„Powtórka Przed…”

„Powtórka przed…”

Wydział Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Poznaniu

„Powtórka przed…” XIV Spotkania z historią dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych i ponadpodstawowych

* Informator Wydziału Historii UAM

Redakcja Józef Dobosz i Danuta Konieczka-Śliwińska

Poznań 2020 © Copyright by Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Historii UAM, Poznań 2020

Recenzent: prof. US dr hab. Małgorzata Machałek

Redakcja: Wioletta Sytek Projekt okładki: Piotr Namiota Skład: Małgorzata Nowacka

ISBN 978-83-66355-44-6

Wydział Historii UAM ul. Uniwersytetu Poznańskiego 7 61-614 Poznań tel. 61 829 14 64 e-mail: [email protected] www.historia.amu.edu.pl

Druk Zakład Graficzny UAM ul. Wieniawskiego 1 61-712 Poznań Spis treści

Wprowadzenie (Józef Dobosz, Danuta Konieczka-Śliwińska) ...... 7

Wykłady

Katarzyna Balbuza, Kobiety z domu cesarskiego a rozdawnictwa pieniężne cesarzy rzymskich. Co „mówią” rzymskie monety cesarskie? ...... 15 Magdalena Biniaś-Szkopek, Józef Dobosz, Obraz kobiet w świetle najstarszych przekazów dziejopisarstwa polskiego . . . 27 Agnieszka Jakuboszczak, O kobietach, kobiecości i jej odkrywaniu w czasach nowożytnych XVI-XVIII w...... 43 Rafał Dobek, Czy rewolucja była kobietą? Rzecz o udziale i znaczeniu kobiet we francuskich rewolucjach XIX w...... 57 Dorota Skotarczak, Kobieta w kinie PRL ...... 75

Warsztaty

Miłosz Sosnowski, Warsztat historyka średniowiecza w XXI w...... 93 Danuta Konieczka-Śliwińska, Edukacja historyczna w instytucjach kultury. Wskazówki metodyczne ...... 109 Anna Gruszecka, Agnieszka Łuczak, Biblioteka Raczyńskich jako instytucja wspierająca rozwój i edukację ...... 123 Marta Szczesiak-Ślusarek, Edukacja w Instytucie Pamięci Narodowej ...... 133

Konspekty warsztatów Marta Kalisz-Zielińska, Archeologia o kobiecie – kobieta w archeologii ...... 147 Radosław Tarasewicz, Żony i córki królów w okresie nowobabilońskim i perskim ...... 148 Anna Tatarkiewicz, „Pachy nie mogą cuchnąć jak cap – czy pamiętasz?! / I że nogi nie mogą pokryć się szczeciną […]”. Zabie- gi higieniczne i pielęgnacyjne starożytnych Rzymianek ...... 150 Roman Deiksler, Kobiety w czasie wojny żydowskiej ...... 152 666 Spis treści

