Załącznik do Uchwały Nr BRM.0007.19.2016 Rady Miejskiej w Ornecie. z dnia 27 kwietnia 2016 r.

Strategia rozwiązywania problemów społecznych w Gminie na lata 2016-2025

ORNETA 2016 Spis treści

Wstęp ...... 3 1. Charakterystyka Gminy Orneta ...... 4 1.1. Ogólne informacje ...... 4 1.2. Ludnośd ...... 5 1.3. Gospodarka ...... 7 2. Warunki życia mieszkaoców Gminy Orneta ...... 10 2.1. Zasoby mieszkaniowe ...... 10 2.2. Dostępnośd usług społecznych ...... 11 2.2.1. Oświata i wychowanie ...... 11 2.2.2. Kultura i sport ...... 12 2.2.3. Ochrona zdrowia ...... 14 2.2.3. Bezpieczeostwo publiczne...... 15 2.2.4. Pomoc społeczna ...... 15 2.3. Ekonomia społeczna ...... 17 3. Wyzwania lokalnej polityki społecznej ...... 19 3.1. Skala i główne powody przyznawania pomocy społecznej ...... 19 3.2. Bezrobocie jako dominujący problem społeczny ...... 22 3.3. Uzależnienia ...... 24 3.4. Przemoc w rodzinie ...... 26 3.5. Wnioski i rekomendacje ...... 28 4. Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju społecznego ...... 30 4.1. Uwarunkowania prawne i programowe ...... 30 4.2. Główne zasady horyzontalne ...... 32 5. Cele i kierunki działao ...... 34 Obszar 1. Zaradnośd życiowa i aktywnośd zawodowa mieszkaoców...... 35 Obszar 2. Funkcjonowanie rodzin, rozwój dzieci i młodzieży...... 36 Obszar 3. Włączenie społeczne osób starszych, niepełnosprawnych i chorujących...... 37 Obszar 5. Aktywnośd społeczna i obywatelska mieszkaoców...... 40 6. Zarządzanie realizacją Strategii ...... 42 6.1. Podmioty realizujące ...... 42 6.2. Monitoring ...... 42 6.3. Ramy finansowe ...... 46

Wstęp stanowi wspólnotę samorządową utworzoną z mocy prawa przez mieszkaoców zamieszkujących określone terytorium. Do jej zadao własnych należy zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, w tym w zakresie m.in. ładu przestrzennego, infrastruktury drogowej, zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, lokalnego transportu zbiorowego, zieleni gminnej, targowisk i hal targowych oraz unieszkodliwiania odpadów. Realizacja działao w tych obszarach wymaga ponoszenia nakładów, zwykle dośd znacznych, na utrzymanie i rozwój infrastruktury technicznej i transportowej. W sferze obowiązków gminy znajduje się również szereg zadao, zwykle mniej namacalnych i dostrzegalnych na co dzieo, jednak równie ważnych dla funkcjonowania wspólnoty samorządowej. Są to zadania użyteczności publicznej w szczególności w zakresie pomocy społecznej, wspierania rodziny, polityki prorodzinnej, ochrony zdrowia, edukacji publicznej, bezpieczeostwa i porządku publicznego, wspierania i upowszechniania idei samorządowej, a także kultury i kultury fizycznej oraz turystyki. Można rzec, że są one bliżej ludzi w tym sensie, że ich realizacja wymaga konkretnych odbiorców – osób i rodzin, które będą chciały albo będą potrzebowały skorzystad ze świadczonych przez gminę usług. Działania te składają się na szerokie znaczenie pojęcia lokalnej polityki społecznej, w świetle którego stanowi ona działalnośd zmierzającą do poprawy standardów życia wszystkich mieszkaoców wspólnoty samorządowej. Strategia rozwiązywania problemów społecznych w Gminie Orneta na lata 2016-2025 została przygotowana w sposób uwzględniający potrzeby i oczekiwania różnych grup społecznych. W procesie tym wykorzystano ekspercko-społeczną Metodę Aktywnego Planowania Strategicznego (MAPS), która łączy potencjał wiedzy na temat lokalnych problemów, potrzeb i wyzwao – nieskoordynowany, rozproszony w różnych instytucjach i organizacjach oraz umysłach liderów. Niniejszy dokument składa się z dwóch zasadniczych części: diagnozy sytuacji społecznej Gminy Orneta oraz założeo programowych (wdrożeniowych). Częśd diagnostyczna została opracowana w oparciu o analizę danych zastanych dotyczących m.in. ludności, sytuacji gospodarczej, aktywności społecznej i obywatelskiej mieszkaoców, a także głównych problemów i dysfunkcji społecznych. Najbogatsze źródło informacji stanowił Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznych (BDL GUS), a także dane i sprawozdania Miejsko- Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Ornecie. Głównym okresem analizy jest perspektywa lat 2012-2014, przy czym w przypadku niektórych zagadnieo, dla uwypuklenia zachodzących procesów, analizowane są również lata wcześniejsze. Generalnie przyjęto zasadę wykorzystywania danych najbardziej aktualnych na moment opracowywania diagnozy. Częśd wdrożeniowa Strategii zawiera cele zakładane do osiągnięcia w perspektywie lat 2016- 2025 oraz katalog niezbędnych kierunków działao, następnie zaś wskazówki, jak skutecznie zarządzad realizacją Strategii oraz jej ogólne ramy finansowe. Strategia została zaprezentowana uczestnikom spotkania konsultacyjnego, które odbyło się w dniu 6 kwietnia 2016 roku w Ornecie.

1. Charakterystyka Gminy Orneta 1.1. Ogólne informacje położona jest w północno-zachodniej części województwa warmiosko- mazurskiego, w powiecie lidzbarskim. Sąsiaduje z siedmioma gminami: Lidzbark Warmioski (gmina wiejska), Lubomino, Miłakowo, Godkowo, Wilczęta, Płoskinia oraz Pieniężno. Od stolicy regionu – Olsztyna dzieli ją ok. 50 km, natomiast od siedziby władz powiatu – 36 km. Wśród ośrodków, z którymi Gmina Orneta i jej mieszkaocy wykazują powiązania funkcjonalne należy również wymienid Elbląg, znajdujący się w odległości ok. 60 km od Ornety, Braniewo – 40 km, Pasłęk – 34 km, Morąg – 30 km oraz Pieniężno – 16 km. Rysunek 1. Gmina Orneta na tle powiatu lidzbarskiego i województwa warmiosko-mazurskiego

ŹRÓDŁO: STATYSTYCZNE VADEMECUM SAMORZĄDOWCA 2015, URZĄD STATYSTYCZNY W OLSZTYNIE. Gmina ma charakter miejsko-wiejski, obejmując swoim zasięgiem miasto Orneta1 oraz 28 miejscowości podstawowych, wchodzących w skład 20 sołectw2. Biorąc pod uwagę liczbę mieszkaoców, największą miejscowością w Gminie jest Henrykowo, zamieszkiwane przez 389 osób3, a w dalszej kolejności należy wskazad Bażyny (297 osób), Wolę Lipecką (251), Dąbrówkę (233), (225) (220), Miłkowo (214) oraz Wojciechowo (214). W pozostałych miejscowościach liczba mieszkaoców nie przekracza 200 osób. Powierzchnia Gminy wynosi 24 423 ha, przy czym miasto zajmuje 963 ha (3,9%), natomiast pozostałą częśd stanowią obszary wiejskie. Średnia gęstośd zaludnienia Gminy to 51 osób/km2, przy czym w Ornecie wskaźnik ten wynosi 940 osób/km2, natomiast na wsi – 14 osób/km2. Warto zwrócid uwagę, że wskaźnik ten lokuje Gminę na 31 miejscu wśród jednostek samorządu terytorialnego tego samego szczebla na Warmii i Mazurach (średnia wojewódzka to 60 osób na km2). Historia Ornety sięga XIV wieku, kiedy to na staropruskim polu osadniczym „Wormedythin” powstała osada, w dokumencie z 26 marca 1313 roku określona miastem. W 1351 roku urząd sołecki został wykupiony przez gminę miejską i od tej pory miastem zarządzała Rada Miejska, w skład której wchodziło dwóch burmistrzów i sześciu rajców. Do pierwszego rozbioru Polski Orneta zarządzana była przez biskupów, natomiast administrowana przez Krzyżaków. W 1772 roku miasto zostało włączone do Prus Wschodnich, pozostając ich

1 Jednostkami pomocniczymi Ornety są 4 osiedla (nr od 1 do 4). 2 Sołectwa: , Bażyny, Biały Dwór, Chwalęcin, Dąbrówka, Drwęczno, Henrykowo, Karbowo, Karkajmy, Klusajny, Krosno, Krzykały, Kumajny, Miłkowo, Mingajny, Nowy Dwór, Opin, Osetnik, Wojciechowo, Wola Lipecka. 3 Stan na dzieo 31 grudnia 2014 roku według bazy Rejestru Mieszkaoców Gminy Orneta. częścią do 1945 roku. Po drugiej wojnie światowej Orneta, licząca wtedy około 7 tysięcy mieszkaoców, znalazła się w granicach Polski. Z historią miasta związana jest legenda o smoku, który żył tu podobno wieki temu, zagrażając jego mieszkaocom, a który pokonany został przez nieznanego rycerza. Legenda ta znalazła odzwierciedlenie w herbie Ornety, który do dziś przedstawia smoka ziejącego ogniem. Do współczesnych czasów zachowały się również liczne zabytki, w tym m.in. miejski ratusz z 1351 roku, będący jedynym gotyckim ratuszem na Warmii; gotycki kościół farny pw. Św. Jana Chrzciciela w Ornecie zbudowany w latach 1338-1349; zabytkowe kamieniczki na orneckiej starówce, pochodzące z XVII i XVIII wieku; Kaplica Jerozolimska z XIX wieku położona na Wzgórzu Szubieniczym przy drodze do Elbląga; kościół ewangelicki w Ornecie z lat 1829- 1830; kościoły w Bażynach (XIV wiek), Chwalęcinie (XVIII), Henrykowie (XIV), Mingajnach (XIV) i Opinie (XIV); zespół odpustowy z XVIII wieku w Krośnie oraz pałac i spichlerz folwarczny z XVIII wieku w miejscowości Bogatyoskie. Niewątpliwym atutem Gminy Orneta są walory przyrodnicze. Ponad 54% jej powierzchni zajmują użytki rolne, natomiast 36% stanowią lasy. Znajduje się tu rezerwat przyrody Ostoja bobrów na rzece Pasłęce, będący rezerwatem faunistycznym, w którym przedmiotem ochrony są miejsca bytowania bobrów i zapewnienie ciągłości tego gatunku4. Inną występującą tu formą ochrony przyrody są obszary chronionego krajobrazu, stanowiące 39,7% obszaru Gminy (9 704,30 ha), tj. Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Pasłęki oraz Obszar Chronionego Krajobrazu Równiny Orneckiej. W ramach współpracy krajowej Gmina Orneta przynależy do Lokalnej Grupy Działania „Warmioski Zakątek”, Związku Gmin Warmiosko-Mazurskich oraz Stowarzyszenia „Dom Warmioski”. Prowadzi także partnerską współpracą z pięcioma europejskimi miastami: Herzlake (Niemcy), Bleicherode (Niemcy), Landwarów (Litwa), Strelcha (Bułgaria) oraz Priomorje (Chorwacja). W dniu 6 listopada 2015 roku Gmina Orneta została przyjęta do Międzynarodowego Stowarzyszenia „Cittaslow”. Miasta, które należą do tego ruchu przyjmują wspólne cele dla polepszania jakości życia mieszkaoców i przybliżania kultury dobrego życia. Stawiają przede wszystkim na działania prospołeczne i prośrodowiskowe, a także dbają o zachowanie niepowtarzalnego charakteru każdego z miast poprzez odnowę zabytków oraz pielęgnowanie lokalnej wytwórczośd i kuchni. Charakterystyczną cechą miast Cittaslow jest również rozwijanie tradycji gościnności oraz wykorzystywanie nowoczesnych technologii i nowatorskich sposobów organizacji miasta, tak aby spokojne tempo życia nie stało w sprzeczności z ciągłym i przemyślanym rozwojem. Do międzynarodowego stowarzyszenia mogą należed miasta liczące mniej niż 50 tys. mieszkaoców, które zobowiązały się realizowad cele ruchu, czyli wszechstronnie pracowad nad poprawą jakości życia ich mieszkaoców. Obecnie, poza licznymi miastami z Warmii i Mazur, w sieci są również ośrodki z innych regionów Polski (Kalety, Murowana Goślina, Nowy Dwór Gdaoski, Prudnik, Rejowiec Fabryczny). Na całym świecie do ruchu należy 209 miast z 30 krajów. Siedzibą biura Międzynarodowej Sieci Miast Cittaslow jest włoskie miasto Orvieto. 1.2. Ludność Analiza zmian liczby ludności faktycznie zamieszkałej na terenie Gminy Orneta wskazuje na tendencję malejącą. W 2014 roku Gminę zamieszkiwało 12 937 osób, co oznacza, że w ostatnich piętnastu latach liczba ludności zmniejszyła się o 459 osób, tj. o 3,6%. Nie jest to

4 http://www.orneta.olsztyn.lasy.gov.pl/rezerwaty-przyrody#.VpzbN1J3z5d. bardzo duża zmiana, aczkolwiek należy zwrócid uwagę, że tendencja malejąca utrzymywała się prawie w każdym roku5. Istotny wpływ na tempo i kierunek zmian liczby ludności ma ruch naturalny oraz migracje. W Gminie Orneta wskaźnik przyrostu naturalnego na 1 000 ludności od 2011 roku przyjmuje wartości ujemne, co oznacza, że odnotowuje się więcej zgonów niż żywych urodzeo. W 2014 roku wyniósł -1,4, przy czym na każdy 1 000 mieszkaoców przypadało 9,7 urodzeo i 11,1 zgonów. Do systematycznego zmniejszania się liczby ludności w Gminie Orneta przyczynia się także stały odpływ mieszkaoców w ramach migracji wewnętrznych (do innych gmin) oraz za granicę. W okresie 2010-2014 saldo migracji wykazywało wartości ujemne, kształtując się w przedziale od -22 osób w 2012 roku do -79 w 2013 roku. Oznacza to, że więcej osób wymeldowało się z pobytu stałego w gminie niż w niej się zameldowało. Wykres 1. Zmiany liczby ludności faktycznie zamieszkałej w Gminie Orneta w latach 2010-2014

ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH BDL GUS. Większośd mieszkaoców Gminy mieszka w samej Ornecie – w 2014 roku w liczbie 9 057 stanowili oni 73,1% jej ludności. Biorąc natomiast pod uwagę płed, w strukturze dominują kobiety, które w 2014 roku, w liczbie 6 359 stanowiły 51,3% ogółu mieszkaoców, a na każdych 100 mężczyzn przypadało tu 105 kobiet. Jeżeli weźmie się pod uwagę osobno miasto i obszary wiejskie, to uwidoczniają się tu pewne różnice. Na wsi występuje bowiem przewaga płci męskiej (w 2014 r. – 51,8%), a na 100 mężczyzn przypadają jedynie 93 kobiety. Tymczasem Orneta charakteryzuje się przewagą kobiet (4 748; 52,4%) z wartością wskaźnika 110 kobiet na 100 mężczyzn. Tabela 1. Struktura ludności Gminy Orneta w latach 2010-2014 Wyszczególnienie 2010 2011 2012 2013 2014 Liczba ludności ogółem 12 682 12 600 12 546 12 409 12 397 - miasto 9 255 9 185 9 169 9 046 9 057 - obszary wiejskie 3 427 3 415 3 377 3 363 3 340 - mężczyźni 6 205 6 143 6 126 6 063 6 038 - kobiety 6 477 6 457 6 420 6 346 6 359 ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH BDL GUS.

5 Należy jednak zaznaczyd, iż dane na temat ludności zostały zaczerpnięte z BDL GUS, który stan ludności w 2010 roku opiera na wynikach Narodowego Spisu Powszechnego 2011. Widoczna różnica wynika więc w dużej mierze z przyjęcia innej metodologii niż w pozostałych latach analizy.

Społeczeostwo Gminy Orneta posiada cechy społeczeostwa starzejącego się, chod proces ten cechuje dośd umiarkowana dynamika. W latach 2010-2014 nastąpił:  spadek odsetka osób w wieku przedprodukcyjnym, a więc dzieci i młodzieży do 17 roku życia – z 19,5% w 2010 roku do 18,2% w 2014 roku;  spadek odsetka osób w wieku produkcyjnym (mężczyźni 18-64 lata, kobiety 18-59 lat) – z 64,3% do 63,6%;  wzrost odsetka osób w poprodukcyjnym okresie życia (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety od 60 lat wzwyż) – z 16,2% do 18,1%. Proces starzenia się społeczeostwa jest bardziej widoczny w mieście, gdzie w 2014 roku osoby w wieku poprodukcyjnym stanowiły 19,5% ludności, a odsetek ten wzrósł w porównaniu do 2010 roku o 2,8 punktu procentowego. Na obszarach wiejskich seniorzy to w tym samym okresie 14,5% ludności, natomiast w odniesieniu do 2010 roku miał miejsce spadek, o 0,5 punktu, ich odsetka w strukturze mieszkaoców. Wykres 2. Ludnośd według ekonomicznych grup wieku w Gminie Orneta w latach 2010-2014 (w%)

ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH BDL GUS. Prognozy GUS wskazują, że zjawisko starzenia się społeczeostwa będzie się pogłębiad. W ich świetle w 2030 roku w populacji powiatu lidzbarskiego6 odsetek osób w wieku powyżej 60 lat będzie wynosił 30,2% (11 601 osób), w tym osób w okresie później starości (75+) prawie 11%. Do 2050 roku wskaźniki te znacznie wzrosną – osób starszych będzie ponad 40% (13 418), w tym seniorów 75+ prawie 18%. Do zaledwie 14% spadnie odsetek dzieci i młodzieży, zaś osoby w wieku produkcyjnym będą stanowiły 55% ludności. 1.3. Gospodarka Lokalna gospodarka stanowi system składający się z powiązanych ze sobą podmiotów, w tym firm, instytucji publicznych oraz gospodarstw domowych, które spełniają odmienne funkcje oraz dążą do osiągnięcia określonych celów. Jej specyfika i kondycja są uwarunkowane wieloma czynnikami, w tym m.in. społecznymi, geograficznymi, historycznymi, prawnymi oraz instytucjonalnymi, a jednocześnie w sposób bezpośredni lub pośredni przekładają się na jakośd życia mieszkaoców danego terytorium. Dominującą funkcją gospodarczą na znacznym obszarze gminy jest rolnictwo. Według danych Powszechnego Spisu Rolnego w 2010 roku funkcjonowało tu 513 gospodarstw, z czego 505 prowadziło działalnośd rolniczą. Ponad 81% stanowiły gospodarstwa o powierzchni powyżej 1 hektara, natomiast 44% to gospodarstwa od 10 hektarów wzwyż.

