335 Dr. Öğr. Üyesi Nurettin BİROL* 19. YÜZYIL SONLARINDA REFAHİYE
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
REFAHİYE ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU, 14-15 Mart 2019, Refahiye – Erzincan Dr. Öğr. Üyesi Nurettin BİROL* 19. YÜZYIL SONLARINDA REFAHİYE 19. AT THE END CENTURY IN VE ÇEVRESİNDE ASAYİŞ AROUND REFAHİYE PUBLIC ORDER PROBLEMLERİ PROBLEMS ÖZ ABSTRACT 19. yüzyılın son çeyreğinde Erzurum vilâyetinin Erzincan In the last quarter of the nineteenth century, the town of Gercanis, sancağına bağlı Gercanis nahiyesi 1872’de Refahiye adını almış, which was connected to the Erzincan sanjak of the Erzurum 1881’de de kaza statüsüne kavuşmuştur. 19. yüzyılın sonlarında province, took the name of Refahiye in 1872 and in 1881 it became Anadolu’nun hemen her yerinde görülen iç karışıklıkların an accident. At the end of the nineteenth century, the Armenian başında Ermeni Meselesi gelmekte idi. Refahiye, Kuruçay ve question came to the forefront of the internal turmoil seen almost Kemah bölgelerinde meydana gelen Ermeni olayları sebep ve everywhere in Anatolia. Refahiye, Kuruçay and Kemah regions sonuçlarıyla araştırmamızın ana konusunu oluşturmaktadır. of the Armenian events occurring in the cause and results of our Bununla beraber aynı tarihlerde bölgenin nüfus yapısı da research is the main issue. On the same date, the population verilerek Ermenilerin boş hayaller peşinde koştuklarını ve bu structure of the region was given and we tried to show that the hayallerinin nelere mal olduğunu göstermeye çalıştık. Ancak Armenians were pursuing empty dreams and what these dreams konuyu 19. yüzyıl ile sınırlı tuttuk. Çünkü I. Dünya Savaşı’ndaki cost. However, we limited the issue to the 19th century. Because çatışmalar ve tehcir olayları zaten çalışılmış konulardı. Bundan the conflicts and relocation of World War I were already studied. başka yine aynı tarihlerde bölgede meydana gelen ufak tefek In addition, we have added a few cases that we can find in the asayiş problemleri hakkında arşivde bulabildiğimiz birkaç archives about the minor public order problems that occurred in vakıayı da çalışmamıza ekledik. the region on the same dates. Anahtar Kelimeler: Refahiye, Nüfus, Ermeni, İsyan, Komita. Keywords: Refahiye, Population, Armenian, Rebellion, Komita. * Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, [email protected] 335 REFAHİYE ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU, 14-15 Mart 2019, Refahiye – Erzincan 1. GİRİŞ Günümüzdeki Refahiye ilçesinin bulunduğu topraklar eskiçağlardan beri önemli bir yerleşim yeri olduğu anlaşılıyor. Bölge Bizans İmparatorluğu’nun elinde iken 1071 Malazgirt Savaşından sonra Türk hâkimiyetine girmiştir. Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlı hakimiyetine bağlanana kadar, sırasıyla Mengücekler , Alaaddin Keykubat döneminden sonra Türkiye Selçukluları, gene bu arada 1243 Kösedağ Savaşından sonra İran’da kurulmuş olan İlhanlı adlı Moğol devletinin hakimiyetine girmiştir. Bölge, 14. Yüzyılın başlarında İlhanlı hâkimiyeti zayıflayınca İlhanlı genel valilerinden Uygur kökenli Eratna Bey’in merkezi Sivas olmak üzere kurduğu devletin hâkimiyetine girdi. Eratna Bey’den sonra belki de Erzincan Tarihinin en renkli siması olan ve gene bir Uygur Türkü olan Mutahharten’in hâkimiyetinde bir Erzincan emirliği kuruldu. Bu beylikten sonra sırayla bölge Karakoyunlular ve sonra da Akkoyunluların hâkimiyetine girdi. Akkoyunlu Devleti’nin Otlukbeli Savaşıyla ağır bir yara almasından sonra bölge yavaş yavaş Safevî Devleti’nin kontrolüne geçmişti. Bu durum 1514 Çaldıran Savaşına kadar devam etmiştir. Çaldıran savaşından sonra Osmanlı topraklarına ilhak edilen Erzincan, Bayburt civarı Bıyıklı Mehmet Paşa’ya Beylerbeylik olarak verilmişti. 