Anna Kotłowska, Kobieta w starożytnych Atenach. Aspekt prawny i obyczajowy ...... 154 Łukasz Różycki, Broń w słońcu powinna się mienić. Rzecz o rzymskim rynsztunku na polu bitwy ...... 154 Magdalena Biniaś-Szkopek, Kłopoty małżeńskie w rodzinie poznańskiej u progu XV w...... 155 Małgorzata Delimata-Proch, „[…] w bólu będziesz rodziła dzieci”, czyli o ciąży, porodzie i połogu w Polsce do XVI w. . . . 157 Adam Krawiec, Obraz świata w średniowieczu i w czasach Wielkich Odkryć Geograficznych ...... 159 Aleksandra Losik-Sidorska, Słów kilka o sztuce dobrego umierania ...... 160 Andrzej Sip, „Wyjące wilczyce”, czyli siostry benedyktynki w siedemnastowiecznym Poznaniu ...... 162 Karol Kościelniak, Wzajemne oddziaływanie mody cywilnej i wojskowej od XVII do XIX w...... 163 Anita Napierała, Pierwsze polskie lekarki – edukacja i drogi kariery ...... 164 Romuald Rydz, Jak Mrs. America zatrzymała feministki – Phyllis Schlafly jako kobieta skuteczna ...... 166 Magdalena Heruday-Kiełczewska, Bronisława Skłodowska – siostra Marii ...... 167 Elżbieta Mania, Siłaczki powstania wielkopolskiego – o roli kobiet w służbie narodu ...... 168 Anna Piesiak, Hospitantki, studentki, magistrantki... Polki na uniwersytetach – trudne początki ...... 169 Lucyna Błażejczyk-Majka, Kobiety w gospodarce w okresie międzywojennym w świetle spisów powszechnych ...... 171 Joanna Jaroszyk-Pawlukiewicz, Ideał kobiety w czasach reżimu generała Franco w Hiszpanii ...... 172 Małgorzata Praczyk, Polki – migrantki. Sytuacja kobiet migrujących na „Ziemie Odzyskane” po II wojnie światowej . . . 174 Jan Miłosz, Więzienia w okresie stalinowskim w Wielkopolsce ...... 176 Anna Idzikowska-Czubaj, Kultura młodzieżowa w PRL ...... 178 Agnieszka Sawicz, Kotlety z mortadeli, czyli jak być wzorową panią domu i przodownicą pracy. Poradnik z czasów PRL-u . . . 179 Mariusz Menz, Kobiety stojące na czele państw. Wizerunki dawnych i współczesnych przywódczyń ...... 181 Maciej Dorna, Fotografia i historia ...... 183 Regina Pacanowska, Jakimi nićmi szyte? O kobietach w branży odzieżowej, etyce w modzie, greenwashingu (i nie tylko) . . 184