6 GUS nie przygotowuje prognoz liczby ludności na poziomie gmin. Istotne jest to, że aż 500 gospodarstw (97,5% ogółu) uzyskiwało dochód z działalności rolniczej, jednak często uzupełniany dochodami z innych źródeł, takich jak praca najemna (156; 30,4%), pozarolnicza działalnośd gospodarcza (108; 21,1%) oraz emerytura lub renta (104; 20,3%). Gminę Orneta charakteryzuje wysokie nasycenie podmiotami gospodarki narodowej. W grudniu 2014 roku w rejestrze REGON figurowało 1 169 podmiotów z terenu Gminy, co oznacza, że na 10 tysięcy ludności przypadały tu 943 podmioty, a na każdy 1 000 mieszkaoców w wieku produkcyjnym – 148,2 podmioty. Wartości obu tych wskaźników dawały Gminie Orneta 14 miejsce wśród gmin województwa warmiosko-mazurskiego. Większośd podmiotów (86,4%) ulokowanych jest w samej Ornecie. Spośród wszystkich podmiotów na terenie Gminy, w 2014 roku 88,4% funkcjonowało w sektorze prywatnym. Największa częśd podmiotów działała w sekcji G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle – 257 podmiotów (22,0%) oraz sekcji L Działalnośd związana z obsługą rynku nieruchomości – 250 podmiotów (21,4%). Na trzecim miejscu znajduje się sekcja F Budownictwo – 134 podmioty (11,5%). Warto zauważyd, że w wymienionych sekcjach funkcjonuje ponad połowa wszystkich podmiotów z terenu Gminy. W pozostałych natomiast występuje duże rozdrobnienie, a tylko w dwóch sekcjach nie funkcjonował żaden podmiot. Tabela 2. Wybrane dane dotyczące podmiotów gospodarki narodowej w Gminie Orneta Wyszczególnienie 2012 2013 2014 Podmioty na 10 tysięcy ludności 890 937 943 Podmioty na 1 000 mieszkaoców w wieku produkcyjnym 138,3 146,9 148,2 Osoby fiz. prowadzące działalnośd gospodarczą na 1 000 56 60 59 ludności Osoby fiz. prowadzące działalnośd gospodarczą na 100 8,7 9,4 9,2 osób w wieku produkcyjnym ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH BDL GUS. W Gminie Orneta dominują mikro- i małe przedsiębiorstwa. W 2014 roku aż 96,1% (1 123) podmiotów gospodarki narodowej stanowiły firmy zatrudniające do 9 osób, 3,3% to podmioty o wielkości zatrudnienia od 10 do 49 osób, natomiast od 50 do 249 pracowników zatrudniało jedynie 0,6% podmiotów. Osoby fizyczne prowadzące działalnośd gospodarczą w liczbie 728 stanowiły 62,3% wszystkich podmiotów. Na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało tu 9,2 osób fizycznych prowadzących działalnośd. Analiza przedsiębiorczości powinna uwzględniad dwa aspekty – podejmowanie przez mieszkaoców działalności gospodarczej stanowi pozytywny wyraz ich aktywności, jednak z wiąże się z tworzeniem podmiotów o niewielkim potencjałem zatrudnieniowym. Z perspektywy kondycji lokalnej gospodarki oraz rynku pracy korzystniejsze jest funkcjonowanie średnich i dużych przedsiębiorstw, które mają większą zdolnośd do generowania stałych miejsc pracy niż jednoosobowe działalności. Tabela 3. Podmioty gospodarki narodowej według wielkości zatrudnienia w 2014 roku Wielkośd zatrudnienia 2014 0-9 1 123 10-49 39 50-249 7 Razem 1 169 ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH GUS. O sytuacji społeczno-ekonomicznej danego obszaru może świadczyd wysokośd stopy bezrobocia oraz jej relacja w stosunku do wartości krajowych i wojewódzkich. Obrazuje ona procentowy stosunek liczby ludności bezrobotnej do liczby ludności aktywnej zawodowo. W związku z tym, iż stopa bezrobocia nie jest wyliczana na poziomie gminy, analizie poddano kształtowanie się tego wskaźnika w powiecie lidzbarskim. Wykres 3.Stopa bezrobocia w kraju, województwie i powiecie lidzbarskim w latach 2010-2014

ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH BDL GUS. Na koniec grudnia 2014 roku stopa bezrobocia w powiecie lidzbarskim wyniosła 24,8%, co oznacza, że była wyższa od jej wartości w województwie (o 6,1 punktu) i w kraju (o 13,4 punktu). Pozytywny jest tu fakt zmniejszenia się stopy bezrobocia w powiecie w latach 2010- 2014 o 1,5 punktu, jednak nadal lidzbarski znajduje się w grupie powiatów o najtrudniejszej sytuacji na lokalnym rynku pracy. Świadczą o tym również dane dotyczące bezrobocia rejestrowanego w Gminie Orneta. Wykres 4. Bezrobotni z Gminy Orneta według płci w latach 2010-2014

ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH PUP. W 2014 roku w rejestrze Powiatowego Urzędu Pracy w Lidzbarku Warmioskim zarejestrowanych było 1 312 osób bezrobotnych z Gminy Orneta, które stanowiły 16,6% wszystkich mieszkaoców w wieku produkcyjnym. Ich liczba w perspektywie lat 2010-2014 zmniejszyła się o 8, tj. o 4,9%. W strukturze bezrobocia przeważają kobiety, stanowiące 52,7% bezrobotnych w Gminie.

2. Warunki życia mieszkańców Gminy Orneta 2.1. Zasoby mieszkaniowe Warunki, w jakich ludzie mieszkają, mogą stanowid nie tylko wyznacznik ich statusu społecznego i materialnego, ale także jeden z czynników decydujących o jakości ich życia. Tymczasem sytuacja mieszkaniowa Polaków, w świetle danych Eurostatu, daleko odbiega od standardów europejskich. Obraz polskiego mieszkalnictwa to przede wszystkim przeludnienie dotykające prawie co drugiego obywatela, 914 tysięcy mieszkao (7% ogółu) bez spłukiwanego ustępu, 462 tys. mieszkao (3%) bez bieżącej wody oraz aż 2,6 mln (19%) nieruchomości bez centralnego ogrzewania. Ponad 10% Polaków boryka się ponadto z problemem złego stanu technicznego mieszkania, przejawiającym się głównie w przeciekającym dachu oraz zawilgoceniu ścian i podłóg7, co uniemożliwia bądź utrudnia bieżące naprawy i remonty, a także może powodowad problemy ze zdrowiem. Tabela 4. Wybrane dane dotyczące mieszkao w Gminie Orneta w latach 2010-2014 Wyszczególnienie 2010 2011 2012 2013 2014 Liczba mieszkao 4 321 4 329 4 337 4 341 4 373 Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania 63,0 63,1 63,2 63,3 63,4 Przeciętna powierzchnia użytkowa na 1 osobę 21,5 21,7 21,8 22,1 22,4 Mieszkania oddane do użytkowania 9 8 10 4 32 ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH BDL GUS. Liczba mieszkao w Gminie Orneta systematycznie rośnie. W 2014 roku znajdowały się tu 4 373 mieszkania, czyli o 52 więcej (o 1,2%) niż w 2010 roku. Należy jednak zaznaczyd, iż ogólna poprawa warunków mieszkaniowych w Gminie jest wynikiem indywidualnych inwestycji prowadzonych przez bardziej zamożnych mieszkaoców, którzy decydują się na budowę domków jednorodzinnych na użytek własny. Od wielu już lat na terenie gminy nie oddaje się do użytku nowych mieszkao w innych formach, np. budownictwa komunalnego, spółdzielczego czy społecznego. Dlatego też poważnym wyzwaniem dla władz samorządu lokalnego pozostaje kwestia zapewnienia odpowiednich warunków mieszkaniowych dla najuboższej ludności. W zasobach Gminy Orneta w 2014 roku znajdowały się 542 mieszkania komunalne, w tym 122 mieszkania (lokale) socjalne. Dużą szansą na poprawienie sytuacji mieszkaniowej przez samorząd gminny w 2016 roku jest remont budynku po byłej jednostce wojskowej, w wyniku którego powstanie 21 lokali socjalnych W świetle Diagnozy społecznej 2013 warunki mieszkaniowe Polaków ulegają stopniowej poprawie. W latach 2000-2013 spadł odsetek badanych gospodarstw domowych, które nie są zasilane wodą z wodociągu (o 1,6 punktu procentowego), w których brakuje ustępu spłukiwanego bieżącą wodą (o 5,9 punktu), łazienki z wanną lub prysznicem (o 8,5 punktu) oraz ciepłej wody (o 9,1 punktu)8. Poprawę w zakresie warunków mieszkaniowych można zaobserwowad również w Gminie Orneta. W 2014 roku na jedną osobę przypadało tu 22,4 m2 powierzchni użytkowej mieszkania, czyli o 0,9 m2 więcej niż w 2010 roku, natomiast przeciętne mieszkanie miało powierzchnię 63,4 m2, a więc o 0,4 m2 większą niż w 2010 roku. O poprawie warunków mieszkaniowych w Gminie Orneta świadczy również wzrost odsetków ludności korzystającej z instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej. W 2014 roku wynosiły one

7 http://www.nieruchomosci.egospodarka.pl/122577,Co-5-mieszkanie-bez-ogrzewania-co-10-bez- lazienki,1,80,1.html (30.04.2015). 8 T. Panek, J. Czapioski, Diagnoza Społeczna 2013 Warunki i Jakośd Życia Polaków - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics., 7, 275-284 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.109. odpowiednio 98,8% i 79,2%, co oznacza, że wzrosły w porównaniu do 2010 roku o 7,8 i 1,4 punktu procentowego. Wykres 5. Ludnośd korzystająca z instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej w Gminie Orneta w latach 2010-2014 (w %)

ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH BDL GUS. Różnice pomiędzy odsetkami osób korzystających z wodociągu i kanalizacji są dośd charakterystyczne dla obszarów wiejskich i wynikają z odległości pomiędzy miejscowościami w Gminie oraz z rozproszenia zabudowy. Potwierdzenie stanowią ich wartości w podziale na miasto i wieś. W Ornecie z wodociągu korzysta 99,1% mieszkaoców, a z kanalizacji – 94,4%, natomiast na obszarach wiejskich Gminy odpowiednio 97,9% i 38,0%. 2.2. Dostępność usług społecznych 2.2.1. Oświata i wychowanie Zgodnie z art. 7 pkt 8 ustawy o samorządzie gminnym, do zadao własnych gminy należy zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty w zakresie edukacji. Zadania oświatowe wynikają ponadto z postanowieo ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty oraz z ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela. Realizując zadania ustawowe Gmina Orneta prowadzi 2 przedszkola publiczne, 4 szkoły podstawowe i 1 gimnazjum. Są to następujące jednostki:  Przedszkole Nr 1 w Ornecie;  Przedszkole Nr 2 w Ornecie;  Szkoła Podstawowa w Mingajnach;  Szkoła Podstawowa w Bażynach im. Jana Pawła II;  Szkoła Podstawowa Nr 1 w Ornecie im. M. H. Sucharskiego;  Szkoła Podstawowa Nr 4 w Ornecie im. Janusza Korczaka;  Gimnazjum Nr 2 im. 29 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego w Ornecie. Do przedszkoli i szkół prowadzonych przez Gminę Orneta w roku szkolnym 2014/2015 uczęszczało łącznie 1 195 dzieci, przy czym do 12 oddziałów przedszkoli – 289, do 38 oddziałów szkół podstawowych – 729, natomiast do 7 oddziałów gimnazjum – 177 uczniów. W porównaniu do lat poprzednich sied szkół i przedszkoli publicznych w Gminie nie uległa zmianie. Warto natomiast wskazad, że od 2013 roku w Ornecie funkcjonuje Klub Dziecięcy, obejmujący swą opieką 15 dzieci, a od października 2015 roku działa Niepubliczny Punkt Przedszkolny, do którego uczęszcza 9 dzieci. Analizując dostępnośd placówek oświatowych należy zwrócid uwagę na to, że znajdują się one w samej Ornecie, co może zmniejszad ich dostępnośd dla mieszkaoców obszarów wiejskich. Tabela 5. Publiczne przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja w Gminie Orneta w roku szkolnym 2014/2015 Liczba Liczba Wyszczególnienie oddziałów wychowanków/uczniów Przedszkole Nr 1 7 164 Przedszkole Nr 2 5 125 Razem 12 289 Szkoła Podstawowa w Mingajnach; 7 74 Szkoła Podstawowa w Bażynach im. Jana Pawła II 7 106 Szkoła Podstawowa Nr 1 w Ornecie im. M. H. Sucharskiego 17 376 Szkoła Podstawowa Nr 4 w Ornecie im. Janusza Korczaka 7 173 Razem 38 729 Gimnazjum nr 1 w Ornecie 7 182 Gimnazjum Nr 2 im. 29 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego w Ornecie 7 177 Razem 14 359

ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE RAPORTU O STANIE REALIZACJI ZADAO OŚWIATOWYCH ZA ROK SZKOLNY 2014/2015. Należy nadmienid, że w Ornecie funkcjonuje również Gimnazjum Nr 1, które od 1999 roku wchodzi w skład Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Ornecie, prowadzonego przez Powiat Lidzbarski. W analizowanym okresie w siedmiu oddziałach uczyło się tu 182 uczniów. Drugą jednostką powiatową na terenie Gminy jest Zespół Szkół Zawodowych Centrum Kształcenia Ustawicznego w Ornecie. Mieszkaocy mogą korzystad także z oferty szkół powiatowych znajdujących się w Lidzbarku Warmioskim, tj. Zespołu Szkół i Placówek Ogólnokształcących w Lidzbarku Warmioskim, Zespołu Szkół Zawodowych w Lidzbarku Warmioskim, Zespołu Szkół i Placówek Oświatowych w Lidzbarku Warmioskim, Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Lidzbarku Warmioskim oraz Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego w Lidzbarku Warmioskim. Niejednokrotnie jednak podjęcie nauki na poziomie ponadgimnazjalnym wiąże się z wyjazdem do innych miast, w tym m.in. Olsztyna lub Elbląga. 2.2.2. Kultura i sport Gmina Orneta jest organizatorem dwóch instytucji kultury: Miejskiego Domu Kultury im. Franciszka Chruściela w Ornecie oraz Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy w Ornecie z filiami w Henrykowie i Bażynach. Głównym celem MDK jest prowadzenie wielokierunkowej działalności kulturalnej, stymulowanie mieszkaoców do aktywnego uczestnictwa w kulturze i współtworzenia jej wartości, a także wspieranie inicjatyw społeczno-kulturalnych. Zakres działania MDK obejmuje m.in.:  edukację kulturalną, popularyzowanie wiedzy o kulturze;  wspieranie i promocję twórczości artystycznej;  tworzenie warunków do rozwoju amatorskiego ruchu artystycznego, folkloru, rękodzieła, aktywności hobbystycznej;  wspomaganie społecznej aktywności kulturalnej mieszkaoców;  integrowanie społeczności lokalnej poprzez współtworzenie warunków do rozwijania wartości kulturowych;  wspieranie i realizację różnych form edukacji społecznej;  upowszechnianie, ochronę i promocję lokalnego dorobku artystycznego9. Przy Miejskim Domu Kultury działają m.in.: Orkiestra Dęta, Szkoła Taoca „U Mirka”, Zespół taoca nowoczesnego i współczesnego TAIGA, Koło młodych plastyków oraz Nauka gry na instrumentach. Wśród organizowanych przez MDK imprez cyklicznych należy wskazad Halloween, Kaziuki WIlniuki oraz Festiwal Piosenki Przedszkolnej stanowiący konkurs o zasięgu ponadpowiatowym. Jego działalnośd uzupełniają różnego rodzaju występy zespołów orkiestrowych i grup teatralnych, teatrzyków dla dzieci i młodzieży szkolnej, kabaretony, imprezy dla dzieci i młodzieży w okresie ferii zimowych i wakacji letnich, a także zabawy ludowe i koncerty. Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy w Ornecie jest instytucją kultury służącą rozwijaniu i zaspakajaniu potrzeb czytelniczych i informacyjnych społeczeostwa Gminy, a także upowszechnianiu wiedzy i rozwojowi kultury. Do jej głównych zadao należy:  gromadzenie, opracowywanie i przechowywanie materiałów bibliotecznych;  udostępnianie zbiorów na miejscu i wypożyczanie na zewnątrz;  organizowanie i prowadzenie działalności informacyjnej;  popularyzowanie książki i czytelnictwa;  współpraca z innymi instytucjami kultury i organizacjami społecznymi w zakresie zaspokajania potrzeb kulturalno-oświatowych mieszkaoców10. Biblioteka podejmuje działania na rzecz zarówno dzieci i młodzieży, jak i osób dorosłych. Do pierwszej ze wskazanych grup kierowane są takie działania jak teatrzyki w formie edukacyjno-poznawczej; zagospodarowanie wolnego czasu w wakacje i ferie poprzez gry planszowe i zabawy z książką, zajęcia plastyczne, naukę korzystania z bezpiecznego Internetu czy naukę czytania; ekspozycje książek o tematyce dorastania oraz rozwiązywania trudnych tematów związanych np. z nałogami, a także spotkania z pisarzami. Dla dorosłych natomiast, w tym również i seniorów, organizowane są spotkania cykliczne, tzw. „Babskie pogaduchy”: warsztaty rękodzielnicze, spotkania z hobbystami, wymiana doświadczeo życiowych i kulinarnych, dyskusje o książkach i religii, wystawy. Mieszkaocy Gminy mają okazję zetknąd się z kulturą również odwiedzając Galerię Art-Nova, która krzewi sztukę poprzez cykliczne wystawy autorskie malarzy, fotografików oraz rzeźbiarzy z całej Polski, a nawet z zagranicy. W Ratuszu Miejskim natomiast z okazji 700- lecia Ornety powstała namiastka muzeum, w którym wystawione zostały pamiątki historyczne miasta. Zadania Gminy w zakresie upowszechniania kultury fizycznej i turystyki prowadzi Ośrodek Sportu i Rekreacji Ornecie, będący gminną jednostką budżetową. Do podstawowych zadao OSiR-u należy m.in.: rozwój bazy sportowej i turystycznej; rozwijanie różnych dyscyplin sportowych; udostępnianie bazy sportowej i rekreacyjnej; upowszechnianie kultury fizycznej poprzez organizację imprez sportowo-rekreacyjnych i turystycznych; kształtowanie pozytywnych postaw w sporcie oraz organizowanie zawodów sportowych.

