.2024 Genel Yayın TV DB TELEKOMÜNİKASYON SERVİS Çok İl Kablo 35 VE PLATFORM HİZMETLERİ A.Ş. SİNEMA TV 1001 İSTANBUL 14.03.2012 14.03.2022 Genel Yayın TV FENER TV FENER TELEVİZYON Çok İl Kablo 36 HABER VE GÖRSEL YAYINCILIK A.Ş. FB TV İSTANBUL 3.11.2013 3.11.2023 Genel Yayın TV HD FİLM TELEVİZYON YAYINCILIK Çok İl Kablo 37 A.Ş. DİZİ TV İSTANBUL 27.02.2012 27.02.2022 Genel Yayın TV HD SİNEMA TELEVİZYON Çok İl Kablo 38 YAYINCILIK A.Ş. SİNEMA TV 2 İSTANBUL 14.03.2012 14.03.2022 Genel Yayın TV Tematik Yayın [Tele Çok İl Kablo 39 KENT MEDYA YAYINCILIK A.Ş. SHOPPING TV 1 İSTANBUL 17.01.2013 17.01.2023 alışveriş] TV Çok İl Kablo 40 MCD TELEVİZYON YAYINCILIK A.Ş. KIDZ.-ANIMEZ İSTANBUL 17.07.2011 17.07.2021 Genel Yayın TV PELOPS RADYO VE TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 41 REKLAMCILIK VE ORG. TİC. A.Ş. SPORTİVİ İSTANBUL 16.09.2011 16.09.2021 [Sağlık-spor] TV Tematik Yayın Çok İl Kablo 42 SEBİL TELEVİZYON YAYINCILIK A.Ş. MAXİ TV İSTANBUL 10.08.2013 10.08.2023 [Sağlık-spor] TV FİLM TELEVİZYON VE YAYINCILIK Çok İl Kablo 43 A.Ş. SİNEMA TV AİLE İSTANBUL 26.05.2011 26.05.2021 Genel Yayın TV SİNEMA TELEVİZYON YAYINCILIK Çok İl Kablo 44 VE PRODÜKSİYON A.Ş. SİNEMA TV İSTANBUL 27.07.2011 27.07.2021 Genel Yayın TV SPOR TSTV TELEVİZYON VE RADYO Tematik Yayın Çok İl Kablo 45 YAYINCILIK A.Ş. SPORTSTV İSTANBUL 16.09.2011 16.09.2021 [Sağlık-spor] TV SÜPER KANAL TELEVİZYON ve Çok İl Kablo 46 RADYO YAYINCILIK A.Ş. DREAM İSTANBUL 26.01.2013 26.01.2023 Genel Yayın TV TEMPO TELEVİZYON YAYINCILIK Çok İl Kablo 47 YAPIMCILIK SAN. VE TİC. A.Ş. DREAM TÜRK İSTANBUL 18.05.2011 18.05.2021 Genel Yayın TV TURKUVAZ YENİ ASIR TV PROD. VE Çok İl Kablo 48 RADYOCULUK A.Ş. YENİ ASIR TV İSTANBUL 28.07.2011 28.07.2021 Genel Yayın TV TURKUVAZ MEDYA YAYIN Tematik Yayın Çok İl Kablo 49 HİZMETLERİ A.Ş. A HABER İSTANBUL 27.07.2011 27.07.2021 [Haber] TV Tematik Yayın TURKUVAZ GÖRSEL VE İŞİTSEL [Çocuk Programları - Çok İl Kablo 50 İLETİŞİM A.Ş. Minika Go İSTANBUL 27.07.2011 27.07.2021 Çizgi Film ] TV ULUSAL KANAL İLETİŞİM Çok İl Kablo 51 HİZMETLERİ SAN. VE TİC. A.Ş. ULUSAL 1 İSTANBUL 20.08.2015 19.08.2025 Genel Yayın TV

128

BEATV TELEVİZYON Çok İl Kablo 52 PRODÜKSİYON SANAYİ VE TİC. A.Ş. beykent İSTANBUL 17.05.2012 17.05.2022 Genel Yayın TV KANAL OTUZBEŞ YAYINCILIK VE Tematik Yayın Çok İl Kablo 53 İLETİŞİM HİZMETLERİ A.Ş. Kanal 35 İZMİR 27.03.2012 27.03.2022 [Haber] TV GÜÇLÜ RADYO VE TELEVİZYON Çok İl Kablo 54 YAYINCILIĞI PROD. REK. TİC. A.Ş. EM TV İSTANBUL 19.04.2012 19.04.2022 Genel Yayın TV İLK KAN YAYINCILIK TANITIM SAN. Tematik Yayın Çok İl Kablo 55 VE TİC. A.Ş. YABAN TV İSTANBUL 8.05.2012 8.05.2022 [Belgesel] TV KOPRİ RADYO TELEVİZYON YAYINCILIK YAPIMCILIK Çok İl Kablo 56 REKLAMCILIK A.Ş. TV6 ANKARA 31.01.2014 31.01.2024 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 57 MCT YAYINCILIK A.Ş. 365 İSTANBUL 14.06.2012 14.06.2022 Genel Yayın TV MERKÜR YAYINCILIK İLETİŞİM VE Çok İl Kablo 58 MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. DÜNYA TV İSTANBUL 2.08.2012 2.08.2022 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 59 MMC YAYINCILIK A.Ş. KARADENİZ TÜRK İSTANBUL 14.06.2012 14.06.2022 Genel Yayın TV T FİLM YAY. YAP. VE PROD. HİZ. Çok İl Kablo 60 SAN. VE TİC. A.Ş. KANAL T İSTANBUL 6.07.2012 6.07.2022 Genel Yayın TV Tematik Yayın Çok İl Kablo 61 TGRT DİJİTAL TV HİZMETLERİ A.Ş. TGRT BELGESEL İSTANBUL 3.04.2013 2.04.2023 [Belgesel] TV TORU MEDYA TELEVİZYON RADYO Çok İl Kablo 62 VE REKLAMCILIK HİZ. TİC. A.Ş. Nehir İSTANBUL 14.06.2012 14.06.2022 Genel Yayın TV TURKUVAZ AKTİF TELEVİZYON Çok İl Kablo 63 PROD. A.Ş. ATV İSTANBUL 28.01.2013 28.01.2023 Genel Yayın TV Tematik Yayın [Çocuk Programları - Çok İl Kablo 64 TURKUVAZ TV HİZMETLERİ A.Ş. Minika Çocuk İSTANBUL 14.06.2012 14.06.2022 Çizgi Film ] TV Tematik Yayın EDA TELEVİZYON YAYINCILIK VE CN (CARTOON [Çocuk Programları - Çok İl Kablo 65 PRODÜKSİYON A.Ş. NETWORK) İSTANBUL 5.12.2013 5.12.2023 Çizgi Film ] TV MAKSİMUM İLETİŞİM TEK. VE HİZ. Çok İl Kablo 66 A.Ş. UÇANKUŞ İSTANBUL 3.04.2015 2.04.2025 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 67 BEYAZ İLETİŞİM A.Ş. ÜLKE TV İSTANBUL 27.03.2011 27.03.2021 Genel Yayın TV RİMAS TELEVİZYON RADYO Tematik Yayın Çok İl Kablo 68 PRODÜKSİYON A.Ş. TMB İSTANBUL 5.06.2012 5.06.2022 [Müzik-eğlence] TV PLANET SİNEMA TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 69 YAYINCILIĞI A.Ş PLANET MUTFAK İSTANBUL 9.04.2012 9.04.2022 [Eğitim/kültür] TV MEDYAVİZYON GÖRSEL MEDYA PRODÜKSİYON FİLM YAPIM Çok İl Kablo 70 TİCARET VE PAZARLAMA A.Ş. Sinema TV Aksiyon İSTANBUL 9.04.2012 9.04.2022 Genel Yayın TV Tematik Yayın PLANET ÇOCUK TELEVİZYON [Çocuk Programları - Çok İl Kablo 71 YAYINCILIĞI A.Ş. PLANET ÇOCUK İSTANBUL 9.04.2012 9.04.2022 Çizgi Film ] TV PLANET PEMBE TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 72 YAYINCILIĞI A.Ş. PLANET PEMBE İSTANBUL 9.04.2012 9.04.2022 [Sinema-dizi] TV Tematik Yayın DİSNEY TELEVİZYON YAYINCILIK [Çocuk Programları - Çok İl Kablo 73 A.Ş. DİSNEY CHANNEL İSTANBUL 1.02.2013 1.02.2023 Çizgi Film ] TV KRALTV RADYO VE TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 74 YAYINCILIĞI A.Ş. KRAL TV İSTANBUL 5.05.2015 4.05.2025 [Müzik-eğlence] TV KRAL POP MEDYA HİZMETLERİ Tematik Yayın Çok İl Kablo 75 A.Ş. KRAL POP İSTANBUL 3.07.2013 3.07.2023 [Müzik-eğlence] TV CİNEBEŞ YAYINCILIK HİZMETLERİ Çok İl Kablo 76 A.Ş. CİNE İSTANBUL 27.03.2012 27.03.2022 Genel Yayın TV NET EKRAN TELEVİZYONCULUK VE Tematik Yayın Çok İl Kablo 77 MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. Tivibu Spor İSTANBUL 18.08.2015 17.08.2025 [Sağlık-spor] TV

129

KOLONİ TELEVİZYON ve RADYO Tematik Yayın [Tele Çok İl Kablo 78 YAY. A.Ş. A Shopping İSTANBUL 16.12.2013 16.12.2023 alışveriş] TV ARTI TELEVİZYON YAYINCILIĞI Tematik Yayın Çok İl Kablo 79 SAN. VE TİC. A.Ş. VİVA İSTANBUL 6.11.2013 6.11.2023 [Müzik-eğlence] TV DISCOVERY TELEVİZYON DİSCOVERY Tematik Yayın Çok İl Kablo 80 YAYINCILIK A.Ş. CHANNEL İSTANBUL 12.12.2012 12.12.2022 [Belgesel] TV DA VİNCİ LEARNING TELEVİZYON DA VİNCİ Tematik Yayın Çok İl Kablo 81 YAYINCILIK A.Ş. LEARNING İSTANBUL 18.06.2013 18.06.2023 [Belgesel] TV KANAL 1 GÖRSEL TELEVİZYON Çok İl Kablo 82 PRODÜKSİYON A.Ş. KANAL 1 İSTANBUL 6.11.2012 6.11.2022 Genel Yayın TV NATİONAL NATİONAL GEOGRAPHİC GEOGRAPHİC Tematik Yayın Çok İl Kablo 83 CHANNEL MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. CHANNEL İSTANBUL 16.07.2013 16.07.2023 [Belgesel] TV Tematik Yayın Çok İl Kablo 84 FX MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. FX İSTANBUL 14.05.2013 14.05.2023 [Sinema-dizi] TV Tematik Yayın Çok İl Kablo 85 TİVİ YAYINCILIK A.Ş. FİLM TİVİ İSTANBUL 12.11.2012 12.11.2022 [Sinema-dizi] TV Tematik Yayın Çok İl Kablo 86 TİVİ2 YAYINCILIK A.Ş. FilmTİVİ2 İSTANBUL 22.04.2013 22.04.2023 [Sinema-dizi] TV NATİONAL GEOGRAPHİC CHANNEL WİLD MEDYA Tematik Yayın Çok İl Kablo 87 HİZMETLERİ A.Ş. NAT GEO WILD İSTANBUL 18.06.2013 16.06.2023 [Belgesel] TV Tematik Yayın Çok İl Kablo 88 FOX LİFE MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. FOXLIFE İSTANBUL 30.07.2013 30.07.2023 [Sinema-dizi] TV FOX CRIME MEDYA HİZMETLERİ Tematik Yayın Çok İl Kablo 89 A.Ş. Fox Crime İSTANBUL 30.07.2013 30.07.2023 [Sinema-dizi] TV 24 KITCHEN MEDYA HİZMETLERİ Tematik Yayın Çok İl Kablo 90 A.Ş. 24 Kitchen İSTANBUL 30.07.2013 30.07.2023 [Eğitim/kültür] TV ANİMAL PLANET TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 91 YAYINCILIK A.Ş. Animal Planet İSTANBUL 1.10.2013 1.10.2023 [Belgesel] TV DİSCOVERY SCİENCE TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 92 YAYINCILIK A.Ş. Discovery Science İSTANBUL 1.10.2013 1.10.2023 [Belgesel] TV TURKUVAZ ATV TELEVİZYON Çok İl Kablo 93 PROD. A.Ş. A SPOR İSTANBUL 12.11.2014 11.11.2024 Genel Yayın TV Çok İl Kablo 94 FİL TELEVİZYON VE YAYINCILIK A.Ş. FİL TV İSTANBUL 12.02.2015 11.02.2025 Genel Yayın TV NATİONAL GEOGRAPHİC CHANNEL ADVANTURE MEDYA Tematik Yayın Çok İl Kablo 95 HİZMETLERİ A.Ş. NAT GEO PEOPLE İSTANBUL 31.03.2014 30.03.2024 [Belgesel] TV NET EKRAN 1 TELEVİZYON VE Tematik Yayın Çok İl Kablo 96 MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. SİNETİVİ İSTANBUL 3.09.2014 2.09.2024 [Sinema-dizi] TV NET EKRAN 2 TELEVİZYON VE Tematik Yayın Çok İl Kablo 97 MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. TİVİBU SPOR 2 İSTANBUL 3.09.2014 2.09.2024 [Sağlık-spor] TV NET EKRAN 3 TELEVİZYON VE SİNETİVİ Tematik Yayın Çok İl Kablo 98 MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. KARNAVAL İSTANBUL 13.10.2014 12.10.2024 [Sinema-dizi] TV NET EKRAN 4 TELEVİZYON ve Tematik Yayın Çok İl Kablo 99 MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. TİVİBU SPOR 3 İSTANBUL 3.09.2014 2.09.2024 [Sağlık-spor] TV NET EKRAN 5 TELEVİZYON ve SİNETİVİ Tematik Yayın Çok İl Kablo 100 MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. ADRENALİN İSTANBUL 13.10.2014 12.10.2024 [Sinema-dizi] TV NET EKRAN 6 TELEVİZYON ve Tematik Yayın Çok İl Kablo 101 MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. TİVİBU SPOR 4 İSTANBUL 13.10.2014 12.10.2024 [Sağlık-spor] TV ALYA RADYO TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 102 YAYINCILIĞI A.Ş. Vizioon Premier 2 İSTANBUL 9.06.2015 8.06.2025 [Sinema-dizi] TV

B E RADYO TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 103 YAYINCILIĞI A.Ş. Vizioon Aile İSTANBUL 9.06.2015 8.06.2025 [Sinema-dizi] TV

130

B S E RADYO TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 104 YAYINCILIĞI A.Ş. Vizioon Premier İSTANBUL 9.06.2015 8.06.2025 [Sinema-dizi] TV E B RADYO TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 105 YAYINCILIĞI A.Ş. Vizioon Aile-2 İSTANBUL 9.06.2015 8.06.2025 [Sinema-dizi] TV Çok İl Kablo 106 AKİT TELEVİZYON VE RADYO A.Ş. AKİT İSTANBUL 1.02.2016 31.01.2026 Genel Yayın TV 360 MARCOMS STRATEJİ TANITIM Tematik Yayın Çok İl Kablo 107 VE YAYINCILIK A.Ş. VİZİOONFESTİVAL2 İSTANBUL 17.06.2015 16.06.2025 [Sinema-dizi] TV SET GÖRSEL SANATLAR VE Tematik Yayın Çok İl Kablo 108 YAYINCILIK A.Ş. VİZİOONFESTİVAL İSTANBUL 17.06.2015 16.06.2025 [Sinema-dizi] TV OĞLAK RADYO VE TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 109 YAYINCILIĞI A.Ş. NR 1 İSTANBUL 24.06.2015 23.06.2025 [Müzik-eğlence] TV ASLAN RADYO VE TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 110 YAYINCILIĞI A.Ş. NR1 TÜRK İSTANBUL 30.09.2015 29.09.2025 [Müzik-eğlence] TV PLANET YERLİ FİLM TELEVİZYON Tematik Yayın Çok İl Kablo 111 YAYINCILIĞI A.Ş. PLANET TÜRK İSTANBUL 9.04.2012 8.04.2022 [Sinema-dizi] TV NET EKRAN 7 TELEVİZYON VE Tematik Yayın Çok İl Kablo 112 MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. SİNETİVİ 2 İSTANBUL 23.12.2015 22.12.2025 [Sinema-dizi] TV NET EKRAN 8 TELEVİZYON VE SİNETİVİ Tematik Yayın Çok İl Kablo 113 MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. KARNAVAL 2 İSTANBUL 23.12.2015 22.12.2025 [Sinema-dizi] TV NET EKRAN 9 TELEVİZYON VE SİNETİVİ Tematik Yayın Çok İl Kablo 114 MEDYA HİZMETLERİ A.Ş. ADRENALİN 2 İSTANBUL 23.12.2015 22.12.2025 [Sinema-dizi] TV

KAYNAK: RTÜK / TAVAK 2016 Araştırması

Bu tablo ile Televizyon sahipliğinde Türkiye’de ciddi bir tekelleşme olduğu ortaya

çıkmaktadır.

Yazılı Medya

Yazılı Medya sahipliğine bakıldığında, aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır:

Tablo 44: Yazılı Medya Sahipliği 2016

Gazete Şirket Sahipler/Kontrol

Doğan Yayın Holding Aydın Doğan POSTA Doğan Yayın Holding Aydın Doğan HÜRRİYET Doğan Yayın Holding Aydın Doğan RADİKAL Doğan Yayın Holding Aydın Doğan HÜRRİYET DAILY NEWS Doğan Yayın Holding Aydın Doğan FANATIK Demirören Holding Erdoğan Demirören MİLLİYET Demirören Holding Erdoğan Demirören VATAN

131

T Medya Yatırım San. ve Tic. A.Ş. Ahmet Bayraktutar AKŞAM T Medya Yatırım San. ve Tic. A.Ş. Ahmet Bayraktutar GÜNEŞ Yeni Gün Haber Ajansı BY AŞ. Cumhuriyet Vakfı. CUMHURİYET Yeni Neşriyat A.Ş. Ömer Yüksel Özek MİLLİ GAZETE Turkuvaz Medya Grubu Ahmet ÇALIK SABAH Turkuvaz Medya Grubu Ahmet ÇALIK YENİ ASIR [Yerel] Turkuvaz Medya Grubu Ahmet ÇALIK TAKVİM Turkuvaz Medya Grubu Ahmet ÇALIK FOTOMAÇ Karar Yayıncılık A.Ş. Mehmet Aydın KARAR

Star Medya Yayıncılık A.Ş. AHMET STAR BAYRAKTUTAR Alkım Gazetecilik San. ve Tic. A.Ş. Başar Arslan TARAF Yeni Asya Gazetecilik Matbaacılık Mehmet KUTLULAR YENİ ASYA ve Yayıncılık Sanayi ve Ticaret A.Ş İhlas Gazetecilik A.Ş. Ahmet Mücahid TÜRKİYE Ören Ramazan Fatih YENİ AKİT Uğurlu YENİ ŞAFAK GAZETECİLİK A.Ş. Ahmet Albayrak YENİ ŞAFAK

Habertürk Gazetecilik A.Ş. Ciner Medya Grubu HABERTURK Estetik Yayın A.Ş SÖZCÜ Burak Akbay MEKA Gazetecilik Basım Yayın Ahmet Zeki Gayberi MİLAT San. ve Tic. Ltd. Şti.

KAYNAK: TAVAK 2016 Araştırması

Kültürel faaliyetlere katılım türü olarak TV’nin hegemonyasının gerisine düşen gazete dergi okuma alışkanlığının düşüş eğilimi içinde olduğu, yapılan çeşitli araştırmalarda ve tiraj verilerinde de görülmektedir.

TUİK Yazılı Medya İstatistikleri verilerine göre 2015 yılı itibariyle Türkiyede 4071 dergi,

2731 gazete (Yerel, Bölgesel, Ulusal toplamı) yayın yapmaktadır. Basılan gazetelerin

132

%6,3’ü (172) yaygın (ulusal) yayın yapmakta, dergilerin ise %55,6’sı (2262) ulusal olarak

yayınlanmaktadır.

Grafik 22: Yıllara Göre Gazete ve Dergi Sayıları (Yerel, Bölgesel, Ulusal toplamı)

Gazetelerin ve dergilerin yayın bölgesine göre sayısı, 2005-2015 4500 4000 3500 3000 2500 Gazete 2000 Dergi 1500 1000 500 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Kaynak : TUIK, 2016

Gazete ve dergilerin tirajı, 2015 yılında 2014 yılına göre %6,25 azalmıştır. 2015 yılında

ülkemizde yayımlanan gazete ve dergilerin yıllık toplam tirajı 2.132.242.338, bunun

%93,5’ini gazeteler oluşturmaktadır. 2015 yılında toplam tirajın %14,6’ini yerel, %1,8’ini

bölgesel, %83,6’sını ise ulusal gazete ve dergiler oluşturmaktadır.

Tablo 45: 2005-2015Gazete ve dergi tiraj sayısı

Gazetelerin ve dergilerin yayın bölgesine göre yıllık yurtiçi tiraj sayısı, 2005-2015 Annual domestic circulation of newspapers and magazines by region of publishing, 2005-2015 Yaygın Yayın türü Yıl Toplam Yerel Bölgesel (Ulusal) Kind of periodicals Year Total % Local % Regional % National % Toplam - Total 2005 1 616 814 401 100 266 978 219 16,5 41 291 794 2,6 1 308 544 388 80,9

2006 2 350 342 564 100 283 695 135 12,1 60 569 650 2,6 2 006 077 779 85,3

2007 2.470.702.599 100 349.511.290 14,1 79.719.493 3,2 2.041.471.816 82,6

133

2008 2.665.434.454 100 383.881.803 14,4 43.289.987 1,6 2.238.262.664 84,0

2009 2.266.917.287 100 350.602.060 15,5 55.432.029 2,5 1.860.883.198 82,1

2010 2.571.694.304 100 427.712.586 16,6 86.000.384 3,4 2.057.981.334 80,0

2011 2.265.538.153 100 393.757.912 17,4 45.246.310 2,0 1.826.533.931 80,6

2012 2.308.507.847 100 388.615.168 16,8 41.234.124 1,8 1.878.658.555 81,4

2013 2.461.783.909 100 363.898.134 14,8 53.417.306 2,2 2.044.468.469 83,0

2014 2.274.530.479 100 320.032.094 14,1 46.489.524 2,0 1.908.008.861 83,9

2015 2.132.242.338 100 311.276.748 14,6 38.400.639 1,8 1.782.564.951 83,6

Gazete - Newspapers 2005 1 530 275 540 100 252 884 222 16,5 38 931 906 2,6 1 238 459 412 80,9

2006 2 240 851 025 100 267 910 951 12,0 57 701 132 2,6 1 915 238 942 85,5

2007 2.341.577.955 100 326.759.547 14,0 75.892.636 3,2 1.938.925.772 82,8

2008 2.550.125.909 100 363.258.695 14,2 39.782.116 1,6 2.147.085.098 84,2

2009 2.139.981.977 100 326.925.950 15,3 51.737.336 2,4 1.761.318.691 82,3

2010 2.432.181.300 100 404.376.944 16,6 81.191.505 3,4 1.946.612.851 80,0

2011 2.130.183.241 100 367.894.430 17,3 40.698.665 1,9 1.721.590.146 80,8

2012 2.143.479.869 100 360.672.612 16,8 33.588.246 1,6 1.749.219.011 81,6

2013 2.296.382.004 100 338.106.943 14,7 48.779.838 2,1 1.909.495.223 83,2

2014 2.140.621.401 100 294.883.759 13,8 42.270.003 2,0 1.803.467.639 84,2

2015 1.993.576.561 100 285.440.701 14,3 32.134.637 1,6 1.676.001.223 84,1

Dergi - Magazines 2005 86 538 861 100 14 093 997 16,3 2 359 888 2,7 70 084 976 81,0

2006 109 491 539 100 15 784 184 14,4 2 868 518 2,6 90 838 837 83,0

2007 129.124.644 100 22.751.743 17,6 3.826.857 3,0 102.546.044 79,4

2008 115.308.545 100 20.623.108 17,9 3.507.871 3,0 91.177.566 79,1

2009 126.935.310 100 23.676.110 18,7 3.694.693 2,9 99.564.507 78,4

2010 139.513.004 100 23.335.642 16,7 4.808.879 3,5 111.368.483 79,8

2011 135.354.912 100 25.863.482 19,1 4.547.645 3,4 104.943.785 77,5

2012 165.027.978 100 27.942.556 16,9 7.645.878 4,6 129.439.544 78,4

2013 165.401.905 100 25.791.191 15,6 4.637.468 2,8 134.973.246 81,6

2014 133.909.078 100 25.148.335 18,8 4.219.521 3,2 104.541.222 78,1

2015 138.665.777 100 25.836.047 18,6 6.266.002 4,5 106.563.728 76,8 TÜİK, Yazılı Medya İstatistikleri, 2015 TurkStat, Print Media Statistics, 2015

Kaynak: TUIK, 2016

Gazetelerin %15,8’i günlük, %32,7s’i haftalık olarak yayımlanmaktadır. Yayınlanan

gazetelerin 86,9’u siyasi/haber/güncel içerikli olurken, %13ü ek de vermektedir. Dergilerin

ise %33’ü aylık, %21i haftalık olarak yayımlanmaktadır. Yayınlanan dergilerin %19,6’sı

sektörel/mesleki içerikli olurken, %19’u ek de vermektedir.