Informator Wydziału Historii UAM (opracowali: Agnieszka Jakuboszczak i Maciej Michalski) ...... 187 naukowych, w łącznej liczbie dwudziestu. Wydział Hi- storii reprezentuje dyscyplinę historia i jest włączony do Szkoły Nauk Humanistycznych wraz z pięcioma innymi wydziałami: Wydziałem Archeologii, Wydziałem Wprowadzenie Antropologii i Kulturoznawstwa, Wydziałem Filozo- ficznym, Wydziałem Nauk o Sztuce, Wydziałem Teo- logicznym. Nowy Wydział Historii połączył w sobie pracowników i studentów dawnego Instytutu Historii oraz większej części dawnego Instytutu Wschodniego. 2020 roku przekazujemy Państwu czternasty Aktualnie liczy blisko 120 nauczycieli akademickich Wjuż tom Powtórki przed… – Spotkań z historią dla oraz ok. 800 studentów kształcących się na czterech uczniów szkół ponadgimnazjalnych i ponadpodstawowych, kierunkach studiów. Na czele Wydziału stoi dziekan przygotowany wspólnie przez Wydział Historii Uni- wraz z trzema prodziekanami, wspierany przez Radę wersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i po- Dziekańską i Rady Programowe kierunków studiów. znański oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego. O sprawach naukowych decyduje Rada Dyscypliny Hi- Jak z pewnością Państwo zauważyli, występujemy pod storia, której przewodniczącym z urzędu jest dziekan. inną nazwą, ponieważ dotychczasowy Instytut Histo- Zmianie uległa także struktura części administracyjnej rii został zastąpiony przez Wydział Historii. Z dniem Uniwersytetu: dotychczasowy Sekretariat Instytutu 30 września 2019 r. zakończyła się bowiem oficjalnie Historii zastąpiło Biuro Obsługi Wydziału, a znany ponad 63-letnia działalność Instytutu Historii UAM, wszystkim Dziekanat – Biuro Obsługi Studentów. a od 1 października rozpoczął swoją aktywność Wydział Niniejszy tom jest szczególny także z innego Historii w nowej strukturze organizacyjnej naszego względu niż zasygnalizowane wyżej zmiany organiza- Uniwersytetu. Zgodnie z wytycznymi Ustawy z dnia cyjne i dydaktyczne w poznańskim uniwersyteckim 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i na- środowisku historycznym. W marcu 2020 r. cały świat uce, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu doświadczył bowiem dramatycznej w skutkach epide- obecnie tworzy pięć szkół dziedzinowych, odpowiada- mii koronawirusa, który wywołuje niezwykle groźną jących różnym obszarom nauki: Szkoła Nauk Humani- chorobę układu oddechowego człowieka, określaną stycznych, Szkoła Nauk o Języku i Literaturze, Szkoła jako COVID-19. Władze państwa zdecydowały się Nauk Ścisłych, Szkoła Nauk Społecznych oraz Szkoła na pełną izolację społeczeństwa, ograniczając znacząco Nauk Przyrodniczych. W skład każdej ze Szkół wcho- m.in. działalność wielu instytucji (w tym także szkół dzą wydziały przypisane do poszczególnych dyscyplin i uczelni). Z tego powodu od 12 marca do 30 wrześ 8 Wprowadzenie nia 2020 r. zostały zawieszone zajęcia dydaktyczne na Jeszcze przed wspomnianymi wyżej wydarzeniami Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, podjęliśmy decyzję o poświęceniu czternastej edycji „Po- pracownicy przeszli w tryb pracy zdalnej, a zajęcia ze wtórki przed…” postaciom kobiet, ukazując ich wkład studentami odbywały się z wykorzystaniem różnych w rozwój cywilizacji na przestrzeni wieków, zarówno narzędzi elektronicznych. To wyjątkowy czas, o histo- w dziejach państwa polskiego, jak i w innych krajach rycznym znaczeniu i trudnych do przewidzenia konse- świata. Nie było to bowiem przedmiotem naszych do- kwencjach. Zgodnie z zarządzeniem JM Rektora UAM tychczasowych spotkań, a