9 Uchwała Nr XXIX/224/13 Rady Miejskiej w Ornecie z dnia 27 lutego 2013 r. w sprawie nadania imienia i nadania Statutu miejskiemu Domu Kultury w Ornecie. 10 Uchwała Nr XL/299/14 Rady Miejskiej w Ornecie z dnia 29 stycznia 2014 r. w sprawie nadania nowego statutu Bibliotece Publicznej Miasta i Gminy w Ornecie. 2.2.3. Ochrona zdrowia Usługi zdrowotne stanowią bardzo ważną kategorię usług społecznych, które w istotny sposób wpływają na zdrowotnośd społeczeostwa. Zasadniczym elementem opieki zdrowotnej w Polsce są obecnie lekarze pierwszego kontaktu, realizujący podstawową opiekę zdrowotną (POZ), w której zawiera się leczenie oraz profilaktyka chorób, rehabilitacja, orzekanie o stanie zdrowia, a także zapewnienie opieki pielęgniarki środowiskowej oraz położnej. Natomiast oddzielne kategorie świadczeo medycznych stanowią: leczenie stomatologiczne, ambulatoryjna opieka specjalistyczna (porady i badania diagnostyczne prowadzone w poradniach specjalistycznych), leczenie szpitalne, opieka psychiatryczna oraz leczenie uzależnieo. W świetle danych GUS, infrastrukturę opieki zdrowotnej na terenie Gminy Orneta w 2014 roku tworzyło przede wszystkim osiem przychodni, a także gabinety stomatologiczne oraz gabinety rehabilitacji leczniczej. W analizowanym roku w ramach podstawowej opieki zdrowotnej udzielone zostały tu 58 143 porady. Możliwośd zakupu lekarstw mieszkaocy Gminy mieli w sześciu ogólnodostępnych aptekach, co oznacza, że na jedną aptekę przypadało 2 066 osób. Dostępnośd usług zdrowotnych, ze względu na ich ulokowanie w Ornecie jest znacznie wyższa dla mieszkaoców miasta niż obszarów wiejskich. Rzutuje na nią również to, że koniecznośd hospitalizacji lub skorzystania z porad lekarzy specjalistów wymaga wyjazdu do innego miasta. W Ornecie funkcjonuje tylko pięd poradni specjalistycznych: chirurgiczna, reumatologiczna, dermatologiczna i dwie ginekologiczne. Duże zapotrzebowanie jest natomiast na porady psychiatryczne, a najbliższe poradnie, z których mogą korzystad mieszkaocy Gminy, znajdują się w Dobrym Mieście i Lidzbarku Warmioskim. W Lidzbarku Warmioskim funkcjonuje powiatowy Zespół Opieki Zdrowotnej, w ramach którego działają: 1) Szpital Powiatowy im. Marii Skłodowskiej-Curie w Lidzbarku Warmioskim, w tym oddziały szpitalne: chorób wewnętrznych, chirurgiczny, ginekologiczny, pediatryczny oraz chirurgii urazowo-ortopedycznej; 2) Powiatowy ośrodek lecznictwa pozaszpitalnego obejmujący: a) Powiatowy Ośrodek Terapii – Oddział Terapii Uzależnienia od Alkoholu; b) Powiatowy Ośrodek Rehabilitacji – Ośrodek Rehabilitacji Dziennej; 3) Powiatowa Przychodnia Specjalistyczna, w skład której wchodzą: a) Poradnie specjalistyczne w Lidzbarku Warmioskim i Ornecie: ginekologiczna oraz chirurgii ogólnej; b) Poradnie specjalistyczne w Lidzbarku Warmioskim: otorynolaryngologiczna, neurologiczna, chorób zakaźnych, kardiologiczna, chirurgii urazowo- ortopedycznej, endokrynologiczna, terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia, okulistyczna oraz medycyny sportowej; c) POZ – nocna i świąteczna pomoc medyczna; d) Specjalistyczny zespół ratownictwa medycznego w Lidzbarku Warmioskim; e) Podstawowy zespół ratownictwa medycznego w Ornecie. Wg stanu na koniec 2014 roku łączna liczba łóżek w szpitalu wyniosła 97 i nie uległa zmianie względem roku poprzedniego11. Najwięcej łóżek było na oddziale wewnętrznym, tu też odnotowano najwięcej pacjentów oraz najdłuższy średni czas pobytu chorego. 2.2.3. Bezpieczeństwo publiczne Na bezpieczeostwo publiczne wpływa ogół warunków i instytucji chroniących życie, zdrowie, mienie obywateli oraz majątek ogólnonarodowy, ustrój i suwerennośd paostwa przed zjawiskami groźnymi dla ładu prawnego, a także przed zjawiskami mogącymi zakłócid normalne funkcjonowanie obywateli, godzącymi w powszechnie przyjęte normy postępowania12. Główną instytucją w Gminie Orneta, której zadaniem jest pilnowanie przestrzegania prawa i ściganie przestępców oraz zapewnienie ochrony i pomocy w sytuacjach kryzysowych zarówno wobec ludzi jak i mienia, jest Komenda Powiatowa Policji w Lidzbarku Warmioskim, realizująca działania na terenie Gminy poprzez Komisariat Policji w Ornecie. Ponadto KPP realizuje zadania w zakresie zapewnienia całodobowej służby dyżurnej obsługującej telefony alarmowe, służby ochronnej pomieszczeo dla osób zatrzymanych oraz koordynuje pracę policjantów podległego Komisariatu. W Ornecie funkcjonuje również Straż Miejska, do zadao której należy m.in. ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych; czuwanie nad porządkiem i kontrola ruchu drogowego w określonym ustawowo zakresie; współdziałanie w zakresie ratowania życia i zdrowia obywateli oraz zabezpieczanie miejsc przestępstw. Ochronę przeciwpożarową na terenie Gminy Orneta zabezpiecza Jednostka Ratowniczo- Gaśnicza przy Komendzie Powiatowej Paostwowej Straży Pożarnej w Lidzbarku Warmioskim oraz cztery jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej: w Ornecie, Bażynach, Mingajnach i Henrykowie. 2.2.4. Pomoc społeczna Instytucjonalny system pomocy i wsparcia organizowany jest na rzecz osób i rodzin, które doświadczają trudnych sytuacji życiowych – zwłaszcza wtedy, gdy nie są one w stanie pokonad wyzwao i barier wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Podstawową jednostką organizacyjną Gminy Miejskiej Orneta w systemie pomocy społecznej jest Miejsko Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Ornecie (MGOPS). Realizuje on ustawowe zadania w zakresie pracy z osobami i rodzinami znajdującymi się w trudnej sytuacji życiowej, polegające w szczególności na przyznawaniu i wypłacaniu przewidzianych ustawą świadczeo (np. zasiłek celowy, zasiłek okresowy); pracy socjalnej; realizacji usług opiekuoczych; analizie i ocenie zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia z pomocy społecznej; realizacji zadao wynikających z rozeznanych potrzeb społecznych; rozwijaniu nowych form pomocy społecznej i samopomocy w ramach zidentyfikowanych potrzeb. Ośrodek prowadzi również zadania wynikające z ustawy o świadczeniach rodzinnych, ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, a także inne działania na rzecz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Od 2016 roku MGOPS będzie realizowad także zadanie wynikające z ustawy o pomocy paostwa w wychowaniu dzieci. Przy MGOPS w Ornecie funkcjonuje Klub Integracji Społecznej. W latach 2013-2014 realizował projekt systemowy „Otwieramy Drzwi w Przyszłośd – program aktywizacji podopiecznych MGOPS w Ornecie”, współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu

11 Z uwagi na wyodrębnienie organizacyjne Oddziału Terapii Uzależnienia od Alkoholu ze szpitala od 2014 roku, nie brano pod uwagę liczby łóżek na OTUA. 12 encyklopedia.pwn.pl/haslo/3876790/bezpieczenstwo-publiczne.html Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Główny cel projektu stanowiło zwiększenie aktywności społeczno-zawodowej oraz integracja 36 osób poprzez zwiększenie ich mobilności zawodowej, wzrost umiejętności społecznych i wychowawczych. System pomocy i wsparcia mieszkaoców Gminy Orneta zagrożonych bądź doświadczających uzależnieo i/lub przemocy w rodzinie tworzą: Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (GKRPA), Zespół Interdyscyplinarny ds. przemocy w rodzinie, Punkt Konsultacyjno-Informacyjny dla osób uzależnionych oraz członków ich rodzin oraz Punkt Konsultacyjno-Informacyjny dla osób doświadczających przemocy domowej działający przy MGOPS w Ornecie. Od 1 grudnia 2005 roku w Henrykowie istnieje Środowiskowy Dom Samopomocy prowadzony przez Caritas Archidiecezji Przemysko-Warszawskiej na zlecenie Gminy Orneta. Jest to placówka dziennego pobytu obecnie dla 45 dorosłych osób przewlekle psychicznie chorych i upośledzonych umysłowo z terenu Gminy. Dla osób z zaburzeniami psychicznymi MGOPS w Ornecie prowadzi również mieszkanie chronione. W zakresie pomocy rodzinie od 1999 roku MGOPS prowadzi Świetlicę socjoterapeutyczną „Płomyk” w Ornecie, realizującą działania profilaktyczne dla dzieci od 7 do 16 roku życia z rodzin patologicznych lub zagrożonych niedostosowaniem społecznym. W Ornecie funkcjonuje również Szkoła wsparcia dla rodziców przy GKRPA. Rozwiązywaniu problemu bezdomności bądź łagodzeniu jego skutków służą dwa mieszkania użyczone samotnym matkom z dziedmi, zagrożonymi umieszczeniem w pieczy zastępczej; całoroczne lokale socjalne dla osób bezdomnych, noclegownia w miejscowości Opin (od grudnia 2014 roku) oraz magazyn odzieży i punkt sanitarno-epidemiologiczny. Infrastrukturę pomocy i wsparcia w Gminie uzupełnia Punkt Pomocowy – Stacja Joannitów, w której bezpłatnie można otrzymad leki przeciwbólowe, maści, środki opatrunkowe, podkłady dla osób obłożnie chorych oraz drobny sprzęt rehabilitacyjny. Warto również nadmienid, że na terenie Gminy znajduje się siedziba Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Lidzbarku Warmioskim. PCPR realizuje zadania powiatu wynikające nie tylko z ustawy o pomocy społecznej, ale również m.in. z ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (jako organizator i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej), a także ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Ponadto przy PCPR prowadzone jest poradnictwo specjalistyczne skierowane do osób potrzebujących wsparcia psychologicznego, prawnego i socjalnego, w tym rodziców naturalnych dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej. System pomocy i wsparcia w szerokim ujęciu obejmuje również instytucje rynku pracy, jednostki oświatowe i inne, które na co dzieo współpracują ze sobą (ze względu na zbieżne cele oraz obsługę tych samych klientów). Jednym z takich podmiotów jest Powiatowa Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna w Ornecie, która zapewnia dzieciom i młodzieży z Gminy pomoc psychologiczno-pedagogiczną oraz wsparcie w wyborze kierunku kształcenia i zawodu, natomiast rodzicom i nauczycielom pomoc związaną z wychowywaniem i kształceniem dzieci i młodzieży. W zakresie polityki rynku pracy działa Powiatowy Urząd Pracy w Lidzbarku Warmioskim, który realizuje zadania, polegające m.in. na udzielaniu pomocy bezrobotnym i poszukujących pracy w znalezieniu pracy (pośrednictwo pracy, poradnictwo zawodowe i informacja zawodowa), organizowaniu i finansowaniu usług i instrumentów rynku pracy, przyznawaniu i wypłacaniu zasiłków oraz innych świadczeo z tytułu bezrobocia, a także opracowywaniu analiz i sprawozdao dotyczących rynku pracy. System pomocy i wsparcia mieszkaoców Gminy Orneta w istotnej mierze opiera się na współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej, dzięki której wsparcie może mied charakter komplementarny. Wśród podmiotów, z którymi MGOPS w Ornecie współpracuje w ramach swojej działalności należy wymienid Powiatowy Urząd Pracy w Lidzbarku Warmioskim, Pełnomocnika Burmistrza ds. Koordynacji i Profilaktyki Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Gminną Komisją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Powiatowe Centrum Pomocy w Rodzinie, Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną, Zespół Kuratorski przy Sądzie Rejonowym, Towarzystwo Budownictwa Społecznego Administrator Sp. z o.o. w Ornecie, Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Ornecie „PWiK”, Bank Żywności w Olsztynie, Spółdzielnię Socjalną „Arka”, Stowarzyszenie Joannici Dzieło Pomocy, Kuratorium Oświaty i Wychowania w Olsztynie, szkoły, lokalne media, policję, straż miejską, prokuraturę, placówki opiekuocze, placówki opieki zdrowotnej i leczenia uzależnieo itp. 2.3. Ekonomia społeczna Zaangażowanie społeczne mieszkaoców może przyjmowad różnorodne formy – od pomocy sąsiedzkiej i dbałości o czystośd najbliższego otoczenia, poprzez działalnośd w grupach nieformalnych, wolontariat, udział w wyborach i referendach, aż po aktywnośd w kreowaniu lokalnych polityk publicznych, wyrażającą się np. w inicjowaniu i udziale w konsultacjach społecznych. Specyficznym tego przejawem może byd ekonomia społeczna (ES), której definicja zawarta w Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej wskazuje, iż jest to „sfera aktywności obywatelskiej, która poprzez działalnośd ekonomiczną i działalnośd pożytku publicznego służy: integracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych marginalizacją społeczną, tworzeniu miejsc pracy, świadczeniu usług społecznych użyteczności publicznej (na rzecz interesu ogólnego) oraz rozwojowi lokalnemu”13. W ramach ES działają podmioty w pięciu grupach: 1) przedsiębiorstwa społeczne; 2) podmioty reintegracyjne (Zakłady Aktywności Zawodowej, Warsztaty Terapii Zajęciowej, Centra Integracji Społecznej, Kluby Integracji Społecznej); 3) podmioty pożytku publicznego (organizacje pozarządowe nie prowadzące działalności gospodarczej); 4) podmioty sfery gospodarczej (organizacje pozarządowe prowadzące działalnośd gospodarczą, spółdzielnie); 5) inicjatywy o charakterze nieformalnym. Pod względem rozwoju lokalnego, kluczowym obszarem aktywności społeczeostwa, również w Gminie Orneta, stało się zaangażowanie w dobrowolną działalnośd w ramach organizacji pozarządowych, będących przestrzenią nabywania różnych doświadczeo i umiejętności społecznych14. W świetle danych Krajowego Rejestru Sądowego15 swoją siedzibę posiada tu 38 organizacji działających w różnych sferach życia społecznego, takich jak sport, kultura, edukacja, pomoc społeczna, bezpieczeostwo publiczne oraz rozwój lokalny. Są to głównie stowarzyszenia (w tym ochotnicze straże pożarne), a także związki zawodowe i kluby sportowe. Działalnośd gospodarczą prowadzi obecnie 1 organizacja z terenu Gminy, natomiast status organizacji pożytku publicznego posiadają 3 podmioty. Należy również

