Arkusz RADZIŁÓW (259)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011 Autorzy planszy A: Agata Jaworek *, Alicja Pobratyn *, Katarzyna Bednarz* Autorzy planszy B: Małgorzata Marczak***, Jerzy Król*** Jerzy Miecznik**, Paweł Kwecko** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny Planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny Planszy B: Joanna Szyborska - Kaszycka** Redaktor tekstu: Anna Gabry ś – Godlewska**

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o., ul. Hauke Bosaka 3A, 25-214 Kielce ** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A., ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN ……………….

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz Radziłów (259)

...... mgr in Ŝ. Agata Jaworek

...... Katarzyna Bednarz

...... mgr in Ŝ. Alicja Pobratyn upr. CUG 020973

...... Redaktor regionalny dr in Ŝ. Albin Zdanowski upr. geol. nr 020823

...... Kierownik / Dyrektor Zakładu

Warszawa 2011 Spis tre ści

I. Wst ęp A. Jaworek ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza A. Jaworek ...... 4 III. Budowa geologiczna A. Jaworek, A. Pobratyn ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin A. Jaworek ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin K. Bednarz ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopaliny K. Bednarz ...... 11 VII. Warunki wodne A. Jaworek ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby P. Kwecko ...... 17 2.Pierwiastki promieniotwórcze J. Miecznik ...... 20 IX. Składowanie odpadów M. Marczak, J. Król ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego A. Pobratyn ...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu A. Jaworek ...... 30 XII. Zabytki kultury A. Jaworek ...... 34 XIII. Podsumowanie A. Jaworek, M. Marczak, J. Król ...... 35 XIV. Literatura A. Jaworek ...... 37

I. Wst ęp

Arkusz Radziłów Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Przedsi ębiorstwie Geologicznym Sp. z o. o. w Kielcach w 2010 r. (plansza A) oraz Przed- si ębiorstwo Geologiczne PROXIMA we Wrocławiu i Pa ństwowy Instytut Geologiczny (plansza B). Wykonano go zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Radziłów Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, (Toł- kanowicz, śukowski, 2007). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki pod- ło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury.

Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych.

Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą du Ŝą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały archiwalne i informacje wykorzystane przy opracowaniu mapy uzyskano m.in. w: CAG PIG-PIB w Warszawie, Banku Hydro Pa ństwowego Instytutu Geologicznego, Ośrodku Dokumentacji Zabytków w Warszawie, O środku Ochrony Dziedzictwa Archeolo- gicznego, Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkim In-

3 spektoracie Ochrony Środowiska w Białymstoku, Podlaskim Urz ędzie Wojewódzkim w Białymstoku, Starostwach Powiatowych w Grajewie, Mo ńkach i Łom Ŝy oraz w Urz ędach Gmin: Grabowo, Grajewo, Jedwabne, Przytuły, Radziłów, Trzcianne, W ąsosz. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym wiosn ą 2010 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej, jako baza danych Mapy geo środowisko- wej Polski (MG śP).

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice obszaru arkusza Radziłów okre ślaj ą współrz ędne 53 o20’ - 53 o30’ szeroko ści geograficznej północnej i 22 o15’ - 22 o30’ długo ści geograficznej wschodniej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar znajduje si ę w granicach woje- wództwa podlaskiego. Północn ą i północno-zachodni ą cz ęść obszaru obejmuje powiat Graje- wo z cz ęś ciami gmin: W ąsosz i Grajewo, gmina Radziłów obejmuje centraln ą i wschodni ą cz ęść arkusza, cz ęść zachodni ą i południowo-zachodni ą powiat Kolno z cz ęś ciami gmin: Grabowo i Stawiski, cz ęść południow ą powiat Łom Ŝa z cz ęś ci ą gminy Przytuły, a cz ęść połu- dniowo-wschodni ą powiat Mo ńki z cz ęś ci ą gminy Trzcianne. Według regionalizacji fizycznogeograficznej obszar omawianego arkusza znajduje si ę w obr ębie dwóch mezoregionów nale Ŝą cych do Niziny Północnopodlaskiej: Wysoczyzny Kolne ńskiej(cz ęść zachodnia), Kotliny Biebrza ńskiej (cz ęść wschodnia) (Kondracki, 2002) (fig. 1). Powierzchnia Wysoczyzny Kolne ńskiej, stanowi ącej wi ększ ą cz ęść omawianego obszaru, poło Ŝona jest na wysoko ściach 110-200 m n.p.m. Dominuj ącą form ą jest wysoczyzna morenowa falista z niewysokimi wzgórzami i pagórkami. Niewielki obszar wysoczyzny mo- renowej płaskiej znajduje si ę po obu stronach doliny Wissy na wysoko ści Radziłowa. Jest to najni Ŝej poło Ŝona cz ęść Wysoczyzny Kolne ńskiej (110-125 m n.p.m).

Wschodnie obszary arkusza zajmuje Kotlina Biebrza ńska. Spo śród trzech basenów wyró Ŝnianych w obr ębie tej formy, w granicach arkusza Radziłów znajduje si ę fragment ba- senu południowego, nazywanego równie Ŝ dolnym (ci ągn ącym si ę od Osowca do uj ścia Bie- brzy). W Kotlinie, poło Ŝonej na wysoko ściach od 102,0 m n.p.m. na południu do 107 m n.p.m. na północy, dominuj ą równiny torfowe, spod których wyłaniaj ą si ę „wyspy” piaszczystych sandrów i glin zwałowych. Dolina Biebrzy, płynącej przez południowo-wschodni ą cz ęść obszaru, jest słabo zaznaczona w rzeźbie terenu. Na północ od Łoje-Awissy z Kotlin ą Biebrzy łączy si ę szeroka i zabagniona dolina sandrowa Wissy przecinaj ąca Wysoczyzn ę Kolne ńsk ą.

Deniwelacje w obr ębie omawianego obszaru si ęgaj ą 99,1 m. Najni Ŝszy punkt znajduje si ę w dolinie Biebrzy (101,8 m n.p.m.) przy południowej granicy arkusza, natomiast punkt najwy Ŝszy (200,9 m n.p.m.) – w południowej cz ęś ci Wysoczyzny Kolne ńskiej, w pobli Ŝu miejscowo ści Borawskie.

Klimat na obszarze arkusza Radziłów wykazuje cechy wła ściwe europejskiej odmia- nie strefy klimatycznej umiarkowanej. Według regionalizacji klimatycznej (Wiszniewski, Chełchowski, 1975) omawiany obszar znajduje si ę w północnej cz ęś ci mazursko – podlaskiego regionu klimatycznego, charakteryzuje si ę wyra źnym kontynentalizmem oraz cechami wła ściwymi strefie subborealnej: dług ą zim ą, stosunkowo krótkim przedwio śniem, niskimi średnimi temperaturami rocznymi, du Ŝą zmienno ści ą warunków pogodowych, du Ŝą amplitud ą temperatur oraz przewag ą opadów letnich nad zimowymi i wiosennych nad jesiennymi. Cha- rakterystyczny jest krótszy ni Ŝ w innych rejonach kraju okres wegetacji oraz du Ŝa wilgotno ść powietrza. Omawiany obszar nale Ŝy do terenów o małym zalesieniu. Lasy stanowi ą niewielki procent powierzchni (około 10 %). Poza dwoma wi ększymi, zwartymi kompleksami, charakteryzuj ą si ę rozdrobnieniem powierzchni, młod ą struktur ą drzewostanów i małym zró Ŝnico- waniem gatunków. W drzewostanie przewa Ŝa sosna z domieszk ą świerka, brzozy i d ębu. Najwi ększe kompleksy le śne znajduj ą si ę na północnych kra ńcach omawianego arkusza oraz w okolicach wsi: Słucz, Przytuły-Las, Borawskie i Olszewo Góra.

Zagospodarowanie omawianego obszaru wi ąŜ e si ę z opisanymi jednostkami geomor- fologicznymi. Wi ększ ą cz ęść Wysoczyzny Kolne ńskiej stanowi ą tereny rolnicze. Kotlina Biebrzy stanowi obszar chroniony Biebrza ńskiego Parku Narodowego. Rolnictwo jest podstawow ą gał ęzi ą gospodarki. W strukturze u Ŝytków dominuj ą grunty rolne oraz u Ŝytki zielone. Rolnictwo indywidualne nastawione jest na upraw ę podstawo- wych zbó Ŝ i ziemniaków, a du Ŝe powierzchnie ł ąk sprzyjaj ą hodowli bydła. Rozwini ęta jest równie Ŝ hodowla trzody chlewnej. Słabo zró Ŝnicowana pozarolnicza działalno ść gospodarcza ma głównie charakter usługowy (handel, zakłady budowlane, młyny, piekarnie). W pobli Ŝu miejscowo ści Przytuły działa niewielka garbarnia.

Obszar arkusza Radziłów cechuje si ę niskim zaludnieniem, brakiem o środków miejskich i przemysłowych. Najwi ększym skupiskiem ludno ści jest gminna wie ś Radziłów, licz ą- ca blisko 1300 mieszka ńców. Gęsto ść zaludnienia w gminie Radziłów wynosi 28 osób/km 2, w gminie Przytuły 30,9 osób/km 2, w gminie Trzcianne 14,3 osób/km 2 (przy średniej krajowej dla gmin wiejskich 49 osób/km 2). Wi ększo ść miejscowo ści na omawianym terenie jest podł ączona do sieci wodoci ągo- wych. Jedyna mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków (o przepustowo ści 200 m3/dob ę) funkcjonuje w Radziłowie, a sie ć kanalizacyjna obejmuje dwie miejscowo ści: Ra- dziłów i pobliskie Karwowo. Odprowadzanie ścieków odbywa si ę głównie do przydomowych

6 zbiorników bezodpływowych. W ostatnich latach coraz wi ęcej gospodarstw korzysta z przy- zagrodowych oczyszczalni ścieków.