przecież od przynajmniej nie możemy na uczelni organizować żadnych wydarzeń, kilkudziesięciu lat w historiografii obecna jest proble- które wymagałyby zgromadzenia większej liczby osób, matyka udziału kobiet w rozmaitych wydarzeniach hi- co mogłoby spowodować ryzyko rozprzestrzeniania storycznych, a kwestie związane z ich rolą w dziejach się niebezpiecznego wirusa. W trosce o nasze wspólne cieszą się znaczącym zainteresowaniem badaczy wielu bezpieczeństwo nie organizujemy zatem tegorocznej nurtów nauki. Trzeba tu nadmienić, że na UAM ten „Powtórki przed…” w tradycyjnym terminie wrześnio- kierunek dociekań jest wyjątkowo żywy, wspierany wym, jak to robiliśmy począwszy od 2008 r. Zdecydo- przez najwyższe władze uczelni i rozwijany w ramach waliśmy się przesunąć jej realizację na późniejszy czas, różnych dyscyplin nauki1. W środowisku historyków kiedy będzie to możliwe i bezpieczne. Trudno nam od wielu lat dziejami kobiet zajmowali się w ramach również określić formę, w jakiej się ona odbędzie: sta- Komitetu Nauk Historycznych PAN (Zespół Historii cjonarną czy zdalną, ponieważ w chwili przekazywania Kobiet) prof. Krzysztof Makowski i dr Dorota Mazur- niniejszego tomu do druku epidemia nadal nie została czak2. Szczególne miejsce w badaniu roli kobiet w wie- opanowana i nie wiemy, w jaki sposób będziemy pra- cować w nowym roku akademickim. Wydajemy zatem 1 tegoroczną Powtórkę przed… bez programu ramowego Z inicjatywy i pod patronatem JM Rektora UAM prof. Andrzeja Lesickiego, przy wsparciu prorektorek prof. Bogumi- naszych zajęć otwartych, ale to nie oznacza, że ucznio- ły Kaniewskiej i prof. Beaty Mikołajczyk powstał projekt „Gdy wie i nauczyciele nie będą mogli w nich uczestniczyć. nauka jest kobietą”, w którym uczestniczy prof. Maciej Mi- Jeśli sytuacja epidemiczna nam skutecznie uniemoż- chalski. Jego inauguracja nastąpiła 15–16 października 2018 r. liwi spotkanie w Collegium Historicum (zwyczajowo podczas konferencji z okazji 100-lecia uzyskania praw wybor- odbywały się one w ostatniej dekadzie września), to czych przez kobiety w Polsce pt. „Samodzielność i wspólnota” przeniesiemy się do przestrzeni internetowej i nawiąże- (Instytut Kultury Europejskiej UAM w Gnieźnie). Projekt obejmuje „Laboratorium Kobiet”, a także konferencje, seminaria, my z Państwem kontakt w formie zdalnej, o czym nie prezentacje, wystawy, publikacje i wykłady. omieszkamy skutecznie powiadomić wszystkich zain- 2 Zespół ten działał pierwotnie przy Komitecie Nauk teresowanych. Historycznych PAN, potem opiekę sprawowało nad nim Pol- Wprowadzenie 9 kach średnich zajmują prace prof. Jerzego Strzelczyka, -Proch6 i prof. Jarosław Nikodem7. W podobnym du- zwłaszcza trzytomowe Pióro w wątłych dłoniach3. Dołą- chu prowadzi dociekania nad dziejami kobiet zajmująca czyli do niego, prowadząc dociekania nad hagiografią się dziejami wczesnonowożytnymi prof. Agnieszka Ja- świętych kobiet, małżeństwem oraz wątkami biogra- kuboszczak8. Refleksję nad historią kobiet z perspekty- ficznymi: prof. Maciej Michalski (m.in. rozprawa od- wy teorii historii i historii historiografii prowadzi prof. nosząca się do hagiografii świętych kobiet z kręgu dy- Maria Solarska (samodzielnie i wspólnie z prof. Macie- nastii piastowskiej4), prof. Magdalena Biniaś-Szkopek jem Bugajewskim)9, zaś prof. Izabela Skórzyńska bada (porusza kwestie roli i miejsca kobiet w XV-wiecznej wizerunki, stereotypy i obecność kobiet w podręczni- Wielkopolsce5) czy podejmujący badania nad kluczo- kach szkolnych10. To oczywiście tylko najważniejsze wymi postaciami epoki prof. Małgorzata Delimata-