13 Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej uchwalony przez Radę Ministrów RP w dniu 12.08.2014 (s. 14). 14 Sułek, A. (2013). Stan społeczeostwa obywatelskiego. Doświadczenie, działania dla społeczności i kompetencje obywatelskie. Diagnoza Społeczna 2013 Warunki i Jakośd Życia Polaków - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics., 7, 275-284 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.109 15 https://ems.ms.gov.pl/krs/wyszukiwaniepodmiotu?t:lb=t (stan na 04.02.2016) nadmienid, że w Gminie Orneta siedzibę mają 3 spółdzielnie socjalne, przy czym co najmniej dwie działają aktywnie. Współpraca Gminy Orneta z organizacjami pozarządowymi odbywa się na podstawie rocznych programów współpracy. Głównym celem Rocznego programu współpracy Gminy Orneta z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami określonymi w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie na rok 2015 było budowanie i umacnianie partnerstwa między Gminą Orneta i organizacjami pozarządowymi. Cele szczegółowe natomiast odnosiły się m.in. do poprawy jakości życia mieszkaoców, integracji lokalnego społeczeostwa, wzmocnienia potencjału organizacji pozarządowych oraz umacniania w świadomości społecznej poczucia odpowiedzialności. Gmina współpracuje z organizacjami zarówno w formie finansowej poprzez powierzenie bądź wsparcie realizacji zadao, jak i pozafinansowej, w tym m.in. pomoc w uzyskaniu lokalu na preferencyjnych warunkach, udostępnianie lokalu na spotkania, konsultacje i szkolenia. W 2014 roku udzielono organizacjom pozarządowym dotacji na następujące zadania: 1) Zorganizowanie obozu wypoczynkowego z elementami socjoterapii dla dzieci i młodzieży; 2) Zorganizowanie zajęd dla dzieci i młodzieży w ramach zagospodarowania czasu wolnego; 3) Organizacja wydarzeo społeczno-kulturalnych, imprez, spotkao, konkursów, zabaw adresowanych do mieszkaoców Gminy Orneta stanowiących promocję zdrowego stylu życia; 4) Organizacja spotkao integrujących mieszkaoców Gminy Orneta (festyny, przeglądy, spotkania okolicznościowe); 5) Wspomaganie rozwoju organizacji pozarządowych poprzez dofinansowanie ich wkładów w realizację zadao własnych w przypadku realizacji projektów współfinansowanych ze środków zewnętrznych (granty wspomagające); 6) Podtrzymanie i upowszechnianie tradycji narodowej, pielęgnowanie polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej; 7) Zorganizowanie zajęd pozalekcyjnych dla dzieci i młodzieży w ramach zagospodarowania czasu wolnego w świetlicach wiejskich. W ramach trybu konkursowego w 2014 roku organizacje pozarządowe uzyskały dotacje na realizację 28 zadao na kwotę 70 780,00 zł. Ponadto, na 5 zadao z zakresu sportu udzielono dotacje w łącznej wysokości 116 000,00 zł, a w trybie pozakonkursowym – na 2 zadania 3 440,00 zł.

3. Wyzwania lokalnej polityki społecznej 3.1. Skala i główne powody przyznawania pomocy społecznej W 2014 roku pomocą społeczną, bez względu na jej rodzaj i formę, zostało objętych 776 rodzin, liczących łącznie 1 881 osób, czyli 15,2% mieszkaoców Gminy Orneta. Świadczenie przyznane zostało 1 088 osobom, co oznacza spadek w porównaniu z 2013 rokiem – o 45 osób, tj. o 4,0% oraz wzrost w odniesieniu do 2012 roku – o 20 osób, tj. o 1,8%. Wykres 6. Osoby i rodziny korzystające z pomocy i wsparcia w Gminie Orneta w latach 2012-2014

ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH MGOPS. W strukturze osób korzystających z pomocy społecznej przeważają kobiety – w 2014 roku w liczbie 626 stanowiły 57,5% ogółu świadczeniobiorców. Biorąc natomiast pod uwagę wiek tych osób, najliczniejszą grupę stanowią osoby w wieku produkcyjnym (666 osób; 61,2%), a następnie dzieci i młodzież do 17 roku życia (316 osób, 29,0%). Najmniej liczną grupą są osoby w poprodukcyjnym okresie życia (106 osób; 9,7%). Świadczenia przyznawane z pomocy społecznej mogą mied charakter pieniężny lub niepieniężny. Do pierwszej kategorii zalicza się zasiłki: stały, okresowy i celowy; zasiłek i pożyczkę na ekonomiczne usamodzielnienie oraz wynagrodzenie należne opiekunowi z tytułu sprawowania opieki przyznane przez sąd. Świadczenia o charakterze niepieniężnym to m.in. praca socjalna, pomoc rzeczowa, sprawienie pogrzebu, poradnictwo specjalistyczne, interwencja kryzysowa, schronienie, posiłek, niezbędne ubranie, usługi opiekuocze w miejscu zamieszkania, ośrodkach wsparcia i rodzinnych domach pomocy; specjalistyczne usługi opiekuocze; mieszkanie chronione, pobyt i usługi w domu opieki społecznej oraz pomoc w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych. Rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny byd odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy i odpowiadad celom i możliwościom pomocy społecznej. W strukturze świadczeo przyznawanych przez MGOPS w Ornecie dominują świadczenia pieniężne. W 2014 roku przyznano je 657 osobom z 645 rodzin, podczas gdy świadczenia niepieniężne otrzymało 529 osób z 374 rodzin. Wywiad środowiskowy został przeprowadzony z 781 osobami z 781 rodzin (1 826 osób w rodzinach). W analizowanym okresie wzrosła liczba osób, którym przyznano świadczenie w formie zasiłku. W świetle danych MGOPS w Ornecie w 2014 roku najwięcej osób otrzymywało zasiłki okresowe - ich liczba wyniosła 485, co oznacza wzrost w porównaniu do 2012 roku o 40 osób, czyli o 9,0%. Większośd zasiłków okresowych pobierana jest z tytułu bezrobocia – w 2014 roku pobierało je 459 osób, podczas gdy zasiłki z tytułu niepełnosprawności 25 osób, a z tytułu długotrwałej choroby 10 osób. W drugiej kolejności należy wskazad zasiłki celowe, przyznane w 2014 roku 376 osobom, czyli dwóm mniej niż w 2013 roku i aż 58 osobom więcej niż w 2012 roku (wzrost o 18,2%). W przypadku 177 osób był to zasiłek przyznawany w ramach programu wieloletniego „Pomoc paostwa w zakresie dożywiania”. Zasiłek stały w Gminie Orneta otrzymało w 2014 roku 137 osób, przy czym 110 to osoby samotnie gospodarujące. W porównaniu do 2012 roku liczba mieszkaoców otrzymujących zasiłek stały zmniejszyła się o 8 osób, czyli o 5,5%. Wykres 7. Liczba osób, którym przyznano świadczenia pieniężne w formie zasiłków w Gminie Orneta w latach 2012-2014

ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH MGOPS. W ramach świadczeo niepieniężnych, w 2014 roku 438 osób otrzymało posiłek16; 7 osobom sprawiono pogrzeb oraz uiszczono odpłatnośd za pobyt 18 osób w domu pomocy społecznej. Istotnym obszarem działalności MGOPS jest praca socjalna. Świadczenie pomocy w postaci pracy socjalnej jest zadaniem własnym gminy o charakterze obowiązkowym i nie jest uzależnione od posiadanego przez osobę czy rodzinę dochodu. Praca socjalna jest świadczona na rzecz poprawy funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym. Prowadzona jest w celu rozwiązywania ich trudnych sytuacji życiowych oraz pomocy w planowaniu nowych koncepcji życia zawodowego, wzbudzaniu motywacji do działania, wzmocnienia ich aktywności i samodzielności życiowej. W 2014 roku pracą socjalną objęto 306 rodzin (771 osób), co oznacza wzrost w porównaniu do 2012 roku – o 120 rodzin, czyli o 64,5%. Praca socjalna może byd świadczona w oparciu o kontrakt socjalny, a więc umowę dwustronną zawieraną w formie pisemnej przez pracowników socjalnych z osobami korzystającymi z pomocy społecznej. W 2014 roku zawartych zostało 40 kontraktów socjalnych. Usługi społeczne były świadczone także w postaci:  usług opiekuoczych – 89 osób;  specjalistycznych usług dla osób z zaburzeniami psychicznymi – 5 osób;  poradnictwa specjalistycznego – 392 rodziny (988 osób);  interwencji kryzysowej – 46 rodzin (155 osób). Należy również wskazad, że w 2014 roku 7 osób korzystało z mieszkania chronionego dla osób z zaburzeniami psychicznymi, a 9 osób z lokali socjalnych. Zgodnie z ustawą, pomoc społeczna udzielana jest osobom i rodzinom w szczególności z następujących powodów: ubóstwo; sieroctwo; bezdomnośd; bezrobocie; długotrwała lub

16 W ramach Programu wieloletniego „Pomoc paostwa w zakresie dożywiania”. ciężka choroba; niepełnosprawnośd; przemoc w rodzinie; potrzeba ochrony ofiar handlu ludźmi; potrzeba ochrony macierzyostwa lub wielodzietności; bezradnośd w sprawach opiekuoczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych; trudności w integracji cudzoziemców, którzy uzyskali w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy, ochronę uzupełniającą lub zezwolenie na pobyt czasowy w związku z tymi okolicznościami; trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego; alkoholizm lub narkomania; zdarzenie losowe i sytuacja kryzysowa oraz klęska żywiołowa lub ekologiczna. Tabela 6. Powody przyznawania pomocy społecznej w Gminie Orneta w latach 2012-2014 2012 2013 2014 Liczba Liczba Liczba Wyszczególnienie Liczba Liczba Liczba osób w osób w osób w rodzin rodzin rodzin rodzinach rodzinach rodzinach ubóstwo 395 1 111 408 1 080 404 1 016 bezrobocie 508 1 496 543 1 528 519 1 424 niepełnosprawnośd 232 458 237 470 242 449 długotrwała lub ciężka choroba 190 353 208 362 200 332 bezradnośd w sprawach opiek-wych 105 429 94 392 80 324 alkoholizm 113 184 120 183 61 87 narkomania 2 2 3 3 1 1 potrzeba ochrony macierzyostwa 29 - 35 - 33 - w tym: wielodzietnośd 6 - 7 - 11 - bezdomnośd 6 10 2 4 4 4 opuszczenie zakładu karnego 7 8 13 14 10 13 zdarzenia losowe 2 4 5 17 1 1 klęski żywiołowe i ekologiczne 0 - 0 - 0 - sieroctwo 0 0 0 0 0 0 przemoc w rodzinie 50 159 44 149 32 124 ochrona ofiar handlu ludźmi 0 - 0 - 0 -

ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH MGOPS. Wśród głównych powodów udzielania pomocy społecznej przez MGOPS w Ornecie w 2014 roku należy wskazad następujące: 1) bezrobocie – 519 rodzin; 1 424 osoby w rodzinach; 2) ubóstwo – 404 rodziny; 1 016 osób; 3) niepełnosprawnośd – 242 rodziny; 449 osób; 4) długotrwała lub ciężka choroba – 200 rodzin; 332 osoby; 5) bezradnośd w sprawach opiekuoczo-wychowawczych – 80 rodzin; 324 osoby. W świetle powyższych informacji, 11,5% mieszkaoców Gminy Orneta w 2014 roku żyło w rodzinach dotkniętych bezrobociem; 8,2% doświadczyło ubóstwa; 3,6% funkcjonowało w rodzinach, w których jest osoba niepełnosprawna; 2,7% zmagało się na co dzieo z długotrwałą lub ciężką chorobą członka rodziny; natomiast 2,6% funkcjonowało w rodzinach mających problemy z realizacją funkcji opiekuoczo-wychowawczych. Problemy te są często bardzo trudne do rozwiązania. Niejednokrotnie współwystępują ze sobą bądź są powiązane związkami przyczynowo-skutkowymi. Mogą też stanowid tzw. wierzchołek góry lodowej, pod którym kryją się inne problemy i dysfunkcje, takie jak uzależnienia czy przemoc w rodzinie.

3.2. Bezrobocie jako dominujący problem społeczny W świetle ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, bezrobotnym określa się osobę m.in. niezatrudnioną i niewykonującą innej pracy zarobkowej, gotową i zdolną do podjęcia pracy w pełnym wymiarze czasu oraz zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania powiatowym urzędzie pracy. Poniższa analiza będzie dotyczyła tzw. bezrobocia rejestrowanego, natomiast dane, na których się opiera, nie pozwalają na określenie skali szerszego zjawiska – braku pracy. Warto pamiętad, że bezrobotni zarejestrowani w PUP to jedynie częśd osób, które nie posiadają zatrudnienia, natomiast pozostałe nie rejestrują się m.in. ze względu na brak motywacji a nawet niechęd do podjęcia pracy lub innych oferowanych przez urząd form aktywizacji zawodowej, a także ze względu na pracę w szarej strefie. Bezrobocie jest jednym z najdotkliwszych i najtrudniejszych do rozwiązania problemów społecznych. Niejednokrotnie stanowi bowiem przyczynę zagrożenia bądź dotknięcia wykluczeniem społecznym – szczególnie gdy towarzyszy mu niepełnosprawnośd, ubóstwo, alkoholizm czy odbywanie w przeszłości kary pozbawienia wolności, które same w sobie również mogą prowadzid do wykluczenia społecznego. Brak zatrudnienia nie pozwala wielu osobom i rodzinom zaspokoid ich podstawowych potrzeb, a także przyczynia się do powstawania dysfunkcji w rodzinach, patologii oraz społecznej degradacji środowisk rodzinnych. Problemy te pogłębiają się w miarę przedłużania się okresu bezrobocia, niejednokrotnie powodując szereg innych negatywnych zjawisk, takich jak frustracja, marginalizacja, ubóstwo, prowadząc nawet do wycofania się z życia społecznego17. Tabela 7. Wybrane kategorie bezrobotnych w Gminie Orneta w latach 2012-2014

2012 2013 2014 Wyszczególnienie Liczba % Liczba % Liczba % Liczba bezrobotnych w Gminie 1380 100,0% 1477 100,0% 1312 100,0% Długotrwale bezrobotni 849 61,5% 870 58,9% 845 64,4% Z prawem do zasiłku 249 18,0% 275 18,6% 234 17,8% Bezrobotni zamieszkali na wsi 435 31,5% 457 30,9% 429 32,7% Bezrobotni do 25 roku życia 253 18,3% 274 18,6% 230 17,5% Bezrobotni powyżej 50 roku życia 328 23,8% 362 24,5% 336 25,6% Niepełnosprawni 56 4,1% 64 4,3% 55 4,2% Bez kwalifikacji zawodowych 422 30,6% 427 28,9% 379 28,9% Bez doświadczenia zawodowego 277 20,1% 298 20,2% 264 20,1% ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH PUP. W szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy są osoby długotrwale bezrobotne, których czas pozostawania w rejestrach PUP wydłuża się, a różnego rodzaju formy aktywizacji nie przynoszą spodziewanych efektów. Osoby te w 2014 roku stanowiły aż 64,4% bezrobotnych z terenu Gminy. Niejednokrotnie długotrwałe bezrobocie wynika z nakładania się czynników