134

Yazılı ve görsel medyaya internet üstünden erişim, 1990’lı yılların ortalarından itibaren

Türkiye’de de hızlandı. Erişimin ücretsiz olması, tıklanma sayılarını hızla artırırken, süreç,

“kağıttan gazete” tirajlarının düşüşünde etkili oldu. Gazeteler internet ortamına aktarılan fomlarıyla okuyucularıyla bağlarını korumaya, yeni okuyucu edinmeyi denemekteler.

İnternet alanında uluslararası ölçüm yapan alexa.com’un verilerine göre, Türkiye’de en

çok tıklanan ilk 100 site içinde 16’sı medya siteleridir.

İnternet medyacılığı ve bir reklam mecrası olarak internetin potansiyeli, bu alana yatırımları 2000’li yıllarda biraz daha artırdı. Reklamcılar Derneği’nin reklam yatırımları bulgularına göre, internet mecrası 2008’de 95 milyon TL ve toplamda yüzde 3’e yakın olan payını, 2015 ‘te 1,48 milyar TL ile bu payını %17 ‘ye çıkardı

Uluslararası ölçüm yapan alexa.com’un verilerine göre Türkiye’nin en çok ziyaret edilen ilk

15 internet sitesi arasında yer alan www.sabah.com.tr (ranking 6), www.haber7.com

(ranking 7), www.hurriyet.com.tr (ranking 9) ile www.milliyet.com.tr (ranking 11) haber siteleri internet reklamcılığı alanında da pazarın en önde gelen oyuncuları konumunda.36

Doğan Yayın Grubu’nun 2006 yılında reklam gelirlerinin ancak yüzde 1’ini oluşturan internet gelirleri, 2011 yılında yüzde 5’e çıktı. Grubun, emlaktan insan kaynakları, otomobil satışları ile ilgili bir dizi web sitesi de bu kulvarda yer almaktadır.

Yazılı medyada gerileme dergicilikte de görülmektedir. TÜİK’in verileri haftalık dergi tirajlarının 2008-2014 döneminde de gerilediğini ancak 2014 sonrasında yavaş da olsa artış eğilimi gösterdiğini ortaya koymaktadır.

36< http://www.alexa.com/topsites/countries;0/TR> Erişim tarihi: 12.12.2016 135

Grafik 23: Haftalık Dergilerin Toplam Tirajları, 2013-2015

Haftalık Dergilerin ToplamTirajları 50.000.000 45.000.000 40.000.000

35.000.000

30.000.000 25.000.000

20.000.000 Tiraj sayısı Tiraj 15.000.000 10.000.000 5.000.000 0 2013 2014 2015 Seri 1 43.176.536 22.663.045 29.746.967

Kaynak: TÜİK / 2016 TAVAK Araştırması

Haftalık dergi tiraj ve satışlarındaki 2015 yılındaki artış aylık dergiler için geçerli değildir.

Her ay yayımlanan dergi sayısı 2013’de 79 milyondan 2015’de 70 milyona düşmüştür.

Grafik 24: Aylık Dergilerin Toplam Tirajları, 2013-2015

Aylık Dergilerin Toplam Tirajları 80.000.000

78.000.000

76.000.000

74.000.000

72.000.000

70.000.000 Tiraj Sayıları Tiraj 68.000.000

66.000.000

64.000.000 2013 2014 2015 Seri 1 79.268.143 72.946.853 70.245.020

Kaynak: TÜİK / 2016 TAVAK Araştırması

136

Aylık dergi tirajındaki bu tırmanışın bir kısmı, aylık yayımlanan kurum dergileri ile ilgilidir.

Özellikle uçak yolcularına bedava dağıtılan THY’nin Skylife benzeri ücretsiz dağıtılan dergileri bu toplam tirajda önemli bir yer tutmaktadır. Ücretsiz dağıtılan bu dergilerin, buna karşılık reklam bütçelerinden aldıkları pay anlamlıdır. Reklamcılar Derneği, reklamların mecralara dağılımında dergilerin payını yüzde 2 olarak açıklamaktadır. Bu payın doğruluğu ayrı bir araştırmaya muhtaç görünmektedir.

Sinema

Hanehalkının kültür harcamaları içinde sinemanın payı bilinmemekle birlikte son yıllarda salon sayısı ve seyirci sayısında artış gözlenmektedir. Özellikle TV programlarına hakim olan dizi sektörünün, yerli sinema yapımlarına sinerji kattığı genel bir gözlemdir.

TÜİK’in kültür istatistikleri kapsamında verdiği bilgiler, sinema salonu sayısının 2015’de

2356’ya ulaştığını ve gösterilen film sayısının da yaklaşık 28 bini yabancı film olmak üzere

50 bine yaklaştığını göstermektedir.

Türkiye genelinde sinema salonu sayısı son beş yılda %28,4 arttı. Bu dönemde sinema salonlarındaki koltuk sayısı %19,3 artarak seyirci kapasitesi 297.610â ulaştı. 2015 yılında,

2014 yılına göre sinema salonlarının sayısı %8,5 arttı.

137

Tablo 46: Sinema Salonu ve Gösterilen Film Sayısı (2001 - 2015)

Gösterilen film sayısı

Yıl Salon sayısı Toplam Yerli Yabancı

2001 580 25 608 5 042 20 566

2005 987 25 076 5 671 19 405

2010 1 834 35 999 12 885 23 114

2011 1 917 37 892 13 027 24 865

2012 1 998 37 546 12 072 25 474

2013 2 102 40 406 15 545 24 861

2014 2 170 41 517 16 999 24 518

2015 2 356 49 151 21 494 27 657

Kaynak:TÜİK /TAVAK 2016 Araştırması

Özellikle başta İstanbul’dakiler olmak üzere, büyük kentlerin ticaret yaşamına damgasını vuran Alışveriş Merkezleri’nde (AVM) yer verilen sinema salonları, sinemanın kültür tüketimindeki payını artırıcı bir etken olmuştur. Anadolu’nun irili ufaklı tüm kentlerinde benzer AVM yapılanmaları ile birlikte sinema salonu sayısı artmakta, buna bağlı olarak hanehalkının sinema üstünden kültürel harcamalarında da artış yaşanmaktadır.

138

Sinema salonlarında gösterilen film sayısı son beş yılda %36,5 arttı. Son beş yılda gösterilen yerli film sayısı %66,8 artarken, gösterilen yabancı film sayısı %19,6 arttı.

Gösterilen film sayısı 2015 yılında, 2014 yılına göre %18,3 arttı. 2015 yılında gösterilen yerli film sayısı %26,4, gösterilen yabancı film sayısı %12,8 arttı.

Grafik 25: Gösterilen film sayıları, 2001-2015

Gösterilen film sayıları 30.000

25.000

20.000

15.000

10.000 Film Sayıları Film

5.000

0 2001 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Yerli 5.042 5.671 12.885 13.027 12.072 15.545 16.999 21.494 Yabancı 20.566 19.405 23.114 24.865 25.474 24.861 24.518 27.657

Kaynak: TUIK, 2016

139

Grafik 26: Sinema Seyirci Sayısı, (2001 - 2015) Sinema Seyirci Sayısı 70.000.000

60.000.000

50.000.000

40.000.000

30.000.000 Seyirci Sayısı Seyirci 20.000.000

10.000.000

0 2001 2005 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Seri 1 16.905.7 18.001.4 35.787.3 37.439.7 39.002.1 45.077.5 55.378.7 57.148.0

Kaynak: TUIK, 2016

Türkiye genelinde sinema seyirci sayısı son beş yılda %59,7 arttı. Bu dönemde yerli film seyirci sayısı %66,8 artarken, yabancı film seyirci sayısındaki artış oranı %19,6 oldu. 2015 yılında, 2014 yılına göre sinema seyirci sayısı %3,2 artarak 57 milyon 148 bin 011 oldu.

Yerli film seyirci sayısı 2015 yılında 2014’e göre %2,1 artarak 31.661.600 kişi olurken, yabancı film seyirci sayısı %4,5 artarak 25.486.411 kişiye ulaştı. Sinemaya gösterilen ilgilinin artışında sinema salonlarının yaygınlaşması neticesinde, sinemaya erişilebilirliğin kolaylaşması ve yine bu artışa bağlı olarak rekabetin meydana getirdiği uygun fiyat avantajı etkili olmuştur.

Televizyonun yıkıcı rekabetine rağmen sinemaya olan ilginin beklenen ölçüde gerilememesi, sinemayı reklam veren açısından hala bir mecra olarak kabul etme sonucunu da doğurmuş ve sinema işletmecileri, reklamlardan yüzde 1-1,5 oranlarında pay alarak destek bulmaktadır.

140

EK:Film Yapımcıları

Sinema yapımcılığı sektörüne bakıldığında, 2005 yılında 27 prodüksiyon firması faaliyette bulunurken, bu sayının yerli yapım sayısının artışına koşut olarak artarak 2009 yılında

71’e, 2016 yılında ise (Kültür ve Turizm Bakanlığı Sinema Genel Müdürlüğü kayıtlarına göre) 171’e37 çıktığı görülür. Ayrıca 2016 yılı itibariyle Sinema Genel Müdürlüğü’ne kayıtlı

15 yapım sonrası şirketi mevcuttur. Firma sayısı itibariyle film endüstrisi, giderek büyümektedir.

TÜİK verilerine göre Türkiye’de 2008 yılı itibariyle film endüstrisinde 1.546 firma yer almakta ve Türkiye toplam girişim sayısının%0,06‟sını oluşturmaktadır. Buna göre

Türkiye’de film endüstrisinde yer alan firma sayısının ülkedeki toplam firma sayısı içerisindeki oranı oldukça düşük kalmaktadır. Bununla birlikte 2003-2008 yılları arasındaki gelişme açısından Türkiye’deki film endüstrisi grafiği yükselmiştir. Girişim sayısının

%200‟ü aşan bir büyüme gösterdiği ve Türkiye’deki toplam girişim sayısında yaşanan

%48’lik büyümenin bir hayli üzerinde olduğu görülmektedir. Buna göre film endüstrimiz, firma sayısı itibariyle, artan bir ivmeyle büyümektedir.38

Töre’nin araştırmasında saptağı üzere, 2002 yılında Türkiye’deki yapım firmalarının

%71,53’ü, dağıtım firmalarının %72,73’ü, gösterim alanındaki firmaların ise %26,48’i

İstanbul’da yer almaktadır. Bu oranlar, Türkiye’de film endüstrisi alanında yer alan yapım ve dağıtım firmalarının büyük oranda İstanbul’da toplandığını göstermektedir.

TÜİKverilerine göre Türkiye’de film endüstrisinin 2008 yılı itibariyle, ciro büyüklüğü 1,2

Milyar TL’dir ve Türkiye toplamının %0,07‟sini ortaya koymaktadır. 2003-2008 yılları arasında ciroda yaşanan büyüme %65‟tir ve toplam ciro büyüme oranının (%136) oldukça altında kalmıştır.392005-2009 yılları içerisinde sinema filmi yapımında aktif olarak yer alan firma sayısı toplam 165’tir. Bunlar arasında tek bir prodüksiyon gerçekleştirmiş olan

37 < http://www.sinema.gov.tr/TR,145420/yapim-sirketleri.html> Erişim tarihi: 13.12.2016 38 Töre (2010) 39 Töre (2010) 141 firmaların oranı %74‟tür. Bu oran, bu alandaki firmaların ağırlıkla küçük ölçekli olduğunu göstermektedir.

Fida Film, gerçekleştirdiği prodüksiyon sayısı itibariyle sektörünönde gelen şirketi konumundadır. Fida Film’i; 5 ve üzerinde sinema filmi prodüksiyonu gerçekleştirmiş olan

Aksoy, Avşar, Özen, Plato ve Energy Media takip etmektedir.

Yerli Yapımların Payı %50

Uluslararası Teknolojik, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Vakfı (UTESAV) Başkanı İsrafil

Kuralay’ın saptadığı üzere, Türkiye’de gösterime giren sinema filmlerinden yerli yapımların pazar payı yaklaşık % 50 civarındadır. 2010 yılı için yerli film hasılatı 190.402,367 TL iken yabancı film hasılatı 192.967,337 TL’dir. Bunun yanında yerli ve yabancı film seyirci sayısı da 2010 yılında eşitlenmiş durumdadır; yerli film seyircisi 22.185,745 kişi iken 19.348,340 kişi yabancı film seyircisi olmuştur. 2010 yılında vizyona giren yerli film sayısı 66 adet ve yabancı film sayısı 181 adet olsa da gişe hasılatı bakımından pazar payını yarı yarıya paylaşmaktadır. Bu özelliği ile Türkiye, Avrupa ülkeleri arasında birinci sırada yer almakta, dünya sıralamasında ise ABD, Hindistan, Çin gibi ülkelerin ardından 6. sıradadır.

2010 yılında Türkiye sinema pazarında en çok gişe yapan 5 filmin tümü yerli yapımlardır.40

2011 yılında Türkiye’de 52 Haftada 70’i yerli yapım film olmak üzere 288 yeni filmin vizyona girmiştir. Bu filmlerin 32’sinde Türkçe dublaj yapılırken, 40 sinema yapımı 3D olarak izleyiciye sunulmuştur. 2015 yılında vizyona giren yerli film sayısı ise 114’dür.

Toplamda gerçekleştirilen 42.298.500 adet bilet satışının yarısı kadarı, vizyonda gösterilen 2010 ve 2011 yapımı 120 yerli film üzerinden 21.222.541 adet bilet şeklinde gerçekleşmiştir. Toplam hasılat 398.393.000,00 TL olarak belirlenmiştir. 2010’a

40 İsrafil Kuralay, UTESAV Başkanı, 24 Mart 2011. http://www.utesav.org.tr/I.aspx?IO=23 142 bakıldığında, bu rakamın 380.202.275.15TL olduğu görülür. Bu veriler 1990 yılından bu yana ulaşılan en yüksek rakam olarak ifade edilmektedir.41

2011 yılında elde edilen sinema hasılatı 398 milyon 363 bin lirayı bulurken, izleyici sayısı

42 milyon 298 bin 500 olmuştur. 42 milyon 298 bin 500 bilet satılırken, bunun yüzde

50,2'sini Türk filmleri oluşturmuştur. 2011 yılında vizyona 216 yabancı, 75 yerli yapım olmak üzere toplam 291 film vizyona girmiştir. Yerli yapımların gişedeki hasılatı yüzde

49,9 olarak gerçekleşmiştir.

“2010 yılından bu yana hiç 40 milyon satış adedinin altına düşmeyen yıllık bilet satışı

toplamı son iki yıldır 60 milyon sınırını aşmayı başarıyor. 2014 ve 2015 yılında 61 milyon

402 bin ve 60 milyon 470 bin olarak sonuçlanan sinema bileti toplam adedinin iki yılda

gişelerde topladığı hasılat ise 1 milyar 336 milyon TL.’ye ulaştı. Bilet satışı toplamındaki

bir önceki yıla oranla ortaya çıkan %2’lik kayıp hasılata da yansıdı. Her yıl belirli oranda

olağan olarak artış gösteren bilet fiyatı ortalaması sebebiyle toplam hasılatta bir önceki

yıla göre düşüş yaşanmasa da 2013’ten 2014’e %30 artışla geçen toplam, 2014’ten

2015’e geçerken ancak %4 olarak gözlemlendi. 681 milyon 400 bin TL.’lik toplam

hasılatın 361 milyon TL.’si Türkiye yapımı filmler tarafından gerçekleştirilirken (%53) bilet

satış adedi toplamındaki yerli film hakimiyeti bir önceki yıla göre 2 puan gerileyerek

%57’de kaldı. Türkiye’de 1990 – 2004 yılları arasında yerli film hakimiyeti hiçbir yıl %37’yi

aşmazken 2005 yılından 2015’e dek Türkiye yapımı filmlerin yıllık toplamdaki bilet satışı

oranı sadece 3 yıl %50’nin altında gözlemlendi. (2005, 2007, 2012)”42

Kaynak: www.egitimajansi.com

41http://www.beyazperde.com/haberler/filmler/haberler-51268/ (05.01.2012 tarihli haber) 42 Erişim tarihi: 13.12.2016 143

Kaynak: www.egitimajansi.com

Kaynak: www.egitimajansi.com

144

Tiyatro

Tiyatro, toplumun kültürel harcamalarında çok sınırlı bir yer tutmakta ve yaşama

mücadelesi vermekte, daha çok da kamu kuruluşlarının kültürel yatırımları ile ayakta

kalmaya çalışmaktadır. TÜİK’in belirlemelerine göre, 2010-2011 sezonunda oyun

sahnelenen tiyatro sayısı 511’de kalırken bunların 147’sinin İstanbul’da olduğu

görülmektedir.

Tablo 47: Tiyatro Salon, Gösteri ve Seyirci Sayısı (2012-2015 Sezonu)

Eser Sayısı Gösteri Sayısı Seyirci Sayısı Tiyatro Salonu Yerli Yabancı Yerli Yabancı Yerli Yabancı Koltuk sayısı Sayısı

2010 2.918 776 18.912 6.466 3.854.341 1.393.885 157.161 430

2011 3.470 782 17.632 5.729 4.059.860 1.325.728 194.020 511

2012 4.485 1.054 17.695 7.348 4.023.018 1.598.048 229.435 606

2013 5.301 918 21.553 6.806 4.739.078 1.505.743 253.811 678

2014 5.631 1.011 23.134 5.743 4.909.012 1.167.116 266.577 611

2015 5.820 1.005 22.551 5.706 4.579.412 1.274.033 258.932 719

Kaynak,TÜİK,Kültür ve Turizm Bakanlığı / TAVAK 2016 Araştırması

2015 yılı için Tiyatro koltuk sayısı 259 bin dolayında olarak belirlenirken bunların yüzde

29,6’sının İstanbul’da, yüzde 15’e yakınını İzmir ve çevre Ege illerinde olduğu

anlaşılmaktadır. 2015 yılında 7 bine yakın eser sahneye konup 28 binin üzerinde gösteri

icra edilirken biletli seyirci sayısı 6 milyona yaklaşmıştır.

145

Tiyatro salonlarının sayısı %9,9 azaldı

Tiyatro salon sayısı son beş sezonda %67,2 artarken, koltuk sayısı aynı dönemde %64,7 arttı. 2015 yılında, 2014 yılına göre tiyatro salonu sayısı %17,6 artarken, tiyatro salonu koltuk sayısı %2,8 azalmıştır. Tiyatro salonlarında oynanan eser sayısı %2,75 arttı.

Sezonlar itibarıyla karşılaştırıldığında; 2014-2015 sezonunda, 2013-2014 sezonuna göre tiyatro salonlarında oynanan eser sayısı %2,8 artarak 6 bin 825 ‘e ulaştı. Tiyatro salonlarında oynanan yerli /telif eser sayısı geçen sezona göre %3,4 artarken, oynanan yabancı/çeviri eser sayısı %0,6 azaldı. 2014-2015 sezonunda, 2013-2014 sezonuna göre tiyatro seyirci sayısı %3,7 azalarak 5 milyon 853 bin 445 oldu. Tiyatroda yerli/telif eser seyirci sayısı geçen sezona göre %6,7 azalırken, yabancı/çeviri eser seyirci sayısı %9,2 arttı.

Grafik 27: Telif/Çeviri eseri seyirci sayısı 2011-2015

Kaynak: TUIK, 2016

146

Sezonlar itibarıyla karşılaştırıldığında; 2014-2015 sezonunda, 2013-2014 sezonuna göre tiyatro salonlarında yapılan gösteri sayısı %2,1 azalarak 28 bin 257 oldu. Tiyatro salonlarında yapılan yerli/telif eser gösteri sayısı geçen sezona göre %2,5 azalırken, yabancı/çeviri eser gösteri sayısı %0,6 azaldı.

Sezonlar itibarıyla karşılaştırıldığında; 2014-2015 sezonunda, 2013-2014 sezonuna göre tiyatro salonlarında oynanan yetişkin eseri sayısı %1,1 artarken, oynanan çocuk eseri sayısı %5,2 arttı. Bu dönemde tiyatro salonlarında yapılan yetişkin eseri gösteri sayısı

%7,5 azalırken, çocuk eseri gösteri sayısı %6,1 artarak 12 bin 144 oldu. Aynı dönemde yetişkin eseri seyirci sayısı %4,1 ve çocuk eseri seyirci sayısı %2,9 azaldı.

Grafik 28: Yetişkin/çocuk tiyayro seyirci sayısı 2011-2015

Kaynak: TUIK, 2016

Ek:

Ertürk’ün İstanbul Kültür Envanteri 2010 için yapmış olduğu araştırmasına göre, gösteri sanatlarının İstanbul’daki ana halkası tiyatro toplulukları ve sahnelerdir. En büyük aktörler

147 isekamu altında örgütlenmiş olan Devlet Tiyatroları, Devlet Opera ve Balesi ile İstanbul

Büyükşehir Belediyesi (İBB) Şehir Tiyatroları’dır. Şirketleşmiş özel tiyatroların yanında sayıları gittikçe artan bağımsız küçük tiyatro ve dans toplulukları ve inisiyatifler yer almaktadır. Özellikle 2000’li yıllardan itibaren daha çok gelişen dans ve performans alanında ise küçük ve esnek yapılanmalar söz konusudur.43

Ertürk’ün analizine göre İstanbul’da 2010 yılında kamu, resmi ve özel kurumlara ait olan

160’tan fazla sahne ve gösteri sanatları mekânı bulunmaktadır ve 200’den fazla profesyonel tiyatro, dans, opera ve bale topluluğu çeşitli kurumsal yapılar altında veya bağımsız olarak üretim ve gösterimde bulunmaktadır. 2010 yılında 20 milyon TL’ye yakın

ödeneği, 269 çalışanı ve İstanbul’un çeşitli semtlerine yayılmış 10 sahnesi ile İstanbul

Devlet Tiyatroları bunun önemli bir kısmını oluşturmaktadır.

Kitap Endüstrisi

Önemli boyutta bir kayıt-dışı( korsan) üretimin de olduğu kitap endüstrisinin ürünü kitap, kültür ürünleri arasında en eski ve en yaygınlardan biri. 2008 yılında yaklaşık 32 bin farklı başlıkta kitap yayınlanırken bu sayı 2011’de 39 bini geçmiştir. Kitap ağırlıklı yazılı materyallerin sayısı 41 bini bulurken bu başlıkların yüzde 36’sından biraz fazlasının

“Edebiyat” konulu olduğu, onu yüzde 33,4 payla “sosyal” temalı ürünlerin izlediği görülmüştür.