Przez obszar arkusza Radziłów przebiegaj ą nast ępuj ące szlaki komunikacyjne: droga wojewódzka (nr 668) Łom Ŝa – Jedwabne – Osowiec, przebiegaj ąca przez Przytuły, Radziłów i Klimaszewnic ę oraz szereg dróg powiatowych i gminnych ł ącz ących poszczególne miejscowo ści.

Via Baltica – fragment drogi mi ędzynarodowej E67, cz ęś ciowo zrealizowana jako droga ekspresowa z Warszawy do Tallina w Estonii, biegn ąca z Polski przez Litw ę i Łotw ę do Estonii. Pełni ona rol ę najwa Ŝniejszego poł ączenia drogowego pomi ędzy krajami bałtyc- kimi. Via Baltica wraz z Rail Baltica jest elementem transeuropejskiego korytarza transpor- towego. Przez Polsk ę Via Baltica pobiegnie z Warszawy drog ą ekspresow ą S8 do Ostrowa Mazowieckiego, stamt ąd trasa b ędzie biegła now ą drog ą ekspresow ą (S61) przez Łom Ŝę , Szczuczyn, Ełk i Suwałki, a Ŝ do przej ścia granicznego w Budzisku, gdzie pierwotnie miała si ę ko ńczy ć trasa S8.

Przez obszar arkusza Radziłów przebiega mi ędzynarodowa trasa rowerowa R-11 (Grecja – Macedonia – Słowenia – Słowacja – Polska – Litwa – Estonia – Finlandia – Nor- wegia), która pokrywa si ę z granic ą strefy ochronnej (otuliny) parku narodowego.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Radziłów przedstawiona została na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Radziłów (Lichwa, 2004 a, b).

Pod wzgl ędem tektonicznym omawiany obszar poło Ŝony jest w obr ębie prekambryj- skiej platformy wschodnioeuropejskiej, wyniesienia mazursko – białoruskiego. Podło Ŝe omawianego obszaru pokryte jest osadowymi utworami kambru, ordowiku, syluru i permu oraz utworami mezozoicznymi i kenozoicznymi. Nachylone jest ono ku zachodowi. Mi ąŜ szo ść osadów mezozoicznych i kenozoicznych maleje z zachodu na wschód, na zachodzie wynosi 2000 m, a na wschodzie (przy granicy Polski) wynosi do 350 m. Pokrywa skał osadowych obejmuje utwory jury środkowej i górnej, kredy środkowej i górnej, paleogenu, neogenu oraz czwartorz ędu. Mi ąŜ szo ść kompleksu mezozoicznego, zba- danego w gł ębokim wierceniu Mo ńki IG2, wynosi 381,9 m. Powierzchni ę obszaru arkusza tworzy zró Ŝnicowany kompleks osadów czwartorz ędo- wych (plejstoce ńskich i holoce ńskich) o mi ąŜ szo ści od około 100 m na wschodzie, 150-170 m 7 na północy i południu do około 200 m na południowym zachodzie. W pobli Ŝu Radziłowa mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędowych nie przekracza 40 m. W podło Ŝu osadów czwartorz ę- dowych wyst ępuj ą osady paleogenu (mułki eocenu, piaski glaukonitowe oligocenu) i neogenu (miocenu, mio-pliocenu). Osady mioce ńskie wyst ępuj ą bezpo średnio pod utworami czwartorz ędu w środkowej i wschodniej cz ęś ci obszaru. S ą to iły i mułki miocenu dolnego, piaski kwarcowe, piaski w ęgliste i w ęgiel brunatny miocenu środkowego o mi ąŜ szo ści od 4-5 m na północy do 30-40 m na południu obszaru arkusza. Na zachodzie obszaru w sp ągu utworów czwartorz ędu wyst ępuj ą iły pstre mio-pliocenu o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 3 m. Osady plejstoce ńskie reprezentowane s ą przez poziomy glin zwałowych odpowiadaj ą- ce pi ęciu zlodowaceniom: najstarszemu (narwi), południowopolskim (nidy i sanu) oraz środ- kowopolskim (odry i warty) oraz przedzielaj ące je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe, rzeczne i jeziorne. W czasie zlodowace ń północnopolskich (wisły) l ądolód nie dotarł na omawiany obszar. Najstarsze zlodowacenie (narwi) reprezentowane jest głównie przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, gliny zwałowe. Transgresja l ądolodu stadiału górnego zlodowacenia narwi zaznaczyła si ę akumulacj ą osadów zastoiskowych – iłów, mułków i piasków. Zlodowacenie południowopolskie to zlodowacenie nidy i sanu. Na obszarze arkusza Radziłów osady zlodowacenia nidy reprezentowane s ą przez osady zastoiskowe (mułki i piaski zastoiskowe), wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) i lodowcowe (gliny zwałowe). Osady sanu reprezentowane s ą głównie przez iły, mułki i piaski zastoiskowe, piaski, Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. W profilu osadów czwartorz ędowych szczególne znaczenie maj ą utwory zwi ązane ze zlodowaceniami środkowopolskimi, wyst ępuj ące na obszarze całego arkusza, równie Ŝ na powierzchni terenu. Mi ąŜ szo ść ich osi ąga 50,0 - 90,0 m, maksymalnie ponad 120 m. Składaj ą si ę one z dwóch kompleksów glin zwałowych zlodowacenia odry i zlodowacenia warty, prze- dzielonych osadami interglacjalnymi i interstadialnymi oraz wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Najstarszymi osadami zlodowace ń środkowopolskich, wyst ępuj ącymi na powierzchni terenu, s ą gliny zwałowe zlodowacenia odry. Ich obecno ść stwierdzono tylko w strefie kra- wędziowej doliny Biebrzy i w postaci osta ńców erozyjnych w dolinie. Na całym obszarze natomiast wyst ępuj ą osady zlodowacenia warty, przy czym we wschodniej cz ęś ci s ą silnie zredukowane. Poziom górnych glin zwałowych tego zlodowacenia pokrywa przewa Ŝaj ącą cz ęść obszaru arkusza. W zachodniej cz ęś ci osi ągaj ą one mi ąŜ szo ść 16,0-26,0 m, we wschodniej nie przekraczaj ą 10,0 m. We wschodniej cz ęś ci arkusza i na północny zachód od Świ ę-

8 cienina na glinach le Ŝą piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe o mi ąŜ szo ści 1,0-4,0 m, słabo prze- myte, gliniaste zawieraj ące du Ŝe ilości głazów. Seria piaszczysto-Ŝwirowa z głazami w rejonie Obrytek ma mi ąŜ szo ść 15,0-18,0 m. Formy czołowomorenowe zbudowane z osadów piaszczysto-Ŝwirowych przemytych w ró Ŝnym stopniu, czasami zaglinionych i pyłowatych, cz ęsto z głazikami, wyst ępuj ą do ść powszechnie na obszarze arkusza. Najwi ększa morena czołowa, osi ągaj ąca wysoko ść wzgl ędn ą około 30 m, znajduje si ę w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru. W centralnej i zachodniej cz ęś ci obszaru wyst ępuj ą formy świadcz ące o deglacjacji arealnej - pagórki i wzgórza moren martwego lodu i plateau kemowego. Moreny martwego lodu zbudowane s ą ze Ŝwirów niesegregowanych, zaglinionych i pyłowatych, rzadko z przemytych osadów piaszczysto-Ŝwirowych o mi ąŜ szo ści przewa Ŝnie do 5,0 m. Formy ke- mowe tworz ą drobnoziarniste piaski z wkładkami mułków. Osady sandrowe zlodowacenia warty wypełniaj ą obni Ŝenie wykorzystywane obecnie przez rzek ę Przytulank ę w południowej cz ęś ci obszaru. S ą to piaski i Ŝwiry przechodz ące w kierunku stropowym w piaski drobnoziarniste. Mi ąŜ szo ść ich wynosi od 5,0 do 7,5 m. Drobnoziarniste piaski wodnolodowcowe o niewielkiej mi ąŜ szo ści tworz ą sandry wysoczy- znowe wyst ępuj ące lokalnie w zachodniej i północnej cz ęś ci obszaru. Lądolód zlodowacenia wisły nie dotarł na obszar omawianego arkusza - jego czoło znajdowało si ę na linii Szczuczyn - Grajewo. Osadami zwi ązanymi z tym zlodowaceniem s ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, nagromadzone wzdłu Ŝ szlaków odpływu wód roztopowych wykorzystywanych przez obecne doliny Wissy i rzeki Ełk. Oba szlaki ł ączyły si ę w połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, na północ od wsi Łoje-Awissa. W dolinie Wissy osady wodnolodowcowe osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 2,0-5,0 m, a w obr ębie Kotliny Biebrzy od 3,5 do ponad 10,0 m. Osady holoce ńskie wyst ępuj ą głównie w obni Ŝeniach terenu. W Kotlinie Biebrzy s ą to piaski rzeczne oraz piaski i mułki jeziorne przykryte cienk ą warstw ą torfu. W zagł ębieniach bezodpływowych, dolinach wód roztopowych i młodych dolinach rzecznych nagromadziły si ę namuły piaszczyste lub torfiaste. Torfy wyst ępuj ą w dolinach Wissy, Matlaka i Przytulanki. Ich mi ąŜ szo ść rzadko przekracza 2,0 m. S ą to słabo rozło Ŝone torfy drzewne, rzadziej turzycowe i trzcinowe, cz ęsto zamulone. We wschodniej cz ęś ci arkusza, na północ od Klimaszewnicy i na wschód od M ścich mi ąŜ szo ść torfów osi ąga 3,0-4,0 m. W Kotlinie Biebrzy wyst ępuj ą głównie torfy trzcinowe i turzycowe, a ich mi ąŜ szo ść jest niewielka do 0,5-1,0 m (fig. 2).