17 Analiza problemów społecznych województwa warmińsko-mazurskiego w ujęciu pomocy społecznej za rok 2011. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko- Mazurskiego, s. 4. i barier utrudniających znalezienie zatrudnienia, takich jak brak lub niedostateczne kwalifikacje zawodowe, brak doświadczenia zawodowego, niepełnosprawnośd lub starszy wiek. W Gminie Orneta w analizowanym okresie 28,9% bezrobotnych nie posiadało kwalifikacji zawodowych, bądź ich kwalifikacje były niewystarczające w odniesieniu do zapotrzebowania rynku pracy; 25,6% stanowili bezrobotni powyżej 50 roku życia, a 20,1% - bezrobotni bez doświadczenia zawodowego. Niepełnosprawnośd charakteryzowała jedynie 4,2% bezrobotnych, jednak warto pamiętad, iż ich aktywizacja zawodowa jest utrudniona ze względu na rodzaj i stopieo niepełnosprawności, ograniczoną mobilnośd, a także bariery zewnętrzne – architektoniczne czy komunikacyjne. Dlatego osoby te wymagają szczególnego wsparcia. Bezrobocie w szczególny sposób dotyka osoby młode, w wieku potencjalnie największej aktywności zawodowej, największej mobilności oraz motywacji do podjęcia zatrudnienia. Częśd tych osób warunkuje bowiem decyzję o usamodzielnieniu się i założeniu własnej rodziny od zdobycia odpowiedniego zatrudnienia. Tymczasem warmiosko-mazurski rynek pracy należy do najtrudniejszych w kraju, a ukooczenie studiów wyższych czy szeregu kursów nie gwarantuje znalezienia satysfakcjonującej pracy. W świetle danych PUP w Lidzbarku Warmioskim, na koniec 2014 roku wśród zarejestrowanych bezrobotnych z terenu Gminy były aż 474 osoby (42,9% ogółu) do 34 roku życia. Nowelizacją ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy zostały zmienione kategorie bezrobotnych znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Obecnie są to przede wszystkim następujące grupy – według stanu na koniec 2015 roku:  bezrobotni do 30 roku życia (341 osób; 29,3% bezrobotnych);  długotrwale bezrobotni (747 osób; 64,1%);  bezrobotni powyżej 50 roku życia (314 osób; 27,0%);  osoby posiadające co najmniej jedno dziecko do 6 roku życia lub co najmniej 1 dziecko niepełnosprawne do 18 roku życia (195 osób; 16,7%);  niepełnosprawne (47 osób; 4,0%). Wraz z nowelizacją w/w ustawy, na powiatowe urzędy pracy został nałożony obowiązek ustalenia dla każdego bezrobotnego, niezwłocznie po rejestracji, profilu pomocy, oznaczającego właściwy ze względu na jego potrzeby zakres form pomocy. Na koniec 2015 roku liczba bezrobotnych z ustalonym profilem pomocy wyniosła 1 129, z czego:  profil I oznaczający pośrednictwo pracy i w uzasadnionych przypadkach poradnictwo zawodowe i inne formy pomocy ustalono dla 8 osób;  profil II wskazujący na usługi i instrumenty rynku pracy, działania aktywizacyjne oraz inne formy z wyłączeniem Programu Aktywizacja i Integracja – dla 855 osób;  profil III oznaczający Program Aktywizacja i Integracja, działania aktywizacyjne zlecone przez urząd pracy, programy specjalne, skierowanie do zatrudnienia wspieranego u pracodawcy lub podjęcia pracy w spółdzielni socjalnej zakładanej przez osoby prawne oraz w uzasadnionych przypadkach poradnictwo zawodowe – dla 266 osób. W świetle powyższych danych, okazuje się, że większośd bezrobotnych będzie wymagała podejmowania szeregu działao w kierunku ich aktywizacji, natomiast jedynie 8 osób, stanowiących 0,7% bezrobotnych z ustalonym profilem, ma dużą szansę na znalezienie zatrudnienia w krótkim czasie. 3.3. Uzależnienia W świetle definicji Światowej Organizacji Zdrowia, uzależnienie rozumiane jest jako stan psychiczny i fizyczny, który wynika z interakcji organizmu z substancja psychoaktywną. Charakteryzuje się on zmianami zachowania oraz koniecznością przyjmowania substancji w sposób okresowy bądź ciągły – w celu doświadczania jej wpływu bądź uniknięcia objawów towarzyszących jej brakowi w organizmie. Uzależnienie w kontekście dysfunkcji społecznych należy jednak rozumied szerzej i dwojako – jako silną i nabytą potrzebę 1) zażywania konkretnych substancji takich jak alkohol (alkoholizm), narkotyki (narkomania) czy lekarstwa (lekomania); 2) wykonywania określonych czynności (np. uprawianie hazardu, oglądanie telewizji, korzystanie z Internetu, robienie zakupów, granie w gry komputerowe). W obu tych wymiarach uzależnienie może przynieśd negatywne konsekwencje – utrudnia bowiem prawidłowe funkcjonowanie psychiczne, fizyczne i społeczne. Niejednokrotnie prowadzi nie tylko do utraty zdrowia, ale także do wykluczenia społecznego, przestępczości oraz problemów i dysfunkcji w rodzinie. Na podstawie dostępnych danych nie jest możliwe określenie skali uzależnieo. Przyczyny są różne – osoby uzależnione i ich rodziny mogą nie zdawad sobie sprawy z problemu, mogą również chcied go ukrywad albo próbowad zwalczyd we własnym gronie. Z tego względu analiza problemu wymaga korzystania z fragmentarycznych danych pochodzących z różnych źródeł. W świetle danych MGOPS w Ornecie w 2014 roku z pomocy społecznej z tytułu alkoholizmu korzystało 61 rodzin, w których żyło 87 osób, natomiast z tytułu narkomanii – 1 osoba. Należy również wskazad, że w ramach Punktu Konsultacyjno-Informacyjnego w tym okresie pomoc uzyskały 54 rodziny, w których występowały problemy związane z przemocą i nadużywaniem alkoholu oraz 29 rodzin z problemem nadużywania alkoholu przez członka rodziny. Istotnych danych dostarczają sprawozdania Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. W 2014 roku do GKRPA wpłynęło 76 wniosków o podjęcie działao zmierzających do zobowiązania do leczenia odwykowego osób nadużywających alkoholu, w tym najwięcej, aż 49, z Komisariatu Policji, a w dalszej kolejności – 24 wnioski od członków rodzin. Prawie trzy czwarte wniosków (56) dotyczyło mężczyzn, 42 wnioski odnosiły się do środowiska miejskiego, a 34 wnioski dotyczyły środowisk wiejskich. Tabela 8. Wybrane dane dotyczące działalności GKRPA w Ornecie w latach 20120-2014 Wyszczególnienie 2012 2013 2014 Liczba wniosków, które wpłynęły do GKRPA 114 75 76 - Komisariat Policji 87 45 49 - MGOPS 7 4 1 - Kuratorzy zawodowi i społeczni 5 3 2 - Prokuratura Rejonowa 0 1 0 - Osoby fizyczne - członkowie rodzin 15 22 24 Liczba wniosków złożonych do Sądu 45 59 54 ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH GKRPA. W 2014 roku GKRPA przeprowadziła 138 rozmów motywacyjnych, a biegli sądowi wydali 26 opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu. Do Sądu Rejonowego w Bartoszycach VIII Zamiejscowy Wydział Rodzinny i Nieletnich w Lidzbarku Warmioskim GKRPA złożyła 54 wnioski o zobowiązanie do leczenia odwykowego. W latach 2012-2014 do GKRPA wpłynęło łącznie 265 wniosków o podjęcie działao zmierzających do zobowiązania do leczenia odwykowego osób, które nadużywają alkoholu, natomiast GKRPA skierowała 158 wniosków do Sądu. W odniesieniu do ogólnej liczby mieszkaoców Gminy Orneta, liczby te mogą wydawad się niewielkie. Warto jednak pamiętad, że dotyczą one osób pijących w sposób szkodliwy, zagrażający swojemu otoczeniu. Uzupełnienie analizy problemu uzależnieo w Gminie Orneta mogą stanowid wyniki badao społecznych przeprowadzonych w 2014 roku wśród mieszkaoców18. Ich autorzy szacują, że liczba osób nadużywających alkoholu w Ornecie wynosi ok 650-910 osób, natomiast liczbę osób uzależnionych od alkoholu – na 260-390 osób. Główne wnioski z badao w kontekście uzależnieo są następujące:  badani mieszkaocy mają świadomośd zagrożeo płynących ze spożywania alkoholu, w tym również piwa i podzielają pogląd, że dostęp do alkoholu powinien byd kontrolowany i ograniczony;  spośród badanych mieszkaoców 9% deklaruje abstynencję, natomiast więcej niż połowa piła alkohol nie dłużej niż miesiąc przed okresem badania;  21% badanych dorosłych sięgnęło po alkohol przed 15 rokiem życia;  czterech na dziesięciu badanych uważa, że osoby pijące alkohol w ich miejscu zamieszkania mogą stanowid zagrożenie dla ich bezpieczeostwa, natomiast co trzeci twierdzi, że doświadczył nieprzyjemnych skutków nadużywania alkoholu przez inne osoby;  58% badanych gimnazjalistów i 61% badanych uczniów szkół ponadgimnazjalnych spożywało alkohol w okresie ostatniego miesiąca; najczęściej spożywanym przez młodzież alkoholem jest piwo, które w opinii znacznej części uczniów jest mniej groźnym alkoholem niż wódka;  do kontaktu ze środkami odurzającymi przyznało się 3% szóstoklasistów, 31% gimnazjalistów z klas trzecich oraz 34% uczniów klas drugich szkół ponadgimnazjalnych;  kontakty młodzieży z dopalaczami są znacznie rzadsze niż w przypadku innych substancji psychoaktywnych, jednak ma ona orientację w zakresie rynku dopalaczy;  w grach hazardowych brało udział 12% badanych dorosłych, przy czym tylko u 2% przyjmuje to formę zachowao problemowych;  31% badanych dorosłych ma w swoim bliskim otoczeniu osobę, którą uważa za uzależnioną od komputera bądź Internetu; 18% - w tym otoczeniu ma osobę, którą uważa za uzależnioną od pracy, natomiast 4% twierdzi, że w ich otoczeniu jest osoba uzależniona od zakupów. Wyniki przeprowadzonych badao wskazują, że problem uzależnieo istnieje nie tylko w rzeczywistości społecznej Gminy Orneta, ale także w świadomości jej mieszkaoców. Najbardziej widoczny jest on w przypadku uzależnienia od alkoholu czy narkotyków, jednak coraz częstsze i coraz lepiej rozpoznawane są też kwestie związane z pracoholizmem, zakupoholizmem, uzależnieniem od hazardu, komputera bądź Internetu. W szczególny sposób zagrożona jest młodzież, która nie zawsze jest świadoma ryzyka jakie niesie za sobą

18 Lokalna diagnoza, monitoring oraz strategia rozwiązywania problemów uzależnieo i innych zagrożeo społecznych dla Miasta i Gminy Orneta. Badanie zostało przeprowadzone na próbie 120 osób powyżej 18 roku życia, 289 uczniów na terenie Gminy oraz poprzez wywiady ze sprzedawcami lub właścicielami punktów sprzedaży alkoholu i papierosów. zażywanie pewnych substancji czy niektóre zachowania. Niejednokrotnie też młodzież wykazuje dużą podatnośd na wpływy otoczenia oraz potrzebę akceptacji w grupie, która również może stanowid czynnik zachęcający do sięgania po alkohol, papierosy czy narkotyki. 3.4. Przemoc w rodzinie Przemoc w rodzinie w świetle art. 2 ust. 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, oznacza jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób najbliższych, a także innych osób wspólnie zamieszkujących lub gospodarujących, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeostwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godnośd, nietykalnośd cielesną, wolnośd, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Przemoc domowa może przyjmowad różnorodne formy, w tym m.in.:  fizyczną np. wymierzanie policzków, bicie, kopanie;  seksualną, polegającą na zmuszaniu do określonych zachowao i kontaktów seksualnych;  psychiczną – słowne lub niewerbalne groźby użycia przemocy wobec osoby lub tego, co do niej należy, m.in. zastraszanie, poniżanie, ubliżanie, szantaż;  ekonomiczną/materialną oznaczająca odmawianie lub ograniczanie dostępu do wspólnych środków finansowych, odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie bądź ograniczanie podjęcia pracy zarobkowej, niszczenie przedmiotów itp. Powyższa definicja zawiera cztery podstawowe elementy, które charakteryzują przemoc w rodzinie:  intencjonalnośd – działania sprawcy mają zamierzony i celowy charakter, służąc uzyskaniu kontroli, władzy oraz bezwzględnego posłuszeostwa;  dysproporcja sił – wyraża się w przewadze sprawcy nad ofiarą, która może mied charakter psychiczny, fizyczny, ekonomiczny, społeczny czy kulturowy; przewaga ta sprzyja poczuciu bezkarności sprawcy i zarazem bezradności i bezbronności ofiary;  naruszanie praw i dóbr osobistych – np. prawa do szacunku, ochrony zdrowia, kontaktów z rodziną;  powodowanie cierpienia i szkód. Stosowanie przemocy przez jednego z członków rodziny destabilizuje funkcjonowanie całego systemu rodzinnego. Jej skutkiem mogą byd nie tylko bezpośrednie szkody w sferze zdrowia fizycznego i psychicznego, ale także długotrwałe negatywne konsekwencje dla rozwoju dzieci. Specyfika tego zjawiska powoduje, iż jest ono trudne do rozpoznania. Niejednokrotnie ofiary trzymają je w tajemnicy ze względu na związek emocjonalny ze sprawcą, obawę przed ostracyzmem społecznym, brak wiary w możliwośd zmiany sytuacji czy traktowanie przemocy jako prywatnej sprawy rodziny. Podobnie jak w przypadku uzależnieo, również przemoc w rodzinie musi byd badana na podstawie fragmentarycznych danych z różnych źródeł. Statystyki MGOPS w Ornecie wskazują, że z pomocy społecznej z tytułu przemocy w rodzinie w 2014 roku korzystały 32 rodziny (124 osoby), czyli o 18 rodzin mniej niż w 2012 roku. W przypadku, gdy w rodzinie wystąpi zjawisko przemocy, może zostad wszczęta procedura Niebieskiej Karty. W 2014 roku do Zespołu Interdyscyplinarnego wpłynęły 24 Karty, z czego 22 zostały założone przez funkcjonariuszy Policji podczas interwencji, natomiast pozostałe przez pracowników socjalnych i GKRPA. W całym analizowanym okresie do Zespołu wpłynęły 104 Karty. W 6 przypadkach dotyczyły one rodzin już objętych procedurą.

Wykres 8. Wybrane dane dotyczące procedur Niebieskiej Karty w latach 2012-2014

ŹRÓDŁO: OPRACOWANIE WŁASNE NA PODSTAWIE DANYCH ZI. W świetle wyników przeprowadzonych badao społecznych19, przemoc w rodzinie istnieje w świadomości mieszkaoców Gminy i jest traktowana jako poważny problem. Najważniejsze wnioski płynące w tym zakresie z badao są następujące:  ponad połowa badanych mieszkaoców uważa, że zjawisko przemocy domowej występuje w 21% do 50% rodzin w Gminie, natomiast 70% respondentów twierdzi, że zna rodziny, w których problem ten występuje;  co siódmy badany był ofiarą psychicznej przemocy ze strony współmałżonka, natomiast co jedenasty przyznaje się do stosowania przemocy wobec współmałżonka;  co piąty badany stosuje kary cielesne wobec dzieci;  częśd dzieci narażona jest w domach na wyzwiska, popychanie, szarpanie, a nawet bicie; co dwunasty uczeo był karany w sposób niebezpieczny przez własnych rodziców;  co czwarty uczeo zna w swoim otoczeniu osobę, karaną przez rodziców z nieistotnych powodów. Analiza dostępnych danych dotyczących przemocy w rodzinie obarczona jest specyfiką tego zjawiska. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej z tego tytułu czy liczba zakładanych Niebieskich Kart świadczą nie tyle o skali przemocy w rodzinie, co o jej wykrywalności i świadomości mieszkaoców w tym zakresie. Wyniki badao społecznych pozwalają spojrzed na przemoc w rodzinie nie od strony instytucji, a od strony osób – rodzin, sąsiadów czy nawet mieszkaoców dotkniętych tym problemem. W ich świetle okazuje się, że przemoc istnieje w lokalnym środowisku, jednak w wielu przypadkach nie przyjmuje rozmiarów, które wymagałyby zewnętrznej interwencji. Ważna jest natomiast profilaktyka i działania edukacyjne służące w szczególności zwiększaniu świadomości tego, czym jest przemoc, kiedy działania współmałżonka nabierają charakteru przemocy oraz jakie powinny byd prawidłowe