43 Ertürk, Eylem (2010): İstanbul’da Gösteri Sanatları. Temel Yapısal Özellikler, Sorunlar ve Öneriler, Sektörel Araştırma Raporu, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri. 148

Tablo 48: Kültür ve Turizm Bakanlığı ISBN Ajansı, Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürlüğü ve Yayımcı Meslek Birlikleri Federasyonu (YAYFED) istatistiklerine göre 2015 yılı kitap üretim ve satış rakamları.

Türler Toplamı 2015 Yılı Verileri

Yetişkin (Araştırma-İnceleme) 63.927.760 (%17)

Yetişkin Kurgu (Edebiyat-Sanat) 19.063.842 (%5)

Çocuk-Gençlik Kitapları 30.292.818 (%8)

İnanç Kitapları 52.719.114 (%14)

Akademik Yayınlar 5.218.990 (%1)

Eğitim Kitapları 206.020.366 (%55)

İthal Kitaplar 6.811.473

Toplam 384.054.363

Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı ISBN Ajansı, Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürlüğü ve Yayımcı

Meslek Birlikleri Federasyonu (YAYFED)

Bu verilere göre, yetişkin kitapları tüm yayınların yüzde 22'sini oluştururken çocuk ve ilk gençlik dönemi kitapları yüzde 8 ve inanç alanında yayımlananlar ise yüzde 14 oldu. Bütün yıl ithal edilen kitap sayısı 6 milyonu geçti.

Yıllık bazda değerlendirecek olursak 2015 yılının bir önceki yıla göre %12 lik bir büyüme ve 384.054.363 adet ile bütün zamanların en yüksek adetine ulaştığını görmekteyiz.

Geçmiş faaliyet dönemlerimizi ele aldığımızda yıllık bazda istikrarlı bir büyüme çizgisi devam etmektedir. Bu dönemde yayımcılık sektöründeki büyüme ülke ekonomik büyümesinin çok üzerinde gerçekleşmiştir. 2016 yılı için büyüme eğiliminin artarak devam edeceğini ve bu sayının 400 bini aşacağından hareket edimektedir.

149

Ülkemizde 2015 yılında 49 bin 148 kitap yayımlandı. Yayımlanan materyallerin sayısı

2015 yılında, 2014 yılına göre %11,2 artarak 56 bin 414 oldu. En yüksek artış, %21,8 ile elektronik kitaplarda (web tabanlı) gerçekleşti. 2015 yılında yayıncılar tarafından; 49 bin

148 kitap, 539 elektronik kitap (DVD, VCD, CD), 6 bin 389 web tabanlı elektronik kitap,

103 konuşan kitap (kaset, CD, DVD) ve 235 diğer olmak üzere toplam 56 bin 414 materyal için ISBN alındı.

Tablo 49: Yazılı Materyallerin Konusuna Göre Yayın Sayısı (2014-2015)

Kaynak: TUİK, 2016 Özel sektör tarafından yayımlanan materyal sayısı 2015 yılında, 2014 yılına göre %11,9 artışla 52 bin 56 oldu. 2015 yılında yapılan yayımların %92,3’ü özel sektör, %5,4’ü kamu ve eğitim kurumları, %2,3’ü ise sivil toplum kuruluşları tarafından gerçekleştirildi. Yayınlar konularına göre incelendiğinde; 2015 yılında yayımlanan materyallerin %27,6’sı eğitim,

%20,1’i yetişkin kurgu edebiyat, %19,7’si yetişkin kültür, %14,6’sı çocuk ve ilk gençlik,

%12,1’i akademik, %6’sı ise inanç konulu olarak yayımlandı. Yayımlanan materyallerin

150

%89,8’inin yayın dili Türkçe, %5,3’ünün İngilizce, %5’inin ise diğer diller olarak gerçekleşti.

Eğitim konulu yayınların sayısı 2015 yılında, 2014 yılına göre %25,6 artarak 15 bin 548’e ulaşırken, çocuk ve ilk gençlik yayınları ise %19,2 artarak 8 bin 215 oldu. Satılan kitap bandrolü sayısı 2015 yılında, 2014 yılına göre %11,5 artarak 384 milyon 54 bin 363 adet oldu.

Kitap endüstrisinin ürünlerini okuyucuya hazırlayan ağırlıkla özel kesim olmakla birlikte kamu kuruluşları ve sivil toplum kuruluşları da yayımcılık faaliyeti içinde bulunmaktadır.

2011 yılında 41 bini geçen kitap başlığının yüzde 88’i özel sektör üreticilerine ait iken yüzde 9’u kamu kuruluşlarınca yüzde 3’ü de çeşitli sivil toplum kuruluşlarınca üretilmiştir.

Tablo 50: Kitap Yayımcısının Türüne Göre Yayınlanan Materyal Sayısı

Kamu ve Sivil toplum YıL Toplam Özel sektör eğitim kurumları kuruluşu Bilinmeyen

2008 32 339 28 300 2 418 1 528 93

2009 31 286 27 511 2 408 1 312 55

2010 35 767 30 412 3 954 1 337 64 2011 41 386 35 724 3 704 1 958 -

Kaynak: Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü 2012

Yayıncılık Temel Verileri Yayınevi sayısı 1732 Kitabevi sayısı (yaklaşık) 6000 Dağıtım şirketi sayısı (yaklaşık) 145 Yayınlanan başlık sayısı (ISBN 2014) 50.752 Bandrol alan kitap adedi 344.405.399 Ücretsiz dağıtılan ders kitabı adedi (MEB) 216.698.371 Üretilen toplam kitap adedi 561.103.770 (48 sf. altı eğitim amaçlı kitaplar hariç) Kişi başına düşen üretilen kitap adedi 7,3 Kitapta ve e-kitapta KDV oranı %8 (Standart %18) Kaynak: YAYFED

151

Tablo 51: 2014 Yıl Sonu Kitap Toptan Satışlar Pazarı

Mevcut Mevcut Pazar Payı Ortalama Segmentler (milyon $) (milyon $) (%) fiyat ($)

Eğitim Yayınları 908 55,91 2,28 a. Ders kitapları 169 0,74 b. Yardımcı ders kitapları 167 4,08 c. Sınava hazırlık kitapları 572 4,08

Kültür Yayınları 580 35,71 3,82 a. Yetişkin kurgu (edebiyat) 73 4,19 b. Yetişkin kurgu dışı (inceleme- 292 4,99 araştırma) c. İnanç 172 3,43 d. Çocuk ve ilk gençlik 43 1,67

Akademik Yayınlar 36 2,22 7,15

İthal Yayınlar 100 6,16 15,6 a. İngilizce Dil Öğretim Kitapları (ELT) 47 b. Diğer ithal kitaplar (akademik, kütüphane alımı vb.) 53

TOPLAM 1624 100 2,88

Kaynak: YAYFED

Tablo 52: 2014 Yıl Sonu Türkiye Kitap Perakende Pazarı

Mevcut Mevcut Pazar Payı Ortalama Segmentler (milyon $) (milyon $) (%) fiyat ($)

Eğitim Yayınları 1225 51,45 3,08 a. Ders kitapları 169 0,74 b. Yardımcı ders kitapları 239 5,83 c. Sınava hazırlık kitapları 817 5,83

152

Kültür Yayınları 935 39,27 6,16 a. Yetişkin kurgu (edebiyat) 112 6,43 b. Yetişkin kurgu dışı (inceleme- 7,85 araştırma) 459 c. İnanç 278 5,54 d. Çocuk ve ilk gençlik 86 3,35

Akademik Yayınlar 55 2,31 11

İthal Yayınlar 166 6,97 26,1 a. İngilizce Dil Öğretim Kitapları (ELT) 78 b. Diğer ithal kitaplar (akademik, kütüphane alımı vb.) 88

TOPLAM 2381 100 4,24

Kaynak: YAYFED

2.2 milyar dolarlık kitap pazarında eğitim-okul kitaplarının payı 1.3 milyar dolar. Akademik kitapların payı 70 milyon, ithal kitabın payı 110 milyon, 750 milyon doları edebiyat, kültür, sanat ve dini kitaplar paylaşıyor. Türk çocukları kitap okumada Afrika ülkelerinin gerisinde kalmış durumda. Türkiye’de 100 kişiden sadece 4 kişi kitap okuyor. Dünyada kişi başına kitap harcaması 1.3 dolar, Türkiye’de ise çeyrek dolar. Çocuklara kitap hediye edilmesi sıralamasında Türkiye 180 ülke içerisinde 140. sırada. Kişi başına kitap sayısı 60 yılda artmadı. Önemli ölçüde geriledi. 1945-1950’lerle kıyaslanamaz ölçüde geniş tanıtım ve iletişim olanaklarına, daha yüksek okullaşma oranına, on katı artmış bir eğitimli nüfusa, dış dünyayla gittikçe artan etkileşime, sayısı artan üniversitelere karşın, okurluk düzeyi yarı yarıya geriledi. Ne oldu? Türkler, okuma alışkanlığını kazanıp sonradan mı kaybettiler? İlk akla gelen, televizyon... Televizyon, gerçekte okur olmayan, ancak okur gibi davrananların bir bahanesi. Okuyan, bilgi edinmede ve aktarmada aktif olan kişiler

üzerinde ise televizyon, aktifliği ve okumayı artırıcı etki yapıyor.44

44 Erişim tarihi: 12.12.2016 153

Kütüphaneler

Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü bünyesinde hizmet veren kütüphane sayısı

1118’dir. 2014 yılında kütüphanelere alınan süreli ve süresiz yayınlar için 11.995.000 TL

ödenek ayrılmış, ödeneğin tamamı ile toplam 1.204.700 adet yayın satın alınmıştır.

Tablo 53: Kütüphane Türüne Göre Kütüphane, Kitap Ve Kitap Dışı Materyal Sayısı

Kütüphane türüne göre kütüphane, kitap ve kitap dışı materyal sayısı Number of libraries, books and non-book materials by kinds of libraries A. Kütüphane sayısı-Number of libraries B. Kitap sayısı-Number of books C. Kitap dışı materyal sayısı-Number of non-book materials Kütüphane türü-Kinds of libraries Üniversite kütüphanesi-University Milli Kütüphane-National Library Halk kütüphanesi-Public libraries Lib.

Yıl-Year A B C A B C A B C

2001 1 1.100.975 197.114 1.350 12.398.913 - - - -

2002 1 1.117.190 197.350 1.275 12.433.310 101.587 199 6.017.934 615.194

2003 1 1 141 281 197.353 1 350 12.684.084 114 455 221 6.449.641 672.700

2004 1 1 156 715 197.577 1 367 12.984.801 142 836 242 7.087.667 713.838

2005 1 1 187 765 198.719 1 144 12.948.460 178 999 275 8.073.808 814.094

2006 1 1 202 087 199.043 1.178 12.958.376 213.980 277 8.043.531 895.545

2007 1 1 217 692 199.198 1.162 13.198.814 260.439 320 8 565 905 1.027.755

2008 1 1.226.676 199.723 1.156 13.662.483 285.916 416 9.313.197 1.048.396

2009 1 1.253.232 208.451 1.149 14.093.896 299.928 435 9.929.087 1.186.287

2010 1 1.284.639 201.557 1.136 14.528.550 211.445 473 10 837 368 1 013 202

2011 1 1.328.895 215.786 1.118 15.621.478 216.351 487 11.697.790 1.174.303

2012 1 1.383.181 224.334 1.112 15.785.280 139.501 512 12.584.612 1.359.440

2013 1 1.444.021 137.549 1.118 16.099.993 137.352 533 13.408.159 1.045.236

2014 1 1.545.702 144.110 1.121 17.111.825 139.787 559 14.365.326 1.113.001

2015 1 1.261.696 147.795 1.130 18.097.101 140.613 555 15.256.746 1.147.228 Kaynak: Milli Kütüphane Başkanlığı, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü ile Üniversite rektörlükleri. Source : Presidency of National Library, General Directorate of Libraries and Publications and Rectorates of Universities. - Bilgi yoktur. - Denotes magnitude null. Kaynak: TUİK, 2016

TUİK’in Kütüphanelerle ilgili verilerine göre 2015 yılında Türkiye’de toplam kütüphane sayısı 1686 dır. Toplam kitap sayısı 34.615.543 ike kitap dışı materyal sayısı 1.435.636’dir.

154

Ek:

Kitap Fuarları Kitap Endüstrisinin önemli bir halkasını ise düzenli olarak gerçekleştirilen kitap fuarları oluşturmaktadır. Tüyap İstanbul Kitap Fuarı, İstanbul Beyazıt Kitap Fuarı, Ankara Kitap

Fuarı, Ankara Kocatepe Kitap Fuarı, Tüyap İzmir Kitap Fuarı, Tüyap Bursa Kitap Fuarı,

Tüyap Adana Çukurova Kitap Fuarı ve Tüyap Diyarbakır Kitap Fuarı, Türkiye genelinde düzenlenen başlıca fuarlar arasında sayılabilir. Her yıl yarım milyon ziyaretçiye ulaşan

Uluslararası İstanbul Kitap Fuarı, bu yıl otuz beşinci yaşını kutladı. İstanbul Kitap Fuarı 12-

20 Kasım 2016 tarihleri arasında okurları, yurt içi ve yurt dışından pek çok değerli yazarla buluşturmuştur. 13.000m2 alanda 750 katılımcı ile gerçekleştirilen 35. İstanbul Kitap

Fuarının ziyaretçi sayısı 558.000 olarak gerçekleşmiştir.

Kitap fuarlarının düzenlenen illerde başarılı geçmesi sevindirici olmakla birlikte halen yetersiz olarak değerlendirilebilir. Bunun yanısıra T.C. Kültür Bakanlığı’nın da katkılarıyla

Frankfurt, Londra, Kahire, Tokyo, Tahran, Moskova gibi dünya kentlerinde düzenlenen uluslararası kitap fuarlarında da giderek daha fazla katılınmaktadır.

Elektronik Yayıncılık Sektörü

Dünyada önemli bir güce dönüşmüş elektronik yayıncılık sektörüne bakıldığında ise,

ülkemizde henüz yeni gelişmekte olduğu söylenebilir. Okuma alışkanlıkları tüm dünyada

şekil değiştirirken Türkiye'deki yayıncılık endüstrisinin e-kitaba mesafeli duruşu devam ediyor. Pek çok yayınevi bunun farkında olmasa da yayıncılık endüstrisinde gittikçe daha da önem kazanan e-kitaba ilgi, ülkemizde sessiz bir yükselişe geçmiş durumda. Bu ilgiyi Türkiye İstatistik Kurumu'nun (TÜİK) geçtiğimiz hafta açıkladığı 2013'e ait Uluslararası Standart Kitap Numarası (ISBN) istatistikleri gayet iyi özetliyor. Zira kurumun paylaştığı rakamlarda özellikle E-kitap konusunda şaşırtıcı veriler var. 2013'te yayımlanan materyallerin sayısı 2012'ye göre yüzde 11,1 artarken, en yüksek artış, yüzde

537 ile elektronik kitaplarda (DVD, VCD, CD) gerçekleşmiş ve 1981 olmuştur. 2014 yılında ise bu rakam ani düşüş göstermiş ve 483 olmuştur. Ancak, web tabanlı elektronik kitap

155

2014 yılında %128’lik artışla 5245 olmuştur. Bu yeni rakamlar, e-kitapların kendi kitlesini yavaş yavaş artırdığının, DVD, CD fromatından web tabanlı formata dönüştüğünü ve bu ilginin daha da yükseleceğinin açık bir göstergesi olarak da okunabilir.

Özellikle son yıllarda, kitap çeşitliliğinin azlığı, bunun yanı sıra e-kitap cihazlarının yüksek fiyatlara satılıyor olması ülkemizde bu alana getirilen en büyük eleştiriler arasında yer alıyordu. Fakat ülkemizde Yapı Kredi, Timaş, Can, Kaynak Kültür, Doğan, İş Bankası,

Şahdamar, Ötüken, Notos, Kırmızı Kedi, Nil, Sel, Işık ve Altın gibi yayınevlerinden yayımlanan pek çok e-kitaba erişmek mümkün. İdefix, D&R, Google Play Kitaplar gibi birçok platformda yüzbinlerce kitap okuyuculara sunulmaktaktadır. E-kitaplar kişisel bilgisayarlardan, tabletlerden ve akıllı telefon uygulamalarından da okunabildiğinden erişimi hergeçen gün kolaylaşmakta ve yaygınlaşmaktadır. Hem kitap çeşitliliği hem de e- kitap cihazlarının dudak uçuklatan rakamları geride bırakmış olması, bu yükselen ilgiyi açıklar nitelikte.

E-Kitaplar

E-kitaplara uygulanan vergi de yayıncıların dikkat çektiği eleştiriler arasındaydı. Bu sorun kısmen çözülmüş durumda, zira elektronik kitap ve benzeri yayınların elektronik ortamda satışında uygulanan KDV oranı, 1 Aralık'ta yüzde 18'den 8'e düşürüldü. Basılı kitap ile e- kitabın vergi oranını eşitleyen bu indirim, yayıncıların uzun süredir beklediği bir gelişmeydi. Küçük bir hatırlatma yaparsak, Avrupa'nın pek çok ülkesinde e-kitaplardaki vergi oranı yüzde 3,5 ile yüzde 7 arasında değişiyor, basılı kitaplar ise vergiden muaf tutuluyor. Bu rakamlar göz önünde bulundurulduğunda e-kitaplara uygulanan vergi açısından alınması gereken epey bir mesafemiz var.

Müzik Endüstrisi

Televizyon ve radyoyu yoğun biçimde kültürel faaliyetlere katılmada kullanan Türkiye toplumunda, ürünleri kaset, cd,vcd biçimlerde sunulan müzik endüstrisi ürünleri için de belli harcamalar yapılıyor. Fakat son yıllarda alınan bandrol sayılarında bir düşüş

156 görülüyor. 2013 yılında 10.326.351 olan müzük endüstrisinde alınan toplam bandrol sayısı

2015 yılında 7.553.882’ye düşmüştür.

Tablo 54: Müzik Endüstrisinde Alınan Bandroller (2013)

Yabancı Yabancı Yabancı bluray- GENEL 2013 CD DVD LP blu-ray yerli Yerli CD Yerli MC Yerli DVD Yerli LP Yerli VCD TOPLAM

OCAK 84.672 458 954 25 435.600 2.400 200 8.000 532.309

ŞUBAT 107.030 1.314 1.116 110 617.530 1.000 9.050 17.500 754.650

MART 170.332 2.710 3.114 491 1.297.050 53.300 264.500 1.791.497

NİSAN 147.626 1.280 4.722 945.900 24.000 62.000 1.185.528

MAYIS 123.862 705 1.397 50 710.160 1.000 6.000 843.174

HAZİRAN 139.706 5.606 5.557 735 487.570 15.000 16.000 2.500 672.674

TEMMUZ 96.101 775 1.181 85 755.490 4.000 3.000 17.500 878.132

AĞUSTOS 64.509 828 312 60 529.150 1.000 15.000 1.031 17.500 629.390

EYLÜL 135.486 7.633 2.754 729 621.300 1.000 7.300 2.050 19.500 797.752

EKİM 61.332 808 1.081 140 367.123 1.000 16.000 2.093 449.577

KASIM 120.644 3.875 1.324 125 722.830 800 5.140 8.000 862.738

ARALIK 139.349 7.012 4.269 300 760.900 14.600 2.500 928.930

TOPLAM 1.390.649 33.004 27.781 2.850 - 8.250.603 24.000 167.450 10.514 419.500 10.326.351 Kaynak : MUYAP, 2015

Tablo 55: 2015 Aylara Göre Bandrol Miktarları

Kaynak:MÜYAP, 2016 Bununla birlikte müzik endüstrisinde korsan üretim ve satışın yaygınlığının yanında internetten müzik ürünlerine ulaşmanın getirdiği olarak ve bununla ilgili telif haklarını

157 koruma konusunda karşılaşılan zorluklar, toplam kültürel harcamalarda müzik endüstrisi

ürünlerinin payını gerilere düşürmektedir.

EK:

Müzik Yayıncıları, Yapım Şirketleri ve Kayıt Endüstrisi

İstanbul Ticaret Odası’nın (İTO) 2009 yılına ait verilerine göre sektörde müzik yayıncılığı

(fonogram yapımcısı), kayıt yapma (kayıt stüdyosu) ve kayıt çoğaltma (albüm dolum fabrikaları) faaliyetlerinde bulunan firma sayısı 412 olarak saptanmıştır. 2000’li yıllardan itibaren sektöre yeni giren kurumlar, yabancı şirketler ve uluslararası ağlarla ilişkiler

İstanbul’daki müzik endüstrisinin de kurumsallaşması yönünde bir itici güç oluşturmuştur.

Yine 2009 verilerine göre, Türkiye’de farklı büyüklüklerde yerli ve yabancı (temsilcilik)

3.000’e yakın yapımcı şirket bulunmaktadır.45Bugün 250 milyon dolar büyüklüğe sahip

Türkiye müzik endüstrisi ise önümüzdeki 4 yılda 8 milyon dolar büyümesi bekleniyor.

Fonogram yapımcılarını yerli albüm yapım şirketleri ve yabancı şirketlerin Türkiye temsilcilikleri (EMI, Warner, Universal, Sony) oluşturmaktadır. Türkiye’de müzik alanında yabancı ve yerli üretimler karşılaştırıldığında, yerli üretimlerin %90’a yakın paya sahip olduğu görülür. Yerli müzik üretimi daha çok yerli albüm yapım şirketleri üzerinden yürümektedir.1999 yılında 127 Milyon Dolar olan müzik satış gelirlerinin, 2012 yılında 207

Milyon Dolara ulaştığı tahmin edilmektedir.46

45 Aktaran: Ertürk, Eylem (2010): İstanbul Müzik Endüstrisi. Temel Yapısal Özellikler, Eğilimler, Sorunlar ve Öneriler. Sektör Araştırma Raporu, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri 2010. http://www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr/files/yayinlar/ISTANBULDA_MUZIK_ENDUSTRISI.pdf (erişim tarihi: 22.11.2012) 46IFPI Müzik Raporlarından derleyip aktaran: Ahmet İncekara, Elif Haykır Hobikoğlu, Kültür Ekonomisi Kapsamında Kültür Sektörlerinin Türkiye’de Gelişim ve Yansımaları (Sunum Metni)http://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&sqi=2&ved=0CB4QFjAA&url= http%3A%2F%2Fwww.iav.org.tr%2Fdosyalar%2FKultur- Ekonomisi.doc&ei=Ise0UKiCAa754QTbw4DgDA&usg=AFQjCNGK- ArC7gz5I1XJxQq1ptwb1HXPoQ&sig2=aeKr1Lyj0T-rVgtuQm41PA 158

Konser Organizasyonu, Müzikal Prodüksiyonlar ve Müzik Festivalleri

Özellikle 1990’lı yıllardan itibaren Türkiye, uluslarası üne sahip müzik toplulukların ve sanatçılarının sahne aldığı ülkeler arasındadır.

Biletix Bilet Dagitim Basim ve Tic. A.Ş

Bir Live Nation Entertainment (NYSE-LYV) şirketi olan Biletix,Bilet Dagitim Basim ve Tic.

A.Ş kültür etkinlik biletlerinin müşteriye ulaştırılmasında önemli bir yere sahiptir.

Live Nation Entertainment (NYSE-LYV) konser ve etkinlik mekanı operasyonları, sponsorluk, biletleme çözümleri, e-ticaret ve sanatçı yönetimini de içeren beş ayrı iş kolunda faaliyet gösteren dünyanın en büyük canlı etkinlik şirketidir.

Live Nation 2009 yılında dünya çapında 140 milyon bilet satışı gerçekleşirmiş, 21.000 konser organize etmiş, 850 sponsorla iş ortaklığı yaptı ve kendisine ait e-ticaret siteleri ile aylık ortalama 25 milyon tekil müşteriye hizmet vermiştir.