6 Małgorzata Delimata-Proch, Rycheza, królowa Polski skie Towarzystwo Historyczne i od kilku lat ponownie KNH (ok. 995 – 21 marca 1063). Studium historiograficzne, Kraków PAN. Obecnie przewodniczy tej inicjatywie prof. dr hab. Teresa 2019. Zob. również tejże, Obce i rodzime władczynie polskiego śre- Kulak. dniowiecza w polskim piśmiennictwie XIX wieku. Kształtowanie wi- 3 Wydane przez Wydawnictwo DiG – Jerzy Strzelczyk, zerunku i recepcja, Poznań 2014. Pióro w wątłych dłoniach. O twórczości kobiet w dawnych wiekach, 7 Jarosław Nikodem, Jadwiga król Polski, Wrocław 2009. [t. I]: Początki (od Safony do Hroswity), Warszawa 2007; tenże, 8 Zob. przykładowo: Agnieszka Jakuboszczak, Rodzina Pióro w wątłych dłoniach. O twórczości kobiet w dawnych wiekach, i rodzinność szlachcianek wielkopolskich w XVIII wieku. Perspektywa t. II: Rozkwit (od Murasaki Shikibu do Małgorzaty Porete), Warsza- kobieca, Poznań 2016; taż, Sarmacka dama. Barbara Sanguszkowa wa 2009 oraz zamykający cykl t. III: Pióro w wątłych dłoniach. (1718–1791) i jej salon towarzyski, Poznań 2008. O twórczości kobiet w dawnych wiekach. Różnorodność (od Agnieszki 9 Maria Solarska, Maciej Bugajewski, Współczesna francu- Blannbekin do Małgorzaty z Nawarry), Warszawa 2017. ska historia kobiet. Dokonania – perspektywy – krytyka, Bydgoszcz 4 Maciej Michalski, Kobiety i świętość w żywotach trzynasto- 2009; M. Solarska, S/przeciw-historia. Wymiar krytyczny historii wiecznych księżnych polskich, Poznań 2004. W zbliżonym duchu kobiet, Bydgoszcz 2011. Zob. też tłumaczenia i redakcje tekstów mieszczą się dociekania dr Hanny Krzyżostaniak (dzisiaj poza obcojęzycznych poświęconych feminizmowi: Francuski feminizm Poznaniem) – zob. jej rozprawę pt. Trzynastowieczne święte kobie- materialistyczny. Wybór tekstów Colette Guillaumin, Christine Delphy, ty kręgu franciszkańskiego Polski i Czech. Kształtowanie się i rozwój Monique Wittig, red. i tłum. Maria Solarska i Martyna Borowicz, kultów w średniowieczu, Poznań 2014 czy jej wcześniejszą pracę Poznań 2007; Ilana Löwy, Okowy rodzaju. Męskość, kobiecość, nie- pt. Błogosławiona Jolenta – życie i dzieje kultu, „Scripta Minora” równość, tłum. Maria Solarska i Karolina Polasik-Wrzosek przy 2007, t. V, s. 149–232. współpr. Martyny Borowicz, red. Maria Solarska, Bydgoszcz 5 Magdalena Biniaś-Szkopek, Małżonkowie przed sądem bi- 2012. skupiego oficjała poznańskiego w pierwszej ćwierci XV wieku, Poznań 10 Zob. Iwona Chmura-Rutkowska, Edyta Głowacka-So- 2018. biech, Izabela Skórzyńska, „Niegodne historii?”. O nieobecności 10 Wprowadzenie postaci z naszego środowiska, które zajmują się szeroko Agnieszki Jakuboszczak), w XIX wieku (tekst prof. Ra- rozumianą problematyką kobiecą i ich najważniejsze fała Dobka) oraz w okresie Polski Ludowej (tekst prof. dzieła (głównie monografie). Pełniejsze przedstawienie Doroty Skotarczak). Wśród materiałów uzupełniają- ich dokonań wymagałoby głębszego studium historio- cych znalazł się tekst dr. Miłosza Sosnowskiego przy- graficznego. bliżający warsztat źródłoznawczy mediewisty, a także artykuł prof. Danuty Konieczki-Śliwińskiej zawiera- jący