19 Tamże. relacje w rodzinie. 3.5. Wnioski i rekomendacje W świetle przeprowadzonych analiz, Gmina Orneta to jednostka z potencjałem rozwojowym, ale jednocześnie z wieloma problemami i dysfunkcjami społecznymi. Warto mied na uwadze, że wykorzystanie szans rozwojowych Gminy nie będzie w pełni możliwe bez przełamania jej słabych stron, dlatego wnioski z diagnozy powinny byd rozpatrywane w obu tych aspektach. Gmina miejsko-wiejska Orneta położona jest w powiecie lidzbarskim, w niedużej odległości od Olsztyna i Elbląga, czyli dwóch strategicznych miast województwa warmiosko- mazurskiego. Jej specyfika polega na tym, że aż trzy czwarte ludności mieszka w samej Ornecie, natomiast poszczególne miejscowości wiejskie są raczej niewielkie – w większości liczba ich mieszkaoców nie przekracza 200 osób. Z roku na rok liczba ludności zmniejsza się, na co wpływ ma zarówno ruch naturalny, jak i migracje. Podobnie jak w całym kraju oraz innych krajach rozwiniętych, w Gminie Orneta coraz bardziej dostrzegalne staje się zjawisko starzenia się społeczeostwa, polegające na wzroście liczby osób w starszym wieku i ich udziału w ogólnej liczbie ludności przy jednoczesnym spadku liczby oraz udziału dzieci i młodzieży w ogólnej liczbie ludności. Proces ten w dłuższej perspektywie będzie wiązał się z poszerzeniem kręgu osób wymagających opieki i wsparcia z powodu choroby czy niesamodzielności spowodowanej podeszłym wiekiem. Dlatego też zwiększy się popyt na usługi opiekuocze organizowane przez samorządy gminne, administrację paostwową lub podmioty prywatne. Jednocześnie osoby starsze będą zgłaszały zapotrzebowanie na nowe usługi oraz produkty. Tym samym rozwijad się będzie srebrna gospodarka, ukierunkowana na zaspokajanie potrzeb osób starszych. Należy nadmienid, że procesy depopulacyjne i starzenia się społeczeostwa odpowiadają tendencjom krajowym, europejskim, a nawet światowym, w tym m.in. rosnącej mobilności oraz coraz wyższej jakości życia. Niemniej jednak na poziomie gminy silnie mogą wpływad na różne aspekty jej funkcjonowania, w tym m.in. na stan gospodarki, możliwości zaspokajania potrzeb mieszkaoców, środowisko naturalne, a także na wysokośd i strukturę budżetu. Wśród szczególnie dotkliwych procesów należy wskazad emigrację osób młodych, w wieku produkcyjnym i o wysokich dochodach, co w dłuższej perspektywie może powodowad nie tylko pogłębianie się procesu starzenia się mieszkaoców Gminy Orneta, ale również wpłynąd na kondycję finansową jednostki samorządu. Z jednej strony bowiem zmniejszą się wpływy do budżetu, natomiast z drugiej – rosnąd będą potrzeby, szczególnie w zakresie pomocy społecznej. Istotnym aspektem funkcjonowania Gminy jest lokalny rynek pracy, a więc z jednej strony pracodawcy i ich potencjał zatrudnieniowy, a z drugiej – zasoby siły roboczej z uwzględnieniem ich ilości i jakości. Wprawdzie Gminę Orneta charakteryzuje dośd wysokie nasycenie podmiotami gospodarki narodowej, jednak trzeba zauważyd, że dominują tu mikro- i małe przedsiębiorstwa, które mają niewielką zdolnośd do generowania stałych miejsc pracy. Powiat lidzbarski znajduje się w grupie powiatów o najtrudniejszej sytuacji na lokalnym rynku pracy w województwie, co widoczne jest również w Gminie, gdzie osoby bezrobotne stanowią około jedną szóstą wszystkich mieszkaoców w wieku produkcyjnym. Istotne jest także to, że na terenie Gminy 10 miejscowości ma charakter popegeerowski. Dla części mieszkaoców PGR-y stanowiły bowiem ostatnie miejsce pracy. Brak odpowiednich kompetencji i kwalifikacji wpłynął na to, że nie odnaleźli się na rynku pracy. O wielości i złożoności problemów społecznych w gminie może świadczyd to, że ponad 15% jej mieszkaoców korzysta z pomocy i wsparcia MGOPS, w tym przede wszystkim z tytułu bezrobocia, ubóstwa, długotrwałej lub ciężkiej choroby, niepełnosprawności oraz bezradności w sprawach opiekuoczo-wychowawczych. Problemy te są trudne do rozwiązania, ponieważ często współwystępują ze sobą, tworząc związki przyczynowo- skutkowe. Rozwiązanie jednego z nich może więc nie wpłynąd znacząco na sytuację danej osoby czy rodziny. Ważne jest wobec tego podejście interdyscyplinarne i kompleksowe, a także łączące działania o charakterze interwencyjnym i terapeutycznym, adresowane do osób i grup doświadczających poważnych trudności w sferze rodzinnej, społecznej, zdrowotnej, edukacyjnej czy zawodowej, z działaniami adresowanymi do całego społeczeostwa, uprzedzającymi wystąpienie lub nasilenie się problemów społecznych. Istotne jest również ukierunkowanie na grupy docelowe i ich potrzeby, a także indywidualizacja wsparcia. Instytucje działające w sferze polityki społecznej powinny patrzed na swoich klientów całościowo, uwzględniając ich wartości, emocje, cechy fizyczne i psychiczne, środowisko rodzinne i społeczne itp. Należy przy tym unikad ujemnych następstw tzw. pomocy narzuconej, mających często miejsce w sytuacji nakazu instytucjonalnego kierowanego do łamiących normy społeczne osób i grup, które nie są zainteresowane zmianą swojej sytuacji życiowej (nawet jeśli ich położenie jest oceniane jako trudne i wymagające interwencji ze strony instytucji pomocowych)20. Zmniejszeniu napięcia w relacjach z trudnymi klientami mogą służyd innowacyjne metody pracy stosowane przez psychologów, pedagogów, pracowników socjalnych i innych specjalistów, które kładą nacisk na odpowiedni proces komunikacji i współpracy sprzyjający poszerzaniu sfery autonomii, odpowiedzialności i kreatywności. Prognoza zmian społecznych w Gminie Orneta, przy założeniu, że nie zostałyby podjęte odpowiednie działania profilaktyczne i zaradcze, wskazuje na stały odpływ ludności, starzenie się społeczeostwa, a co za tym idzie istotne zmiany w strukturze społecznej. Natomiast brak oddziaływania na świadomośd społeczną będzie powodował utrwalanie istniejących problemów społecznych. Zjawisko dziedziczenia bezrobocia, ubóstwa i uzależnieo powoduje bowiem, że czerpanie przez kolejne pokolenia poglądów i wzorców zachowao od swoich rodzin, ma wymiar negatywny. Pozwala też prognozowad pogłębianie się dysfunkcji w środowiskach szczególnie narażonych na wykluczenie społeczne. Efektywne rozwiązywanie problemów społecznych będzie wymagad podejmowania działao: 1) zapobiegawczych, służących wczesnemu wykrywaniu objawów dysfunkcji; edukacji i informowaniu społeczeostwa w zakresie m.in. zagrożeo społecznych i możliwości ich zapobiegania i likwidowania; 2) prewencyjnych i terapeutycznych, a także 3) pobudzających aktywnośd społeczną i zawodową mieszkaoców. Działania te powinny iśd w parze ze zrównoważonym rozwojem Gminy Orneta, uwzględniającym, obok kierunków gospodarczych nastawionych na wzrost liczby miejsc pracy i atrakcyjnośd inwestycyjną gminy, również kierunki wspierające budowę społeczeostwa obywatelskiego – aktywnego i świadomego.

20 Zob. więcej: A. Rurka, G. Hardy, C. Defays, Proszę, nie pomagaj mi! Paradoks pomocy narzuconej, tłum. U. Bisek i M. Macioska, Warszawa 2013. 4. Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju społecznego 4.1. Uwarunkowania prawne i programowe Strategia rozwiązywania problemów społecznych opracowywana jest na podstawie art. 17 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, która wymienia jednocześnie elementy składowe tego dokumentu takie jak: diagnoza sytuacji społecznej, prognoza zmian w okresie objętym strategią, a także określenie celów strategicznych, kierunków niezbędnych działao, sposobu realizacji i ram finansowych oraz wskaźników realizacji działao. Ponadto, w świetle ww. ustawy, strategia powinna w szczególny sposób uwzględniad programy pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, a także inne, mające na celu integrację osób i rodzin z grup szczególnego ryzyka. Obszar lokalnej polityki społecznej kształtują również inne akty normatywne w randze ustawy, wśród których należy wymienid w szczególności:  ustawę z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 1515 ze zm.);  ustawę z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 332 ze zm.);  ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z 2005 r. Nr 180, poz. 1493 ze zm.);  ustawę z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (t.j. Dz. U. z 2012 r. poz. 1356 ze zm.);  ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz. U. z 2012 r. poz. 124 ze zm.);  ustawę z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (t.j. Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375);  ustawę z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (t.j. Dz. U. z 2014 r. poz. 1118 ze zm.);  ustawę z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (t.j. Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 225 ze zm.);  ustawę z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 ze zm.);  ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 149 ze zm.);  ustawę z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. Dz. U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721 ze zm.);  ustawę z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 114 ze zm.);  ustawę z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 966 ze zm.);  ustawę z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 859);  ustawę z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy paostwa w wychowaniu dzieci (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 195). Uwarunkowania programowe Strategii, istotne z punktu widzenia przeciwdziałania i walki z wykluczeniem społecznym, wynikają z rozwiązao i dokumentów strategicznych przyjmowanych na szczeblach: europejskim, krajowym , regionalnym oraz lokalnym. W świetle założeo dokumentu Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu szczególnie ważna okazuje się współpraca paostw członkowskich na rzecz wychodzenia z kryzysu oraz wdrażania reform umożliwiających stawienie czoła wyzwaniom związanym z globalizacją, starzeniem się społeczeostw czy rosnącą potrzebą racjonalnego wykorzystywania zasobów przyrodniczych. Osiągnięciu tych założeo mają służyd trzy podstawowe, wzajemnie wzmacniające się priorytety: wzrost inteligentny, wzrost zrównoważony oraz wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu, polegający na wspieraniu gospodarki charakteryzującej się wysokim poziomem zatrudnienia i zapewniającej spójnośd gospodarczą, społeczną oraz terytorialną. Strategia uwzględnia również postulaty Strategii Rozwoju Kraju 2020 – Aktywne społeczeostwo, konkurencyjna gospodarka, sprawne paostwo. W świetle jej założeo rozwój kapitału społecznego stanowi jedno z kluczowych wyzwao Polski i służy zwiększeniu skali oraz trwałości zaangażowania oraz współpracy obywatelskiej, będąc jednocześnie jednym z głównych czynników decydujących o rozwoju i konkurencyjności kraju, poszczególnych regionów oraz środowisk lokalnych. Wśród jej głównych postulatów warto wymienid następujące:  rozwój kapitału społecznego stanowi jedno z kluczowych wyzwao Polski i służy zwiększeniu skali i trwałości zaangażowania oraz współpracy obywatelskiej; paostwo powinno jedynie tworzyd warunki dla tego procesu sprzyjając oddolnym inicjatywom obywatelskim;  rozwój kapitału ludzkiego jest jednym z głównych czynników decydujących o rozwoju i konkurencyjności kraju, poszczególnych regionów oraz środowisk lokalnych; zadania paostwa powinny koncentrowad się na ograniczeniu czynników zniechęcających do podejmowania i utrzymania aktywności zawodowej, w szczególności osób młodych dopiero wchodzących na rynek pracy, osób niepełnosprawnych oraz starszych;  zagrożenie wykluczeniem w Polsce ma charakter terytorialny – w poszczególnych regionach istnieją obszary problemowe, charakteryzujące się niską dostępnością i jakością usług publicznych, ograniczonymi zasobami własnymi i w konsekwencji niskim potencjałem rozwojowym; nacisk powinien zostad położony nie tylko na działania redystrybucyjne, prowadzące do łagodzenia ubóstwa, ale przede wszystkim na działania aktywizujące, umożliwiające powszechne uczestnictwo w różnych sferach życia społeczno-gospodarczego. Jednym z kluczowych krajowych dokumentów programowych dotyczących rozwiązywania problemów społecznych jest Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2020. Nowy wymiar aktywnej integracji. Określono w nim, że walka z ubóstwem i wykluczeniem musi opierad się na wzroście gospodarczym i zatrudnieniu oraz na nowoczesnej i skutecznej ochronie socjalnej. Interwencja innowacyjnej ochrony socjalnej musi byd połączona z szerokim zestawem polityk społecznych, łącznie z ukierunkowaną edukacją, pomocą społeczną, mieszkalnictwem, zdrowiem, godzeniem życia prywatnego i zawodowego oraz polityk rodzinnych. Na poziomie regionalnym główny dokument określający cele i zadania samorządów, publicznych instytucji pomocy społecznej, służb zatrudnienia oraz podmiotów niepublicznych w zakresie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu stanowi Strategia polityki społecznej województwa warmiosko-mazurskiego do 2020 roku. W odpowiedzi na dominujące problemy regionu takie jak dysfunkcje w rodzinach, wzrost zagrożenia marginalizacją zawodową i społeczną, a także małą aktywnośd lokalnych społeczności, strategia zakłada:  tworzenie warunków do możliwie pełnego rozwoju rodziny i do właściwego jej funkcjonowania;  stworzenie możliwości wyjścia z izolacji społecznej oraz integrację z otoczeniem w szczególności osób niepełnosprawnych, starszych, uzależnionych, ofiar przemocy, bezdomnych i innych znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji życiowej;  wspieranie bezrobotnych mieszkaoców regionu, w celu zwiększenia ich aktywności edukacyjnej, podniesieniu potencjału zawodowego oraz podjęciu pracy;  wzmocnienie postaw prospołecznych, rozwój kompetencji społecznych i umiejętności współpracy poszczególnych jednostek i grup na rzecz własnego otoczenia. W związku z koniecznością realizacji spójnych i komplementarnych działao na poziomie lokalnym, niniejszy dokument uwzględnia również cele i kierunki działao, określone w Strategii rozwiązywania problemów społecznych powiatu lidzbarskiego na lata 2016-2023. Cel nadrzędny dokumentu stanowi Poprawa warunków i jakości życia w powiecie lidzbarskim, a jego realizacji służy siedem celów szczegółowych w siedmiu obszarach interwencji (rynek pracy i zatrudnienie; wsparcie rodziny; rozwój dzieci i młodzieży; integracja osób z niepełnosprawnością; aktywnośd seniorów; zdrowie społeczeostwa; bezpieczeostwo publiczne). Są to następujące: 1) Wzrost aktywności zawodowej mieszkaoców; 2) Poprawa wypełniania funkcji przez rodziny; 3) Zwiększenie szans życiowych dzieci i młodzieży; 4) Poprawa jakości życia osób z niepełnosprawnością; 5) Podniesienie standardów życia osób starszych; 6) Poprawa zdrowia fizycznego i psychicznego ludności; oraz 7) Poprawa stanu bezpieczeostwa publicznego. 4.2. Główne zasady horyzontalne Zasady horyzontalne Strategii wyznaczają akceptowany sposób myślenia, wartościują metody działania służące osiągnięciu jej założeo oraz określają ramy, w których realizowana jest gminna polityka społeczna. Mają one charakter przekrojowy, co oznacza, że powinny byd obecne na wszystkich poziomach wdrażania strategii: decyzyjnym, realizacyjnym, ewaluacji, nadzoru i kontroli. Wśród głównych zasad horyzontalnych należy wskazad zrównoważony rozwoj, równośd szans oraz dobre rządzenie.

Zasady horyzontalne realizacji Strategii

Zasada zrównoważonego rozwoju opiera się na założeniu, że prawo do zaspokojenia potrzeb i aspiracji rozwojowych pokoleo żyjących współcześnie powinno byd realizowane bez ograniczania tego prawa dla kolejnych generacji. Oznacza to, że rozwój cywilizacyjny i gospodarczy nie powinien odbywad się kosztem nieodnawialnych zasobów oraz niszczenia środowiska, a proces postępujących zmian powinien zapewniad równowagę pomiędzy zaspokajaniem podstawowych potrzeb ludzkich a racjonalnym korzystaniem z zasobów naturalnych. Zrównoważony rozwój wymaga więc traktowania zasobów naturalnych jak ograniczonych zasobów gospodarczych oraz wykorzystywania kapitału przyrodniczego w sposób pozwalający na zachowanie funkcji ekosystemów w perspektywie długookresowej. Zasada równości szans oznacza prawo wszystkich mieszkaoców do równego (sprawiedliwego) dostępu do różnych życiowych możliwości, np. edukacji, kultury, rynku pracy. Z równością szans związany jest ściśle zakaz dyskryminacji (np. ze względu na płed, wiek, wyznanie religijne czy narodowośd) gwarantowany prawami człowieka. Jednakże równośd szans idzie dalej, bowiem w obszarze planowania, realizacji i ewaluacji polityk publicznych zakłada włączenie równościowej perspektywy, czyli dokonywanie oceny wpływu tych polityk na warunki życia różnych grup społecznych, w szczególności kobiet i mężczyzn, osób niepełnosprawnych oraz innych grup marginalizowanych (ze względu na wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania itd). Zasada równości szans nakłada zatem obowiązek tworzenia przez władze publiczne, w tym samorządy lokalne, warunków do równego uczestnictwa w życiu publicznym przez wszystkich mieszkaoców. Dobre rządzenie w różnych ujęciach i definicjach tej zasady odnosi się do dwóch kwestii: z jednej strony do funkcjonowania władz politycznych i administracji, a z drugiej – do włączania w procesy decyzyjne organizacji pozarządowych, grup społecznych oraz grup interesów. Urzeczywistnianie tej zasady powinno oznaczad m.in. zapewnienie transparentności działao instytucji rządowych, otwartośd administracji na dialog z organizacji społecznymi oraz nacisk na efektywnośd realizowanych polityk publicznych, zwłaszcza pod kątem ich celów.

5. Cele i kierunki działań Sformułowane niżej cele i kierunki działao przewidziane do realizacji w ramach „Strategii rozwiązywania problemów społecznych w Gminie Orneta na lata 2016-2025” stanowią odpowiedź na zdiagnozowane bariery i wyzwania lokalnej polityki społecznej, zarówno te już istniejące jak i prognozowane, w szczególności w zakresie sytuacji demograficznej oraz socjalnej. Częśd programowa dokumentu nawiązuje ponadto do aktualnych strategii i programów w zakresie przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu, a także koncepcji i postulatów stanowiących wyniki badao naukowych oraz tzw. dobrych praktyk upowszechnianych przez podmioty polityki społecznej. Cel główny Strategii brzmi:

Wzmocnienie potencjału osób i rodzin zamieszkujących Gminę Orneta oraz dostępności usług społecznych w Gminie służące poprawie funkcjonowania mieszkaoców w środowisku rodzinnym, zawodowym i społecznym.

Cel ten zostanie osiągnięty dzięki realizacji celów strategicznych i szczegółowych, przypisanych do określonych obszarów i wynikających z przyjętej wizji pożądanych zmian w każdym z nich. Obszary interwencji są następujące:

W każdym obszarze wskazany został katalog działao, który wyznacza kluczowe, niezbędne kierunki zaangażowania władz samorządu, jednostek organizacyjnych Gminy oraz partnerów lokalnych. Nie jest katalogiem zamkniętym, więc jeżeli w trakcie wdrażania Strategii pojawią się jeszcze inne pomysły (projekty) wpisujące się w jej cele, to również powinny zostad wzięte pod uwagę.

Obszar 1. Zaradność życiowa i aktywność zawodowa mieszkańców. Wizja: Mieszkaocy gminy Orneta są samodzielni, zapobiegliwi, przedsiębiorczy i kreatywni. Chętnie podejmują inicjatywę. Biorą odpowiedzialnośd za siebie i własne życie, a także za swoich najbliższych. Posiadają dostateczne warunki materialne do zaspokojenia podstawowych potrzeb, takich jak mieszkanie, wyżywienie i ubranie. Potrafią przełamywad bariery i pokonywad trudności – samodzielnie bądź przy wsparciu rodzin oraz instytucji rynku pracy i pomocy społecznej. Osoby w wieku aktywności zawodowej posiadają wykształcenie i kwalifikacje potrzebne na rynku pracy, a także wykazują gotowośd do podejmowania zatrudnienia lub prowadzenia własnej firmy. Praca zawodowa stanowi dla osób i rodzin nie tylko źródło utrzymania, ale także przestrzeo do kontaktów społecznych i samorealizacji.