1 Bölge Osmanlı hâkimiyeti döneminde 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşına kadar genellikle sakin bir devir yaşamıştır. Bölgede 1864 Osmanlı Devleti Vilayet Nizamnamesine göre Erzurum vilayetinin Erzincan sancağına bağlı Gercanis nahiyesi bulunuyordu. 1.1. Refahiye Kazasının Kuruluşu Refahiye’nin bir yerleşim merkezi olarak teşekkülü, takriben 1872 senesinden birkaç yıl evveline dayanmaktadır. Ali Kemali’nin de bahsettiği gibi, Gercanis nahiyesi müdürleri seyyar olarak dolaşır, işlerini görür ve Erzincan’a gelirlerdi. İşlerinin bitmediği hallerde, köylü zenginlerin evlerinde misafir olur ve bilahare sancak merkezine dönerlerdi. Zira Gercanis nahiyesinin merkezi yoktu ve dolayısıyla mutasarrıflık merkezinden, yani Erzincan’dan idare edilmekteydi. Bu mahzuru ortadan kaldırmak üzere, idarecilerin de teşvikiyle şimdiki Refahiye’nin bulunduğu yere bir hükümet konağı yapılmıştı. Söz konusu mahal, Sivas-Giresun caddesi diye bilinen yol üzerinde ve Dumanlı Dağ’ın eteğinde bulunmaktaydı. Hükümet konağının inşasından sonra nahiye merkezi buraya nakledilerek, idari işler daha rahat görülmeye başlandı. Ardından hükümet konağının etrafına birçok dükkân açılmak suretiyle ticari bir belde vücuda getirilmiş ve böylece yol üstü olmanın avantajı değerlendirilmiştir. Bilahare, birçok ev inşasıyla hayli nüfus toplanmıştı. Gercanis nahiyesinin büyüyüp gelişmesi Sultan Abdülaziz (1861-1876) dönemine rastlamaktadır. Yeni kurulan yerleşim yerinin başlangıçta Sultan’ın adına izafeten Azizabad olması teklif edilmiştir. Refahiye adının verilmesinde Erzincan sancağı meclis azalarından Mehmet Nusret Bey’in faaliyetleri 1 Mustafa Özdemir, Refahiye Tarihi (Eskiçağlardan-Cumhuriyete). İstanbul. 2007 s.59-169. Tahir Erdoğan Şahin, Erzincan Yukarı Ülkenin Kadim Cenneti, Ankara 2017. S.189-298. 336 REFAHİYE ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU, 14-15 Mart 2019, Refahiye – Erzincan etkili olmuş ve neticede Erzurum Valiliği teklifte bulunmuştur. Nahiyenin adının, Azizabad olması Şura-yı Devlet Dâhiliye Dairesi’nde kabul görmemiş ve kasabanın adının Refahiye olarak konulması kararlaştırılmıştır. 2 Bir başka rivayet göre ise; Bu tarihte. Erzincan Mutasarrıfı Şefik Paşa, Gercanis'e yaptığı bir ziyaret sırasında bölgenin ormanlarıyla sularının bolluğuna, havasının temizliğine bakarak, kazanın yabancı olan isminin kaldırılarak yerine, refah yer manasına gelen Refahiye adının verilmesini istemiştir. Paşa'nın bu isteği 15 Nisan 1872 tarihinde Şura-yı Devlet kurumunca Sadrazamlığa sunulmuştur. Sadrazam tarafından 17 Nisan 1872 tarihinde Padişaha sunulan bu teklifi, Padişah Abdülaziz; 18 Nisan 1872 (H. 9 Safer 1289) tarihli iradesiyle kabul etmiş ve Gercanis nahiyesine merkez yapılan kasabanın adı Refahiye olmuştur.3 1881 yılına kadar Erzincan Sancağına bağlı olarak Osmanlı idari teşkilatında yer alan Refahiye