wskazówki metodyczne do działań edukacyjnych *** z zakresu historii prowadzonych w instytucjach kultury. Swoją ofertę edukacyjną i możliwości współpracy ze Zasadnicza konwencja naszych zajęć otwartych z histo- szkołami prezentują w tym tomie pracownicy Bibliote- rii dla szkolnych odbiorców pozostaje taka sama jak do ki Raczyńskich (Anna Gruszecka i Agnieszka Łuczak) tej pory. Proponujemy bowiem cykl pięciu wykładów oraz poznańskiego Oddziału Instytutu Pamięci Naro- monograficznych, prowadzonych przez badaczy specja- dowej (Marta Szczesiak-Ślusarek). Zamieszczamy także lizujących się w danej epoce historycznej, dwadzieścia najnowszą wersję informatora Wydziału Historii UAM sześć warsztatów źródłoznawczych oraz spotkania dla (w opracowaniu prof. Agnieszki Jakuboszczak i prof. nauczycieli z dwoma ważnymi instytucjami posiadają- Macieja Michalskiego), w którym reklamujemy m.in. cymi ciekawą ofertę współpracy dla szkół: Biblioteką zreformowane kierunki studiów: historia, humanistyka Raczyńskich oraz Instytutem Pamięci Narodowej. w szkole – polonistyczno-historyczne studia nauczy- W niniejszym tomie umieściliśmy wzorem lat ubie- cielskie, gospodarka i ekonomia w dziejach, wschodo- głych pełne wersje wszystkich wykładów, konspekty znawstwo oraz zupełnie nowy kierunek Liberal Arts and warsztatów źródłowych wprowadzające do rozmaitych Sciences. Całość publikacji wydajemy w formie trady- tematów szczegółowych oraz materiały uzupełniające. cyjnej książki, którą otrzymają bezpłatnie wszystkie bi- Pierwszą część tomu tworzy pięć tekstów ukazujących blioteki szkolne biorące udział w naszych „Spotkaniach szeroką refleksję nad rolą kobiet w dziejach: w czasach z historią” oraz zainteresowani uczniowie i nauczyciele. starożytnych (tekst prof. Katarzyny Balbuzy), w śre- Będzie ona również dostępna w wersji online, na stro- dniowieczu (tekst prof. Józefa Dobosza i prof. Magda- nie internetowej Wydziału Historii UAM. leny Biniaś-Szkopek), w epoce nowożytnej (tekst prof. Rok 2020 okazał się dla nas trudniejszy, niż mogli- śmy przypuszczać. W nowej strukturze organizacyjnej wdrażaliśmy założenia nowego Statutu UAM, zaczęli- i stereotypowych wizerunkach kobiet w świetle podręcznikowej narracji śmy budować wspólnotę Wydziału Historii i wybierać historycznej w gimnazjum, Poznań 2015. nowe kadry zarządcze, gdy niespodziewanie doświad- Wprowadzenie 11 czyliśmy zagrożenia zmuszającego nas do zmiany wielu nową wiedzę i umiejętności, utrzymywać kontakt z ro- aspektów naszego życia. Musieliśmy w błyskawicznym dziną i znajomymi, wspierać się i nie poddawać. Kiero- tempie zmienić dotychczasowe metody pracy i nauczyć wani właśnie takim przekonaniem chcemy podtrzymać się sprawnie komunikować w nowych warunkach. naszą wieloletnią współpracę z Państwem i na przekór Przypomnieliśmy sobie po raz kolejny, że życie i zdro- wszelkim przeciwnościom losu zachować kontakt, choć wie są najważniejsze, a spędzając kilka miesięcy w przy- w zmienionej formie. musowej izolacji, uświadomiliśmy sobie również, że pomimo trudności trzeba starać się rozwijać, zdobywać Józef Dobosz, Danuta Konieczka-Śliwińska