2000 yılında Ali Abhary, Dave Dorner ve Koç Bilgi Grubu tarafından kurulmuş, 2006 yılında Ticketmaster tarafından satın alınmıştır. Her yıl, 400’ün üzerinde etkinlik organizatörü tarafından düzenlenen 7.000’den fazla etkinlik için, değeri 90 milyon $’ın

üzerinde ve 4 milyon adetten fazla bilet satışı yapmaktadır.

İstanbul, Ankara, Antalya ve İzmir’de bulunan yönetim ofisleriyle tüm Türkiye çapında hizmet sunan Biletix, bu hizmetini web sitesi (www.biletix.com) , çağrı merkezi (0 216 556

98 00), sayıları 40’ı aşan perakende satış noktaları, banka ATM ağları ve kendisine ait mobil biletleme platformları aracılığıyla gerçekleştirir.

Firmanın 2011 yılında Türkiye çapında gerçekleştirdiği satışların oranında spor alanından sonra yüzde 20,84’lük bir payla yerli ve yabancı konser etkinliklerinin ikinci sırada olduğu görülmektedir:

159

Tablo 56: Biletix 2011 Bilet Satış Dağılımı (%)

Sahne Sanatları 9,97% Konserler 20,84% Aile Eğlencesi 6,54% Spor 58,77% Diğer 3,87% Kaynak: Biletix Bilet Dagitim Basim ve Tic. A.Ş 2011

Festivaller Sadece İstanbul’da 2010 yılında düzenlenen müzik festivallerinin sayısı 27 olarak saptanmıştır.47 Ülke genelinde düşünüldüğünde, ve sayıların giderek arttığı göz önünde tutulduğunda müzik festivallerinin kültür (kreatif) sektörünün başat bir öğesi olduğu söylenebilir.

Dijital Müzik Piyasası

Teknik yeniden üretim çağımızın birincil ürünlerinden sayılan müzikal ürünlerin üretim, dağıtım ve tüketim koşulları elbette teknolojik ve dijital gelişmelerle birlikte dönüşüme uğramıştır ve giderek kültür (kreatif) sektörünün önemli bir bileşeni haline gelmektedir.

2000'lerin hemen başında tanıtılan iPod ve iPod'u takip eden iTunes Store ile yeniden biçimlenen müzik endüstrisi bir büyük değişime daha yaklaşıyor. Son yıllarda giderek yaygınlaşan isteğe bağlı online müzik servisleri, dijital müzik pazarının küçülmesine neden oluyor.

Yeni bir dönem

Ülkemizde de faaliyet gösteren Spotify ve Pandora, Songza gibi çeşitli müzik servisleri kullanıcılara artık daha cazip geliyor. Ücretsiz dinleme olanağı, neredeyse sınırsız bir arşiv, depolama alanı gerektirmemesi, güncel listeler ve önerilerle müzik kültürünü

47İstanbul 2010 Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri araştırma verilerinden aktaran: Ertürk, 2010. 160 artırması, sosyal ağ entegrasyonu gibi birçok etken müzik konusunda tercihin online servislerden yana olmasını sağlıyor.

Müzik satışları düşüyor

2014 yılına yönelik Nielsen SoundScan'in yaptığı araştırma da bu eğilimi net bir şekilde gösteriyor. Verilere göre, digital albüm satışları 2014 yılında yüzde 9 düşmüş durumda.

Tek şarkı satışlarındaki azalma oranı ise yüzde 12 olarak gerçekleşmiş. Buna azalmaya rağmen satışlar adet bazında hala oldukça yüksek. Yıl boyunca toplam 117 milyon dijital albüm satışı gerçekleşmiş, 1.26 milyar şarkı indirilmiş durumda.

Akış servislerinde yükselme

İsteğe bağlı müzik akış servislerinin kullanım oranında ise büyük bir artış söz konusu.

Nielsen'e göre bu tür servisler geçtiğimiz yıla oranla yüzde 54 oranında büyüdü. 2014 boyunca online servislerde toplam 164 milyar şarkı dinlendi. Online müzik servislerinin büyüme eğiliminin sürmesi bekleniyor. 48

MÜYAP kaynaklarına göre, 2005 yılında müzik yapımcıları dijital alandan, önceki yılın gelirinin üç katına karşılık 1.1 milyar Dolar değerinde gelir elde etmiştir. Teknolojik olanaklarından tam performansla faydalanabilmek amacıyla MÜYAP, Dijital Müzik

Platformu Projesi’yle müzik sektöründeki alt yapı çalışmalarını sürdürmektedir. Buna göre müzik sitelerinin download, streaming vb hizmetleri yasal yoldan vermelerini sağlayacak bir yapının oluşturulması hedeflenmektedir.

Dijital müzik, Türkiye’de müzik endüstrisinin elde ettiği gelirin yüzde 16’sını oluşturmaktadır. 2005 yılında 715 bin lira olan dijital müzik gelirleri, her yıl yaklaşık yüzde

50 büyüyerek, 2011 yılında yüzde 50’nin üzerinde büyüyerek, 16 milyon liraya ulaşmıştır.49

48, Erişim: 28.08.2015 49 Meltem Kara’nın Hürriyet gazetesinde 08.12.2012 tarihinde yayımlanan yazısından. http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/22103605.asp 161

Müzecilik

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü yetkililerinden edindiği bilgiye göre,

Türkiye'de bakanlığa bağlı 192 müze bulunurken özel müze sayısı ise 193'e ulaştı.

Türkiye'de 2000 yılında 89 olan özel müze sayısı, 2007 yılında 108'e ulaştı ve bu tarihten sonra her yıl artışla kapatıldı. Özel müzeler 2008'de 124, 2009'da 139, 2010'da 146,

2011'de 157, 2012'de 174'e, 2013'te de 184'e çıktı. Bu yıl ise özel müzelerin sayısı bakanlığa bağlı müzelerin sayısını geçerek, 193'e yükseldi.

Tablo 57: 2000-2015 Yılları Arasında Müze ve Örenyerlerimizin Ziyaretçi Sayıları

2000 6.887.344 2001 7.590.138 2002 14.268.186 2003 13.987.747 2004 13.015.486 2005 18.384.865 2006 16.086.050 2007 18.048.674 2008 22.662.590 2009 21.193.627 2010 25.854.341 2011 28.462.893 2012 28.781.308 2013 29.481.005 2014 29.774.390 2015 28.454.284

Kaynak,DÖSİMM ,Kültür ve Turizm Bakanlığı / TAVAK 2016 Araştırması

162

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü bünyesindeki 193 müzenin biletli ziyaretçi sayısı 2014 yılında 30 milyona yaklaşmıştır. Ancak, 2015 yılında %4,4’lük bir azalmayla

28.454.284 olmuştur. Bu sayı, yerli ziyaretçiler olduğu kadar yabancı ziyaretçileri de kapsamaktadır. Ayrıca ağırlığını öğrencilerin oluşturduğu 8 milyona yakın ziyaretçi de müzelere giriş yapmaktadır.

Bu 193 müzenin dışında, TBMM Genel Sekreter Yardımcılığı (Milli Saraylar), bünyesindeki saray, köşk, kasır, müze ve tarihi fabrikalar da kültürel varlıklar arasında ve kültür harcamalarına konu olmaktalar. Kuruluşu Cumhuriyet’in ilk yıllarına dayanan Milli

Saraylar, zaman içerisindeki katılımlarla birlikte, aralarında Topkapı ve Dolmabahçe

Sarayı’nın bulunduğu iki saray, üç köşk, beş kasır, üç müze de ücretli girişlerde önemli bir yer tutmaktadır.

Döner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü (DÖSİMM) , Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın en büyük bütçeli ve en büyük istihdamına sahip birimidir.

Yaygın olarak bilinen Geleneksel El Sanatları ve Kitap Satış Mağazaları DÖSİMM tarafından işletilmekte, müze ve örenyerleri gelirlerinin tahsil edilmesi, Bakanlığa bağlı tarihi mekanların kısa süreli kullandırılması, müze ve örenyerleri, kültür merkezleri, galeriler ve kütüphanelerin ticari ünitelerinin kiraya verilmesi DÖSİMM’in görevleri arasındadır.

Kültür ve Turizm Bakanlığı, müze ve ören yerleri ile ticari faaliyetlerden elde edilen gelirin

2014'te yüzde 39'luk artışla 435 milyon liraya çıktığı açıklandı.

Tablo 58: En Çok Ziyaret Edilen İlk 10 Müze ve Ören Yeri 2015

2015 Yılında En Çok Ziyaret Edilen 10 Örenyeri Denizli Pamukkale (Hierapolis) 1 Örenyeri 1.731.271 2 İzmir Efes Örenyeri 1.702.865 3 Nevşehir Göreme Örenyeri 975.712

163

4 Çanakkale Troia Örenyeri 491.205 5 Nevşehir Derinkuyu Örenyeri 422.043 6 Nevşehir Kaymaklı Örenyeri 413.142 7 Aksaray Ihlara Vadisi Örenyeri 395.095 8 Antalya Olympos Örenyeri 364.489 9 Antalya Aspendos Örenyeri 335.363 10 Trabzon Sümela Örenyeri 330.705 Kaynak: http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,43336/muze-istatistikleri.html

2015 Yılında En Çok Ziyaret Edilen 10 Müze 1 İstanbul Ayasofya Müzesi 3.466.638 2 İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi 3.252.524 3 Konya Mevlana Müzesi 2.337.850 İstanbul Topkapı Sarayı - Harem 4 Dairesi 877.331 5 İstanbul Arkeoloji Müzeleri 411.797 6 Ankara Cumhuriyet Müzesi 381.294 7 Antalya Demre Müzesi 364.529 8 Nevşehir Hacıbektaş Müzesi 363.457 Ankara Anadolu Medeniyetleri 9 Müzesi 272.814 10 İstanbul Kariye Müzesi 233.000 Kaynak: http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,43336/muze-istatistikleri.html

164

Kamu mülkiyetine ait müze ve örenyerlerinin yanı sıra özel müzeler de ziyaretçi geliri elde etmektedir. 2011 tarihi itibari ile Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü denetiminde

146 adet özel müze bulunuyor.

Bunların bazıları PTT, TCDD, gibi kamu kurumlarına, üniversitelere, belediyelere, vakıflara ait, bazıları da Koç, Sabancı, Yaşar gibi büyük holdinglerin kurucularının imzasını taşıyan özel müzeler, bulundukları kentlerin en önemli kültür varlıkları arasında yer alabiliyor.

Örneğin İstanbul’da Eczacıbaşı ailesinin öncülük ettiği İstanbul Modern, Koç ailesinin Pera

Müzesi (Suna ve İnan Kıraç Vakfı), Rahmi M. Koç Sanayi Müzesi, Yapı Kredi Vedat

Nedim Tör Müzesi, Sabancı Ailesi’nin kurduğu Sakıp Sabancı Müzesi, önemli müzelerdir.

146 müzenin 30’u İstanbul, 30’u Ankara’da. İzmir’de 7 özel müze bulunuyor. Kütahya ve

Çanakkale’de 6’şar, Eskişehir ve Bursa’da da 5’er özel müze var. Özel müzelerin kalanları

öteki Anadolu illerindedir.

Bu özel müzeler de yabancı turistlerin ve üst düzey gelir grubundaki kesimlerin kültürel harcama yelpazesinde yer almaktadırlar.

EK: Galeriler ve Müzayedeler50

Türkiye'de ağırlığı İstanbul olmak üzere son yıllarda önemli müzayede evlerinde ciddi boyutlarda satışlar yapılmaktadır. Örneğin son iki yıl içinde Antik A.Ş., iki önemli Osman

Hamdi tablosunu milyonlar düzeyinde satmıştır. Müzayedelerde öne çıkan bir diğer isim,

2006 yılında AŞADA Karadeniz Yatırım Holding A.Ş. tarafından kurulan Beyaz

Müzayede’dir. Çağdaş ve Modern Sanat Müzayede’ciliğinde Türkiye’nin öncüleri arasında sayılan Beyaz Müzayede, çağdaş ve modern sanat eserlerinden oluşan müzayede düzenlenme, ilk online müzayede gerçekleştirme, ilk tahmini fiat aralığı kullanımı, ilk dünya çağdaşlarından oluşan müzayede organizasyonu gibi etkinliklerde öncülük yapmıştır. Bunun yanısıra Portakal Müzayede'de, Alif Art'ta v.d. müzayedelerde çağdaş

50 Bu bölüm Dr. Ahmet Doğan tarafından hazırlanmıştır. 165

Türk sanatı örnekleri yüksek paylar alarak satılmıştır. Sekörün bu branşına yönelik

ölçümlerin yapılabilmesi için söz konusu müzayede şirketlerinden satış sonuçlarının istenilerek istatistikler yapılmalıdır.

Türkiye'de gerçekleştirilen bu müzayedelerin dışında, Sotheby ve Christies firmaları,

Londra, New York ve Dubai gibi kentlerde Türk sanatı müzayedeleri düzenlemekte ve

Türk sanatçılarının eserlerini pazarlamaktadırlar. Bu müzayedelerin sonuçları da “Kültür

Malzemelerinin Perakende Ticareti”ne dahil edilmelidir.

Türkiye'de 2001'de 5 milyon dolar olan sanat piyasası son on yllda 20 kat büyüyerek

2010'da 105 milyon dolara ulaşmıştır. Bu rakamın son iki yılda 300 milyon dolara yaklaştığı tahmin edilmektedir.

Son dönemlerde yaptığı müzayedelerle ön plana çıkan Artam Antik A.Ş. önemli eserlerin satışını gerçekleştirmiştir. 10 Aralık 2016 Cumartesi günü yapılan 294. Müzayede 8 milyon ₺ ye yakın (7.762.780₺) satış yapılmıştır.

Tablo 59: 2012 Yılında Müzayedelerde Satılan Eserler

Osman Hamdi “Vazo Yerleştiren Kız” 3.280.000 TL Erol Akyavaş “El-El Hak” 2.780.000 TL Nejat Devrim “Soyut Kompozisyon” 2.100.000 TL (Nisan 2012 Sothebys) Erol Akyavaş “Kuşatma/Fallen City” 1.641.000 TL Hasan Rıza “Fatih'in İstanbul'a Girişi” 1.260.000 TL Mübin Orhon “Soyut Kompozisyon” 1.100.000 TL Ferruh Başağa “Mavi Akdeniz” 750.000 TL Orhan Peker “ Ayçiçeği Tarlası” 695.000 TL Adnan Çoker “Retrospektif 3” 650.000 TL Nazmi Ziya “Bülbül Deresi” 631.000 TL Burhan Doğançay “Özgür Olmak İçin” 630.000 TL Burhan Doğançay “Big Spiderweb” 425.000 TL Ömer Uluç “Nü ve Kedi” 500.000 TL

166

Son dönemlerde yaptığı müzayedelerle ön plana çıkan Artam Antik A.Ş. önemli eserlerin satışını gerçekleştirmiştir. 10 Aralık 2016 Cumartesi günü yapılan 294. Müzayede 8 milyon ₺ ye yakın (7.762.780₺) satış yapılmıştır. Müzayedede satılan önemli eserler arasında Halil Paşa’nın “Göksu’da Sandal Sefası” vergiler dahil toplam 2 Milyon TL fiyata satılırken, Felix Ziem’in “İstanbul” konulu eseri 600,000 TL fiyata satıldı. Nazmi Ziya “Koç

Kahvesi” 380.000 TL ve “Evinin Bahçesi” 300,000 TL, Süleyman Seyyid “Natürmort”

315,000 TL, İbrahim Çallı “Arzuhalci” 138.000 TL, Şevket Dağ 126,000 TL. Müzayedede

Osmanlı Hat sanatı, tombaklar ve tuğralı gümüşler de satışa sunuldu, Osmanlı Tombak

Sahan 565.000 TL fiyata satıldı. Hamit Aytaç “Hilye-i Şerife” 290.000 TLye satıldı.

Türk Sanat Piyasasının yükselişi Antik A.Ş. müzayedelerine rekor fiyatlar olarak yansımakta. Bugüne kadar dünyada satılan en değerli Türk Sanat eseri Osman Hamdi Bey’in “Kaplumbağa terbiyecisi” 5 trilyon TL'e satılması rekoru ile başlayan yükselişi yine bir diğer Osman Hamdi Bey çalışması” Rüstem Paşa Cami” 850,000 YTL fiyatla takip etti. Dünyada satılan en değerli Osmanlı Tombak Eser rekoru da geçtiğimiz 2006-2007 müzayede sezonunda Antik A.Ş.’nin 245. müzayedesinde kırıldı. 550,000 YTL çekiç fiyatına satılan eserler Türk Sanat Piyasası tarihinde yerlerini aldılar. Ünlü Türk resamlarından; Nazmi Ziya Güran “Sokak” 560,000 YTL (Antik A.Ş. 227. Müzayede), Süleyman Seyyit “Kirazlar” 487,000 YTL (220. Müzayede), Şeker Ahmet Paşa “Kavunlu natürmort” 340,000 YTL, Halil Paşa “Şakayık çiçekleri” 270,000 YTL (217. Mzüayede), Sami Yetik “Koçlar” 250,000 YTL (226.Müzayede) Dünyada en değerli Türk suluboya eser rekoru 270,000 YTL ile 245. Müzayedede satılan Hoca Ali Rıza’nın “Kırmızı boyalı Köşk” tablosu olmuştur. Feyhaman Duran’ın natürmort çalışması 310,000 YTL, Naci Kalmukoğlu’nun “Yeni Cami” konulu çalışması 240,000 YTL ile ressamların bugüne kadar satılan en değerli eserleri rekorlarını kırmıştır. İbrahim Çallı’nın “Ada’da gezinti” adlı çalışması 505,000 YTL’ye satılarak ressamın sonraki satışlarda rekor değerlere yükselmesinde öncü olmuştur. Nazmi Ziya’nın “Langa Bostanında Sabah” çalışması 1.010.000 TL satış fiyatı ile dünya müzayedeleri satış rekoru kırdı. Halil Paşa'nın "Ortaköy Sırtlarından" isimli eseri 800.000 TL'ye satıldı. Yükselen değerler ve fiyat artışları Avrupalı ressamların tablolarına da yansıdı. Ünlü oryantalist ressam Fabius Brest’in “Boğaziçi’nde Osmanlı Balıkçıları” konulu yağlıboya çalışması 694,000 YTL değere satılarak bugüne kadar Türkiye’de satılan en değerli Avrupa eser rekorunu kırdı. Fausto Zonaro “Yıldız Parkı” 298,000 YTL (245.Müzayede), Varnei Zarzecki’nin “Boğaz’da Piknik” isimli çalışması ise 600,000 YTL’ye satılarak ressamın dünyada ulaştığı en yüksek rakamı olmuştur. (Antik A.Ş. 232. Müzayede). Erol Akyavaş'ın "En-el Hak" isimli eseri 2.780.000 TL'ye, Burhan Doğançay’ın “Mavi Senfoni” adlı eseri 2.770.000 TL, Erol Akyavaş’ın “Kuşatma” çalışması 2.650.000 TL, Orhan Peker'in, "Ayçiçeği Tarlasında" adlı eseri, 695.000 TL, Burhan Doğançay'ın "Özgür Olmak için Doğmuş" adlı eseri 631.000 TL, Ferruh Başağa'nın "Mavi Akdeniz" adlı yağlıboya tablosu 757.000 TL, Mübin Orhon'un soyut kompozisyonu 1.010.000 TL'ye satılarak Türk Çağdaş Sanat'ında yeni rekor satışlar gerçekleştirdi. Nuri İyem “Köylü Kadınları” 165,000 YTL, Cihat Burak “Kediler” 145,000 YTL. Nedim Günsür 145,000 YTL (231. Müzayede) gibi fiyatlara ulaşarak ressamların müzayedelerde satılan en değerli eser rekorlarıdır. Türk ve Avrupalı ressamların satış rekorlarını elinde tutan Antik A.Ş.'nin müzayedelerinde Alberto Pasini'ye ait "İstanbul'da Pazar Yeri" konulu yağlıboya çalışma 820.000 TL'ye, benzer konulu çalışmaları Askeri Müze Koleksiyonu'nda bulunan Hasan Rıza'ya ait "Fatih Sultan Mehmet'in İstanbul'a Girişi" konulu tablo 1.260.000 TL'ye satılarak rekor satışlarda yerini aldı. 2012 yılında yine peş peşe rekor müzayedeler gerçekleştiren Antik A.Ş. müzayedelerinde Osman Hamdi Bey'in "Vazo Yerleştiren Kız"

167

isimli eseri 3.200.000 TL'ye satılarak yeni rekorlara imza attı. Dünyada satılan en değerli Türk Hat Sanatı örneği 252,000 YTL’ye yükselen Derviş Ali ketebeli Kuran’ı Kerim oldu. Hilye-i Şerif merakının yayılması ile yeni koleksiyoncular ortaya çıktı. Dünyada en yüksek değere ulaşan Yıldız Porselen rekoru 242. Müzayedede 156,000 YTL değere satılan usta imzalı Saray vazosu oldu.51

Tablo 60: Artam Antik A.Ş. 294. Müzyede Bsşlıca Eserler

Antik A.Ş. 294, Müzayedede Satılan Önemli Eserler (10.12.2016)

Eser Sahibi Eser Adı Satış Değeri

1 Halil Paşa Göksu'da Sandal Sefası 2000000

2 Felix Ziem İstanbul 600000

3 Nazmi Ziya Koç Kahvesi 380000

4 Nazmi Ziya Evinin Bahçesi 300000

5 Süleyman Seyyid Vazo'da Güller 315000

6 İbrahim Çallı Arzuhalci 138000

7 Şevket Dağ 126000

8 Osmanlı Tombak Sahan 565000

9 Hamit Aytaç Hilye-i Şerife 290000 Kaynak: www.artamonline.com, TAVAK 2016

İstanbul'da düzenlenen Sanat Fuarları'nda galerilerin satışları da önemli boyutlardadır.

Bu galeriler ile temasa geçilip ciroları öğrenilebilir.

Sanatçıların atölye satışlarına yönelik bir saptama yapmanın güç olmasıyla sanatçılardan eserler satın alan koleksiyoncularla irtibat kurularak onlardan sanata yatırım miktarları sorulabilir.

Plastik sanatlar dışında diğer sanat ürünlerinin de, örneğin Osmanlı gümüşleri ve tombakları, el yazmaları, hilyeler, fermanlar, hatlar, porselenler v.s. gerek müzayedelerde gerekse de antika satışlarında önemli cirolar oluşturmaktadır.

Bu ciroların saptanması da ancak koleksiyonerlerden alınabilecek bilgilerle mümkün olabilir.

51 < https://www.artamonline.com/content/11-muzayede-rekorlari> Erişim tarihi: 18.12.2016 168

2015 Yılı

2015 Türkiye’de sanat piyasası çok parlak bir yıl geçirmedi. Siyasi belirsizlikler, seçim ortamı, terör olayları sanat piyasasını da etkiledi. Galerilerin bazıları kapanmak zorunda kaldı. Ciroları düştü. Türkiye’nin en büyük çağdaş sanat etkinliklerinden Contemporary

İstanbul da bu atmosferden etkilendi. Sanat endeksi platformu lebriz.com’un verilerine göre 2015 yılında Türkiye’de 54 müzayede gerçekleşti. Bu müzayedelerde 1035 sanatçının eseri satıldı. Resim piyasasın da ise 40 milyon dolarlık satış müzayedelerde gerçekleşti. 2015’in Contemporary İstanbul fuarına katılan eserlerin toplam değeri bu yıl

67 milyon doları buldu. Bu eserlerin ise yüzde 62’si satıldı. Oysa bir önceki yıl katılan eserlerin değeri 95-96 milyon dolar kadardı ve bunların yüzde 67’si satılmıştı.52

Son zamanlarda uluslar arası sergilerde de yer alan en önemli ressamlarımızdan Ahmet

Güneştekin’in ‘Çağ Tufanı’ 1 milyon $, Konstantiniyye 280 bin $ değer ile satılmıştır.