IV. Zło Ŝa kopalin

Na omawianym arkuszu Radziłów, brak jest w aktualnej ewidencji zasobów kopalin (Wołkowicz, 2010) złó Ŝ udokumentowanych. Potwierdzono to podczas zwiadu terenowego przeprowadzonego w maju 2010 r. oraz w organach administracji regionalnej.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Radziłów wydobycie kopalin ma niewielkie znaczenie gospodar- cze, bowiem ogranicza si ę do odkrywkowej eksploatacji kruszywa naturalnego z niewielkich „dzikich” wyrobisk. Wi ększe punkty eksploatacji piasku ze Ŝwirem, dla których sporz ądzono karty informacyjne punktu wyst ępowania kopaliny znajduj ą si ę w miejscowo ści: Kownatki, Danowo, Wi ązownica, Rydzewo, Karwowo, Trzaski, Szlasy, Brychy, Wagi-Gnaty, Wagi-Gnaty- Chrostowo. Pozyskiwana kopalina to głównie piasek średnio-i gruboziarnisty ze Ŝwirem. Wydobywana kopalina znajduje zastosowanie w budownictwie indywidualnym i drogowym. Na omawianym obszarze pozyskiwany jest równie Ŝ piasek. Najwi ększe wyrobiska piasku dla których sporz ądzono karty informacyjne znajduj ą si ę w miejscowo ści: Borawskie – Awissa, Chrzanowo-Wło ścia ńskie, Borawskie, Olszewo-Góra. Wydobywana kopalina to piasek drobno-i średnioziarnisty. Eksploatacja piasku prowadzona jest przez miejscow ą ludno ść w sposób dorywczy na własne potrzeby gospodarczo – budowlane. Na mapie zaznaczono równie Ŝ liczne punkty wyst ępowania kopaliny, dla których nie sporz ądzono kart informacyjnych. S ą to wyst ąpienia piasku w okolicach miejscowo ści: Kie- liany, Gardoty, Przytuły, Borawskie, Kolonia Przytuły i Mieczki Czarne oraz wyst ąpienia piasku ze Ŝwirem w rejonach: Nieciki, Słucz, D ębówka, Chrzanowo-Dusze, Kubra i w okolicy osady Szyjki. W wi ększo ści tych punktów nie zarejestrowano świe Ŝych śladów eksploatacji.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopaliny

W granicach arkusza Radziłów obszary perspektywiczne wyznaczono na podstawie analizy budowy geologicznej (Lichwa, 2004a,b), opracowa ń zło Ŝowych oraz lokalnych punk- tów wyst ępowania kopaliny. Wyznaczono jeden obszar prognostyczny torfu, który obejmuje torfowisko niskie o powierzchni 6 ha. Znajduje si ę on w rejonie miejscowo ści Ławsk. W obr ębie tego obszaru wyst ępuje torf turzycowy i olsowy. Średnia mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi 1,6 m, średnia popielno ść 22,6%, a średni stopie ń rozkładu 40%. Zasoby oceniono na 96 tys. m 3 (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Kopalina ta mo Ŝe znale źć zastosowanie w rolnictwie.

Tabela 1 Wykaz obszarów prognostycznych Numer Powierz- Rodzaj Wiek kom- Parametry ja- Średnia Grubo ść kom- Zasoby Zastoso- pleksu lito- ko ściowe grubo ść pleksu wanie obszaru chnia kopaliny logiczno- nadkładu litologiczno- w kategorii kopaliny surowco- surowcowego D1 na (ha) (m) mapie wego (m) (tys. m 3) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – 22,6%, I 6,0 t Q b.d. maks. 1,9 96 Sr stopie ń rozkładu ś – 40 % r. 1,6 Rubryka 3 – t – torfy, Rubryka 4 – Q - czwartorz ęd, Rubryka 9 – Sr – rolnicze,

Perspektywy surowcowe na obszarze arkusza Radziłów wiąŜą si ę przede wszystkim z wyst ępowaniem osadów okruchowych, podrz ędnie z surowcami ilastymi. Obszary perspektywiczne dla piasków budowlanych w rejonie Kownatek i Szczudry obejmuj ą fragmenty wyst ępowania piasków wodnolodowcowych i form czołowomoreno- wych zlodowacenia warty. Prowadzone w tym rejonie poszukiwania kruszywa piaszczysto- Ŝwirowego (Lichwa, 1983) zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Stwierdzono natomiast wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych i ró Ŝnoziarnistych o mi ąŜ szo ściach 3,9-12,3 m, które mog ą by ć eksploatowane na skal ę przemysłow ą. Obszar perspektywiczny w rejonie Bukowa obejmuje fragment formy kemowej zbu- dowanej z osadów piaszczystych i Ŝwirowo-piaszczystych o mi ąŜ szo ści około 2,0 m. Obszary w okolicach: Wi ązownicy, Borawskie - Awissa, Chrzanowo Wło ścia ńskie, Karwowo, Borawskie, Trzaski, Szlasy, Brychy, Wagi Gnaty, Olszewo-Góra, Chrostowo oraz Kąty wyznaczono zgodnie ze Szczegółow ą map ą geologiczn ą (Lichwa, 2004), a tak Ŝe na podstawie zwiadu terenowego. Stwierdzono tu wyst ępowanie plejstoceńskich utworów piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych pochodzenia wodnolodowcowego. W południowej cz ęś ci arkusza Radziłów stwierdzono wyst ępowanie utworów piaszczysto – Ŝwirowych ze zdecy- dowan ą przewag ą frakcji Ŝwirowej mi ędzy innymi w rejonie miejscowo ści Karwowo, gdzie utwory zalegaj ą pod nadkładem o średniej grubo ści 0,5 m, a miąŜ szo ść kruszywa jest orientacyjnie szacowana na ok. 3,0 m. W rejonie miejscowo ści Trzaski, utwory wyst ępuj ą pod nad- kładem o średniej grubo ści 0,2 m, a mi ąŜ szo ść kruszywa waha się od 1,5 do 5,0m. W okolicy miejscowo ści Szlasy miąŜ szo ść kruszywa szacowana jest na ok. 2,0-5,0 m, a nadkład na ok. 0,5 m. W pobli Ŝu miejscowo ści Brychy mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi do 5,0 m i wyst ępuje pod nadkładem 0,3 m. W rejonie miejscowo ści Borawskie, piaski i Ŝwiry zalegaj ą pod

12 nadkładem o średniej grubo ści 0,2 m. Mi ąŜ szo ść kruszywa jest orientacyjnie szacowana na ok. 2,0 m. W okolicy miejscowo ści Brychy, pod nadkładem 0,3 m wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści około 5,0 m. W rejonie miejscowo ści Wagi-Gnaty, seria surowcowa zalega pod nadkładem o średniej grubo ści 0,2 m. Mi ąŜ szo ść kruszywa waha si ę od 0,5-5,0 m. W rejonie miejscowo ści Wagi-Gnaty-Chrostowo, utwory piaszczysto – Ŝwirowe wyst ępuj ą pod nadkła- dem o średniej grubo ści 0,2 m. Mi ąŜ szo ść kruszywa jest orientacyjnie szacowana na ok. 2,0-5,0 m. Rejon K ąty to obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów o mi ąŜ szo ści od 0,5 do 5,0 m, zalegaj ący pod nadkładem 0,2 m. Przypuszczalnie pozyskiwana kopalina wykorzystywana mo Ŝe by ć w budownictwie i drogownictwie. Obszar perspektywiczny dla surowców ilastych ceramiki budowlanej wyznaczono na podstawie wyników prac badawczych (Kwa śniewska, 1984) prowadzone w rejonie Radzi- łowa. W w ąskim pasie ci ągn ącym si ę wzdłu Ŝ rzeki Matlak stwierdzono obecno ść iłów i mułków ilastych zastoiskowych, tworz ących nagromadzenie o znaczeniu lokalnym. Mi ąŜ- szo ść iłów waha si ę od 1,7 do 3,8 m, zawarto ść margla wynosi 0,08-0,45 %. Wykonane badania na gotowych wyrobach wykazały Ŝe: optymalna temperatura wypału surowca ze zło Ŝa wynosi 950-960 oC, skurczliwo ść suszenia 10,4-10,7 %, wytrzymało ść wyrobów na ściskanie 14,6-20,0 MPa. Powy Ŝsze parametry wskazuj ą, Ŝe iły nadaj ą si ę do produkcji wyrobów grubo ściennych. Wyniki poszukiwa ń w pozostałych rejonach były negatywne ze wzgl ędu na brak nagromadzenia utworów ilastych spełniaj ących parametry geologiczno-górnicze i jakościowe. Ze wzgl ędu na niekorzystne warunki geologiczno-górnicze (znaczna gł ęboko ść zale- gania powy Ŝej 150 m) i brak dokładniejszego rozpoznania nie wyznaczono perspektyw wyst ępowania w ęgla brunatnego. Zasadniczo pokład w ęgla brunatnego zailonego o mi ąŜ szo ści około 5 m został przewiercony w jednym otworze (Supy, otw 1), a w drugim nawiercona zo- stała tylko cz ęść stropowa (Kownatki, otw 8) kolejnego pokładu w ęgla brunatnego, ziemiste- go. Powy Ŝsze uzasadnienie wyja śnia nie wyznaczenie obszaru perspektywicznego. Prace poszukiwawcze prowadzone pod k ątem mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego w rejonie Ławska – Słucza i Szyjki – Brychy dały wynik nega- tywny ze wzgl ędu na niewielkie mi ąŜ szo ści oraz punktowe rozprzestrzenienie (Lichwa, 1983). Równie Ŝ negatywnym wynikiem zako ńczyły si ę prace poszukiwawcze za piaskami i Ŝwirami w rejonie miejscowo ści Przytuły (Data, 1991) nawiercono tu głównie gliny piaszczyste i piaski zaglinione o niewielkich mi ąŜ szo ściach.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Na obszarze arkusza Radziłów sie ć hydrogeologiczna jest do ść dobrze rozwini ęta. Główn ą rzek ą jest Biebrza, której meandruj ące koryto przecina południowo-wschodnie kra ń- ce arkusza. Prawostronna cz ęść zlewni Biebrzy to Wissa o cz ęś ciowo uregulowanym korycie, która płynie szerok ą, zabagnion ą dolin ą w kierunku południowo-wschodnim. Prawym dopły- wem Wissy jest Matlak (Radziłówka) wraz z Przytulank ą. Północno-wschodni teren odwad- nia uregulowana Klimasówka (Klimaszewnica), wpadaj ąca do Biebrzy poza granicami arkusza. Sie ć hydrograficzn ą uzupełniaj ą liczne rowy melioracyjne w dolinie Wissy i w obr ębie Kotliny Biebrzy. Ocena stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (rzek) województwa podlaskiego w 2009 roku wykonana została przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku, zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Dz. U. z 2008r. Nr 162, poz. 1008) (Rozporz ądzenie…,2008) . Według opublikowanych przez WIO Ś danych, w 2009 roku badania takie na obszarze arkusza nie były prowadzone. Monitoring jako ści wód powierzchniowych prowadzony jest przez Wojewódzki In- spektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku (Stan …, 2009). W roku 2009 jako ść wód powierzchniowych na omawianym obszarze nie była oceniana. Ostatnie badania pochodz ą z 2006 roku (Stan…, 2007), kiedy monitoringiem obj ęte były wody rzeki Wissy i Klimasów- ki. Ocena jako ści wód dokonywana jest na podstawie bada ń prowadzonych w danym punkcie pomiarowym, a kryterium okre ślenia ogólnej klasy jako ści stanowi ą wska źniki graniczne w poszczególnych klasach. Stosowana jest klasyfikacja pi ęcioklasowa jako ści tych wód (Rozporz ądzenie..., 2004). Wody Wissy badane w miejscowo ści Łoje-Awissa i wody Klima- sówki w miejscowo ści Klimaszewnica (na granicy z s ąsiednim arkuszem Goni ądz) miały IV (niezadowalaj ącą) klas ę jako ści. O takiej klasyfikacji decydowały: barwa, ChZT-Mn lub ChZT-Cr, kadm, liczba bakterii coli, niekiedy tlen lub azot. Uzupełnieniem sieci rzecznej s ą niewielkie oczka wodne i stawy rybne w pobli Ŝu miejscowo ści Ławsk i Wilamowo.