Wykłady

Ka t a r z y n a Ba l b u z a monet inskrypcję. Inne emitowane w imieniu cesarzy numizmaty (głównie medaliony) akcentują w niektó- rych przypadkach (Julia Mamaea, Salonina) osobisty Kobiety z domu cesarskiego i czynny udział kobiet z domu cesarskiego w przedsię- a rozdawnictwa pieniężne cesarzy wzięciach typu congiarium (pol. darowizna dla ludu). rzymskich. Emisje monet, które ukazywały się w imieniu kobiet cesarskich lub cesarzy – z wyraźnie uwydatnioną rolą Co „mówią” rzymskie monety kobiet – bez wątpienia świadczą o kobiecym wsparciu cesarskie?* dla cesarskiej polityki socjalnej względem mieszkań- ców Rzymu, obejmującej różne przedsięwzięcia aktual- iberalitas (pol. hojność/szczodrobliwość cesarska) nie panujących cesarzy, z którymi były spokrewnione. Lnależała do najważniejszych form socjalnej dzia- Dowodzą ich aktywnego zaangażowania, jak i wsparcia łalności cesarzy rzymskich. Była również uznawana za dla kreowanego przez cesarzy za pomocą propagandy jedną z najważniejszych cnót cesarskich. Na monetach cnót (takich jak liberalitas) wizerunku princepsa. Nie- występowała jako Liberalitas Augusti (pol. szczodrobli- bagatelne znaczenie miała przy tym prowadzona przez wość cesarza), co nadawało jej dodatkowego, boskie- cesarzy polityka dynastyczna, w której cesarzowe od- go anturażu. Pierwszą cesarzową, na której monetach grywały kluczową rolę. została uwieczniona idea hojności cesarskiej, była Julia Domna, żona cesarza Septymiusza Sewera. Jej monety wyznaczają w tym względzie przełom w dotychcza- * * * sowym eksponowaniu tej cnoty cesarskiej. Znane kobiece emisje monet z motywem liberalitas albo emisje Liberalitas to rzeczownik pochodzący od przymiotnika cesarskie z podobiznami cesarzowych pochodzą z III w. liberalis/liber, co z kolei można tłumaczyć jako „wol- i wyraźnie artykułują liberalitas, zarówno ikonograficzny”. Związek pomiędzy szczodrobliwością i wolnością nie, jak i literalnie – poprzez widniejącą na rewersach był bowiem ewidentny. Można to zauważyć zwłaszcza w odniesieniu do II w.1, kiedy szczodrobliwość była * Niniejszy wykład jest skróconą i spopularyzowaną wersją postrzegana jako odpowiedź na skierowane do cesa- artykułu, który ukazał się w wersji angielskiej w „Studia Histo- rza żądanie podjęcia działań, mających na celu udzie- riae Oeconomicae” w 2019 r. (SHO 2019, vol. 37, s. 5–24) pod tytułem The Role of Imperial Women in the Monetary Distributions Liberalitas in Rome in the Light of Numismatic Sources. 1 Wszystkie daty dotyczą czasów po Chrystusie. 16 Katarzyna Balbuza lenie konkretnej pomocy finansowej. Dzięki niej, jak ność, szczodrobliwość cesarską). Liberalitas należała do uważano, społeczeństwo będzie miało zapewnioną kanonu najpopularniejszych i najbardziej pożądanych wolność. Termin liberalitas oznaczał w epoce cesarstwa u cesarzy cnót cesarskich (łac. virtutes Augusti)3. Jej rzymskiego wiele różnorodnych inicjatyw socjalnych, naturę i znaczenie w imperialnej ideologii zwycięstwa poprzez które cesarze manifestowali swoją szczodrość. najlepiej oddaje materiał numizmatyczny. Dzięki mo- Na czoło tych działań wysuwała się dystrybucja pie- netom program ideologii cesarskiej, tudzież wykre- niędzy dla różnych grup obywateli rzymskich (donati- owany ideologiczny obraz cesarza, bez żadnych zakłó- va dla żołnierzy, congiaria dla ludu), choć trzeba wspo- ceń i w tempie błyskawicznym docierał do najdalszych mnieć, że liberalitas przybierała też inne formy, jak np. zakątków cesarstwa i do przedstawicieli wszystkich fundacje alimentacyjne, czyli specjalne świadczenia warstw społecznych4. W ujęciu kwantytatywnym pieniężne dla rodzin z dziećmi lub rolników w miastach italskich (łac. alimenta), doraźna pomoc finanso- 3 Więcej o cnotach cesarskich (z przywołaniem dyskusji wa dla senatorów, umorzenie długów, rozdawnictwo oraz literatury przedmiotu) zob. np. Carlos F. Noreña, The zboża (łac. frumentationes), budownictwo publiczne Communication of the Emperor’s Virtues, „Journal of Roman w Rzymie czy organizacja widowisk publicznych2. Li- Studies” vol. 91 (2001), s. 146 –168; tenże, Imperial Ideals, beralitas była też moralną cnotą cesarza. Epitet Augu- s. 37–100. O liberalitas jako cnocie cesarza zob. też m.in. Hans Kloft, Liberalitas principis; Fergus Millar, The Emperor sti, który towarzyszy liberalitas na monetach, wyraźnie in the Roman World (31 BC – AD 337), Oxford 1977; Paul precyzuje semantykę tej cnoty imperialnej. Podkreśla Veyne, Bread and Circuses, s. 292–419. jej ścisły związek z osobą cesarza rzymskiego, jego 4 Na temat znaczenia monet w komunikacji politycznej, szczodrobliwość, która miała boską naturę i od bóstw w wyrażaniu rzymskiej ideologii i propagandy imperialnej pochodziła (w ostatnim ze znaczeń oznaczała ona hoj- ostatnio m.in.: Carlos F. Noreña, Imperial Ideals, s. 82; Erika Manders, Coining Images of Power. Patterns in the Representation of Roman Emperors on Imperial Coinage, A.D. 