Cel strategiczny 1. Wzmacnianie kompetencji sprzyjających prawidłowemu wypełnianiu ról rodzinnych, zawodowych i społecznych.

Cele szczegółowe: 1.1. Rozwijanie wiedzy, umiejętności i postaw mieszkaoców służących zaradności życiowej. 1.2 Poprawa zdolności mieszkaoców do zatrudnienia lub podejmowania działalności gospodarczej. 1.3. Zapewnienie najbardziej potrzebującym osobom i rodzinom dostępu do podstawowych dóbr i zasobów.

Kierunki działao: 1) Realizacja programów i działao edukacyjnych (np. kursów, szkoleo, warsztatów), służących rozwijaniu i pomnażaniu kapitału życiowego mieszkaoców, niezbędnego do poprawnego wypełniania ról rodzinnych, społecznych i zawodowych, m.in. w zakresie skutecznego działania, automotywacji, kreatywnego rozwiązywania problemów, prowadzenia gospodarstwa domowego, planowania i racjonalizacji wydatków. 2) Współpraca z Powiatowym Urzędem Pracy i innymi instytucjami rynku pracy w szczególności w zakresie: wsparcia dla osób wchodzących lub powracających na rynek pracy przez doradców zawodowych, psychologów, coachów i innych specjalistów pod kątem np. budowania motywacji oraz wyboru i planowania ścieżki zawodowej; realizacji programów umożliwiających mieszkaocom, w szczególności należącym do grup defaworyzowanych na rynku pracy, zdobycie nowych lub aktualizację posiadanych kwalifikacji zawodowych oraz służących nabywaniu doświadczenia zawodowego poprzez szkolenia i kursy zawodowe, staże, przygotowanie zawodowe dorosłych, prace społecznie użyteczne i roboty publiczne; wsparcia osób podejmujących samozatrudnienie w formie jednoosobowej działalności gospodarczej albo spółdzielni socjalnej; organizacji doradztwa zawodowego (np. punkty doradztwa zawodowego, punkty planowania kariery) oraz szkoleo wspierających nabywanie przez młodzież w wieku szkolnym podstawowej wiedzy o rynku pracy oraz podejmowanie wyborów dotyczących dalszej ścieżki kształcenia i kariery zawodowej. 3) Wspieranie usług opieki nad dziedmi w żłobkach, przedszkolach, klubach dziecięcych lub u dziennych opiekunów, ułatwiających powrót lub wejście na rynek pracy po okresie opieki nad dziedmi. 4) Promocja elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy jako elementu ułatwiającego godzenie obowiązków zawodowych z pełnieniem ról rodzinnych. 5) Udzielanie pomocy finansowej i rzeczowej osobom i rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej, w tym również w formie schronienia, posiłku i niezbędnego ubrania osobom tego pozbawionym. 6) Organizowanie zbiórek żywności, odzieży i innych podstawowych dóbr z przeznaczeniem dla najbardziej potrzebujących, w szczególności rodzin wielodzietnych i niepełnych zagrożonych wykluczeniem społecznym. 7) Rozwój bazy noclegowej dla osób bezdomnych poprzez np. modernizację istniejących obiektów i tworzenie nowych, wraz z działaniami informacyjnymi skierowanymi do osób bezdomnych na temat miejsc, w których mogą otrzymad pomoc. 8) Realizacja programów w zakresie prewencji przed utratą mieszkania, zadłużeniem czynszowym, eksmisją i bezdomnością. 9) Wspieranie rozwoju różnych form mieszkalnictwa chronionego (np. mieszkania treningowe, rówieśnicze, terapeutyczne) i budownictwa społecznego.

Okres realizacji: 2016-2025 (działania ciągłe)

Obszar 2. Funkcjonowanie rodzin, rozwój dzieci i młodzieży. Wizja: Rodziny prawidłowo wypełniają funkcje opiekuocze i wychowawcze, są zaradne i samodzielne, funkcjonują w dobrych warunkach socjalno-bytowych. Zapewniają swoim członkom odpowiednią opiekę i wychowanie, a także stymulują ich do wszechstronnego rozwoju. Poprawne relacje pomiędzy rodzicami, dziedmi i innymi dorosłymi członkami rodziny, oparte są na wzajemnym szacunku, zaufaniu, szczerości i odpowiedzialności, stanowiąc podstawę do pomnażania kapitału życiowego niezbędnego do wypełniania ról społecznych. Rodziny świadomie kształtują swoje relacje wewnętrzne oraz kontakty z otoczeniem, wiedzą jak zapobiegad sytuacjom problemowym, a także mają wsparcie w przypadku ich wystąpienia. Młodzież zamieszkująca gminę jest przygotowana do wyzwao dorosłego życia, przede wszystkim do efektywnego pełnienia ról rodzinnych, społecznych i zawodowych.

Cel strategiczny 2. Poprawa jakości życia rodzinnego oraz stabilności rodzin, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju dzieci i młodzieży.

Cele szczegółowe: 2.1. Wzmocnienie kompetencji rodziców i opiekunów prawnych w zakresie opieki i wychowania dzieci. 2.2 Zwiększenie dostępu do usług wsparcia dla rodzin doświadczających trudności. 2.3. Wspieranie fizycznego, emocjonalnego i intelektualnego rozwoju dzieci i młodzieży.

Kierunki działao: 1) Organizacja różnych form edukacji rodziców i opiekunów prawnych (np. „Szkoła dla rodziców”, warsztaty świadomego rodzicielstwa, coaching rodzicielski, prelekcje, kampanie społeczne, spotkania i konsultacje ze specjalistami), dotyczących w szczególności rozwiązywania problemów opiekuoczo-wychowawczych, porozumiewania się ze swoimi dziedmi, rozpoznawania, kontrolowania i wyrażania uczud własnych oraz uczud dzieci, a także umiejętnego stosowania nagród i kar. 2) Realizacja programów edukacyjnych i profilaktycznych w zakresie dbania o zdrowie dziecka, w tym m.in. badao i bilansów, szczepieo ochronnych, właściwego odżywiania, profilaktyki stomatologicznej, zapobiegania wadom postawy. 3) Monitorowanie środowisk doświadczających poważnych dysfunkcji, a także podejmowanie działao interwencyjnych, terapeutycznych oraz kompensacyjnych, w szczególności wobec rodzin niewydolnych wychowawczo zagrożonych odebraniem dzieci – w ścisłej współpracy z Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie, policją, placówkami oświaty i ochrony zdrowia, organizacjami pozarządowymi i kościelnymi, osobami prywatnymi lub innymi podmiotami. 4) Zapewnienie ze strony pracowników socjalnych, asystentów rodziny i innych specjalistów pomocy rodzinom doświadczającym problemów opiekuoczo- wychowawczych oraz trudności w prowadzeniu gospodarstwa domowego, ukierunkowanej na skuteczne i trwałe poradzenie sobie przez rodzinę z wyzwaniami życiowymi. 5) Zwiększenie dostępu do poradnictwa specjalistycznego (np. prawnik, psycholog, pedagog, psychoterapeuta, mediator) oraz terapii dla dzieci, osób dorosłych i całych rodzin poprzez utworzenie poradni rodzinnej. 6) Rozwój sieci placówek wsparcia dziennego w formie opiekuoczej, specjalistycznej lub pracy podwórkowej (np. koła zainteresowao, kluby, świetlice środowiskowe, socjoterapeutyczne). 7) Realizacja zajęd pozalekcyjnych i pozaszkolnych (np. kółek, konkursów, turniejów sportowych, wycieczek i obozów edukacyjnych) doskonalących wiedzę i umiejętności oraz rozwijających pasje i zainteresowania dzieci i młodzieży.

Okres realizacji: 2016-2025 (działania ciągłe)

Obszar 3. Włączenie społeczne osób starszych, niepełnosprawnych i chorujących. Wizja: Osoby starsze, niepełnosprawne i chorujące są aktywnymi uczestnikami życia społecznego. Charakteryzuje je możliwie największa samodzielnośd, kreatywnośd, inicjatywa oraz chęd do działania. Korzystają z różnych możliwości w sferze zawodowej, społecznej i edukacyjnej, aby rozwijad się oraz odkrywad i realizowad swoje pasje. Żyją w otoczeniu swoich rodzin i przyjaciół, wspierane przez lokalną społecznośd, której również mogą wiele dad: doświadczenie, pomoc, pomysły, wiedzę i swój czas. Osoby, którym stan zdrowia nie pozwala na podejmowanie aktywności – zwłaszcza ciężko i przewlekle chorujące, w tym psychicznie – żyją w godnych warunkach i mają zapewnioną opiekę. Cel strategiczny 3. Tworzenie przestrzeni włączenia społecznego osób starszych, niepełnosprawnych i chorujących.

Cele szczegółowe: 3.1. Zwiększenie uczestnictwa osób starszych, niepełnosprawnych i chorujących w życiu społecznym. 3.2 Wzrost aktywności osób starszych, niepełnosprawnych i chorujących. 3.3. Rozwój usług społecznych dla osób o ograniczonej samodzielności.

Kierunki działao: 1) Realizacja inicjatyw (np. akcji i lokalnych imprez) służących integracji oraz przełamywaniu stereotypów dotyczących osób starszych, niepełnosprawnych i chorujących wśród społeczeostwa, służących kształtowaniu odpowiednich zachowao i stylu życia. 2) Przystosowywanie przestrzeni publicznej do potrzeb i ograniczeo osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności, m.in. poprzez zaopatrzenie budynków w oznakowanie i urządzenia ułatwiające komunikację, a także likwidację barier architektonicznych, transportowych i urbanistycznych. 3) Realizacja różnorodnych form aktywności społecznej, edukacyjnej, kulturalnej i sportowo-rekreacyjnej osób starszych, niepełnosprawnych i chorujących, takich jak np.: kursy i szkolenia umożliwiające nabywanie kompetencji z zakresu obsługi komputera, Internetu i nowinek technologicznych; spotkania i pogadanki dotyczące zagrożeo dla bezpieczeostwa fizycznego i materialnego, przeciwdziałające próbom wyłudzenia pieniędzy, radzeniu sobie z przejawami agresji itp.; zajęcia rozwijające pasje i zainteresowania uczestników; zajęcia rekreacyjno-sportowe, służące rozwojowi aktywności fizycznej; wyjazdy kulturalne, wycieczki oraz wizyty studyjne. 4) Rozwój wolontariatu na rzecz osób starszych, niepełnosprawnych i chorujących, a także włączanie tych osób w inicjatywy wolontariackie, w tym m.in. poprzez promowanie wolontariatu wewnątrz- i międzypokoleniowego, działania edukacyjne i informacyjne, diagnozę i wykorzystywanie w lokalnych inicjatywach zasobów, jakimi dysponują osoby starsze, niepełnosprawne i chorujące (np. wiedza, umiejętności, pamięd o wydarzeniach). 5) Ułatwianie dostępu do specjalistycznej opieki zdrowotnej, placówek rehabilitacyjnych oraz punktów zaopatrzenia i wypożyczania sprzętu ułatwiającego funkcjonowanie osobom o ograniczonej sprawności. 6) Organizacja usług opiekuoczych, w tym specjalistycznych, w celu jak najdłuższego utrzymania osób o ograniczonej sprawności w środowisku zamieszkania. 7) Rozwój instytucjonalnych form opieki i wsparcia dla osób starszych, niepełnosprawnych i chorujących, zapewniających pomoc w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych, a także stymulujących intelektualną, psychiczną i fizyczną sprawnośd.

Okres realizacji: 2016-2025 (działania ciągłe) Obszar 4. Uzależnienia, przemoc i inne dysfunkcje społeczne. Wizja: Lokalna społecznośd charakteryzuje się niską skalą przemocy, uzależnieo, przestępczości i innych dysfunkcji. Cechuje ją ponadto wysoki poziom empatii i wrażliwości społecznej. Mieszkaocy są świadomi możliwych zagrożeo, znają sposoby ich unikania i przezwyciężania, a także wiedzą jak zareagowad i chcą to robid – w przypadku, gdy zauważą niepokojące sygnały w swoim otoczeniu.

Cel strategiczny 4. Zmniejszenie skali dysfunkcji społecznych, w tym przemocy i kryzysów w rodzinach, przestępczości i uzależnieo.

Cele szczegółowe: 4.1. Zwiększenie wrażliwości społecznej w obszarze zjawisk dysfunkcyjnych. 4.2 Wzmocnienie oddziaływao profilaktycznych, prewencyjnych i kompensacyjnych. 4.3. Poprawa dostępu osób i rodzin do pomocy specjalistycznej w zakresie przemocy w rodzinie i uzależnieo.

Kierunki działao: 1) Inicjowanie i realizacja akcji, kampanii społecznych i innych działao edukacyjnych, służących podnoszeniu wiedzy oraz kształtowaniu odpowiednich postaw społecznych, w szczególności w zakresie zdrowia, problematyki uzależnieo, bezpieczeostwa publicznego. 2) Realizacja programów edukacyjno-profilaktycznych skierowanych do dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych dotyczących uzależnieo od substancji psychoaktywnych, uzależnieo behawioralnych, innych zachowao ryzykownych, przemocy domowej oraz zachowao agresywnych w szkołach; ze szczególnym uwzględnieniem problematyki aktualnych zagrożeo (rozwój nowoczesnych technologii, dysfunkcyjne grupy i zachowania, przekaz medialny itp.). 3) Wczesna diagnoza środowisk rodzinnych pod kątem zagrożenia dysfunkcjami, obejmująca interdyscyplinarne działania służące rozpoznaniu problemów oraz zaplanowaniu adekwatnych działao zaradczych. 4) Rozwój poradnictwa specjalistycznego, wsparcia socjalnego oraz pracy terapeutycznej z dziedmi, osobami dorosłymi i całymi rodzinami doświadczającymi uzależnieo bądź przemocy domowej. 5) Kierowanie sprawców przemocy do udziału w programach korekcyjno-edukacyjnych. 6) Wspieranie działalności grup wsparcia i grup samopomocowych typu AA, Al-Anon, DDA, DDD, a także dla ofiar przemocy. 7) Rozwój oferty wsparcia w ramach punktów konsultacyjno-informacyjnych dla osób uzależnionych, doświadczających przemocy i ich rodzin. 8) Upowszechnianie informacji z wykorzystaniem materiałów drukowanych, mediów, bezpośrednich spotkao ze specjalistami i innych środków przekazu na temat możliwości uzyskania pomocy przez osoby doświadczające przemocy, uzależnione i ich rodziny. 9) Rozwój współpracy w szczególności pomiędzy MGOPS, GKRPA, Policją, służbą zdrowia, oświatą i organizacjami pozarządowymi w obszarze przeciwdziałania dysfunkcjom i zmniejszania skali ich występowania.

Okres realizacji: 2016-2025 (działania ciągłe)

Obszar 5. Aktywność społeczna i obywatelska mieszkańców. Wizja: Podstawą funkcjonowania wspólnoty samorządowej jest poczucie tożsamości i przynależności oraz zrodzone na jego podłożu zaangażowanie obywateli w sprawy lokalne. Mieszkaocy są kreatorami rzeczywistości w swojej miejscowości i gminie, posiadają bowiem odpowiednie kompetencje, wiedzę i umiejętności ku temu. Tworzą grupy nieformalne i organizacje pozarządowe oraz partycypują we władzy na lokalnym szczeblu. Społecznośd jest świadoma, aktywna i zintegrowana, otwarta na potrzeby swoich członków – szczególnie tych, którzy znajdują się w najtrudniejszej sytuacji.

Cel strategiczny 5. Kreowanie warunków budowy i rozwoju społeczeostwa obywatelskiego w gminie.

Cele szczegółowe: 5.1. Wzmocnienie potencjału mieszkaoców w działaniach na rzecz lokalnej społeczności. 5.2 Rozwój oddolnej aktywności w obszarze rozwiązywania problemów społecznych. 5.3. Zwiększenie świadomości i partycypacji obywatelskiej mieszkaoców.

Kierunki działao: 1) Organizacja wydarzeo, imprez i uroczystości o zasięgu miejskim, sołeckim lub gminnym, związanych ze świętami narodowymi bądź religijnymi, ważnymi rocznicami oraz lokalnymi tradycjami i zwyczajami, sprzyjających budowaniu tożsamości i poczucia przynależności do wspólnoty. 2) Realizacja działao edukacyjnych (np. kursy, szkolenia, warsztaty, wizyty studyjne) służących rozwojowi kompetencji liderskich mieszkaoców ze szczególnym naciskiem na partycypację obywatelską oraz wsparcie liderów w aktywnym i świadomym działaniu w społecznościach lokalnych. 3) Współpraca merytoryczna i finansowa z organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami wymienionymi w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie służąca poprawie dostępności usług społecznych oraz zaangażowaniu obywateli w rozwój lokalny, w szczególności poprzez: powierzenie lub wspieranie wykonywania zadao publicznych wraz z udzielaniem dotacji na ich realizację; pomoc w uzyskaniu lokalu na preferencyjnych warunkach i udostępnianie lokalu; konsultacje i szkolenia, służące profesjonalizacji działao organizacji pozarządowych; promocję działalności organizacji pozarządowych (np. na stronie internetowej, w mediach); włączanie lokalnych liderów do prac zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym. 4) Upowszechnianie informacji o działaniach i zamierzeniach samorządu Gminy i organizacji współpracujących, w tym o ważnych dla społeczności wydarzeniach. 5) Wykorzystywanie instrumentów ekonomii społecznej w sferze aktywności obywatelskiej, służącej rozwojowi lokalnemu, integracji osób zagrożonych wykluczeniem oraz dostarczaniu usług społecznych, m.in. poprzez rozwój koncepcji wsi tematycznych wykorzystujących zasoby przyrodnicze, kulturowe i społeczne gminy. 6) Działania na rzecz organizowania społeczności lokalnej poprzez środowiskową pracę socjalną, animację społeczną, wspieranie grup nieformalnych oraz zorganizowanych form aktywności mieszkaoców (np. klubów seniora, kół gospodyo wiejskich). 7) Przeprowadzanie konsultacji społecznych z mieszkaocami, w formie m.in. spotkao otwartych, debat, warsztatów obywatelskich, badao ankietowych, przy podejmowaniu przez władze gminy decyzji w sprawach ważnych dla społeczności, w sposób stwarzający warunki do powszechnego w nich uczestnictwa osób fizycznych i organizacji pozarządowych.