2. Wody podziemne

Według podziału Polski na jednolite cz ęś ci wód podziemnych obszar obj ęty arkuszem Radziłów poło Ŝony jest w subregionie nizinnym zlewnia Biebrzy (JCWPd nr34). W regiona-

14 lizacji hydrogeologicznej rejon ten le Ŝy w obr ębie regionu mazowiecko-mazurskiego- podlaskiego (Paczy ński, Sadurski (red.), 2007). Na całym obszarze obj ętym arkuszem Radziłów u Ŝytkowe poziomy wodono śne zwi ą- zane s ą z utworami czwartorz ędowymi. W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wyró Ŝnia si ę trzy poziomy wodono śne: przypowierzchniowy, mi ędzyglinowy i podglinowy (Nowicki i in., 2004). Poziom przypowierzchniowy zwi ązany jest głównie z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi o mi ąŜ szo ści od kilku do około 20 m. Gł ęboko ść swobodnego zwierciadła wody waha si ę od kilku centymetrów do 20 m. Współczynnik filtracji najcz ęś ciej mie ści si ę w przedziale 15-40 m/dob ę, a wydajno ści studni wynosz ą od 20 do 60 m 3/h. Wody zasilane s ą przez bezpo średni ą infiltracj ę, co wpływa na ich podatno ść na degradacj ę. Poziom mi ędzyglinowy wykształcony jest lokalnie w postaci piasków i Ŝwirów rzecznych wypełniaj ących rozci ęcia erozyjne. Gł ęboko ść jego wyst ępowania jest zmienna i mo Ŝe dochodzi ć do 60-80 m. Współczynnik filtracji wynosi około 5 m/d, natomiast wydajno ści studzien osi ągaj ą do 25 m 3/h. Poziom podglinowy wyst ępuje prawie na całym obszarze arkusza, a zwi ązany jest z utworami wodnolodowcowymi zlodowacenia nidy (zlodowacenia południowopolskie). Wy- dajno ści studzien ujmuj ących wody tego poziomu s ą znaczne i cz ęsto przekraczaj ą 70 m 3/h. Współczynnik filtracji przewa Ŝnie mie ści si ę w przedziale 15-30 m/d. Jako ść czwartorz ędowych wód podziemnych mie ści si ę w klasach I, IIa i IIb. Wody bardzo dobrej jako ści (klasa I), nadaj ące si ę do spo Ŝycia bez uzdatniania, wyst ępuj ą w północnej cz ęści omawianego obszaru oraz na niewielkim obszarze na wschód od Przytuł. Jako ść dobr ą (klasa IIa), wynikaj ącą z podwy Ŝszonych zawarto ści Ŝelaza i manganu, maj ą wody w północno-zachodniej i wschodniej cz ęś ci arkusza. Na pozostałym obszarze wyst ępuj ą wody średniej jako ści (klasa IIb), a wi ęc wymagaj ące uzdatniania ze wzgl ędu na zawarto ść Ŝelaza i manganu. Zagro Ŝenia dla jakości wód podziemnych wi ąŜą si ę ze stopniem izolacji warstwy wodono śnej oraz rodzajem zagospodarowania terenu. Ze wzgl ędu na brak o środków miejskich i przemysłowych, głównym źródłem zanieczyszcze ń mo Ŝe by ć dopływ substancji zwi ązanych z działalno ści ą rolnicz ą typu uprawowego, w mniejszym stopniu z hodowl ą zwierz ąt. Bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia wyst ępuje w całej zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie główny poziom wodono śny znajduj ący si ę na gł ęboko ści 50-100 m przykrywa warstwa mułów i glin zwałowych o mi ąŜ szo ści do 70 m. Niski stopie ń zagro Ŝenia wyst ępuje w centralnej i połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, gdzie główny poziom wodono śny znajduje si ę na gł ębo-

15 ko ści 15-50 m pod warstw ą izoluj ącą. Zagro Ŝenie w stopniu wysokim stwierdzono w północ- nej i wschodniej cz ęś ci arkusza. Przypowierzchniowy poziom u Ŝytkowy wyst ępuje tu na gł ę- boko ści 5-15 m lub poni Ŝej 5 m (w Kotlinie Biebrza ńskiej) i jest słabo izolowany od wpływu zanieczyszcze ń z powierzchni terenu.

Najwi ększe uj ęcia wód podziemnych, zaopatruj ące wodoci ągi gminne, znajduj ą si ę w: Ławsku, Słuczu, Radziłowie, Świ ęcieniu, Kubrze Nowej i Łojach-Awissie. Mniejsze uj ę- cie dla potrzeb Nadle śnictwa Rajgród zlokalizowane jest przy le śniczówce Stegna. Wszystkie uj ęcia korzystaj ą z wód czwartorz ędowych przypowierzchniowego poziomu wodono śnego.

Gospodarstwa nie podł ączone do sieci wodoci ągowej, zaopatruj ą si ę w wod ę ze studni kopanych i abisynek ujmuj ących wody gruntowe pierwszego poziomu wodono śnego (przypowierzchniowego), a ich gł ęboko ść wynosi kilka metrów. W obr ębie arkusza Radziłów znajduje si ę fragment głównego zbiornika wód podziemnych wymagaj ącego szczególnej ochrony Pradolina rzeki Biebrza (Kleczkowski, 1990). Zbiornik ten utworzył si ę w obr ębie wachlarzowato usypanego sto Ŝka sandrowego na przed- polu lodowca. Szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika kształtuj ą si ę w wysoko ści około 200 tys. m 3/dob ę, przy średniej gł ęboko ści uj ęć 50 m. Do chwili obecnej nie opracowano dokumentacji dotycz ącej zbiornika Pradolina rzeki Biebrza. Na obszarze arkusza Radziłów wody poziomu czwartorzędowego zostały zaszerego- wane do ogólnokrajowej kategorii głównych zbiorników wód podziemnych (Kleczkowski, 1990), w ramach których wyznaczono obszary wysokiej (OWO) ochrony tych wód (fig. 3).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 259 – Radziłów, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali-

17 zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A i B zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej gru- pie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2).

Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych warto ści w ci ętnych (me- (median) w glebach dian) w gle- obszarów niezabu- glebach na bach na arku- dowanych Polski 4) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 259 – szu 259 – lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Radziłów Radziłów Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.)