EK: Mimari

TMMOB Mimarlar Odası’nın verdiği bilgiye göre, 2016 yılı itibariyle üye mimar sayısı 50 bin 850 olarak saptanmıştır. Aktif üyelerin şubelere göre dağılımına bakıldığında, yüzde

37,41’lik bir payla İstanbul Büyükkent Şubesi’nin 20 bin 680 üyeyle birinci sırada olduğu görülür. İstanbul’u 8 bin 769 üyeyle Ankara Şubesi izlemektedir:

Tablo 61: Mimarlar Odası Üyelerinin Şubelerine Göre Dağılımı (12.14.2016)

52 Erişim tarihi: 13.12.2016 169

14-12-2016 TARİHİ İTİBARİYLE MİMARLAR ODASI ÜYELERİNİN ŞUBELERE GÖRE DAĞILIMI

ŞUBELERE GÖRE ÜYE DAĞILIMI ADANA ŞUBE 860 1.56 % ANKARA ŞUBE 8769 15.86 % ANTALYA ŞUBE 2200 3.98 % BALIKESİR ŞUBE 475 0.86 % BURSA ŞUBE 1802 3.26 % ÇANAKKALE ŞUBE 231 0.42 % DENİZLİ ŞUBESİ 400 0.72 % DİYARBAKIR ŞUBE 805 1.46 % ELAZIĞ ŞUBE 104 0.19 % ESKİŞEHİR ŞUBE 478 0.86 % GAZİANTEP ŞUBE 1072 1.94 % GİRESUN ŞUBE 97 0.18 % HATAY ŞUBE 450 0.81 % İSTANBUL BÜYÜKKENT ŞUBESİ 20680 37.41 % İZMİR ŞUBE 4818 8.72 % KAHRAMANMARAŞ ŞUBE 322 0.58 % KAYSERİ ŞUBE 812 1.47 % KOCAELİ ŞUBE 931 1.68 % KONYA ŞUBE 1556 2.81 % MALATYA ŞUBE 231 0.42 % MERSİN ŞUBE 683 1.24 % MUĞLA ŞUBE 983 1.78 % ORDU ŞUBE 183 0.33 % SAMSUN ŞUBESİ 721 1.30 % TRABZON ŞUBE 782 1.41 % VAN ŞUBE 405 0.73 % TOPLAM 50850 100,0%

170

Kaynak: TMMOB Mimarlar Odası 2016

Ne var ki bu ana endüstri dalının ve ilgili alt sektörlerden elde edilen yıllık ciro bilgisine ulaşılamamaktadır. Ancak, bu hususta SGK ile TMMOB arasında imzalanan protokol gereğince, her yıl TMMOB Yönetimince belirlenen mühendis, mimar ve şehir plancıları için ilk işe giriş bildirgesinde baz alınacak asgari brüt ücretten yola çıkarak bir tahminde bulunulabilir:

“TMMOB ile Sosyal Güvenlik Kurumu arasında imzalanan işbirliği protokolüne göre ücretli çalışan mühendis mimar ve şehir plancıları için 2017 yılı ilk işe giriş bildirgesinde baz alınacak asgari brüt ücretin 3500 TL olarak belirlenmesine; Odalarınca belgeli çalışmanın koşul olduğu uzmanlık alanlarında, mesleki deneyimin arandığı alanlarda, şantiye şefliği, sorumlu müdürlük, iş güvenliği uzmanlığı, yapı denetim elemanı, teknik nezaretçi, uzak yol kaptanlığı vb. hizmetlerde asgari ücret uygulanmayacağını, bu durumda olan mühendis, mimar, şehir plancılarının ücretlerinin alınan sorumluluk gereği belirlenen asgari ücretinin üzerinde olmasına,”53

2017 yılı için 3500₺ olarak belirlenen asgari ücret 2016 yılı için 3300₺ olarak gerçekleşmiştir. Bu veriden hareketle 50850 Mimarlar Odasına kayıtlı mimar için ortaya

çıkan minimum değer 167.805.000₺ dir.

Kamu Kuruluş ve Binalarına Yönelik Öneri:

Devlet aracılığı ile yaptırılan kamu binalarında veya özelleştirme ile özel şirketlere devredilen kamu kuruluşları yapılarında pek çok Avrupa ülkesinde uygulanan “KUNST am

BAU” sistemine göre bina maliyetinin bir bölümü (%0,5 - %1 oranı) bu yapılara yerleştirilecek sanat eserlerine ayrılabilir. Çevre düzenlemesinde heykeller, giriş fuayesinde resimler, panolar, vitraylar, cephe dizaynı gibi çalışmalarda kullanılmak üzere ayrılacak bu meblağ sanat piyasasına önemli bir maddi ivme getirecektir. Bu öneri son zamanlarda gelişen TOKİ binaları için de geçerli olabilir.

53 Erişim tarihi: 18.12.2016 171

EK: Dizayn Endüstrisi

Endüstriyel Dizayn

Wordwide Industrial Design Services Industry 2010 raporuna göre, Türkiye’de Endüstriyel

Tasarım Sektöründe 197 tasarım şirketi 42 milyon Dolar ciro yapmakta ve 1913 kişi istihdam edilmektedir. 2006 yılında 33milyon dolar olan tasarım sektörü satışları 2010 yılında 42 milyon dolara yükselmiştir.54 Bu sayının tahmini olarak 2014 yılında 53,5 milyon dolara yükseldiği hesaplanmıştır.

Moda

Moda endüstrisinin son yıllarda hızlı bir gelişme kaydetmesi de Türk hazır giyim sektörünün dünya piyasalarında daha fazla yer almasını sağlamıştır. Tasarımcılar, markalar, büyük alım grupları ve uluslararası moda çevreleri artık Türkiye’yi moda merkezi olarak görmektedir.

Türkiye’de gerçekleştirilen uluslararası moda fuarları Ortadoğu ve Avrupa arasında önemli bir moda ve kültür köprüsü kurulmasını sağlamanın yanısıra Türkiye’nin sektördeki konumunu da yükseltmektedir.

Türkiye’de 11.000 adet hazır giyim alanında, 7.500 adet tekstil alanında imalatçı/ihracatçı firma bulunmaktadır.55

Türkiye İhracatçılar Meclisi verilerine göre Türkiye’nin ihracatı; 2015 yılında geçen yıla göre %8,7 azalarak 143,72 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Sanayi ihracatı ise, 2015 yılında geçen yıla göre %12 azalarak 108,96 milyar dolarbolmuştur.

54 Aktaran: İncekara, Ahmet; Elif Haykır Hobikoğlu, Elif:Kültür Ekonomisi Kapsamında Kültür Sektörlerinin Türkiye’de Gelişim ve Yansımaları (Sunum Metni)http://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&sqi=2&ved=0CB4QFjAA&url= http%3A%2F%2Fwww.iav.org.tr%2Fdosyalar%2FKultur- Ekonomisi.doc&ei=Ise0UKiCAa754QTbw4DgDA&usg=AFQjCNGK- ArC7gz5I1XJxQq1ptwb1HXPoQ&sig2=aeKr1Lyj0T-rVgtuQm41PA

55Uzunoğlu, Hande: “2010 Yılı Hazır Giyim Sektöründe Gelişmeler ve Sektörün 2023 Hedefleri”, AR&GE Bülten 2011 Temmuz– Sektörel ve Bölgesel. 172

2015 yılında sanayi ihracatı içerisinde en yüksek pay alan otomotiv sektörünün (%14,7) ardından hazır giyim sektörü (%11,8) gelmektedir.

Hazır giyim sektörünün ihracatı ise 16,96 milyar dolar olarak saptanmıştır. Sektör ihracatında önceki yıla göre %9,4’lük bir azalma gerçekleşmiştir.

EK: Modern Yaratıcılık Endüstrisi

Oyun Yazılımı

Dünyadaki parasal hacmi 70 milyar dolara ulşamış görünen oyun yazılımı sektöründe

Türkiye, 250 milyon dolarlık ciro elde etmiştir. Sektör, 5 yılda 1 milyar dolar kazanmayı hedeflemektedir.56 Türkiye'de video oyunları geliştiren Sobee şirketinin kurucusu ve Genel

Müdürü Mevlüt Dinç’in ifadesine göre dijital oyun, geri dönüşü en yüksek sektördür.

Dinç’in saptamasına göre Türkiye’de 20 milyon oyuncu bulunmaktadır ve Türkiye toplam

200-250 milyon dolar gibi bir pay alarak dünyada ilk 10'a girmektedir. Sektörün 10 yılda

150 milyar dolar büyüklüğü yakalaması beklenmektedir.

Türkiye'de 21,8 milyona ulaşan oyuncu kitlesi bulunuyor.

DİJİTAL oyunlar dünyanın birçok ülkesinde olduğu gibi Türkiye’de de özellikle gençlerin büyük ilgisini çekiyor. Gartner Oyun Sektörü Araştırma Raporu’na göre, oyun konsolları donanım ve yazılımını içerecek şekilde tanımlanan oyun sektörünün, 2015 sonunda 111 milyar dolara ulaşması bekleniyor. Türkiye’nin genç nüfusu sektör için bulunmaz bir nimet sunuyor. Türkiye'de 21,8 milyona ulaşan oyuncu kitlesi bulunuyor. Oyuncuların 11,4 milyonunun dijital oyunlara harcama yaptıkları ve oyun pazarının 2012 itibarıyla 300 milyon doları aştığı tahmin ediliyor.

Genç Nüfus Oyun Oynamayı Seviyor

56Birsu Eren, “4 Büyüğün Oyunu Çıkıyor”, Sabah Gazetesi, 27.10.2012, http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2012/10/27/4-buyugun-oyunu-cikiyor (erişim tarihi: 28.11.2012)

173

Türkiye’de genç nüfus dolayısıyla dijital oyun kültürünün son derece yaygın olduğu ifade edilirken, günde 39 milyon saat oyun oynandığı tahmin ediliyor. Türkiye, sosyal oyun kategorisinde oyuncu başına oyun oturumu süresinde 38,4 dakika ile dünyada birinci konumda yer alıyor. Bu potansiyeli gören yabancılar da Türkiye oyun sektörüne ilgi gösteriyor. Gelecek yıllarda çok uluslu firmaların ortaklık ya da satın alımlar yoluyla

Türkiye oyun pazarına girmeye başlayacağı belirtiliyor.

Programlama, modelleme, animasyon, tasarım, kurgu, müzik ve ses gibi çok fazla alanı kapsayan oyun teknolojileri, başta savunma, sağlık ve eğitim olmak üzere diğer alanlarda da yoğun olarak kullanılıyor. Örneğin, oyun tabanlı eğitim yaklaşımının FATİH Projesi içerisinde önemli bir yer tutması bekleniyor.

Gelişmiş bir oyun sektörüne sahip olmanın bir diğer faydasının, yerli kültür ve tarihe dayanan oyunların ülke tanıtımına sağlayacağı katkı olarak gösteriliyor.

Son dönemde Türkiye oyun sektörü, yabancı yatırımcıların da ilgisini çekiyor. Çok uluslu firmaların ortaklık ya da satın alımlar yoluyla Türkiye oyun pazarına girmesinin, yerli oyun sektörü ile bu sektörün gereksinim duyduğu nitelikli insan kaynağının gelişimini hızlandıracağı öngörülüyor. Oyun sektöründe Türk firmalarına verilen destekler, bilgi teknolojileri sektörüne verilen genel destekler kapsamında yurtdışına açılım ve maddi proje destekleri ile sınırlı bulunuyor.57

Türkiye’de Korsan Üretimi ve Satışı

Korsan, hala Türkiye’de önemli bir sorun teşkil etmektedir. ABD Ticaret Temsilciliği’nin

Fikri Mülkiyet Hakları Raporu olan Special 301’e göre Türkiye, 2001 Special 301

Raporu’nda 5846 sayılı FSEK’te 2001 yılında yapılan değişiklikler dikkate alınarak

Öncelikli İzlenen Ülkeler kategorisinden çıkartılarak, izlenen ülkeler listesine dahil edilmiştir. Ancak 2004’te, yüksek korsanlık oranları nedeniyle tekrar Öncelikli İzlenen

Ülkeler kategorisine girmiştir.2007 Special 301 Raporu’na göre ise Türkiye’nin 2006’da

57& (Erişim tarihi: 28.08.2015) 174 olduğu gibi Öncelikli İzleme Listesinde kalması önerilmiştir.582011 Special Raporu’nda ise

Türkiye Öncelikli İzlenen Ülkeler arasından çıkartılmış olup, izlenen ülkeler listesine dahil edilmiştir ve korsan ve taklit üründe 6’ncı sırada yer almaktadır.59

AB’nin 2012 İlerleme Raporu’na göre ise Türkiye, fikri mülkiyet hakları konusunda 144

ülke arasında 86’ncı sırada yer almaktadır. AB İlerleme Raporu’nda 2011’de 6 milyon taklit ürüne el konulduğu ifade edilmiştir.60

Müzik Sektöründe Korsan

Uluslararası Alan / IFPI (Uluslararası Fonogram Yapımcıları Birliği) 2003 Korsan

Raporuna göre 1999 yılında 510 milyon adet Korsan CD üretilirken bu rakam 2002 yılında

1.1 milyar adede ulaşmıştır. Rapora göre müzik sektörünün korsan nedeniyle yıllık kaybı

4.6 milyar dolar olarak hesaplanmaktadır. Müzik eserlerinde (Kaset ve CD) Korsan kullanım oranının ortalama olarak %70’ler seviyesinde olduğu tahmin edilmektedir.

Korsanın ulaşmış olduğu seviye sebebiyle, Müzik Sektörünün yıllık cirosu 1991 yılında

200 milyon $ iken 2001 yılında 50 milyon $ seviyesine düşmüştür. Müzik sektöründe korsan sebebiyle devletin vergi kaybının 37.Trilyon TL olduğu tahmin edilmektedir.61

Abdurrahman Çelik’in araştırmasına göre 2004 yılı için yerli repertuarda tahmin edilen korsanlık oranı %50, yabancı repertuar için tahmin edilen korsanlık oranı ise %70 civarındadır.62 Müzik eserlerinde fiziki materyallerde korsan kullanım oranının ortalama olarak %70’ler seviyesinde olduğu, tahmin edilmektedir. Çelik, 2004 yılı bandrol satışlarından bu yüzdeler alındığında ve ortalama yerli-yabancı kaset CD toptan satış

58S. Abdurrahman Çelik, Kültür Endüstrisi. Üç Yanlış Bir Doğru, İstanbul, Literatür Yayınları, 2012, s. 344 592011 Special 301 Report, ABD Ticaret Temsilciliği’nin Fikri Mülkiyet Hakları 2011 Special 301 Raporu, http://www.ustr.gov/webfm_send/2841 (Erişim: 30.12.2012) 60 Kaynak: İstanbul Ticaret Odası http://www.ito.org.tr/wps/portal/gazete-detay?WCM_GLOBAL_CONTEXT=ito_portal_tr/ito-portal/gazete/gzt- 2012/gzt-2012-12/gzt-2012-12-21/a7718f804de45eae948c9fa3cec97904 (Erişim: 07.01.2013) 61http://www.ilesam.org.tr/sayfa1.asp?id=1200 (erişim tarihi: 07.01.2013) 62 Çelik, 2012: 338. 175 fiyatlarıyla bir değerlendirme yapıldığından sadece korsan miktarlar için elde edilecek tahmini cironun yaklaşık 159.651.667 TL olacağını saptamıştır.

Sokaklarda satılan kopyalanmış CD’ler, karışık albümler (korsan üretimler), ve daha profesyonel yöntemlerle taklit edilip yasal markete sokulan ürünlerin cirosu yıllık yaklaşık

100 milyon dolar düzeyindedir. Buna, internet yoluyla yasal olmayan çoğaltım eklendiğinde yıllık yaklaşık 200 milyon dolar düzeyinde bir kaynak, müzik sektöründen emilmektedir. Devletin tahsil etmesi gereken vergi ise sadece bu miktar için yaklaşık 40 milyon TL olacaktır.63

Yayıncılık Sektörü

IFPI 2003 Raporuna göre Türkiye’de yayıncılık sektöründeki korsan oranı %60 civarında tahmin edilmektedir. Bu oran, yaklaşık 300 trilyonluk bir “korsan” pazarı olduğunun göstergesidir. Yayıncılık sektöründeki korsan oranlarında da çeşitli tahminler olmakla beraber; En fazla korsan üretimin kültür yayınları ile İthal kitap pazarında (%60’ın

üzerinde) olduğu tahmin edilmektedir. Sırf bu iki alandaki toplam kayıp 80 Trilyon TL’yi bulmaktadır. Korsanın ikinci yüksek olduğu alan ders kitaplarıdır; bu alandaki korsan pazarı da 50 Trilyon TL olarak tahmin edilmektedir.

2011 yılı sayılarına bakıldığında, telif haklarıyla ilgili 2011 yılında şüpheli vaka sayısının

3.678 adet olduğu görülmektedir. Aynı yıl 16.120 bin korsan ürüne el konmuştur. Marka haricindeki patent, faydalı model, tasarım ve coğrafi işaret ihlalleri bakımından cezai yaptırım bulunmamaktadır. 64

YAYFED verilerine göre 2015 yılında kültür, akademik, ithal, fotokopi ve dijital başlıklar altında gerçekleştirilen 333 baskında 1.985.416 materyal ele geçirilmiştir.

63 Çelik, a.y. 64http://www.haberler.com/turk-korsanlar-ab-ilerleme-raporu-na-girdi-4015695-haberi/, 15.10.2012 tarihli haber, erişim tarihi: 28.11.2012. 176

Korsan Kitap

Özellikle işlek caddelerde, üst geçitlerde 'korsan kitap' satışının yapıldığı bu bölgelere düzenlenen operasyonlarla binlerce kitap ele geçirildiğini kaydeden Yayımcı Meslek

Birlikleri Federasyonu (YAYFED) Başkanı Bayram Murat, "Korsanla mücadele önemli sonuçlar elde edilmeye başlandı, korsan üretimi yüzde 70 oranında azalma kaydetti.

Milyon dolarlık cirolara ulaşan korsan kitap sektöründe bugüne kadar yakalanan korsanların birkaç kişi dışında hapse girmemiş olması, Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'nun hâlâ Avrupa Birliği'ne uyumlu hale getirilememesi, korsancıları daha da cesaretlendiriyor.

Boşluklar tamamlandığı takdirde korsan sektörünün bitirileceğini tahmin ediyoruz." Diye açıklamada bulunmuştur.

Yapılan araştırmada en çarpıcı verinin Türkiye'nin yaklaşık olarak 5'te birinin hiç kitap okumaması olduğunu söyleyen YAYFED Başkanı, "12 ilde yapılan 'Korsan kitap satın alma eğitimleri araştırması 'verilerine göre, 'Kendiniz, çocuğunuz ya da evdeki herhangi biri için düzenli olarak ya da başka şekilde kitap temin ediyor musunuz?' sorusuna araştırmaya katılanların yüzde 15'i 'Hiç kitap okumadı' cevabını verdi. Yüzde 21'i ise 10 yılda bir yada daha az kitap aldığını söyledi. Düzenli ya da düzensiz kitap okuyanlar ise kitapları kırtasiye ya da kitap evlerinden tercih ediyor. Hiç kitap okumayan insanlar kitap okumaya başlarsa okuma oranı da önemli oranda artacağını söyleyebiliriz." dedi.

Türkiye'de elektronik kitap satın alanların oranının da yüzde 12'ye ulaştığını belirten Murat

"e-kitap, kitap almayı tercih edenlerin büyük bir kısmını üniversite öğrencileri oluşturuyor. e-kitap almayı tercih edenler kolay ulaşılabilir, ucuz ve kolay taşınabilir olduğu için tercihte bulunuyor. e-kitap almayanlar ise gerçek kitap hissini sevdiği için tercihte bulunmuyor.

Araştırma sonucuna göre en çok öykü ve roman türleri, ardından polisiye hikayeler okunuyor. Üçüncü sırada ise dini yayınlar yer alıyor." şeklinde konuştu.

177

Yazılım Sektöründe Korsanlık:

IFPI 2003 Raporu’na göre Türkiye’de yazılım pazarının toplam büyüklüğü 500 Milyon dolar seviyesinde olup, yerli yazılım toplam pazar içindeki payı %30-35 seviyesindedir.

2011 yılına baktığımzda ise, BSA’nın raporuna göre Türkiye'de korsan yazılım kullanımı yüzde 62 civarındadır. Rapor ayrıca dünyadaki korsan kullanım oranlarına da yer vermektedir. Bu bilgilere göre, Çin yüzde 77, Japonya yüzde 21, Belçika yüzde 24,

Fransa yüzde 37, Almanya yüzde 26, Yunanistan yüzde 61, Polonya yüzde 53,

Romanya ve Rusya yüzde 63, Suudi Arabistan yüzde 51, İsrail ise yüzde 31 oranında korsan kullanmaktadır.65

Dünyada Kültürel Sektöre Bakış

UNESCO ve UNCTAD

1986 yılında UNESCO tarafından geliştiren Kültür İstatistikleri Çerçeve (FCS) 2009 yılında ortaya yeni çıkan kültürel sektörler göz önünde bulundurularak güncellendi. UNCTAD da

2008’de Cenevre’de Genel Sekretere bağlı Kalkınma için Yaratıcı Ekonomi ve Endüstriler

üzerine Yüksek Düzey Oturumu gerçekleştirmiştir.

UNCTAD rakamlarına göre uluslararası ticaret hacmi 1996’da 234.8 milyar $’dan 2011’de

624 milyar $’a çıkan yaratıcı sektörler kültür, toplumsal ve ekonomik gelişme açısından dünyanın en dinamik sektörlerinden birisi konumundadır. UNCTAD’ın 2010 yılı rakamlarına göre ihraç edilen yaratıcı ürünlerin toplam değer ve payları yaklaşık olarak

383 milyar $, ithal edilen yaratıcı ürünlerin toplam değer ve payları yaklaşık olarak 379 milyar $’dır. Bu rakamlar 2011 yılında ise 400 milyar $ üzerine çıkmıştır.66

65Business Software Alliance http://www.bsa.org.tr/index.html; http://www.techno- labs.com/1/32939/1/T%C3%BCrkiyenin_Korsan_Raporu_Haz%C4%B1rland%C4%B1.html, 15.05.2012 tarihli rapor. 66http://unctad.org/en/pages/PressRelease.aspx?OriginalVersionID=129 (Erişim tarihi: 10.09.2015) 178

Tüm bu büyümeye rağmen UNCTAD gelişmekte olan ülkelerin kalkınma için yaratıcı kapasitelerini yeterince geliştiremediklerine dikkat çekmektedir. Bunun nedeni ise iç siyasal zaaflar ve küresel düzeydeki engeller olarak açıklanabilir. İç siyasette ihraç edilebilecek yaratıcı mal ve hizmet kapasitesini arttırabilecek politikalara ihtiyaç duyulurken, uluslararası düzeyde engeller piyasalara erişimin eksikliği, (özellikle görsel- işitsel ve dijital endüstrilerde) rekabeti önleyici uygulamalar olarak tespit edilmektedir.

UNCTAD’a göre pazarlama kanallarının ve dağıtım şebekelerinin bir kısım büyük piyasalarda yoğunlaşmış olması, bölgesel ve çok-taraflı kreditörlerin yaratıcı sektörlere sınırlı fon ayırmaları ve teknolojik dışlanma, gelişmekte olan ülkelerde yaratıcı sektörün rekabet gücünü olumsuz etkilemektedir. Dünyada bu sektördeki gelirlerin büyük kısmı copyright, lisans, ve pazarlama ve dağıtımdan geldiği için bu gelir çoğu zaman gelişmekte olan ülkelere ulaşamamaktadır. Bu açıdan kültür ekonominin analizi, Türkiye ekonomisinin uluslararası rekabet gücüne katkıda bulunacaktır.

Avustralya ve Çin

“Yaratıcı endüstriler" kavramının kökenini bulmak zordur. 1994 yılında Avustralya’da

Keating Hükümeti, kültürün yaratıcılık, pazarlama ve tasarıma büyük katkılar yaptığı ve yeni ekonomik zorunluluklara uyum sağlamaya yardımcı olduğundan hareketle, yeni kültür politikası "Yaratıcı Milleti" yayınlandı. Canberra ve Sydney’de faaliyet gösteren Center for

International Economics’in 2009 yılı raporuna göre 2008’de kültür sektörünün ürettiği toplam değer 31 milyar AUD civarındadır. 2004-5’ten 2007-8’e kültür endüstrisinin

GSMH’ya katkısı %2,8 civarında olmuştur. Bu oran tarım, ormancılık ve balıkçılık, iletişim hizmetleri ve elektrik, gaz ve su dağıtımı gibi geleneksel sektörlerin payını aşmaktadır.