nahiyesi ve bağlı köylerin sancak merkezi Erzincan’a o günün şartlarında 30 saat mesafe uzakta bulunması ve halkın bazı işlerini rahatça görememesi vs. sebeplerle, Sultan II. Abdülhamid’in 2 Mart 1881(H.30 Rebüyülevvel 1298) tarihli iradesiyle kaza statüsüne kavuşmuştur. Sultan II. Abdülhamid döneminde alınan bu karar doğrultusunda Refahiye’de üçüncü dereceden bir kaymakamlık ihdas edilmiş ve ilk kaymakam ataması işlemi de gerçekleştirilerek üçüncü dereceden kadrolu Mehmed Sadık Efendi, 5 Mayıs 1881(H.5 Cemaziyelahır 1298) tarihinde tayin edilmiştir.4 Refahiye kaza olduktan sonra idari teşkilatındaki eksiklikleri tamamlamaya başlamıştır. Mesela bunlardan biri de mahkemenin kurulmasıdır. 31 Ekim 1883 (H.29 Zilhicce 1300) tarihinde Refahiye halkını temsilen “ahalinin vekili” sıfatıyla Nikolaki imzalı bir dilekçe ile “Kazanın cesamet ve ehemmiyetine binaen ve herhangi bir şekilde mahkemeye müracaat etmesi gereken şahısların en yakın 20 saatlik mesafedeki kazalara gitmeleri gerekiyorken bunu göze alamayıp davadan vaz geçerek adaletin gecikmesine sebep olduğundan ve Refahiye’nin komşu kazalardan daha büyüyerek önem kazandığından” Refahiye’de bir “Mahkeme-i Nizamiye” teşkil edilmesi bunu için de senelik 22.180 kuruşluk bir meblağın tahsisi gerektiği Adliye Nezaretinden talep edilmiştir. Adliye Nezareti tarafından Sadrazam’a iletilen bu talepler 13 Kasım 1883 (R.2 Teşrinisani 1299) tarihinde Sadrazam Said Paşa tarafından Padişah’ın onayına sunulmuş ve 14 Kasım 1883 H.(13 Muharrem 1301) tarihinde iradesi alınarak yürürlüğe girmiştir.5 Ermeni isyanlarının bölgede henüz başlamadığı bir devirde ve üstelik Erzincan’ın kazaları arasında en az Ermeni’nin bulunduğu bir yerde ahalinin vekili sıfatıyla Babıâli’ye bir mahkeme kurulması için bir Ermeni’nin müracaat etmesi kanaatimce zaten komşu ilçelerde isyan hazırlıkları içinde bulunan Ermenilerin, kendilerini emniyete alma çabaları olarak değerlendirebiliriz. 2 Ali Kemali (Aksüt), Erzincan (Tarihi,Coğrfî,İçtimaî,Etnografî,İdarî,İhsaî tetkikat Tecrübesi) İstanbul. 1932 s. 355 3 BOA. İ.Ş.D. / 10-16, İbrahim Fevzi Şahin Refahiye ilçe Merkezi'nde Gelişen Bazı Şehirsel Fonksiyonlar Doğu Coğrafya Dergisi Ankara 1995 s.383-384, Hüseyin Bulut, S. Tozlu, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Refahiye Kazası. Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt-Sayı: 10-2 Yıl: 2008 s.101-103 4 BOA, Y..A.. Res. 11-16 5 BOA. İ.DH. / 900-71597 337 REFAHİYE ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU, 14-15 Mart 2019, Refahiye – Erzincan 1. 2. Nüfus Ve Yerleşme 1882 tarihinde Refahiye kazasına bağlı sekiz nahiye bulunmaktadır. Bu tarihte nahiye adları, nüfusları, müdürleri, hane ve bağlı olan köy sayıları aşağıdaki tablodaki gibidir6. Tablo 1. 1882 yılında Refahiye Kazasına Bağlı Nahiye, Hane Sayıları ve Köyler Nahiye Müslüma Gayrimüsli Topla Müdür Köy n Erkek m Erkek m Hane sayısı Gercanis 814 145 959 Halil 247 13 (Refahiye) Efendi Melikşerif 983 150 1133 Halil Bey 273 10 (Yurtbaşı) Altkendi 805 100 905 Mustafa 256 12 (Altköy) Efendi Salur 720 125 845 Osman 232 13 Ağa Zevker 1014 235 1249 Mehmet 362 16 (Çatalçam) Ağa Kazviran 1121 120 1241 Rüşdi 301 31 Efendi Kersen 1394 130 1524 Haşim 376 31 Ağa Kerar 1176 - 1176 iÖmer Ağa 383 19 Toplam 8027 1005 9032 2430 145 Sözü edilen salnameye göre; Refahiye kazasında