Metale

N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12 - 71 31 27 Cr Chrom 50 150 500 2 - 7 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 19 - 81 41 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 - 3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2 - 63 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 2 - 7 5 3 Pb Ołów 50 100 600 <3 - 19 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 - 0,08 0,07 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 259 – Radziłów 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 5 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 5 wy Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 5 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 4 1 szarów tych st ęŜ enia za chowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) Pb Ołów 5 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 5 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 259 – Radziłów do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, kadmu, kobaltu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, cynk, kobalt,

19 mied ź, nikiel i rt ęć ; przy czym w przypadku niklu wzbogacenie jest prawie dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 4 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 5, ze wzgl ędu na zawarto ść miedzi (63 ppm). Koncentracja wskazanego pierwiastka wyst ępuje na obszarze zurbanizowanym (Przytu- ły) i prawdopodobnie ma charakter antropogeniczny. Precyzyjne okre ślenie źródła i zasi ęgu podwy Ŝszonej zawarto ści wymaga dokładniejszych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2.Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnbylskie- go cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Map ra- dioekologicznych Polski 1 : 750 000 ( Strzelecki i in., 1993-1994 ). Pomiary gamma-spektrometryczne robiono wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecina- jących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiaro- wa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wyno- sil 2 minuty. Pomiary robiono spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofi- zyk ę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1: 50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy.

259W PROFIL ZACHODNI 259E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5928029 5925707 5927177 5923248 5926166 m m 5925315 5919754

5918091 5915692 5913242 5913451 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 21

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5928029 5925707 5927177 5923248 5926166 m m 5925315 5919754

5918091 5915692 5913242 5913451 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Radziłów (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych ( uran, potas, tor ) i sztucznych ( cez ).

Wyniki Warto ści promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego mieszcz ą si ę w przedziale 20 – 55 nGy/h i s ą zwi ązane z obecno ści ą glin zwałowych, iłów, piasków i Ŝwirów kemowych oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Wzdłu Ŝ profilu wschodnie- go warto ści promieniowania s ą wydatnie mniejsze co wynika z odmiennej sytuacji geologicznej. Punkty pomiarowe rozmieszczone s ą w dolinie Biebrzy i w znacz ącej cz ęś ci odpowiadaj ą nadrzecznym torfowiskom (7 – 20 nGy/h), tylko niektóre s ą zlokalizowane na glinach zwa- łowych moren czołowych tworz ących zachodni brzeg doliny. Warto ści promieniowania gamma maksymalnie si ęgaj ą tu 48 nGy/h. Średnia warto ść promieniowania gamma dla Polski wynosi 34,2 nGy/h. Warto ści st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu s ą bardzo niskie, wahaj ą si ę w przedziale 1,6 – 5 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (Ustawa..., 2001) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie..., 2003). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projekto- wania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne;

2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS:

− warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 3; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 3 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Radziłów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Nowicki i in., 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń 23 ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Radziłów niemal 60% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą: − obszar Biebrza ńskiego Parku Narodowego, zajmuj ącego 15% powierzchni arkusza, wraz z jego otulin ą; − obszary obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: specjalny obszar ochrony siedlisk - PLH - Dolina Biebrzy (PLH 200008) i obszar specjalnej ochrony ptaków - Ostoja Biebrza ńska (PLB 200006). Granice obu obszarów na omawianym terenie pokrywaj ą si ę i są zgodne z przebiegiem granicy zasi ęgu otuliny Bie- brza ńskiego Parku Narodowego; − obszary zwartej zabudowy miejscowo ści Radziłów i Przytuły (siedziby urz ędu gminy) oraz wi ększych wsi: Ławska, Klimaszewnicy, Słucza i Wilamowa; − tereny wyst ępowania osadów holoce ńskich, wykształconych w postaci: torfów i gytii, namułów torfiastych i piaszczystych, mułków i piasków jeziornych oraz rzecznych, a tak- Ŝe osadów deluwialnych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinach rzek: Wissy, Przytulanki, Matlaka, a tak Ŝe w starorzeczu Biebrzy, oraz wzdłu Ŝ dolin drobnych cieków odwadniaj ących wysoczyzn ę i dolinek deluwialnych; − tereny wokół stawów hodowlanych i oczek wodnych - w pobli Ŝu miejscowo ści Ławsk i Wilamowo; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (podlegaj ące ochronie), zajmuj ące du Ŝe powierzchnie w obr ębie Kotliny Biebrza ńskiej i w dolinach rzek Wissy, Matlaka, Klimasówki i Przytulanki, wzdłu Ŝ kanałów i rowów oraz w zagł ębieniach bezodpływowych, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych w miejscach spadków terenu przekraczaj ących 10°, wyznaczone: we wschodniej cz ęś ci arkusza w okolicach miejscowo ści: M ścichy i Okrasin w zboczach doliny Biebrzy oraz w południowej cz ęś ci arku-

sza w rejonie Obrytek, Borawskich, Mieczków Czarnych i Olszewa-Góry (Grabowski (red.), 2007); − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego na terenach tarasów zalewowych doliny Biebrzy wznie- sionych od 0,5 do 1,5 m n.p.rzeki. Wyst ępuj ą one przy wschodniej granicy obszaru arkusza. Obecno ść pierwszego zwierciadła wód podziemnych stwierdzono na gł ęboko ści 0–5 m (Nowicki i in., 2004). Poziom ten wykazuje nisk ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne; − obszary zagro Ŝone podtopieniami w dolinie Biebrzy, wskazane na „Mapie obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.), 2007); − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 40% powierzchni arkusza. Preferowane do tego celu są tereny posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 3). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ń- skie gliny zwałowe, których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Lichwa, 2004). Na powierzchni wysoczyzny w wielu miejscach powszechnie wyst ępuj ą piaszczyste gliny zwałowe stadiału środkowego zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Miejscami, w brze Ŝnych strefach rozci ęć wysoczyzny (rejon Ław- ska, Kielian) odsłaniaj ą si ę starsze gliny zwałowe, korelowane ze stadiałem dolnym tego zlodowacenia. Wymienione osady mog ą stanowi ć warstw ę izolacyjn ą wył ącznie pod składowi- ska odpadów oboj ętnych. MiąŜ szo ść glin zwałowych wyst ępuj ących w strefie przypo- wierzchniowej (górnych) waha si ę od 4 m (rejon miejscowo ści Czerwonki, Trzaski, Przytuły- Las), 6-7 m (okolice Konwatek, Dąbrówki, Chrzanowa-Dusz), 8-12 m (Przytuły-Las, Wagi- Gnaty, D ębówka). Ich maksymalna mi ąŜ szo ść (16,0–26,0 m) została rozpoznana w zachodniej cz ęś ci arkusza. Ku wschodowi maleje ona, i na ogół nie przekracza 10,0 metrów (Li- chwa, 2004a, b). W wielu miejscach s ą one pod ścielone silniej skonsolidowanymi glinami zwałowymi i osadami ilasto-mułkowymi stadiału dolnego zlodowacenia warty i zlodowacenia odry, tworz ąc ci ągły kompleks o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 50–60 m (koło D ębówki), 65–70 m (w rejonie Chrzanowa-Dusz), do około 80 m (Trzaski, Przytuły-Las, Wagi-Gnaty).

Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych tworz ących NBG wyst ępuj ą przepuszczalne osady piaszczyste o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m. Są to piaszczysto- pylaste utwory eluwialne, a tak Ŝe powszechnie wyst ępuj ące piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski i mułki wytopiskowe przykrywaj ące gliny zwałowe lub osady zastoiskowe. Loka- lizacja składowisk w tych rejonach wymaga ć b ędzie usuni ęcia 1–2 m warstwy piaszczystej zalegaj ącej w stropie utworów słabo przepuszczalnych. Na północ od Siwek (zachodni kra- niec arkusza) oraz koło Olszewa-Góry (południowo-zachodnie naro Ŝe) na niewielkich po- wierzchniach odsłaniaj ą si ę zaburzone glacitektonicznie osady zastoiskowe zlodowacenia warty (o mi ąŜ szo ści do 10 m), wykształcone jako silnie wapniste iły, przechodz ące w sp ągu w piaski pylaste i mułki piaszczyste. Oba obszary, z uwagi na niejednorodn ą struktur ę odsła- niaj ących si ę osadów, równie Ŝ zakwalifikowano jako wyst ąpienie naturalnej bariery geologicznej o zmiennych warunkach wykształcenia. Obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej wyznaczono w rejonach wyst ępo- wania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych, moren martwego lodu oraz ta- rasów kemowych zlodowace ń północnopolskich i środkowopolskich, o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 m, a tak Ŝe w miejscach gdzie osady piaszczyste przykryte s ą zbyt cienk ą (0,5–2,0 m) warstw ą piaszczystych glin zwałowych. Tworz ą one stosunkowo du Ŝe powierzchnie w północnej i środkowej cz ęś ci waloryzowanego obszaru. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie mo Ŝliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów znajduje si ę czwartorz ę- dowe u Ŝytkowe pi ętro wodono śne zwi ązane z wodnolodowcowymi i rzecznymi utworami piaszczysto-Ŝwirowymi plejstocenu (Nowicki i in., 2004). W utworach tych wyst ępuj ą trzy poziomy wodono śne. Poziom przypowierzchniowy, zalegaj ący na gł ęboko ści 5–15 m p.p.t., stanowi główny u Ŝytkowy poziom wodono śny (GPU) w rejonie Rydzewa Szlacheckiego, śebrów, Kownatek i Kielian. Ze wzgl ędu na słab ą izolacj ę od wpływów powierzchniowych lub jej całkowity brak dla tych obszarów okre ślono wysoki stopie ń zagro Ŝenia. Wyst ępuj ące tam płaty glin zwałowych maj ą ograniczony zasi ęg poziomy, co umo Ŝliwia migracj ę zanieczyszcze ń emitowanych przez potencjalne składowisko do gł ębiej poło Ŝonych warstw wodono śnych. Zdecydowanie lepsze warunki dla lokalizowania inwestycji mog ącej mie ć niekorzystny wpływ na jako ść wód podziemnych panuj ą w zachodniej i południowej cz ęś ci arkusza. Wy- st ępuj ący tam poziom wodono śny ujmowany jest przewa Ŝnie z warstw mi ędzyglinowych,