2011’de Çin Sosyal Bilimler Akademisi tarafından kültür endüstrisi üzerine yayınlanan bir rapora göre 2008 ve 2010 arasında kültürel ürünler yıllık %24,2 oranında büyümüştür.

2010’da Çin kültür endüstrisinin toplam üretimi 1,1 milyar Yuan’a (112 milyar €) ulaşmıştır ve GSMH’nın yüzde 2.75’ini oluşturmaktadır. Rapor, kültür endüstrisinin GSMH içindeki

179 payının 2015’te %5 çıkacağını öngörmektedir. Bu endüstrinin geliştirilmesi için atılacak adımlar Çin yönetimi tarafından gündeme alınmıştır.

İsviçre’de Kültür Sektörü

İsviçre’de 2010 yılına ait üçüncü Zürich Kreatif Sektör Raporu’nda yer alan verilere göre

İsviçre’de kültür (kreatif) sektörü 20 574 milyon CHF değerinde brüt katma değer ve 87

967 milyon CHF değerinde ciro sağlayarak GSYİH içindeki payı yüzde 4,2’ye ulaşmıştır.

2008’de kültür (kreatif) sektörde 40.000 işletmede 200.000 çalışan sayısı saptanmıştır, bu da İsviçre’deki tüm işletmelerin yüzde 10’una ve çalışan sayısının yüzde 5’ine karşılık gelmektedir. 2005 ile 2008 arasında çalışan sayısında yüzde 8 oranında bir artış saptanırken, işletmelerin sayısında da yüzde 4 oranında bir artış saptanmıştır. Buna ek olarak İsviçre’de Zürih’in merkez sayıldığı kültür (kreatif) sektörünün branş olarak ülkenin genel ekonomisine oranla daha dinamik bir büyüme gösterdiği saptanmıştır: Genel ekonomi bünyesindeki işletmeler yüzde 3’lük bir artış gösterirken, bu artış kültür (kreatif) sektöründe yüzde 4’e ulaşmıştır; genel ekonomi bünyesinde çalışanların oranında yüzde

9’luk bir artış gerçekleşirken, bu artış kültür (kreatif) sektörde yüzde 13’e kadar

çıkmaktadır.

2011 yılında ise İsviçre’de kreatif sektörde 67167 işyerinde 263127 kişi istihdam edilmekteydi. Bu da İsviçre’deki tüm şirketler içerisinde kreatif sektördeki şirketlerin oranının %10 olduğunu ve çalışanların ise toplamın %5’ini oluşturduğunu ortaya koymaktadır.67

67http://creativeeconomies.com/article/3/ (Erişim Tarihi: 11.09.2015) 180

AB Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörüne Bakış

Avrupa’da Sayılarla Kültür (Kreatif) Sektörü

AB genelinde Avrupa’da kültür (kreatif) sektörünün 2009 yılına ait brüt değer

tahminlerine bakıldığında, Almanya’nın 62,3 Milyar € Brüt Katma Değer ve AB

genelinde %22’lik payla başı çektiği görülmektedir. Aynı yıl ikinci sırada Birleşik Krallık,

üçüncü sırada ise Fransa yer almaktadır:

Tablo 62: 2009 Yılında Avrupa Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörü Milyar € Bazında Brüt Katma Değer Verileri

2009 Yılında Avrupa Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörü Milyar € Bazında Brüt Katma Değer Verileri Ülke Derece Brüt Katma Değer AB İçindeki Pay (Milyar € % olarak)

Almanya 1 62,3 22% Birleşik Krallık 2 51,3 19% Fransa 3 43,4 16% İtalya 4 27,1 10% İspanya 5 21,9 8% Hollanda 6 19,2 7% İsveç 7 9,6 3% Danimarka 8 7,2 3% Polonya 9 97,0 3% Belçika 10 6,4 2% Avusturya 11 5,9 2% Finlandiya 12 5,0 2% Diğer Ülkeler* - 10,6 4% AB* 277,1 100%

Kaynak:Federal Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı (BMWI), 2010 /TAVAK 2012 Araştırması * 2009 Yılında İrlanda, Yunanistan, Çek Cumhuriyeti ve Malta için kültür (kreatif) endüstrilere ilişkin veriler bulunmamaktadır. Sayılar tahminidir.

181

Aynı yıl AB ülkelerinde sektörün ülkelerdeki GSYH paylarına bakıldığında, %3,4 oranıyla

Hollanda’nın başta olduğu görülür. Hollanda’yı %3,3 ile İsveç ve Birleşik Krallık izlemektedir.

Tablo 63:2009 Yılında AB Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörün GSYH Payları (Yüzde olarak)

2009 Yılında AB Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörün GSYH Payları (Yüzde olarak)

Hollanda % 3,4 İsveç % 3,3 Birleşik Krallık % 3,3 Danimarka %3,2 Finlandiya %2,9 Almanya %2,6 Fransa %2,3 Polonya %2,3 Avusturya %2,1 İspanya %2,1

Kaynak: BMWI, 2010 / TAVAK 2012 ARAŞTIRMASI (Sayılar tahminidir)

Avrupa Birliği Kültür Ekonomisi

Genel Bakış

Avrupa Birliği içerisinde çeşitli federasyon, cemiyet, oda ve birliklerce kurulmuş olan

Creating Europe insiyatifi tarafından 2014 Aralık ayında hazırlanan raporda AB Kültür ekonomisi 11 alt sektörde incelenmiştir.

182

Tablo 64. 2012 Yılı AB Kültür Endüstrileri ve Büyüklükleri

2012 Yılı AB Kültür Endüstrileri ve Büyüklükleri 140

120 127,6 100 80 93 90 60 70,8

40 Seri 1 20 36,3 36,2 31,9 25,3 17,3 0 16 10,4 0

Kaynak: Creating growth, Measuring cultural and creative markets in the EU, 2014

2012 yılı için Kültür Endüstrileri toplamda 535,9 milyar € ciro ile AB GSH’nın %4,2 sini oluşturmaktadır. (Tabloda yer alan değerler toplamı 554,8 milyar € olmasına karşın konsolide edilmiş rakam 535,9 milyar € dur. Mükerrer hesaplamaların önüne geçmek için rakamlar revize edilmiştir. Örneğin canlı müzik hem performans sanatlarında yer almakta hemde müzik sektöründe.) Kültür endüstrileri istihtamda inşaat, yeme-içme (barlar, restoranlar vb.) sektörlerinden sonra üçüncü sırada gelmektedir.

28 ülkeden oluşan AB nin 2014 yılı için öngörülen bütçesi 143,8 milyar € dur. AB

ülkelerinde oluşan kültür ekonomisi ise 2014 AB bütçesinin 3,7 katına karşılık gelmektedir.

183

Tablo 65. 2012 Yılı AB Kültür Endüstrilerinde İstihdam, Bin

1.400,0 1.234,5 1.231,5 1.168,0 1.200,0

1.000,0 808,0 800,0 646,0 641,0 603,5 493,0 600,0 438,5 400,0 108,0 200,0 97,0 0,0

Seri 1

Toplamda 7 (7.469.000) milyondan fazla Avrupalı doğrudan yada dolaylı olarak kültür sektörlerinde istihdam edilmekyedir. Sahne sanatları (1.234.500) ve görsel sanatlar

(1.231.500) ve müzik (1,168.000) sektörlerinin her biri 1 milyondan fazla kişi istihdam etmektedir.68

İngiltere’nin Yaklaşımı: "Yaratıcı Endüstriler” Avrupa'da Birleşik Krallık’ta 1997’de Tony Blair hükümeti, yeni kurulan Kültür, Medya ve

Spor Bakanlığı’nın (DCMS) temel aktivitesi olarak Kreatif Endüstriler Görev Grubu’nu

(CITF) oluşturmuştur.69 1998’de DCMS tarafından yayınlanan Kreatif Endüstriler

Haritalama Belgesi 1,4 milyon insanı istihdam eden ve yıllık 60 milyar £ değer (Birleşik

68 Creating growth Measuring cultural and creative markets in the EU, s. 10-12 69İngiltere’deki kreatif endüstri politikaları için bkz: “Mapping the creative Industries”, içinde: Newbigin, John (2010): The Creative Economy: An Introductory Guide, British Council’s Creative And Cultural Economy Series, London, The British Council. 184

Krallık milli gelirinin %5’i) üreten kreatif endüstrilerin Birleşik Krallık ekonomisinin büyük ve gelişmekte olan bir unsuru olduğunu ortaya koymuştur (DCMS, 1998). DCMS, yaratıcı endüstrileri entelektüel mülkiyet yoluyla bireysel yetenek ve yaratıcılığa dayalı zenginlik ve istihdam üretme potansiyeline sahip on üç sektör olarak belirlemiştir. DCMS Aralık 2011 raporuna göre kreatif sektörler 36 milyar € katma değer üretmektedir ve bu Birleşik

Krallık’ın toplam katma değerinin %2,9’unu oluşturmaktadır.

Hollanda’da Kültür Sektörü

2009 Hollanda hükümet programına göre kreatif endüstri Hollanda toplam ekonomisinin

%3’üne ulaşmış durumdadır. 2008 Birleşmiş Milletler Kreatif Ekonomi Raporu’na göre kültür ve kreatif mallar Hollanda’nın toplam ihracatının %1,7’sini oluşturmaktadır. 2009 yılındaki bir rapor ise kreatif sektörün toplam hizmet sektöründeki payının %18 olduğunu ortaya koymakta ve toplam ekonomiyle karşılaştırıldığında kreatif sektörün ihracat konusundaki zayıflığına dikkat çekmektedir.

Hollanda hükümeti kreatif sektörü büyüme açısından en önemli sektörlerden biri olarak belirlemektedir ve bu çerçevede hükümet, özel sektör ve bilim dünyası bu alanda yatırımlar hedeflemektedir. Hükümet bu doğrultuda bir bilim insanı, bir üst-düzey bürokrat, yenilikçi bir küçük ve orta derece işletmeci ve kreatif sektörün liderlerinden birinin oluşturduğu bir takım kurmuştur. Bu takım işletmelere, bilim insanlarına ve hükümete sektördeki temel sorunlara dair tavsiyelerde bulunmaktadır. Hükümet bu sektörün gelişmesini desteklemek için bir Hollanda Kreatif Endüstriler Konseyi (D-CIC) ihdas etmiştir. Bu konsey endüstri, bilim kurumları ve hükümet arasındaki eşgüdümü sağlayarak eylem planının hayata geçirilmesine uğraşır. Hükümet bu amaçla 250 milyar € büyüklüğünde bir fon ayırmıştır.

185

Avusturya’da Kültür Sektörü

Avusturya’da 2002 yılından bu yana, Avusturya Ekonomi Odası tarafından kurulan kreativ wirtschaft austria platformu, iki sene aralıklarla olmak üzere ülkenin kültür (kreatif) sektörünü rakamlar, veriler ve istatistiklerle ölçüldüğü Avusturya Kreatif Sektör Raporu’nu oluşturmaktadır. Beşincisinin hazırlık aşamasında bulunduğu raporların ilk ikisi (2003 ve

2006) ağırlıklı olarak kültür (kreatif) sektörünün ülke ekonomisi açısından taşıdığı potansiyeli verilerle görünür kılma amacını taşırken, üçüncü raporda (2008) ağırlıklı olarak kültür (kreatif) sektörünün ülke açısından inovasyon performansı ele alınmıştır. Dördüncü raporda (2011) ise söz konusu sektörlerin değer yaratma süreçlerine eklemlenme konusu ve değer yaratma zincirlerindeki halihazırdaki konumları analiz edilmiştir. 2011 Avusturya

Kreatif Sektör Raporu’na göre, geçen 5 yılda kreatif (yaratıcı) sektörlerdeki işletme sayıları

%10’luk bir artış göstermiş ve cirolarda %25 değerinde bir artışla 18,5 Milyar € değerine ulaşmıştır. İhracat oranı ise %25 olarak ölçülmüştür. Altıncı rapor ise kreatif sektörlerin

çeşitliliğine ve kreatif hizmetlerde müşteri olarak kamu şirketlerini ve özel şirketleri ele almıştır. Bu rapor kreatif sektörlerde asıl müşterinin işletmeler olduğunu ortaya koymaktadır ki bu şirketler kreatif sektörün cirosunun 3’te 2’sini meydana geitrmektedir.

Kreatif hizmetlere olan talebin %20’si doğrudan veya dolaylı olarak kamu sektöründen gelmektedir. Bu talep yıllık 3,4 milyar Euro hacme ulaşmaktadır.70

Her on işletmeden birinin kreatif (kültür) sektörüne ait olduğu belirtilen raporda, kreatif sektör işletmelerinin diğer branşlara göre ekonomik krize karşı daha dayanıklı çıktığı yönünde bir değerlendirme yer almaktadır ve %5,3 değerindeki toplam satış rantabilitesinin diğer branşların iki katı olduğu belirtilmektedir. Hükümet, kültür ve yaratıcı sektörüne 2013 yılına kadar 25 milyon € değerinde bir fon ayırmıştır.

70 (Erişim tarihi: 10.09.2015) 186

Almanya’da Kültür Sektörü

Almanya’da da kültür ve yaratıcılık sektörü son dönemlerde kazandığı ekonomik büyüme ve istihdam potansiyeliyle geleceğin sektörlerinden biri haline gelmiştir. 2005 yılında

"Almanya'da Kültür" konulu Enquête Komisyonu federal düzeyde ilk defa konuyu ele almıştır. Komisyonun araştırmasına göre kültür ve yaratıcı endüstriler 2006 yılında brüt değeri 58 milyar € ile otomotiv sektörünün brüt 64 milyar € büyüklüğüne yaklaşmıştır. 2009 yılında ise kültür (kreatif) sektörünün otomotiv ve enerji sektörlerinden daha yüksek bir brüt katma değere ulaştığı görülür.

2016 yılında yayınlanan ‘Monitoringbericht 2016: Ausgewählte wirtschaftliche Eckdaten der Kultur- und Kreativwirtschaft’ raporda yer alan 2014 verilerine göre Kültür Sektörü 64 milyar € değeri ile Kimya Endüstrisi ile Enerji sektörünü geride bırakmış olup, 71 milyar € değerindeki Finans sektörüne yaklaşmıştır. 71

Tablo 66: Almanya’da Başlıca Sektörlerin 2011 - 2014 Yıllarında

Brüt Katma Değerleri (Milyar € )

Kaynak: BMWI, 2016 Raporu / TAVAK 2016 ARAŞTIRMASI

2013 yılının verilerine göre 248.700 işletmenin ülke ekonomisindeki payı %7,56 olarak belirlenmiştir. Toplam ciro 145,3 milyar € ile ülke ekonomisinde payı %2,36 olarak

71 Erişim tarihi: 14.12.2016 187 belirlenmiştir. İstihdam edilen çalışan sayısı ise önceki yıla göre %2,67’lik bir büyümeyle

1.038.600 olarak saptanmıştır ki bu rakam genel ekonomi içinde %3,16’lık paya karşılık gelmiştir. Sektörün brüt katma değeri 65,3 milyar € ile ülke ekonomisindeki payı %2,3 olarak belirlenmiştir.72

Kültür (kreatif) sektörü ağırlıklı olarak küçük ve orta derece işletmelerden oluşmaktadır. Şirketlerin yaklaşık %90’ını en fazla 10 işçi çalıştıran küçük derece işletmeler oluşturmaktadır.

2015 yılının verilerine göre ise kültür endüstrilerinde faaliyet gösteren şirket sayısı

250.600 dür. Toplam ciro 150 milyar € üzerine çıkarak ülke ekonomisinde payı %2,4 olarak belirlenmiştir. İstihdam edilen çalışan sayısı ise önceki yıla göre %2,7lik bir büyümeyle 1.085.000 olarak saptanmıştır ki bu rakamın 834.300’ü sigortalı çalışan

250.600’ü bağımsız (kendi işini yapan) çalışanlardır. Sektörün brüt katma değeri 65,5 milyar € ile ülke ekonomisindeki payı %2,2 olarak belirlenmiştir.

Kültür ve Kreatif Endüstrinin Uluslarasılaşması

Kültür endüstrisi bütününde üretim sektörüne (kimya, makine, ve otomotiv) göre çok daha az ihracat odaklıdır. Kültür endüstrileri içerisinde müzik endüstrisi ve kitap sektörü en yüksek ihracat hacmine (satış değerlerine göre) sahiptir. 2014 yılında sanat sektörünün

%11,5’i, müzik endüstrisinin %9,2’si ve kitap sektörünün %8’i yurtdışı satışlardan oluşmuştur. Kültür endüstrisinin ihracat hacmi son yıllarda düşüş göstermiştir. 2010-2011 yılındaki %5,5-5,6 dan 3,7’ye düşmüştür. Bunula beraber, mühendislik ve kimya endüstrilerinde ise son yıllarda düzenli artış meydana gelmiştir ve ihracat oranları yaklaşık olarak %50 olmuştur.

72TAVAK 2015, Destatis, 2014, iş ve işçi bulma kurumu/Bundesagentur für Arbeit, 2014: kendi hesaplamalar ZEW 188

Tablo 67 2010-2014 Almanya Kültür Endüstrileri İhracat Değerleri 2010-2014 İhracat Değerleri 2010 2011 2012 2013 2014 1 Müzik İhracat (Milyon €) 781,5 773,2 835,3 734,9 725,3 İhracat (%) 12,5 11,6 11,8 9,6 9,2 2 Kitap Pazarı İhracat (Milyon €) 1066,2 1081,4 1133,3 1102,5 1093,3 İhracat (%) 7,5 7,6 8,1 8 8 3 Sanat İhracat (Milyon €) 240,1 220,7 248,4 232,1 239,4 İhracat (%) 10,3 9,4 10,7 10,1 11,5 4 Film Sektörü İhracat (Milyon €) 145,1 173,4 152,3 152,2 205,5 İhracat (%) 1,6 1,9 1,7 1,7 2,2 5 Yayın Endüstrisi İhracat (Milyon €) 18,9 13,6 10,6 35 20,4 İhracat (%) 0,2 0,2 0,1 0,4 0,2 6 Sahne Sanatları İhracat (Milyon €) 52,1 57,9 66 54,5 43,8 İhracat (%) 1,5 1,5 1,7 1,4 1 7 Tasarım Sektörü İhracat (Milyon €) 885,1 963,8 919,6 875,2 885,1 İhracat (%) 4,9 5,3 5 4,8 4,8 8 Mimari Pazar İhracat (Milyon €) 135,2 89,2 84,7 66,7 68,9 İhracat (%) 1,7 1 1 0,7 0,7 9 Basın İhracat (Milyon €) 842,9 796,2 740,7 717,8 666,3 İhracat (%) 2,7 2,5 2,3 2,3 2,2 10 Reklam Pazarı İhracat (Milyon €) 324 343,8 348,3 351,5 321 İhracat (%) 1,3 1,4 1,4 1,4 1,2 11 Oyun ve Yazılım Sektörü İhracat (Milyon €) 3087,8 3442,9 2874,7 1776,5 1311,6 İhracat (%) 11,7 12,1 9,7 6 4,1 12 Diğer İhracat (Milyon €) 177,6 203,8 178,1 167,1 88,7 İhracat (%) 11,2 12,3 11,2 10,9 6,3 Kültür ve Kreatif Endüstriler İhracat (%) 5,5 5,6 5,1 4,2 3,7

Endüstriler Karşılaştırması Dış Ticarette İhracat Otomotiv Sanayii 57,5 58,3 59,7 60,3 61,1 (%) Dış Ticarette İhracat Mühendislik 47,3 48 48,4 49,1 49,1 (%) Dış Ticarette İhracat Kimya Endüstrisi 44,1 44,1 45,2 46,6 47 (%) Dış Ticarette İhracat Bilgi-yoğun Hizmet 6,7 6,5 5,9 5,6 5,5 (%) Dış Ticarette İhracat Genel Ekonomi 18,4 18,9 19,2 19,2 19,6 (%) Kaynak: Ausgewählte wirtschaftliche Eckdaten der Kultur- und Kreativwirtschaft, s. 14 Monitoringbericht 2016

189

2015 yılında Almanya’da kültürel (kreatif) endüstrilerde satışlar bir önceki yıla göre 2,4 artmıştır. Ancak, bu oran 4,9’luk büyüme oranının gerisinde kalmıştır. Kültür endüstrileri

2010-2015 arası ortalama 1,8 artış göstermiştir. Bununla birlikte, kültür ekonomisi içerisindeki al sektörlerdeki artış oranları büyük farklılıklar göstermektedir. Müzik sektörü

5,8 lik oran ile en üstte yer alırken onu 5,2 ile sahne sanatları, 4,8 ile yayıncılık ve 4,5 ile mimari takip etmektedir. Diğer sektörler ise daha az büyümüş yada küçülmüşlerdir.

Grafik 29: Kültürel Sektörler ve Genel Ekonomi Büyüme Oranları 2010-2015

Kaynak: Monitoringbericht 2016, s. 28

‘Monitoringbericht 2016: Ausgewählte wirtschaftliche Eckdaten der Kultur- und

Kreativwirtschaft raporunun son bölümünde yapılan değerlendirmelere göre Almanya’da

Kültür (Kreatif) sektörleri farklı oranlarda büyüme göstermektedir. Her ne kadar Kültür

(Kreatif) sektörleri 2014-2015 yıllarında genel ekonomiye oranla daha az büyümüş olsa da kültür sektörlerindeki şirket ve çalışan sayısı artmıştır. Ayrıca, yazılım ve oyun endüstrisi

190 innovasyon harcamalarında ön plana çıkmaktadır. Kültür (Kreatif) sektörleri yıllık olarak

2015 yılında 4,6 milyar € harcama yapmıştır ki bu rakam toplam Almanya’da innovasyona yapılan harcamanın 3,1’ine karşılık gelmektedir.

Kuzey Ren Vestfalya’da Kültür Ekonomisi

Yıllık yaklaşık 13,5 Milyar Euro kazandıran Kültür (Kreatif) sektörü Almanya’nın Kuzey

Ren Vestfalya eyaleti ekonomisi için önemli bir etken oluşturmaktadır. 2010 ila 2012 yılları arasında bu sektör %4,3 oranda gelir kazandırarak neredeyse ülke çapındaki %5,1 büyüme oranında idi. Bu yüzdende bu sektörde Kuzey Ren Vestfalya eyaleti Bavarya ve

Berlin/ Brandenburg eyaletlerinden sonra Almanya’nın en çok kazandıran eyaleti durumundadır.

Ruhr metropolleri olan Düsseldorf ve Köln şehirleri ve Ruhr Bölgesi Kültür (Kreatif) sektörünün merkezi konumundadır. Ruhr bölgesinin bu sektör için önemli olmasının nedenlerinden biri, birçok şehirlerin küçük bir alanda bir arada olmalarından ve bu

şehirlerdeki kültürel kurumlarının yoğunluklarından faydalanabilmesidir. Ayrıca Kültür

(Kreatif) sektörünün hem yer olarak hem yapısal olarak güçlü bir sanayi bölgesine olan yakınlığı ilerlemesi açısından gereklidir (KRV Almanya’nın en büyük 50 şirketlerinin

19’unun bulunduğu eyalettir). Bu kapsamda bilgi paylaşımları, ekonominin büyümesi ve her iki branşın çalışmasını sağlamak mümkündür.

Kuzey Ren Vestfalya eyaletinin bu merkezi noktalarındaki Kültür (Kreatif) sektörlerinin kapsadığı ve farklı ağırlıkları olan sektörler bulunmaktadır. Köln’de Radyo ve Televizyon sektörleri daha yoğun olurken Düsseldorf daha çok Tasarım ve Reklam sektörleriyle tanınmaktadır. Basın ve Software/ Oyun sektörlerinde ise Essen şehri en önde bulunmaktadır.