Okres realizacji: 2016-2025 (działania ciągłe)

6. Zarządzanie realizacją Strategii 6.1. Podmioty realizujące Kluczową rolę w zakresie planowania oraz podejmowania decyzji strategicznych będą odgrywały władze Gminy Orneta – Burmistrz oraz Rada Miejska, natomiast instytucją koordynującą działania związane z wdrażaniem Strategii będzie Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Ornecie, do zadao którego należy w szczególności:  ustalanie z interesariuszami bieżących potrzeb, podziału zadao i odpowiedzialności, a także uszczegóławianie zapisów Strategii w postaci rocznych lub kilkuletnich programów wynikających z innych ustaw;  przekazywanie władzom gminy, lokalnym partnerom oraz mieszkaocom informacji na temat stanu realizacji, a także pozyskiwanie informacji zwrotnej w tym zakresie;  regularny monitoring poziomu osiągnięcia celów i rezultatów oraz zakresu zrealizowanych działao;  przedkładanie władzom gminy oraz lokalnym partnerom stosownych wniosków oraz rekomendacji dotyczących decyzji korygujących wdrażanie Strategii oraz aktualizacji dokumentu. Realizacja zaplanowanych w Strategii kierunków działao wymaga szerokiego zaangażowania również innych instytucji, w tym przede wszystkim jednostek organizacyjnych i pomocniczych gminy – Urzędu Miejskiego w Ornecie, Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Zespołu Interdyscyplinarnego ds. przemocy w rodzinie, Miejsko Domu Kultury, Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy, gminnych placówek oświatowych oraz sołectw. Istotna jest również ścisła współpraca z innymi instytucjami i podmiotami niezależnymi organizacyjnie, w tym z Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie, Powiatem Lidzbarskim, Województwem Warmiosko-Mazurskim, administracją rządową, służbą zdrowia, policją, strażą pożarną, podmiotami ekonomii społecznej, przedsiębiorcami oraz mieszkaocami Gminy. Zarządzanie realizacją Strategii powinno byd systemowe, elastyczne i otwarte na zmieniające się uwarunkowania, ponieważ strategia jest planem dostosowanym do dynamicznych czynników zewnętrznych i wewnętrznych, jednak w taki sposób, aby tam gdzie to możliwe, kształtowad rzeczywistośd społeczną w oparciu o wizję pożądanych zmian. 6.2. Monitoring Monitoring, w ogólnym znaczeniu, stanowi proces obserwacji i kontroli określonych zjawisk. Gromadzone i opracowywane w jego trakcie informacje ilościowe i jakościowe służą odpowiedzi na pytania: „Co, kiedy i jak zostało zrobione?”. Pozwala uchwycid różnice pomiędzy założeniami planu strategicznego a ich faktycznym wykonaniem, zarówno w obszarze rzeczowym, czyli postępu realizacji działao pod względem osiągniętych efektów oraz terminowości wykonania, jak i finansowym obejmującym zarządzanie środkami, zwłaszcza pod kątem efektywności wydatków. Monitoring jest podstawą sprawozdawczości, zarządzania zmianą oraz ewaluacji. Dane zebrane w jego trakcie są analizowane, a następnie opracowywane w formie sprawozdao przeznaczonych zarówno na potrzeby wewnętrzne, jak i raportów prezentowanych opinii publicznej. Wypracowane wnioski i rekomendacje wspomagają proces decyzyjny oraz zarządzanie informacjami, ułatwiając znajdowanie rozwiązao w sytuacjach, kiedy zostaną zidentyfikowane odchylenia od pierwotnych założeo. Ponadto monitoring uzupełniony okresową ewaluacją (wewnętrzną, tzw. samoewaluacją, lub zewnętrzną zleconą niezależnemu podmiotowi) może stad się źródłem cennych wskazówek dla działao korygujących i usprawniających, a także nowelizacji (aktualizacji) przyjętych planów. Monitoring Strategii będzie prowadzony w okresach dwuletnich – za każde zakooczone dwa lata kalendarzowe. Zebrane dane powinny byd analizowane, a następnie opracowywane w formie raportów z monitoringu, służących potrzebom wewnętrznym oraz działaniom informacyjnym adresowanym do szerszej opinii publicznej. Raporty te powinny zawierad w szczególności ogólną charakterystykę bieżącej sytuacji społeczno-ekonomicznej w Gminie; prezentację celów Strategii i osiągniętych wskaźników; opis zrealizowanych działao pod względem jakościowym i ilościowym, a także wnioski i rekomendacje. Faktyczny zakres monitoringu Strategii określają jej wskaźniki, czyli zmienne wyrażane liczbowo, obrazujące stan realizacji poszczególnych zadao strategicznych. Zostały one określone osobno w odniesieniu do każdego celu strategicznego. Z uwagi na szeroki obszar interwencji w ramach Strategii, a także znaczenie jako kluczowego, samoistnego dokumentu planistycznego Samorządu Gminy w sferze polityki społecznej, sformułowany niżej katalog wskaźników odnosi się bardziej do rezultatów podejmowanych działao w odniesieniu do grup docelowych, niż do poniesionych nakładów oraz wytworzonych produktów. Monitoringowi będą również podlegad wskaźniki kontekstowe, pokazujące ogólną sytuację społeczno-ekonomiczną Gminy w danym okresie wdrażania Strategii. Ich podstawowych źródłem jest Bank Danych Lokalnych GUS oraz sprawozdawczośd MGOPS. W miarę dostępności i możliwości pozyskania właściwych danych, warto byłoby te wskaźniki analizowad w podziale na płed oraz według kryterium miasto-obszary wiejskie. Wskaźniki realizacji Strategii rozwiązywania problemów społecznych w Gminie Orneta na lata 2016-2025

Cel główny Strategii: Wzmocnienie potencjału osób i rodzin zamieszkujących Gminę Orneta oraz dostępności usług społecznych w Gminie służące poprawie funkcjonowania mieszkaoców w środowisku rodzinnym, zawodowym i społecznym. 1. Liczba ludności faktycznie zamieszkałej w Gminie. GUS Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i 2. GUS poprodukcyjnym i ich odsetek (w %) w liczbie ludności w Gminie. 3. Przyrost naturalny na 1 000 ludności. GUS 4. Saldo migracji na pobyt stały. GUS 5. Liczba pracujących. GUS Liczba bezrobotnych i ich odsetek (w %) w liczbie ludności Gminy w wieku 6. GUS produkcyjnym. 7. Liczba podmiotów gospodarki narodowej na terenie gminy (wg REGON). GUS 8. Liczba mieszkao oddanych do użytkowania. GUS Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania oraz w przeliczeniu na 1 9. GUS osobę (w m2). Liczba mieszkaoców korzystających z pomocy społecznej, w tym 10. długotrwale: liczba osób, którym przyznano świadczenie; liczba rodzin; MGOPS liczba osób w rodzinach. Odsetek osób korzystających z pomocy społecznej w odniesieniu do 11. MGOPS ogółu mieszkaoców gminy (w %). Cel strategiczny 1. Wzmacnianie kompetencji sprzyjających prawidłowemu wypełnianiu ról rodzinnych, zawodowych i społecznych. Podmioty 1. Liczba zorganizowanych programów i działao edukacyjnych. realizujące Liczba bezrobotnych z terenu Gminy (stan na koniec roku), w tym osób w 2. PUP szczególnej sytuacji na rynku pracy. Odsetek (w %) bezrobotnych w ogólnej liczbie mieszkaoców Gminy w 3. GUS wieku produkcyjnym Liczba bezrobotnych, którzy podjęli zatrudnienie lub działalnośd 4. PUP gospodarczą. Liczba bezrobotnych, którzy ukooczyli różne formy aktywizacji 5. PUP zawodowej. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej z tytułu bezrobocia, 6. MGOPS ubóstwa; bezdomności; liczba rodzin; liczba osób w rodzinach. Liczba działających na terenie gminy instytucjonalnych form opieki i Podmioty 7. wychowania dzieci do 6 roku życia; liczba dzieci korzystających z opieki prowadzące instytucjonalnej. Liczba inicjatyw promujących równośd szans kobiet i mężczyzn na rynku Podmioty 8. pracy, a także zatrudnianie osób zagrożonych lub już dotkniętych realizujące wykluczeniem społecznym. Liczba zorganizowanych zbiórek żywności, odzieży i innych 9. MGOPS podstawowych dóbr z przeznaczeniem dla najbardziej potrzebujących. Liczba obiektów noclegowych dla osób bezdomnych; liczba miejsc; liczba Podmioty 10. osób korzystających. prowadzące 11. Liczba mieszkao komunalnych i lokali socjalnych w zasobie Gminy. UM Podmioty 12. Liczba mieszkao chronionych. prowadzące Cel strategiczny 2. Poprawa jakości życia rodzinnego oraz stabilności rodzin, ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju dzieci i młodzieży. Liczba rodzin i osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu 1. bezradności w sprawach opiekuoczo-wychowawczych i prowadzenia MGOPS gospodarstwa domowego oraz potrzeby ochrony macierzyostwa. Liczba form edukacji rodziców i opiekunów prawnych; liczba uczestników. Podmioty 2. realizujące Liczba dzieci z terenu Gminy umieszczonych w pieczy zastępczej (w MGOPS; 3. danym roku). PCPR Liczba dzieci, które po pobycie w pieczy zastępczej powróciły do rodziny MGOPS; 4. biologicznej. PCPR 5. Liczba rodzin i osób w rodzinach objętych wsparciem asystenta rodziny. MGOPS Liczba rodzin i osób w rodzinach objętych pracą socjalną; średnia liczba 6. MGOPS rodzin objętych pracą socjalną przypadająca na 1 pracownika socjalnego 7. Liczba osób i rodzin korzystających z poradnictwa specjalistycznego w Podmioty ramach poradni rodzinnej. prowadzące Liczba działających na terenie Gminy placówek wsparcia dziennego dla 8. MGOPS rodzin (wg form); liczba dzieci uczestniczących 9. Liczba uczniów uczęszczających na zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne. Szkoły i in. Cel strategiczny 3. Tworzenie przestrzeni włączenia społecznego osób starszych, niepełnosprawnych i chorujących. Liczba oraz odsetek świadczeniobiorców pomocy społecznej w wieku 1. MGOPS poprodukcyjnym. Liczba rodzin i osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z powodu 2. MGOPS niepełnosprawności; długotrwałej lub ciężkiej choroby. Podmioty 3. Liczba zrealizowanych inicjatyw integracyjnych; liczba uczestników. realizujące Liczba zrealizowanych form aktywności osób starszych, Podmioty 4. niepełnosprawnych i chorujących. realizujące Liczba wolontariuszy działających na rzecz osób starszych, Podmioty 5. niepełnosprawnych i chorych. realizujące Liczba osób korzystających z usług opiekuoczych, w tym 6. MGOPS specjalistycznych. Liczba ośrodków wsparcia dziennego, w tym liczba miejsc/liczba osób Podmioty 7. korzystających w ciągu roku. realizujące Cel strategiczny 4. Zmniejszenie skali dysfunkcji społecznych, w tym przemocy i kryzysów w rodzinach, przestępczości i uzależnieo. Liczba osób i rodzin korzystających z pomocy społecznej z tytułu 1. MGOPS alkoholizmu; narkomanii; przemocy w rodzinie. Liczba zrealizowanych działao edukacyjnych, służących wzrostowi wiedzy Podmioty 2. i świadomości społecznej. realizujące Liczba zrealizowanych programów edukacyjno-profilaktycznych w Podmioty 3. obszarze dysfunkcji społecznych. realizujące Liczba sprawców przemocy skierowanych do udziału w programach MGOPS; 4. korekcyjno-edukacyjnych. PCPR Podmioty 5. Liczba funkcjonujących grup wsparcia i grup samopomocowych. prowadzące Liczba osób korzystających z pomocy w ramach punktów konsultacyjno- Podmioty 6. informacyjnych. prowadzące Cel strategiczny 5. Kreowanie warunków budowy i rozwoju społeczeostwa obywatelskiego w gminie. Podmioty 1. Liczba zorganizowanych wydarzeo, imprez i uroczystości. realizujące Liczba zorganizowanych działao edukacyjnych dla lokalnych liderów; Podmioty 2. liczba uczestników. realizujące Liczba organizacji pozarządowych, które otrzymały dotacje na realizację 3. UM zadao publicznych. 4. Wartośd dotacji przekazanych organizacjom pozarządowym na realizację UM zadao publicznych. Liczba organizacji pozarządowych i innych zorganizowanych form 5. aktywności (kluby seniora, koła gospodyo wiejskich) mających siedzibę na UM; KRS terenie Gminy. 6. Liczba konsultacji społecznych przeprowadzonych z mieszkaocami. UM

Sformułowany powyżej katalog wskaźników ma charakter otwarty. Jeżeli w procesie monitoringu zostanie zidentyfikowana potrzeba zmiany jego zakresu, możliwe jest wprowadzenie zmian i uzupełnieo bez konieczności aktualizacji dokumentu – o ile będą one służyły lepszemu rozpoznaniu sytuacji społecznej oraz efektów wdrażania Strategii. Stosowną decyzję w tym zakresie podejmuje Dyrektor Miejsko-Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej w Ornecie. 6.3. Ramy finansowe Z uwagi na szeroki katalog działao planowanych w ramach Strategii rozwiązywania problemów społecznych w Gminie Orneta na lata 2016-2025 należy w ich realizacji uwzględnid środki pochodzące z różnych źródeł finansowania. Zasadniczo można je podzielid na trzy grupy, tj. na środki krajowe, środki unijne oraz granty i środki prywatne.

Jednym z podstawowych źródeł finansowania będzie budżet Gminy, w zakresie działao realizowanych przez jednostki organizacyjne i pomocnicze w ramach swoich podstawowych, statutowych zadao. Pewien zakres działao jest ponadto możliwy do realizacji komplementarnie lub nawet wspólnie przez Samorząd Gminy, Powiatu Lidzbarskiego, Województwa Warmiosko-Mazurskiego oraz inne jednostki – na podstawie zawieranych pomiędzy nimi porozumieo. Środki na realizację zadao będą pochodzid również z budżetu paostwa – w postaci subwencji ogólnej oraz dotacji celowych. Częśd z nich trzeba będzie pozyskad startując w konkursach, ponieważ w tej kategorii mieszczą się programy rządowe oraz programy ministerstw. Wśród głównych programów w zakresie polityki społecznej można wskazad programy ministra właściwego ds. zabezpieczenia społecznego, takie jak:  Oparcie społeczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi,  Gminne programy aktywizacji społeczno-zawodowej na rzecz budownictwa socjalnego,  Resortowy program rozwoju instytucji opieki nad dziedmi w wieku do lat 3 MALUCH,  Program asystent rodziny i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej,  Aktywne Formy Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu – nowy wymiar 2020. Dla organizacji pozarządowych dostępny natomiast jest Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2014-2020 oraz Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2014-2020. Druga grupa źródeł finansowania to przede wszystkim środki z Funduszy Europejskich dostępne w ramach perspektywy obejmującej lata 2014-2020. Najistotniejsze znaczenie może mied Regionalny Program Operacyjny Województwa Warmiosko-Mazurskiego na lata 2014-2020, w szczególności osie priorytetowe 10) Regionalny rynek pracy i 11) Włączenie społeczne. Obecna perspektywa finansowa daje również możliwośd pozyskania środków z Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój 2014-2020 – jego zakres ma służyd poprawie funkcjonowania polityk sektorowych, a także interwencji w obszarach m.in. wsparcia młodych osób na rynku pracy, efektywnych polityk publicznych dla rynku pracy, gospodarki i edukacji, a także innowacji społecznych. W trzeciej grupie źródeł finansowania mieszczą się środki prywatne pochodzące z fundacji (np. Fundacja im. Stefana Batorego, Fundacja Bankowa im. Leopolda Kronenberga, Fundacja PZU, Fundacja AVIVA), pieniądze od sponsorów, środki z 1% dla organizacji pożytku publicznego, darowizny, zbiórki publiczne i inne. Są one dostępne przede wszystkim dla organizacji pozarządowych, dlatego też nieodzowna będzie współpraca Gminy Orneta z trzecim sektorem – w formie wzajemnego informowania o planowanych i realizowanych działaniach, a także przy okazji projektów partnerskich. Określenie precyzyjnych ram finansowych planowanych kierunków działao nie wydaje się obecnie możliwe ani celowe, szczególnie ze względu na szeroki zakres tematyczny dokumentu, długi okres jego obowiązywania oraz konkursowy charakter większości programów pomocowych, który z punktu widzenia Gminy przekłada się na incydentalnośd wsparcia. Adekwatne do potrzeb kosztorysy będą tworzone w momencie planowania rocznego i aktualizacji budżetu Gminy (w tym planów finansowych jednostek) oraz opracowywania projektów uszczegóławiających założenia Strategii.