26 miejscami równie Ŝ z gł ębiej poło Ŝonych - podglinowych (okolice Ławska). W okolicach Ra- dziłowa, Dąbrówki, Barwików i Plut utwory wodono śne znajduj ą si ę na gł ęboko ści 15-50 m p.p.t. Jedynie w rejonach wyst ępowania dobrze wykształconej warstwy osadów słabo przepuszczalnych s ą one izolowane od wpływów powierzchniowych. Pomimo cz ęś ciowej izolacji, lecz w warunkach braku potencjalnych ognisk zanieczyszcze ń, stopie ń zagro Ŝenia GPU w okolicach wymienionych miejscowo ści okre ślono jako niski. Rozległe obszary zajmuj ące zachodni ą i południow ą cz ęść arkusza charakteryzuj ą si ę korzystnym wykształceniem naturalnej bariery geologicznej wyst ępuj ącej w stropie warstwy wodono śnej GPU, le Ŝą cej tam na gł ęboko ści 50–100 m. S ą to okolice miejscowo ści: Modze- le, Ławsk, Nieciki, Zkrzewo, Słucz, Glinki oraz cały południowo-zachodni fragment arkusza (Przytuły, Sup). Mi ąŜ szo ść osadów słabo przepuszczalnych lokalnie mo Ŝe tam dochodzi ć do 50–80 metrów. Dzi ęki bardzo dobrej izolacji, w omawianych rejonach wyznaczono bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia GPU. Jak wynika z powy Ŝszej analizy, warunki hydrogeologiczne w rejonach przypowierzchniowego wyst ępowania NBG w zachodniej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza, nie powinny wpływa ć na funkcjonowanie prawidłowo zaprojektowanego składowiska odpadów. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Wyró Ŝniono je (na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ochrony zwartej zabudowy) w promieniu 1 km od miejscowo ści Radziłów oraz Przytuły, stanowi ących siedziby urz ędów gminy. Warunkowe ograniczenie oznaczone symbolem „w” wyznaczono we wschodniej cz ęś ci arkusza. Wynika ono z poło Ŝenia rejonu POLS w granicach obszaru wysokiej ochrony (OWO) nieudokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 217 – Pradolina rzeki Biebrza. Powy Ŝsze ograniczenia nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego skła- dowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m.

Wyst ępuj ące w rejonie Siwek i Olszewa-Góry niewielkie wychodnie osadów zastoiskowych (iły, mułki i piaski mułkowate), pomimo dostatecznej mi ąŜ szo ści (1-10 m) nie zo- stały zakwalifikowane jako NBG dla składowisk odpadów komunalnych. Zadecydowały o tym: charakter litologiczny osadów (znacz ący udział frakcji piaszczystej i pylastej w sp ą- gowej cz ęś ci kompleksu) oraz przejawy zaburze ń glacitektonicznych (Lichwa, 2004). W przypadku konieczno ści budowy tego typu składowiska na obszarze omawianego arkusza, miejsca te mo Ŝna by przebada ć i rozpozna ć szczegółowo w pierwszej kolejno ści. Równie Ŝ nale Ŝałoby rozpatrywa ć rejony, gdzie pakiet izolacyjny zbudowany z glin zwało- wych i osadów zastoiskowych osi ąga najwi ększe mi ąŜ szo ści (południowa i zachodnia cz ęść arkusza), co wykluczy mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych. Nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Lokalizacja składowiska mo Ŝe si ę równie Ŝ wi ąza ć z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Na obszarze arkusza zlokalizowanych jest pi ęć składowisk odpadów innych ni Ŝ oboj ęt- ne i niebezpieczne (komunalnych). W rejonie Radziłowa znajduje si ę czynne składowisko, którego zamkni ęcie planowane jest w 2012 roku. Zamkni ęte w 2009 r. i zrekultywowane składowiska odpadów komunalnych znajduj ą si ę w okolicach miejscowo ści: Przytuły- Kolonia, Kubra, Doliwy i Obrytki.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Wskazanie obszarów najkorzystniejszych dla lokalizowania składowisk odpadów po- przedziła analiza litologiczna skał tworz ących naturaln ą barier ę geologiczn ą, jej zasi ęg gł ębo- ko ściowy (ł ączna grubo ść całego kompleksu), a tak Ŝe dane hydrogeologiczne okre ślaj ące gł ęboko ść wyst ępowania głównych uŜytkowych poziomów wodono śnych. Na tej podstawie wyznaczy ć mo Ŝna rejony wychodni osadów słabo przepuszczalnych, poło Ŝone w granicach obszarów o bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia GPU, bez ogranicze ń warunkowych. Najlepsze warunki naturalne dla składowania odpadów wskaza ć nale Ŝy w miejscach, gdzie utworzył si ę ró Ŝnowiekowy pakiet skonsolidowanych glin zwałowych i osadów zastoiskowych zlodowace ń środkowopolskich o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 50 metrów. Wyst ępuj ą one w zachodniej cz ęś ci arkusza (okolice Modzeli, Ławska, Niecików, Zakrzewa, Słucza, Chrzanowa-Dusz, Trzask, Przytułów-Lasu, Wag-Gnatów, Sup), a tak Ŝe w okolicach D ębów- ki. Zwierciadło wód podziemnych głównego poziomu u Ŝytkowego, na wymienionych tere-

28 nach znajduje si ę poni Ŝej powierzchni sp ągowej NBG. Zwróci ć nale Ŝy uwag ę na tendencje ogólnego zmniejszania si ę mi ąŜ szo ści warstwy izolacyjnej w kierunku wschodnim, z jedno- czesnym wzrostem stopnia zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝytkowego wód podziemnych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nie obj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk znajduje si ę osiemna ście niezawodnionych wyrobisk zwi ązanych z niekoncesjonowan ą eksploatacj ą kruszywa naturalnego (rejon Zakrzewa, Borawskiego-Awissa, Chrzanowa Wło ścia ńskiego, Olszewa-Góry, Wag-Gnatów, Rydzewa Szlacheckiego, Kielian, Klimaszewnicy, Słucza, Chrzanowa-Dusze, Trzasek, Szlasów, Borychów, K ątów, Chrostowa i Gorawskiego). Z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mog ą by ć one rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej bariery izolacyjnej. Szesna ście wyrobisk znajduje si ę na obszarach nieposiadaj ących naturalnej warstwy izolacyjnej, natomiast dwa wyrobiska (w rejonie Słucza i Brychów) zlokalizowane s ą w obr ębie obszarów posiadaj ących w sp ągu osady słabo przepuszczalne. Wszystkie wyrobiska posiadaj ą ograniczenie warunkowe („(b)”), wyznaczone z uwagi na blisko ść obiektów zabudowy wiejskiej. Ponadto trzy wyrobiska posiadają ograniczenie przestrzenne („w”) w zwi ązku z poło Ŝeniem w granicach strefy wysokiej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 217 – Pradolina rzeki Biebrza, który do tej pory nie posiada dokumentacji hydrogeologicznej.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na terenie arkusza Radziłów ustalono na podstawie map: Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Radziłów (Lichwa, 2004a,b) topograficznych, hydrogeologicznej (Nowicki i inni, 2004), obserwacji terenowych oraz informacji uzyskanych w urz ędach gmin.

Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno- in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter ogólny. Wyró Ŝniono zgodnie z instrukcj ą: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono obszary lasów i gleb chronionych (grunty rolne w klasie I-IVa), ł ąki na glebach organicznych, kompleksy le śne oraz przyrodnicze obszary chronione (Biebrza ński Park Narodowy).

Grunty wyst ępuj ące na omawianym obszarze s ą zró Ŝnicowane litogenetycznie co znacz ąco rzutuje na warto ści i zmienno ści parametrów fizyczno-mechanicznych. Jako kryterium

29 podziału przyj ęto: rodzaj gruntu, jego genez ę i wiek oraz wła ściwo ści fizyczno-mechaniczne. Za wst ępn ą cech ę diagnostyczn ą (parametr wiod ący) przyjmuje si ę parametry stanu: dla grun- tów niespoistych - stopie ń zag ęszczenia, natomiast dla gruntów spoistych – stopie ń plastycz- no ści. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa związane s ą z wyst ępowaniem gruntów niespoistych: średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których gł ęboko ść wyst ę- powania wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Obszary tego typu znajduj ą si ę na przewa Ŝaj ą- cej cz ęś ci obszaru wysoczyznowego, zbudowanego z glin zwałowych, piasków, Ŝwirów i mułków kemów oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych naleŜą cych do zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie).

Obszary o warunkach korzystnych, zwi ązane z wyst ępowaniem piasków wodnolodowcowych, maj ą najwi ększe rozprzestrzenienie we wschodniej cz ęś ci arkusza, na północny zachód od Świ ęcienina oraz w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza Radziłów. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, s ą zwi ązane z obecno ści ą gruntów słabono śnych: organicznych (namuły, torfy), spoistych w stanie pla- stycznym i mi ękkoplastycznym (gliny pylaste i iły) oraz gruntów niespoistych w stanie lu ź- nym, na których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. Takie warunki stwierdzono w obr ębie Kotliny Biebrza ńskiej oraz w dolinach Wissy, Przytulanki i mniejszych cieków. Z obecno ści ą gruntów organicznych wi ąza ć mo Ŝe si ę tak Ŝe agresywno ść wód gruntowych wzgl ędem betonu i stali. Dla zaklasyfikowania terenu do ob- szarów niekorzystnych wystarczy jeden niekorzystny czynnik (np. płytkie poło Ŝenie zwier- ciadła wód gruntowych). Warunki niekorzystne wskazano w obr ębie równin torfowych zbu- dowanych z torfów kilkumetrowej mi ąŜ szo ści, miejscami pod ścielonych gytiami.