191

AB’den Önemli Bir Adım

Yine 2007’de Almanya’nın AB başkanlığı döneminde bir “Avrupa’da Kültür ve Yaratıcı

Ekonomi Konferansı” düzenlenmiştir. Konferansın temel amacı, önceki AB Konseyi konferanslarında temelleri atılmış kültür ekonomisine ilişkin konseptin geliştirilmesi yönündeydi. Bu amaç doğrultusunda konferansta, tutarlı bir politikanın Avrupa’nın kültür ekonomisine nasıl daha verimli şekilde katkı sağlayabileceği sorusuna yanıt aranmıştır.

Bu çerçevede gerçekleştirilen çalıştaylarda, AB üye devletlere ait bölge, belediye ve eyaletlerdeki somut durum ve verilerden yola çıkılarak tutarlı bir kültür ekonomisi politikası için gerekli olan noktalar saptandı. Konferans, Avrupa kültür ekonomisine çeşitli perspektiflerden hareketle yaklaştı: Çıkış noktasını, Avrupa Komisyonu tarafından sunulan

Avrupa’daki kültür ekonomisine ilişkin yapmış olduğu araştırma oluşturmuştur. Buradaki temel yaklaşım küçük ve orta boy işletmelerin yaratıcı ekonomi açısından çok önemli olduğu ve bunun için desteklenmesi gerektiği yönündedir. Sermaye kıtlığı çeken bu sektöre finansman yerel (eyalet bazlı) yatırım bankalarından sağlanabileceği bilinmektedir.

Genel olarak bakıldığında, bir sonraki bölümde daha ayrıntılı olarak ele alınacak olan

Alman modelinin AB komisyonuyla uyumlu bir model sunduğu görülmektedir. TAVAK

Vakfı da, sonraki çalışmalar için Alman modelini örnek almayı hedeflemektedir. Eldeki

çalışma, bir ön araştırma niteliğindedir.

Almanya’da Kültür ve Yaratıcılık Sektörü Alanları

Federal Alman Parlamentosu’nun "Almanya’da Kültür" komisyonuna göre dar anlamda kültür sektörüne giren alanlar şunlardır:Müzik, yayıncılık, sanat, sinema, radyo, sahne sanatları, dizayn, mimarlık, basılı yayın sektörleri.

Bunlara ek olarak reklamcılık, yazılım ve oyun sanayisi de kültür sektörü kapsamında değerlendirilmektedir. Bu sektörlerdeki cirolar bir araya getirildiğinde, Almanya’daki

"yaratıcılık endüstrisi"nin 2011’de toplam 351 milyar € değerinde ciro elde edilen otomotiv

192 sektöründeki gayri safi hasıla rakamlarına ulaştığı görülmektedir.73 Bunun yanı sıra istihdam açısından 800.000’den fazla kişinin yaratıcı işlerde çalıştığı saptanmıştır. 2014 yılında resmi sayılar açıklanmasa bile bu sayının 1.150.000’e ulaştığından hareket edilmektedir.

Yayıncılık Endüstrisi

Almanya, yılda yeni veya tekrar basılan 95.000 kitapla, 2000’den fazla yayıneviyle ve yurtdışına satılan yaklaşık 9000 kitabın telif hakkıyla dünya çapında önde gelen kitap -

ülkelerinden biri konumundadır.2011 yılında Alman kitap sektörünün elde ettiği ciro yaklaşık 9,6 milyar €’ya ulaşmıştır – bu rakamla da, kitap yayıncılığı kültür sektörü içinde - yüzde onluk bir payı gerçekleştirmiş oldu. Yaratıcılık ürünü alanında ihracat açısından da

Alman kitaplarına talep yüksektir: 2007 yılında yurt dışına 9000’den fazla kitabın yayın hakkı satılmıştır – bu rakam 1995’te ulaşılan rakamın iki katıdır. Her yıl güz döneminde

Uluslararası Frankfurt Kitap Fuarı’nda yayıncılar, yazarlar, kitapçılar ve ajanslar dünyanın bu en büyük kitap fuarı etkinliğinde buluşmaktadır. Almanya’nın ikinci büyük kitap fuarı olarak Bahar döneminde düzenlenen Leipzig Kitap Fuarı da son dönemlerde yerini sağlamlaştırmıştır.

Gazete ve Dergi Yayıncılığı Sektörü

Almanya ekonomisinin güçlü sektörleri konumunda bulunan gazete ve dergi yayıncılığında, yaklaşık 3600 uzmanlık dergisi ve 2300 genel kitleye seslenen derginin ulaştığı toplam tiraj 120 milyon, yaklaşık 350 günlük gazetenin ulaştığı toplam tiraj ise 25 milyondur. Almanya’da güç bakımından önde gelen ekonomik yayın-basın kuruluşları arasında öncelikle Hamburg’daki Gruner & Jahr, Stuttgart’taki Holtzbrinck şirketler grubu,

Essen’deki WAZ şirketler grubu ve Berlin’de bulunan ve Avrupa’nın en büyük gazete yayıncısı konumundaki Axel-Springer sayılabilmektedir. Günlük gazete yayıncılığında

73http://de.statista.com/statistik/faktenbuch/14/a/branche-industrie- markt/automobilindustrie/automobilindustrie/ (erişim: 22.11.2012) 193

Axel-Springer yaklaşık yüzde 40’lık bir payla, ilan sektörü açısından lider konumundadır.

Firmanın yayını olan “Bild” gazetesi Almanya’nın en çok okunan günlük gazetesi konumundadır. Bulvar gazetesi (popüler) sınıfına giren ulusal bir yayın organı olarak üç milyonu aşan tirajıyla önemli bir konuma sahiptir. 60.000 kişi düzenli iş olarak gazetecilik sektöründe çalışmaktadır.

Medya Sektörü

Almanya’nın medya dünyası internete bağlı olarak değişmektedir. Almanya’daki konutların yarısından fazlası yüksek hızda internet bağlantısına sahiptir, ".de" uzantılı internet adreslerinin de dünyada önde olduğu bilinmektedir. Medya sektörü; 350 günlük gazete,

2300 dergi, 460 radyo kanalı, 200’den fazla TV kanalı ve yaklaşık 500 online hizmetle son derece büyük bir hacme sahiptir. 2011 yılında internet bağlantılarından 10 milyar € değerinde ciro elde edilerek yıllık ortalama yüzde 7,7 oranında bir büyüme gerçekleşmiştir. Alman televizyon sektörü ise 2011 yılında 12,7 milyar € değerinde ciro elde etmiştir.74

Müzik ve Sahne Sanatları

Almanya’da müzik ve sahne sanatları alanı çok canlı ve yoğun ve bu düzeyin yakalanmasında, 16 eyaletin özerkliğinin önemli bir payı bulunmaktadır. 130 profesyonel orkestra ve 300’den fazla sahnenin yanısıra sayısız festivaller çeşitliliğin ve kalitenin güvencesi konumundadır. Bunun yanı sıra pop müzik endüstrisi de genç yetenek/star yarışmaları, konser ve festivallerle ve de dijital olanakları da kullanarak ekonomiye büyük katkıda bulunmaktadır. Ayrıca yurtdışında da ilgiyle takip edilen müzik topluluklarının olduğu da bilinmektedir. Alman müzik endüstrisinde 2011’de yüzde 0,1 oranında bir büyümeyle 1,67 milyar € değerinde ciro elde edilmiştir ve ülke dünya piyasasında

üçüncülük konumunu almıştır.75

74 Kaynak: German Entertainment and Media Outlook 2012 75http://www.musikindustrie.de/aktuell_einzel/back/84/news/digitale-musikverkaeufe-legen-zweistellig-zu/ 194

Film Sektörü

Almanya’nın film sektörü son yıllarda büyük başarılar kazandı. Bunun en güzel kanıtını, son yıllarda kazanılan iki Oscar ödülünde ve uluslararası film festivallerinde kazanılan

ödüllerde görmek mümkün. Fatih Akın, Florian Henckel von Donnersmarck, Tom Tykwer,

Caroline Link ve Doris Dörrie ilgiyi sinemaya çeken başlıca yönetmenlerdendir.

Alman yapımı filmlerin 2011’de Almanya’da edindiği pazar payı yüzde 6’den yüzde 23’e

çıktığı görülmektedir. Alman film endüstrisi, ülke ekonomisinde önemli bir bileşeni haline gelmenin yanısıra sinema izleyicilerini de salonlara çekmektedir. Alman menşeli kurmaca ve belgesel prodüksiyonlarının sinema izleyici sayısı 2011 yılında 28,3 milyona ulaşarak genel izleyici oranının yüzde 21,8’ini teşkil etmektedir. Buna göre 2010 yılına oranla sinema izleyici sayısında yüzde 33’lük bir artış gerçekleşerek yüzde 42 oranında bir ciro artışına ulaşılmıştır. 2014 için 3,3 milyar € değerinde bir ciro beklenmektedir.76

2011 yılında Film sektörü % 2,2 büyümeyle 2,6 milyar € değerinde toplam ciro elde etmiştir. 2011 yılında sinema salonlarından elde edilen ciro ise % 4,1 ile 958 milyon € olarak saptanmıştır.77

Sanat Piyasası

Yeni kuşak Alman sanatçılar Almanya’nın çağdaş sanatını dünyaca tanınır hale getirmiştir. Yaklaşık 380 galerisiyle Avrupa’nın en büyük galeriler kenti durumundaki

Berlin’de yaşayan sanatçı sayısı 5000’i bulmaktadır. Almanya, Art Cologne gibi önde gelen uluslararası organizasyonların da aralarında bulunduğu 17 sanat fuarıyla

Avrupa’da lider konumunu korumaktadır. 2011 yılında sanat sektöründe 2,4 milyar €’luk ciro elde etmiştir. Sahne sanatları branşında ise 2011 yılının cirosu ise 3,6 milyar € civarındadır.78

76http://www.bvv-medien.de/index.php?content_id=9 77 Kaynak: German Entertainment and Media Outlook 2012. 78 Kaynak: Monitoring zu ausgewählten wirtschaftlichen Eckdaten der Kultur- und Kreativwirtschaft 2011, Bundesministerium für Wirtschaft und Technologie (BMWi), München, Druckerei Fritz Kriechbaumer, 2012. 195

Reklamcılık

Reklamcılık sektörü (TV, gazete veya internet dahil) bu alandaki yatırımlar esas alındığında Almanya’da 30 milyar €’yu geçen bir rakama ulaşmaktadır. Yaklaşık 185.000 kişi, dar anlamda reklamcık sektöründe, örneğin reklam ajanslarında veya medya firmalarında çalışmaktadır. Reklam ajansları özellikle Hamburg, Köln ve Berlin gibi büyük kentlerde yoğunlaşmaktadır. Reklam sektörü 2011’de 26 milyar € civarında ciro elde etmiştir.

Tasarım ve Mimari

Uygun formu yakalamak konusunda Almanya’nın bir geleneğe sahip olduğu söylenebilir:

1920’lerin avangart akımı Bauhaus’un yalın tarzı günümüzde yerini geniş bir çeşitliliğe bırakmış durumdadır. Almanya kaynaklı tasarım, gerek modada gerekse ürün tasarımında zengin fikirler, espri, haşarılık ve şaşırtıcılık özelliklerini yansıtmaktadır. Alman mimarisinde özellikle iyi gelişmiş bir alan olarak çevre dostu yapılar, doğal kaynakları tasarruflu kullanımıyla öne çıkarak gözde bir ihraç unsuru haline gelmiştir.

Mimari sektöre sayılarla bakıldığında, 2010 yılında toplam 8,03 milyar € değerinde bir toplam ciro saptanmaktadır. Bu rakamla mimari sektörü Almanya’da kültür (kreatif) endüstrisinin toplam cirosunda yüzde 5,2’lik bir paya sahiptir.79 Tasarım sektöründe de

2010 yılında toplam 18,24 milyar € değerinde toplam ciro elde edilmiştir. Ülkenin kültür

(kreatif) endüstrinin toplam cirosunda ise yüzde 11,8’lik bir paya sahiptir.80 2011 yılında ise mimarlık sektörünün cirosu 8,36 milyar €, tasarım sektörünün cirosu 19,38 milyar € olarak saptanmıştır.

79http://www.kultur-kreativ-wirtschaft.de/KuK/Navigation/Kultur-Kreativwirtschaft/architekturmarkt.html (Sayısal veriler BMWI kaynaklıdır) 80http://www.kultur-kreativ-wirtschaft.de/KuK/Navigation/Kultur-Kreativwirtschaft/designwirtschaft.html (Sayısal veriler BMWI kaynaklıdır) 196

Yazılım/Oyunlar

Bilişim uzmanları ve bilgisayar oyunu programcıları da "yaratıcı sınıf" kapsamında değerlendirilmektedir. Nihayetinde, yazılım sektörü de sürekli yenilenerek kendini var etmek durumunda olması bakımından sektörün yıllık cirosu 23 milyar € düzeyindedir.

Avrupa’nın en büyük, dünyanınsa dördüncü büyük yazılım firması olan SAP’nin anayurdu da Almanya’dır. Son yıllarda etkileşimli eğlence alanının önemi de giderek artmaktadır; nitekim bu sektördeki rakamlar Almanya’da sinemanın iki katını geçmiş durumdadır. Oyun programları geliştiren firmalar Berlin ve çevresinde yoğunlaşarak sektörel bir kümeleşme yaratmıştır. Sektör, 2010 yılında toplam 26,50 milyar €’luk ciroyla kültür (kreatif) endüstrisinin toplam cirosunda yüzde 17,2’lik bir paya sahip olmuştur.81 2011 yılında ise ciro 30,33 milyar €’ya ulaşmıştır.

SONUÇ VE ÖNERİLER

TAVAK Vakfı’nın yapmış olduğu araştırmasında Türkiye’nin kültür harcamaları ve milli gelir içindeki payı konusundaki tahmin çabaları, kültüre gerek ailelerin kendi ceplerinden, gerekse merkezi ve yerel yönetimlerce yapılan kamusal harcamalarının önemli boyutta olduğunu ortaya koymaktadır.

I. 2015 Kültür Harcamaları 47,64 Milyar Dolar, Milli Gelirin Yüzde 6,4’ü

Ülkemizde ilk kez teşebbüs ettiğimiz, harcamalara göre milli gelir üstünden kültürün payını tahmin çabamız, kültür için doğrudan ve dolaylı biçimde yapılan harcamaların payının milli

81http://www.kultur-kreativ-wirtschaft.de/KuK/Navigation/Kultur-Kreativwirtschaft/software-games-industrie.html (Sayısal veriler BMWI kaynaklıdır) 197 gelirin yüzde 6,4’ü gibi önemli bir oranda olduğunu, 2015 ortalama dolar kuru ile 48 milyar dolara yaklaştığını göstermektedir.

II. Kültür Harcamalarında Hanehalkının Konumu ve Diğer Bileşenler

Hanehalkının tüketim harcamaları içinde, fertlerin kendi ceplerinden kültür için yaptıkları harcamalar, 14,38 milyar dolar ile toplamın yarısına yaklaşırken merkezi iktidarın Kültür ve Turizm Bakanlığı, diğer bakanlıklar, üniversiteler ve başka resmi kurumlarca yapılan harcamalar da önemli bir meblağa ulaşmaktadır. Başta belediyeler olmak üzere yerel yönetimlerce, vakıflarca, özel sektör kuruluşlarınca yapılan harcamalar da alt alta eklendiğinde dikkate değer bir kültür harcaması ortaya çıkmaktadır. Bu toplama belli itirazlar gelebilir. Bunlar, bulunan oranı birkaç puan aşağı çekse bile bulunan oran yine dikkate değerdir. Kaldı ki, analize dahil edilmeyen başka harcama türleri de mevcuttur. Örneğin, iletişim harcamalarının bir kısmı kültür ile ilgili harcamalardır. Artık gazete internet üzerinden okunmakta, müzik, film vb. kültür ürünlerine internet, mobil telefon üzerinden ulaşılmaktadır. Mobil telefon ve internet faturalarının bir kısmı kültür için

ödenmektedir aslında. Bunları da eklediğimizde kültür için yapılan harcamaların daha da yukarı boyutlara taşındığı görülmektedir.

III. Kültür Harcamaları Eğitim ve Sağlık Harcamalarının Üzerinde

Bulduğumuz bu oranları Türkiye’de eğitim ve sağlık için yapılmış harcamalar ile kıyasladığımızda – 2002 yılında eğitim harcamalarının milli gelire oranı yüzde 7 olarak, sağlık harcamalarının milli gelire oranı 2001 yılında yüzde 4,5 olarak saptanmıştır - kültür harcamalarının yukarılarda bir yerlerde durduğu anlaşılmaktadır.

IV. Yapılması Gerekenler: Kültüre Ayrılan Bütçeye İlişkin

Kültür harcamalarının niceliksel büyüklüğü kadar niteliksel yanı da önemlidir ve belki daha da önemlidir. Özel ve kamusal kaynaklardan kültür için ayrılan değer bu kadar

198 yüksek oranlarda olmakla birlikte üretilen ve kullanılan kültür ürünlerinin niteliği istenilen

özellikte midir? Daha demokratik, daha barışçı, farklılıklara saygılı, sorgulayan üretici bir kuşak yaratmada can alıcı bir önemi olan kültüre ayırdığımız kaynakların niteliksel sorgulaması ayrıca yapılmalıdır.

Ekonomik büyüme ile birlikte daha da artacağı kesin olan kültür bütçelerinin daha etkin kullanılması, belirlenen amaçlara uygun yerinde paylaştırılması önem kazanmaktadır.

Bu da geniş anlamda kültürden sorumlu bakanlık, kurum ve kuruluşların rol alanlarının gözden geçirilmesini, yetki ve sorumlulukların dağılımının yeniden değerlendirilmesini içeren çabalara bizi yöneltmelidir.

Değinilmesi gereken bir diğer nokta, kültürün ekonomik olarak değer kazandıracak faaliyetlere dönüşme sürecinde sektörlere daha fazla yatırım yapılması hususudur. Bu amaçla Bakanlık teşviklerinin ve kamu ve özel kuruluşların teşviklerinin arttırılması kalkınmaya hizmet edecektir.

V. Veri Toplama Sürecinde Karşılaşılan Güçlükler ve Konuya İlişkin Öneriler:

Resmi Sitelerde ve Meslek Odalarında AB Uyumlu Standardizasyon

Çalışmalarının Hızlandırılması Gerekmektedir

Belirtilmesi gereken bir diğer nokta, analizler için gerekli istatistiki verileri toplama sürecinde karşılaşılan güçlüklerdir. Kültür (kreatif) sektörüyle ilintili istatistiki verilere ancak sınırlı ölçüde mümkün olmuştur. Oysa ülke ekonomisinin kalkınması adına istatistik

çalışmalarının dünya standartlarına ulaştırılması gerekmektedir. Bu konuda öncelikle yapılması gereken, resmi kuruluşlarda yer alan standardizasyonu AB ölçütleriyle uyumlu hale getirmektir.

199

Yanısıra sektörlerin meslek odalarının resmi sitelerinde de istatistiki verilere ulaşmak genellikle mümkün olmamıştır. Kültür (kreatif) sektörünün altında konumlandırılan her meslek odasında yine AB uyumlu standardizasyon çalışmalarının hızlandırılıp istatistiki verilerin istihdam verileriyle sınırlı kalmayıp, belirli periyotlarda sektöre ilişkin ekonomik verilerin de şeffaflaştırılması ve ulaşılabilir olması adına çalışmaların başlatılması ve hızlandırılması gerekmektedir. Bu süreçte, ilgili bakanlıkların, kurumların ve meslek odalarının koordine bir çalışma gerçekleştirmesi verimli olacaktır.

VI. TAVAK Vakfı’nın Kültür (Kreatif) Sektörüne Yönelik Projesi:

TÜKSAK

2017 yılında TÜKSAK’ın kuruluşu tamamlanmış olacak. Öngörülen 11 kişilik bir kuruluş bundan sonra Kültür Ekonomisi konusunda yapılacak araştırmaları yönlendirecek ve bu araştırmaların geniş kitlelere iletilmesini sağlayacaktır. TÜKSAK öncelikle TAVAK Vakfı’nın bir oluşumu olarak faaliyete geçecektir. TÜKSAK ‘ta olması planlanan kişileri şimdilik aşağıdaki gibi tanımlayabiliriz; 1- Ahmet Kocabıyık / Borusan Holding Başkanı 2- Zeynep Hamedi / Borusan Holding Kültür Bölümü Yöneticisi 3- Prof. Dr. Faruk Şen / TAVAK Başkanı 4- Tavit Köletavitoğlu / Turizm uzmanı ve Eski Turizm ve Yatırımcılar Derneği Başkanı 5- Doğan Hızlan / Kültür uzmanı ve Hürriyet Gazetesi köşe yazarı 6- Muharrem Koz / Araştırmacı-TAVAK 7- Ahmet Güneştekin / Ressam 8- Ertuğrul Günay / Kültür eski bakanı 9- Fehmi Yaşar / TURSAK Başkanı 10- Ahmet Ümit / Yazar 11- Ali Güreli / İstanbul Contemporary Başkanı

Bu 11 kişilik yönlendirici kurul tabi ki branşlara göre alt kuruluşların da kurulmasını sağlayıp bunlarla görüş alışverişi yapacaklardır. TÜKSAK’ın yönetim kurulu üyeleri yılda en az 2 kez bir araya gelerek bu araştırmanın kamu kurumlarında da yer almasını sağlama çabası içerisinde olacaktır. Ayrıca kültürle uğraşan iş dünyasından da belli kişiler

200 bu kurucu örgütün üyelerinin önerisi üzerine yılda 3 kişiyi geçmemek üzere TÜKSAK’a dâhil edilebilir.

VII. Kültür (Kreatif) Sektörü, Türkiye’nin AB Üyeliği İçin Önemli Bir Halka

Genç nüfus yoğunluğuna sahip olan Türkiye’de kültür (kreatif) sektörü istihdamı yoğun bir sektördür. Bu alanda gerçekleştirilecek çalışma ve teşvikler AB yolundaki Türkiye’ye çok yönlü fayda sağlayacaktır. Küresel ekonomide AB ekonomisinin rekabet gücünü arttırabilecek dinamik bir kültür (kreatif) sektörü Türkiye’nin AB üyeliğini kuşkusuz olumlu yönde etkileyecektir.

Önemli Ek:

Tablo 68: 2014 yılında Avrupa’da Kültür (kreatif) Ekonomisi sektöründe çalışanların sektördeki payları

Norveç 3,4 İsviçre 3,9 Macaristan 2,7 Yunanistan 2,3 İsveç 4,1 Fransa 2,8 Hırvatistan 2,7 Türkiye 1,8 Danimarka 3,8 Belçika 3,1 Romanya 1,1 Almanya 3,0 Finlandiya 3,9 İspanya 2,5 Bulgaristan 2,1 İzlanda - Estonya 3,4 Portekiz 2,2 Makedonya 2,1 Çek 3,0 Cumhuriyeti Letonya 3,2 İtalya 2,7 Birleşik Krallık 3,5 Avusturya 3,1 Litvanya 3,2 Slovenya 3,6 Hollanda 3,8 Polonya 2,5 İrlanda 2,7 Slovakya 2,0

201

Oranların harita üzerinde gösterilmiş hali

Almanya’da 2013 yılında Kültür (kreatif) Ekonomisi sektöründe çalışan sayısı toplam 1,232,000 kişidir. Bu da Toplam çalışan sayısı olan 39,618,000 kişin %3,1’ine denk gelmektedir.

202

Tablo ve Grafik Listesi

Tablolar Sayfa

Tablo 1: 2011, 2014, 2015 Kültür Ekonomisi……...... 12

Tablo 2: Süper Lig Kulüp Piyasa Değerleri 2012-16…………….…………………….…..…22

Tablo 3: Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine Göre Yaş ve Cinsiyete Göre Nüfus..…...26

Tablo 4: Yıllara ve cinsiyete göre ortanca yaş,1935-2015...... 27

Tablo 5: 2010-2015 Kültür Bakanlığı Bütçesi ve GSMH Payı…………………..……...…...39

Tablo 6: Seçilmiş Ülkelerde Devletin Doğrudan Yaptığı Kültür Harcamaları (2014)…….40

Tablo 7: Türkiye Kültür Ekonomisinin Ana Endüstri Dalları ve 53 Alt Sektör…….……..44

Tablo 8: Toplam İstihdamda Kültür – Bilgi – İletişim (Bin), 2005-2015…………….………46

Tablo 9: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı Ücretli Sayısı Haziran 2011-2015…….…...47

Tablo 10: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Kayıtlı Kadın Sayısı, Haziran 2014, 2015…...….48

Tablo 11:A. Kültür (Kreatif) Sek. Kayıtlı İşyerleri ve Büyüklükleri, Haziran 2014………...49

B. Kültür (Kreatif) Sek. Kayıtlı İşyerleri ve Büyüklükleri, Haziran 2015……..….49

Tablo 12: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde İstanbul (2014, 2015)………………..…..….……52

Tablo 13: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde Ankara (2014, 2015)………………….…………..53

Tablo 14: Kültür (Kreatif) Sektörlerinde İzmir (2014, 2015)…………………………..……..54

Tablo 15:Türkiye’de Kültür Harcamaları, 2014, 2015………….………….…………………56

Tablo 16: TÜİK - Eğlence ve Kültür Alt Başlığında Toplanan Mal ve Hizmetler….………60

Tablo 17: Harcamalara Göre Milli Gelirde Eğlence ve Kültürün Payı………..……………..61

Tablo 18: Milli Gelir, Özel Tüketim ve Eğlence/Kültür Büyüme Hızları…..…………………64

Tablo 19: Hane Harcamalarında Tüketim Payları 2002-2015 ……………………..……….65

Tablo 20: Reklam Yatırımları ve Milli Gelirde Payı (2003-2015)………………..…………..67

Tablo 21: 2014, 2015 Dijital Reklam Yatırımları…….………………………………………..69

Tablo 22: 2015 Reklam Harcamalarında Tahmini Mecra Payları…………………….…….70

Tablo 23: 2015 Genel Yönetim Bütçe Cari Giderleri, Bin TL……………………….……….73

Tablo: 24, 2015 2014 Yılı Fonksiyonel Sınıf. Göre Merkezi Bütçe Yönetim Giderleri…..74

203

Tablo 25: 205 Yılı Ocak-Aralık Dönemi Mahalli İdarelerin Fonksiyonel Ve Ekonomik

Sınıflandırma Düzeyinde Giderleri …………………………………..………………………..76

Tablo 26: Türkiye’deki Vakıflar ve Giderleri (2014, 2015)……..……………………..…... 79

Tablo 27: 2014 Vakıf Sayısı ve Türleri………………………………………………….……..80

Tablo 28: Merkezi Bütçeden Yatırım Harcamaları (Bin TL)…………………………….…..81

Tablo 29: Merkezi Bütçeden Yatırım Harcamaları 2014-2015………………………..…… 83

Tablo 30: 201, 2015 Yılı Mahalli İdare Bütçesinde Kültür Yatırımları, ………………..… 84

Tablo 31: Özel Sektör Yatırımlarının Sektörel Dağılımları, 2014-2015…………….………85

Tablo 32: Kültür Ürünlerinin Dış Ticareti ve Net İhracat, Bin Dolar, 2014, 2015 .…….…83

Tablo 33: 2015 Yılı Tekstil ve Kültür Ürünleri İhracatı Karşılaştırması………………….….88

Tablo 34: Kültür (Fikri Haklar) Hizmetleri Döviz Gelir-Gideri …………………..…………89

Tablo 35: Futbol Ekonomisi Bileşenleri, 2015-2016 ……………………………………… 90

Tablo 36: TBL Seyirci sayıları ortalamalarının yıllara göre karşılaştırması ……………….93

Tablo 37: Euroleague’de mücadele eden Türk takımları bütçeleri, 2016-2017 …………94

Tablo 38: Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Bankalar………………….…… 101

Tablo 39: Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Holdingler ve Vakıfları………….104

Tablo 40: Kültür ve Sanat Sponsorluğunda Öne Çıkan Şirketler……………………….…112

Tablo 41: Zaman kullanımı, 2015 ………………………………………………………….. 117

Tablo 42: Ev İçi Kültürel Faaliyetlere Katılım Oranı (2006)……………………………..….119

Tablo 43: RTÜK Verilerine Göre Karasal Analog TV-Radyo Kuruluşları (2014)…….…..119

Tablo 42: Yayın ve İletim Yetkisi Verilen Kuruluşlar……………………………………..….121

Tablo 43: RTÜK Yayın Kuruluşları (2016) TV Kanalları Sahipliği………………………..126

Tablo 44: Yazılı Medya Sahipliği 2016……………………………………………….………130

Tablo 45: 2005-2015 Gazete ve dergi tiraj sayısı ……………………………………….. 132

Tablo 46: Sinema Salonu ve Gösterilen Film Sayısı (2001 - 2015)…………………….137

Tablo 47: Tiyatro Salon, Gösteri ve Seyirci Sayısı (2012-2015 Sezonu) ………………..144

Tablo 48: 2015 yılı kitap üretim ve satış rakamları……………………………………….147

204

Tablo 49: Yazılı Materyallerin Konusuna Göre Sayısı (2014-2015)…………………....133

Tablo 50: Kitap Yayımcısının Türüne Göre Yayınlanan Materyal Sayısı…………..…..150

Tablo 51: 2014 Yıl Sonu Kitap Toptan Satışlar Pazarı……………………………………..151

Tablo 52: 2014 Yıl Sonu Türkiye Kitap Perakende Pazarı…………………………………151

Tablo 53: Kütüphane Türüne Göre Kütüphane, Kitap Ve Kitap Dışı Materyal Sayısı ……..…..153

Tablo 54: Müzik Endüstrisinde Alınan Bandroller (2013)………….………………………156

Tablo 55: 2015 Aylara Göre Bandrol Miktarları……………………………………………..156

Tablo 56: Biletix 2011 Bilet Satış Dağılımı (%)……………………………………………...159

Tablo 57: 2000-2015 Yılları Arasında Müze ve Örenyerlerimizin Ziyaretçi Sayıları……..161

Tablo 58: En Çok Ziyaret Edilen İlk 10 Müze ve Ören Yeri 2015……………………..……...162

Tablo 59: 2012 Yılında Müzayedelerde Satılan Eserler……………………………………165

Tablo 60: Artam Antik A.Ş. 294. Müzyede Bsşlıca Eserler ………………………………167

Tablo 61: Mimarlar Odası Üyelerinin Şubelerine Göre Dağılımı (2016)………………….168

Tablo 62: 2009 Yılında Avrupa Ülkelerinde Kültür Sektörü Brüt Katma Değer Verileri…180

Tablo 63: 2009 Yılında AB Ülkelerinde Kültür (Kreatif) Sektörün GSYH Payları………..181

Tablo 64. 2012 Yılı AB Kültür Endüstrileri ve Büyüklükleri ………………………………. 182

Tablo 65. 2012 Yılı AB Kültür Endüstrilerinde İstihdam ………………………………….. 183

Tablo 66: Almanya’da Başlıca Sektörlerin 2011-2014 Yıllarında Brüt Katma Değerleri..186

Tablo 67 2010-2014 Almanya Kültür Endüstrileri İhracat Değerleri …………………… 188

Tablo 68: 2014 Avrupa’da Kültür Endüstrilerinde çalışanların sektördeki payları …….. 200

205

Grafikler Sayfa

Grafik 1:Türkiye’nin AB’ye üye olacağını inanıyor musunuz?...... 29

Grafik 2: Türkiye’nin 2020-2027 yıllar içerisinde 7 yıllık AB bütçesi döneminde Türkiye’nin tam üye olacağını inanıyor musunuz ?...... 29

Grafik 3: Türkiye’nin AB’ye üyeliğinde en büyük engeli hangi ülke oluşturuyor?...... 30

Grafik 4: AB konusunda Tayyip Erdoğan, daha sonra Ahmet Davutoğlu’nun

Hükümetlerinin 2015 yılından itibaren olan çalışmalarını yeteri buluyor musunuz?...... 31

Grafik 5: AB üyeliğinin Türkiye’ye sağlayacağı katkılar neler olabilir?...... 31

Grafik 6: Türkiye’nin AB dışında en önemli alternatif hangisidir?...... 32

Grafik 7: Türkiye’nin ekonomik olarak AB’ye ihtiyacı var mı?...... 33

Grafik 8: Türkiye’nin üyeliğine karşı AB ülkelerinin negatif yaklaşımını neye bağlıyorsunuz?...... 34

Grafik 9: Kültür Harcamalarının Bileşenleri ve Payları (2015)……………………………...59

Grafik 10: Kültür Sektöründe Büyüme Programı……………………………………………..62

Grafik 11: Milli Gelir, Özel Tüketim ve Eğlence/Kültür Büyüme Hızları…………………….63

Grafik 12: Harcama türlerine göre hanehalkı tüketim harcamalarının dağılımı, 2015…….66

Grafik 13: Reklam Yatırımları (2003-2015)…………………………………………………....68

Grafik 14: 2015 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Giderlerinin Fonksiyonel Dağılımı………….75

Grafik 15: Mahalli İdareler Cari Harcamalarında Kültürün Payı, 2015……………………..77

Grafik 16: Cemaat Vakıflarının Dağılımı, 2016……………………………………………… 78

Grafik 17: RTÜK Verilerine Göre Karasal Analog TV-Radyo Kuruluşları (2016) ….…..119

Grafik 18: 2002-2016 Yılları Kablolu Yayın Lisansı Olan TV/RD Kuruluş Sayısı……..120

Grafik 19: 2002-2016 Yılları Uydu Yayın Lisansı Olan TV/RD Kuruluş Sayısı………….120

Grafik 20: FM Karasal Yayıncı Kuruluş Sayısı………………………………………………121

Grafik 21: 2010-2011 Sezonu 2013-2014 sezonu süresince yayınlanan dizi sayılarına göre yapım şirketlerinin sıralaması……………………………………………………………124

Grafik 22: Yıllara Göre Gazete ve Dergi Sayıları (Yerel, Bölgesel, Ulusal toplamı)……132

206

Grafik 23: Haftalık Dergilerin Ortalama Toplam Tirajları …………….………………..…134

Grafik 24: Aylık Dergilerin Toplam Tirajları 2013-2015 …….……………………………...135

Grafik 25: Gösterilen film sayılar 2001-2015 ……………………………………………….138

Grafik 26: Sinema Seyirci Sayısı, Bin Kişi (2001 - 2015)……………………..…………..139

Grafik 27: Telif/Çeviri eseri seyirci sayısı 2011-2015……………………………………….145

Grafik 28: Yetişkin/çocuk tiyayro seyirci sayısı 2011-2015………………………………...146

Grafik 29: Kültürel Sektörler ve Genel Ekonomi Büyüme Oranları 2010-2015 ………. 189

207

Kaynakça

Kitaplar, Akademik Çalışmalar ve Alan Araştırmaları/Raporları

 Bilgili, Can (2011): Sayısal Yayıncılıkta Teknik Eğitim Sınav Merkezlerinin Kurulması Projesi Analiz Raporu.

 Çelik, S. Abdurrahman (2012): Kültür Endüstrisi. Üç Yanlış Bir Doğru, İstanbul, Literatür Yayınları.

 Ekşioğlu, Zeynep; Özlem Ece (2012): İstanbul Kültür ve Sanat Vakfı Ekonomik Etki Araştırması, Aralık 2012.

 Ertürk, Eylem (2010): İstanbul’da Gösteri Sanatları. Temel Yapısal Özellikler, Sorunlar ve Öneriler, Sektörel Araştırma Raporu, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri.

 Ertürk, Eylem (2010): İstanbul Müzik Endüstrisi. Temel Yapısal Özellikler, Eğilimler, Sorunlar ve Öneriler. Sektör Araştırma Raporu, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri 2010.

 Horkheimer, Max; W.Adorno, Theodor: Gesammelte Schriften 3: Dialektik der Aufklärung, Frankfurt am Main: Suhrkamp Taschenbuch 1997. 1. baskı: Amsterdam, Querido,1947.

 İncekara, Ahmet; Hakır Hobikoğlu, Elif: Kültür Ekonomisi Kapsamında Kültür Sektörlerinin Türkiye’de Gelişim ve Yansımaları (Sunum Metni) www.iav.org.tr (Erişim tarihi: 27.11.2012)

 Lash, Scott; Urry, John (1994): Economies of Signs and Space, London, Sage.

 Myerscough, John (1988): The Economic Importance of the Arts in Britain, London, The Policy Studies Institute.

 Newbigin, John (2010): The Creative Economy: An Introductory Guide, British Council’s Creative And Cultural Economy Series, London, The British Council.

 Silier, Orhan (2011): Onlar Nasıl Başarıyor? Avrupa’da Kültürel Miras ve STK’lar. Avrupa Kültürel Miras Kuruluşları Federasyonu (Europa Nostra), İstanbul: Punto Baskı ve Çözümleri

 Töre, Evrim Özkan (2010): İstanbul’da Kültür Ekonomisini Döndüren Çarklardan biri: Film Endüstrisi, Temel Yapısal Özellikler, Fırsat ve Tehditler, Politika Önerileri. Sektörel Araştırma Raporu, İstanbul Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Envanteri.

 UNESCO, Global Alliance team (2006):Understanding Creative Industries,Cultural statistics for public-policy making.http://portal.unesco.org/pv_obj_cache/pv_obj_id_7D7822788289E0813D7

208

CE385533915A9E27A0100/filename/cultural_stat_EN.pdf (Erişim tarihi: 20.11.2012) Yayınlar ve Raporlar

 Business Software Alliance, 15.05.2012 tarihli rapor. http://www.bsa.org.tr/index.html; http://www.techno- labs.com/1/32939/1/T%C3%BCrkiyenin_Korsan_Raporu_Haz%C4%B1rland%C4 %B1.html, (Erişim tarihi: 27.11.2012)

 Dritter Kreativwirtschaftsbericht Zürich, 2010 http://www.kulturwirtschaft.ch/fileadmin/data/kulturwirtschaft/Dritter_Kreativwirtsch aftsbericht_Zuerich.pdf (Erişim tarihi: 22.11.2012)  Creating growth Measuring cultural and creative markets in the EU, http://www.creatingeurope.eu/en/wp-content/uploads/2014/11/study-full-en.pdf Erişim tarihi: 12.12.2016

 German Entertainment and Media Outlook 2012, http://www.pwc.de/de/technologie-medien-und-telekommunikation/german- entertainment-and-media-outlook-2012.jhtml#&panel1-1 (Erişim tarihi: 25.11.2012)

 Monitoring zu ausgewählten wirtschaftlichen Eckdaten der Kultur- und Kreativwirtschaft2011, Bundesministerium für Wirtschaft und Technologie (BMWi), München, Druckerei Fritz Kriechbaumer, 2012. http://www.kultur-kreativ-wirtschaft.de/KuK/Navigation/Kultur- Kreativwirtschaft/architekturmarkt.html

 Söndermann Michael/Backes, Christoph/Arndt, Olaf v.d.. (2009): Kultur- und Kreativwirtschaft: Ermittlung der gemeinsamen charakteristischen Definitionselemente der heterogenen Teilbereiche der "Kulturwirtschaft" zur Bestimmung ihrer Perspektiven aus volkswirtschaftlicher Sicht. http://www.bmwi.de/BMWi/Navigation/Service/publikationen,did=289974.ht

 Borusan Faaliyet Raporu 2015, Erişim tarihi: 14.12.2016

 Monitoringbericht 2016: Ausgewählte wirtschaftliche Eckdaten der Kultur- und Kreativwirtschaft, Erişim tarihi: 14.12.2016

 TAVAK Vakfı, Futbol Ekonomisi Araştırması, 2012.

 TAVAK Vakfı, Stimmungsbarometer: Die Meinung der türkischen Bevölkerung zum EU-Beitritt der Türkei, 2012.

 TAVAK Vakfı, Türkiye – AB İlişkileri Araştırması, 2012

 TAVAK Vakfı, Gastronomi Ekonomisi Araştırması, 2012.

 TÜİK Haber Bülteni, İstatistiklerle Gençlik 2011, Sayı: 13133, 18.05.2012. (Erişim tarihi: 25.12.2012).

209

 Uzunoğlu, Hande (2011) 2010 Yılı Hazır Giyim Sektöründe Gelişmeler ve Sektörün 2023 Hedefleri, AR&GE Bülten 2011 Temmuz– Sektörel ve Bölgesel.

 2011 Special 301 Report, ABD Ticaret Temsilciliği’nin Fikri Mülkiyet Hakları 2011 Special 301 Raporu, http://www.ustr.gov/webfm_send/2841 (Erişim: 30.12.2012)

Resmi Siteler:

(Ulusal)

 T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü http://www.vgm.gov.tr/

 T.C. Ekonomi Bakanlığı http://www.ekonomi.gov.tr/

 RTÜK Radyo Televizyon Üst Kurulu http://www.rtuk.org.tr/  İLESAM Türkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği http://www.ilesam.org.tr

 İstanbul Kültür Mirası ve Kültür Ekonomisi Projesi http://www.istanbulkulturenvanteri.gov.tr/  İTO İstanbul Ticaret Odası http://www.ito.org.tr  T.C. Kalkınma Bakanlığı http://www.dpt.gov.tr/Kalkinma.portal

 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığıwww.kultur.gov.tr/

 T.C. Kültür ve Turizm BakanlığıDöner Sermaye İşletmesi Merkez Müdürlüğü

dosim.kulturturizm.gov.tr/

 T.C. Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü http://kygm.kulturturizm.gov.tr/

 T.C. Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü www.bumko.gov.tr

 T.C. Maliye Bakanlığı Muhasebat Genel Müdürlüğü www.muhasebat.gov.tr/

 T.C. Merkez Bankası http://www.tcmb.gov.tr/

 MÜ-YAP Bağlantılı Hak Sahibi Fonogram Yapımcıları Meslek Birliğihttp://www.mu-

yap.org/

 Reklamcılar Derneği http://www.rd.org.tr/

 SGK Sosyal Güvenlik Kurumu http://www.sgk.gov.tr/

210

 TMMOB Mimarlar Odasıhttp://www.mimarlarodasi.org.tr

 TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu http://www.tuik.gov.tr

 UTESAV Uluslararası Teknolojik, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Vakfı http://www.utesav.org.tr/

 UNESCO Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim, Kültür Örgütü http://www.unesco.org

 UNESCO Türkiye Milli Komisyonu http://www.unesco.org.tr/

 UNCTAD Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

http://unctad.org/en/Pages/Home.aspx

 UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı www.undp.org.tr

 Eurostat Avrupa Birliği İstatistikleri www.ec.europa.eu/eurostat

 Almanya İstatistik Kurumu www.destatis.de

 Almanya Federal Ekonomi ve Teknoloji Bakanlığı (Bundesministerium für

Wirtschaft und Technologie) http://www.bmwi.de/

 Almanya Kültür (Kreatif) Sektör resmi websitesi: http://www.kultur-kreativ-

wirtschaft.de

 Avusturya Kültür (Kreatif) Sektör resmi web sitesi http://www.creativwirtschaft.at/

 İsviçre Kültür (Kreatif) Sektör resmi web sitesi http://www.kulturwirtschaft.ch/

 İngiltere Kültür Medya ve Spor Bakanlığı www.culture.gov.uk

 Sabancı Holding, < https://www.sabanci.com/tr/stratejik-is-kollari/sosyal-ve-

kulturel-faaliyetler/k-27> Erişim tarihi: 13.12.2016

Medya Haberleri

 Aytulu, Gökçe (2012): Bir gün herkes Türk dizisi izleyecek, Radikal Gazetesi, 11.10.2012 tarihli haber, http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=110360 2&CategoryID=77 (Erişim tarihi: 20.12.2012)

 Eren, Birsu (2012): 4 Büyüğün Oyunu Çıkıyor, Sabah Gazetesi, 27.10.2012 tarihli haber. http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2012/10/27/4-buyugun-oyunu-cikiyor (Erişim tarihi: 28.11.2012)

 Kara, Meltem (2012): Şarkılar Artık Online Çalıyor, Hürriyet Gazetesi, 08.12.2012 tarihli haber, http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/22103605.asp (Erişim tarihi: 20.12.2012)

211

 Kıbrıs Temsilciliği (2012): Komisyon, Kültürel ve Yaratıcı Sektörlerde Büyümeyi ve İş İmkânlarını Artırmak İçin Bir Strateji Yürürlüğe Sokuyor, 27.09.2012 tarihli haber. (Erişim tarihi: 14.12.2012) http://ec.europa.eu/cyprus/news/20120927_creative_tr.htm

 NTV Haber (2012): E-kitap Bin Barajını Aştı, 18.06.2012 tarihli haber, http://www.ntvmsnbc.com/id/25359290/ erişim tarihi: 12.12.2012

 Salih, Yasemin (2012):100 milyon $'lık Dizi ihracatı, Sabah Gazetesi, 27.11.2012 tarihli haber http://www.sabah.com.tr/Ekonomi/2012/11/27/100-milyon-lik-dizi- ihracati (Erişim tarihi: 25.12.2012)

 www.beyazperde.com (2012): Türkiye'de Sinema Sektörünün 2011 Tablosu,05.01.2012 tarihli haber, http://www.beyazperde.com/haberler/filmler/haberler-51268/ (Erişim tarihi: 24.12.2012)

 www.haberler.com (2012) Türk Korsanlar AB İlerleme Raporu'na Girdi, 15.10.2012 tarihli haber. http://www.haberler.com/turk-korsanlar-ab-ilerleme-raporu-na-girdi- 4015695-haberi/, (Erişim tarihi: 28.11.2012)

 , (Erişim tarihi: 28.08.2015)

 http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/printnews.aspx?DocID=28528651>& (Erişim tarihi: 28.08.2015)

 (Erişi m tarihi: 10.09.2015)

 (Erişim tarihi: 10.09.2015)

 (Erişim Tarihi: 11.09.2015)

 (Erişim tarihi: 07.12.2016)

 Erişim tarihi: 07.12.2016

212



ihalesi-yapildi-374936> Erişim tarihi: 07.12.2016

 < http://odatv.com/hangi-takim-ne-kadar-kazaniyor--1410161200.html> Erişim

tarihi: 09.12.2016

 http://aa.com.tr/tr/futbol/turk-futbolunun-ekonomik-degeri-artiyor/690059 Erişim

tarihi: 09.12.2016

 < http://film.iksv.org/tr/arsiv/haberarsivi/p/1/1339> Erişim tarihi: 12.12.2016



Erişim tarihi: 12.12.2016

 Erişim tarihi: 12.12.2016

 < http://www.ntv.com.tr/sanat/44-istanbul-muzik-festivali-programi-

aciklandi,8mBRKTqslEyvy6sx5_9fLQ> Erişim tarihi: 12.12.2016

 Erişim tarihi: 12.12.2016

 < http://tiyatro.iksv.org/tr/arsiv/haberarsivi/p/1/1344> Erişim tarihi: 12.12.2016

 < http://www.sinema.gov.tr/TR,145420/yapim-sirketleri.html> Erişim tarihi:

13.12.2016

213



hasilati-haberi-47720h.html> Erişim tarihi: 13.12.2016

 Erişim tarihi: 13.12.2016

 < http://www.transfermarkt.com.tr/1-bundesliga/marktwerte/wettbewerb/L1 1>

(Erişim: 13.12.2016)

 < http://www.alexa.com/topsites/countries;0/TR> Erişim tarihi: 12.12.2016

 < http://www.haberturk.com/ekonomi/is-yasam/haber/1180431-250-milyon-dolarlik-

turk-dizisi-ihrac-ettik> Erişim tarihi: 12.12.2016

 Erişim tarihi:

13.12.2016

 < http://www.hizlihucum.com/euroleague-takimlari-fenerbahce-efes-butce-

degerleri/> Erişim tarihi: 13.12.2016



Erişim tarihi: 12.12.2016

214