Na terenie omawianego arkusza wyst ępuj ą obszary predysponowane do powstawania powierzchniowych ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007). Obszary te wyst ępuj ą we wschodniej cz ęś ci arkusza w okolicach miejscowo ści: M ścichy i Okrasin w zboczach doliny Biebrzy oraz w południowej cz ęś ci arkusza w rejonie Olszewo-Góra, Borawskie, Obrytki i Mieczki Czarne w cało ści pokrywaj ą si ę z obszarami u Ŝytków rolnych i le śnych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Radziłów ochron ą prawną obj ęte s ą nast ępuj ące formy przyrody i krajobrazu: Biebrza ński Park Narodowy wraz z otulin ą, grunty rolne klas I-IVa, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego oraz lasy.

Biebrza ński Park Narodowy poło Ŝony w województwie podlaskim, w północno- wschodniej cz ęś ci kraju, jest najwi ększym parkiem narodowym w Polsce. Utworzony w 1993 roku obejmuje powierzchni ę 59223 ha. Wokół parku utworzono otulin ę o powierzchni 66824 ha. Biebrza ński Park Narodowy to przede wszystkim nieu Ŝytki - bagna i torfowiska Doliny Biebrzy, które stanowi ą 25494 ha, grunty rolne to 18182 ha, pozostała cz ęść - 15547 ha to tereny le śne. Ochron ę cennych ekosystemów biebrza ńskich rozpocz ęto w latach mi ę- dzywojennych tworz ąc rezerwaty przyrody, które w 1989 roku zostały wł ączone do Biebrza ń- skiego Parku Krajobrazowego, przekształconego pó źniej w BPN. Nienaruszone zbytnio dzia- łalno ści ą człowieka torfowiska i tereny bagienne powoduj ą istnienie bogatej ró Ŝnorodno ści gatunków ro ślin, a przede wszystkim ptaków. Z tego mi ędzy innymi powodu w 1995 roku BPN wpisano na list ę obszarów mokradłowych o mi ędzynarodowym znaczeniu ze wzgl ędu na siedliska ptactwa wodno – błotnego chronionych konwencj ą RAMSAR. Ro ślinno ść w Biebrza ńskim Parku Narodowego to oprócz turzycowisk, szuwarów, ł ąk, pastwisk i me- chowisk tak Ŝe olsy, bory bagienne i brzeziny. Do gatunków rzadkich zalicza si ę wyst ępowa- nie, mi ędzy innymi zanokcice, narecznice, w ąkrotk ę zwyczajn ą, płesznika zwyczajnego, arni- kę górsk ą, itd. Dolina Biebrzy stanowi siedlisko dla obj ętych ścisł ą ochron ą gatunki storczy- kowatych, z których kilka spotka ć mo Ŝna zaledwie na kilku stanowiskach, np.: Storczyk Fuchsa (1 stanowisko "Czerwone Bagno"), buławnik czerwony, ozorka zielona. Poza najlicz- niejsz ą grup ą bezkr ęgowców (motyli, gat. paj ąków, gat. chrz ąszczy, i innych) faun ę BPN tworzy druga pod wzgl ędem liczebno ści grupa gatunków ptaków, ssaków, ryb, płazów i ga- dów. Dolina Biebrzy jest nie tylko wa Ŝnym przystankiem dla ptaków w ędrownych, ale tak Ŝe miejscem l ęgowym dla gatunków, m. in.: bataliona, wodniczki, kszyka, sowy błotnej, kraski, wi ększo ści rybitw, perkozów, czapli, kaczek, błotniaków, obu gatunków bocianów i innych. Wśród spotykanych tu ssaków wymieni ć mo Ŝna: łosia, bobra, wilka, wydr ę, jenota, rysia, nornika północnego, smu Ŝkę, popielic ę, orzesznic ę oraz nietoperze. W wodach BPN oprócz licznie wyst ępuj ących gatunków ryb spotka ć mo Ŝna rzadkiego minoga ukrai ńskiego – nie- szkodliwego, paso Ŝytniczego bez Ŝuchwowca. Gleby chronione dla u Ŝytkowania rolniczego, na obszarze arkusza Radziłów, nale Ŝą do kompleksu pszennego dobrego oraz kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego. Szacunkowo około 75% zajmuje w śród nich klasa bonitacyjna IVa, a około 25% - klasy IIIa i IIIb. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby: brunatne, bielicowe i pseudobielicowe oraz czarne ziemie. Wyst ępuj ą na obszarze wysoczyzny w formie płatów ró Ŝnej wielko ści, koncentruj ą- cych si ę w cz ęś ci centralnej, zachodniej i południowej arkusza.

Na obszarze arkusza Radziłów podlegaj ące ochronie gleby organiczne ł ąk zajmuj ą du- Ŝe powierzchnie w obr ębie Kotliny Biebrza ńskiej i w dolinach rzek Wissy, Matlaka, Klima- sówki i Przytulanki. S ą to gleby torfowe i murszowo-torfowe, gleby murszowo-mineralne i murszowate oraz mułowo-torfowe i torfowo-mułowe. Lasy na obszarze omawianego arkusza nie tworz ą du Ŝych, zwartych kompleksów, szczególnie cennych przyrodniczo. Charakteryzuj ą si ę rozdrobnieniem powierzchni le śnych, młod ą struktur ą drzewostanów i małym zró Ŝnicowaniem gatunków. Na piaszczystych san- drach przewa Ŝaj ącym gatunkiem jest sosna, miejscami z udziałem d ębu i brzozy. W obr ębie podmokłych obni Ŝeń rozwin ęły si ę olsy cechuj ące si ę stosunkowo wi ększym zró Ŝ- nicowaniem ro ślinno ści. Najwi ększy kompleks le śny znajduje si ę w obr ębie Wysoczyzny Kolne ńskiej w północno-zachodnim fragmencie omawianego arkusza. Krajowa sie ć ekologiczna ECONET – Polska (Liro (red.), 1998) jest wieloprzestrzen- nym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentowanych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie powi ąza- ne ze sob ą korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Wschodni ą cz ęść omawianego terenu obejmuje węzłowy Obszar Biebrza ński, mający znaczenie mi ędzynarodowe (fig. 5). Europejska Sie ć Ekologiczna NATURA 2000 to sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczenia tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci NATURA 2000 wchodz ą: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Zgodnie z systemem Natura 2000 na obszarze arkusza znajduje si ę obszar specjalnej ochrony ptaków „Ostoja Biebrza ńska” oraz specjalny- obszar ochrony siedlisk „Dolina Biebrzy” (Tabela 4). Obszar „Ostoja Biebrza ńska” stanowi rozległe, zatorfione obni Ŝenie terenu, otoczone wysoczyznami morenowymi i równinami sandrowymi. Jest to obecnie najwi ększy kompleks dobrze zachowanych torfowisk niskich w Europie Środkowej. Ostoja obejmuje obszar od uj ścia Sidry po Narew. Główn ą rzek ą ostoi jest Biebrza. Gniazduje tu około 170 gatunków ptaków. Jest to niezwykle wa Ŝna ostoja wielu gatunków ptaków, szczególnie wodno-błotnych i drapie Ŝnych, które osi ągaj ą rekordowe liczebno ści. Ostoja Biebrza ńska jest najwa Ŝniejsz ą w Polsce i Unii Europejskiej ostoj ą wodniczki i orlika grubodziobego. Głównym zagro Ŝeniem dla tego obszaru jest zaniechanie u Ŝytkowania ł ąk i pastwisk na terenach podmokłych, stosowanie nawozów sztucznych, lokalny deficyt wody wynikaj ący z przeprowadzenia melioracji, zanieczyszczenie wód, turystyka, kłusownictwo oraz wypala-

32 nie szuwarów. Potencjalne zagro Ŝenie zwi ązane z rozbudow ą I helsi ńskiego korytarza trans- portowego Via Baltica. Obszar „Dolina Biebrzy” wyznaczony został na podstawie tzw. Dyrektywy Siedlisko- wej. Dolina Biebrzy charakteryzuje si ę du Ŝym zró Ŝnicowaniem siedlisk. Spo śród 15 typów najwi ększy udział powierzchniowy posiadaj ą cenne torfowiska przej ściowe i trz ęsawiska, zmiennowilgotne ł ąki trz ęś licowe oraz bory i lasy bagienne. W dolinie Biebrzy wyst ępuje pi ęć gatunków ssaków: bóbr europejski, mopek, nocek łydkowłosy, wilk, wydra z Zał ącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Dolina Biebrzy jest równie Ŝ bardzo wa Ŝną ostoj ą bobra i wydry. Na omawianym arkuszu mapy brak jest obiektów podlegaj ących ochronie, które stanowi ą pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej. Obszar arkusza Radziłów obejmuje program ekorozwoju „Zielone Płuca Polski”, ma- jący na celu powi ązanie rozwoju gospodarczego z cało ściow ą ochron ą środowiska przyrodniczego.

Tabela 4 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie centralne- obszaru Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod go punktu na mapie i symbol całkowita Lp ob- ob- Szero- oznacze- Długo ść obszaru Kod szaru szaru ko ść Województwo Powiat Gmina nia na geogr. (ha) NUTS mapie geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1 C PLC „Dolina E N PL0A1 2000 Biebrzy” 22 40 53 31 15 124104,6 (80%) podlaskie Grajewo, Radzi- 01 (S) 20 Mo ński, łów, PL0A2 Łom Ŝa Trzcian- (20%) ne, Jedwab- ne

2 B PLB „Ostoja E N PL072 Grajewo, 2000 Biebrza ń- 22 40 53 31 15 149929,1 podlaskie Mo ński, Radzi-

06 ska” 20 Łom Ŝa łów, PL073 (P) Trzcian- ne, Jedwab- ne

Rubryka 2 : B – wydzielenie SOO (Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk) bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; C – powierzchnia wydzielonego OSO odpowiada wydzielonemu SOO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie S – specjalny obszar ochrony siedlisk; P – obszar specjalnej ochrony ptaków

1 – Obszar węzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa 25 M – Doliny Górnej Narwi, 26 M Obszar Biebrza ński 2 – Korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa 22m – Korytarz Dolnej Narwi 3 – miasta

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Radziłów opiece konserwatorskiej podlegaj ą nieliczne obiekty dziedzictwa kulturowego. Znajduj ą si ę w śród nich: stanowiska archeologiczne, zabytkowe obiekty sakralne, architektoniczne i techniczne oraz układ przestrzenny Radziłowa.

Stanowiska archeologiczne, stwierdzone na omawianym obszarze, koncentruj ą si ę w rejonie dolin Wissy i Matlaka. Du Ŝo punktów osadniczych zlokalizowano na cyplu utwo- rzonym w strefie uj ściowej Wissy do Biebrzy. Na szczególn ą uwag ę i ochron ę konserwatorsk ą zasługuje grób megalityczny zbudowany z kamiennych płyt zwi ązany z kultur ą amfor kulistych znajduj ący si ę w Brodowie (na południe od Radziłowa). Cenne stanowisko wielo-

34 kulturowe, rozpoznane w pobli Ŝu Słucza to obozowisko z epoki kamienia, cmentarzysko z czasów rzymskich i ślad osadnictwa średniowiecznego. W dolinie Klimasówki znajduj ą si ę stanowiska paleolityczne.

Radziłów, dawne miasto ksi ąŜę ce, pó źniej królewskie, przywilej lokacyjny otrzymał w 1466 roku. W swej przeszło ści był siedzib ą jednego z trzech powiatów Ziemi Wiskiej, obejmuj ącego najdalej na wschód wysuni ętą cz ęść dawnego Mazowsza. Prawa miejskie utra- cił w 1870 r. Do obecnych czasów zachował si ę układ przestrzenny z du Ŝym rynkiem jako ośrodkiem zabudowy, wskazuj ący na średniowieczne rozplanowanie urbanistyczne. Układ ten stanowi zabytek urbanistyczny podlegaj ący ochronie konserwatorskiej.

Do rejestru zabytków wpisany jest układ urbanistyczny (z pocz ątku XX wieku) w Radziłowie.

Zabytkami sakralnymi s ą zabudowania ko ścielne w: Przytułach, Kramarzewie, Słuczu i Radziłowie. W Przytułach ochron ą obj ęty jest budynek plebanii wybudowany w 1889 r. oraz cz ęść cmentarza rzymsko-katolickiego z kaplic ą z pocz ątku XIX wieku i kamiennym ogro- dzeniem. W Kramarzenie zachował si ę ko ściół z drewnian ą dzwonnic ą z pocz ątku XVIII wieku. Zabytkiem sakralnym w Słuczu jest ko ściół z pocz ątku XX wieku i najstarsza cz ęść cmentarza rzymsko-katolickiego, a w Radziłowie plebania zbudowana w latach 1881-1883, dziewi ęć nagrobków z lat 1842-1945 na cmentarzu rzymsko-katolickim oraz mogiła ludno ści Ŝydowskiej z czasów II wojny światowej.

Ochron ą konserwatorsk ą obj ęty jest równie Ŝ zespół dworski i folwarczny w Słuczu, uŜytkowany w przeszło ści przez PGR, a obecnie przez prywatnego wła ściciela. Zachował si ę tam dwór zbudowany w 1894 r. wraz z parkiem, sadem i ogrodem oraz zabudowania fol- warczne takie jak: stajnia, stodoła, gorzelnia i czworaki.

XIII. Podsumowanie

Omawiany obszar arkusza Radziłów jest słabo zaludniony, podstaw ę zagospodarowania stanowi rolnictwo. Pod wzgl ędem administracyjnym znajduje si ę w granicach wojewódz- twa podlaskiego. Północn ą i północno-zachodni ą cz ęść obszaru obejmuje powiat Grajewo z cz ęś ciami gmin: W ąsosz i Grajewo, gmina Radziłów obejmuje centraln ą i wschodni ą cz ęść arkusza, cz ęść zachodni ą i południowo-zachodni ą powiat Kolno z cz ęś ciami gmin: Grabowo i Stawiski, cz ęść południow ą powiat Łom Ŝa z cz ęś ci ą gminy Przytuły, a cz ęść południowo- wschodni ą powiat Mo ńki z cz ęś ci ą gminy Trzcianne.

Według regionalizacji fizycznogeograficznej obszar omawianego arkusza znajduje si ę w obr ębie dwóch mezoregionów nale Ŝą cych do Niziny Północnopodlaskiej: Wysoczyzny Kolne ńskiej (cz ęść zachodnia), Kotliny Biebrza ńskiej (cz ęść wschodnia). Wydobycie kopalin nie ma praktycznie Ŝadnego znaczenia gospodarczego. Eksploata- cja ogranicza si ę do niewielkich, „dzikich” wyrobisk kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego i piaszczystego. Stwierdzone nagromadzenia piasków ze Ŝwirem maj ą niewielkie zasoby i mogą by ć wykorzystywane tylko na potrzeby lokalne, a wykorzystanie torfów ograniczaj ą wzgl ędy ochrony przyrody. Na obszarze arkusza Radziłów wyznaczono jeden obszar prognostyczny torfu, 14 potencjalnych obszarów perspektywicznych kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego oraz jeden obszar perspektywiczny surowców ilastych. W granicach arkusza Radziłów wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Wskazano je w miejscach, gdzie na powierzchni odsłaniają si ę gliny zwałowe zlodowacenia warty, które wraz z glinami zlodowacenia odry i słabo przepuszczalnymi osadami zastoiskowymi tworz ą kompleks osi ągaj ący w zachodniej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza maksymaln ą mi ąŜ szo ść dochodz ącą lokalnie do 80 me- trów. Są to obszary o najkorzystniejszych warunkach dla składowania odpadów. Ograniczenia lokalizacji składowisk wyst ępuj ą w okolicy miejscowo ści gminnych: Ra- dziłów i Przytuły (wynikaj ą z blisko ści zwartej zabudowy), a tak Ŝe we wschodniej cz ęś ci arkusza, w zwi ązku z poło Ŝeniem w granicach strefy OWO głównego zbiornika wód podziemnych. Na arkuszu zlokalizowano osiemna ście wyrobisk powstałych w wyniku niekoncesjo- nowanej eksploatacji kruszywa naturalnego, które mogłoby by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznej (w tym gruntowej) bariery izolacyjnej. Wskazane wyrobiska posiadaj ą ograniczenia warunkowe (punktowe) - ze wzgl ędu na s ąsiedztwo zabudowy, a trzy z nich - ze wzgl ędu na ochron ę wód podziemnych GZWP. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne utworów tworz ących naturaln ą barier ę geologiczn ą, ich mi ąŜ szo ść , rozprzestrzenienie, jak i skal ę ewentu- alnych zaburze ń glacitektonicznych. Zasadnicze znaczenie dla zaopatrzenia regionu w wodę ma pi ętro podglinowe czwartorz ędowe. Konieczna jest wi ęc ochrona jego zasobów oraz jako ści wód.

Uwarunkowania przyrodnicze decyduj ą o specyfice obszaru, obfituj ącego w liczne formy ochrony przyrody i krajobrazu (park narodowy, obszary NATURA 2000 - PLC 200001 Dolina Biebrzy i PLB 200006 Ostoja Biebrza ńska). Obszar arkusza Radziłów jest atrakcyjny turystycznie przede wszystkim ze wzgl ędu na walory przyrodnicze wyst ępuj ące we wschodniej cz ęś ci obszaru.

XIV. Literatura

DATA I., 1991 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem naturalnym „Przytuły”. Archiwum Urz ędu Wojewódzkiego, Białystok. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństwo- wy Instytut Geologiczny, Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wraz z obja śnieniami. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1984 – Sprawozdanie z prac badawczych dla okre ślenia warunków wyst ępowania surowców ilastych ceramiki budowlanej na terenie woj. łom Ŝyńskiego. Archiwum Przedsi ębiorstwa Geologicznego „Polgeol”, Warszawa. LICHWA M., 1983 – Sprawozdanie z prac badawczych dla okre ślenia warunków wyst ępowania serii piaszczysto-Ŝwirowej w woj. łom Ŝyńskim. Archiwum Przedsi ębiorstwa Geologicznego „Polgeol”, Warszawa. LICHWA M., 2004a - Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Radziłów. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. LICHWA M., 2004b - Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Radziłów. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej w Polsce, ECONET POLSKA. Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, Kraków. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa .

MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. NOWICKI Z., GRYCZKO A., LISTKIEWICZ M., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Radziłów. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce”. Informator Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. Centralne Archiwum Geologiczne, Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., (red.) 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom I, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r. , poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny o powiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dz. U. z 2003 r nr 61, poz. 549. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia moni- toringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. nr 32, poz. 2840). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Dz. U. z 2008 r. Nr 162, poz. 1008. Stan czysto ści rzek województwa podlaskiego 2006 r., 2007, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Białystok. Stan czysto ści rzek województwa podlaskiego 2008 r., 2009, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska, Białystok. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK., LEWANDOWSKI P. 1993-1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz. I – II. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E, śUKOWSKI K., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski, skala 1:50 000, arkusz Radziłów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r (tekst jednolity, z pó źniejszymi zmianami). DzU. z 2007 r nr 39, poz. 251. WISZNIEWSKI W., CHEŁCHOWSKI W., 1975 – Charakterystyka klimatu i regionalizacja klimatyczna Polski. Biuletyn Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. WOŁKOWICZ S. i in., 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2009 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.