193–284, Leiden– 2 Na temat form cesarskiej liberalitas pisali: Hans Kloft, Boston 2012, s. 11–62. Zob. też Richard Brilliant, Forwards Liberalitas principis. Herkunft und Bedeutung. Studien zur Prin- and Backwards in the Historiography and Roman Art, „Journal of zipatsideologie, Wien 1970, s. 95–104, 110–125; Paul Veyne, Roman Archaeology” vol. 20 (2007), s. 8–9: „Numismatic im- Bread and Circuses. Historical Sociology and Political Pluralism, agery, being a prime medium of communication in the Roman transl. by Brian Pearce, London 1990, s. 292–419; Isabelle world because of its wide diffusion, is an excellent example of Simon, Un aspect des largesses impériales. Les sparsiones de missilia efficient packaging, of putting multum in parvo like the mod- à Rome (Ier siècle avant J.-C. – IIIe siècle après J.-C.), „Revue Histo- ern »sound bite«, which, however concentrated, is never taken rique” vol. 310 (2008), nr 4, s. 763–788; Carlos F. Noreña, Im- by itself but, necessarily, implies an expansive context famil- perial Ideals in the Roman West. Representation, Circulation, Power, iar to the recipient. Furthermore, reduction without the loss Cambridge 2011, s. 85–86. of legibility – a fundamental principle of Roman numismatic Kobiety z domu cesarskiego a rozdawnictwa pieniężne cesarzy rzymskich… 17 liberalitas to jedna z pięciu najczęściej występujących wany6. Inna sytuacja występuje w przypadku monet na monetach cnót cesarskich5. Jej potencjał ideologicz- emitowanych w imieniu kobiet cesarskich – spokrew- ny doceniali cesarze panujący od II do IV w., którzy nionych z cesarzami i należących do domu cesarskiego. także w praktyce starali się zaświadczać o swej szczo- Okazuje się bowiem, że tylko w niewielkim stopniu drobliwości. W ten sposób powstawał obraz idealnego idee rozpowszechniane za pośrednictwem wybijanych princepsa, który dbał o społeczeństwo rzymskie, wy- dla nich monet oscylowały wokół tematyki rozdaw- chodząc naprzeciw jego oczekiwaniom. nictw pieniężnych czy innych form cesarskiej działal- Popularność idei liberalitas w rzymskim materiale ności socjalnej. numizmatycznym nie zaskakuje. Cesarze eksponowali Występowanie liberalitas na monetach rzymskich zarówno swoją szczodrobliwość, cnotę osobową, która można wykazać dopiero dla emisji cesarskich z II w., stanowiła jeden z popularniejszych tematów rzymskiej kiedy termin ten zastąpił wcześniej stosowane pojęcie ideologii cesarskiej, jak i jedną z bardziej intratnych congiarium (od łac. congius oznaczającego miarę płynów pod względem politycznym form aktywności wzglę- – ok. 3,5 litra), odnoszące się do aktu rozdawnictw dem poszczególnych grup obywateli. Występowa- wina i oliwy dla mieszkańców Rzymu7. W początkach nie tej cnoty w mennictwie rzymskim emitowanym pryncypatu (od Augusta) pojęciem congiarium zaczę- w imieniu cesarzy było zatem dosyć częste, a sam typ to określać rozdawnictwa pieniędzy z okazji ważnych ikonograficzny – standardowy i raczej mało zróżnico- wydarzeń czy uroczystości (np. objęcia władzy, urzędu, rocznic rządów czy celebracji triumfu). Choć same rozdawnictwa pieniędzy miały już swoją tradycję sięgają- cą ostatnich wieków republiki, to ich wizualizacja na design – proves the importance of the coinage as a purveyor of monetach następuje dopiero za Nerona. Na sestercach messages”. Więcej na temat autoprezentacji cesarskiej w świetle monet zob. Carlos F. Noreña, Imperial Ideals; Erika Manders, Coining Images of Power; Katarzyna Balbuza, Aeternitas Avgvsti. 6 Typologia liberalitas w mennictwie rzymskim: Franziska Kształtowanie się i rozwój koncepcji wieczności w (auto)prezentacji ce- Schmidt-Dick, Typenatlas der römischen Reichsprägung von Augus- sarza rzymskiego (od Augusta do Sewera Aleksandra), Poznań 2014; tus bis Aemilianus, Bd. I: Weibliche Darstellungen, Wien 2002, liberalitas w sztuce zob.: R. Volkommer, Liberalitas, [w:] Lexicon s. 68–70. Iconographicum Mythologiae Classicae, t. 6, 1, Düsseldorf 1992, 7 Ikonograficzne wyobrażenie congiarium pojawia się na s. 274–278. monetach rzymskich za Nerona i przedstawia postać kobiecą 5 Carlos F. Noreña, Imperial Ideals, s. 62–100. Cnoty trzymającą tabliczkę obrachunkową z długim uchwytem, zwa- wchodzące w skład owych core virtues to oprócz liberalitas – ae- ną abacus lub tessera. Oba terminy na określenie prostokątnej quitas (pol. równość/sprawiedliwość), pietas (pol. pobożność), tabliczki trzymanej przez personifikację liberalitas przyjęły się virtus (pol. męstwo) i providentia (pol. opatrzność). w historiografii. 18 Katarzyna Balbuza sygnowanych imieniem tego cesarza widnieje scena Znaczący awans w kontekście obecności na mo- congiarium: przewodniczy jej cesarz siedzący na krześle netach osiągnęła liberalitas w III stuleciu. Temat był kurulnym (sella curulis) ustawionym na wysokiej plat- aktualny i nośny, jeśli zważyć na trudne okoliczności, formie. Obok niego stoi urzędnik przekazujący okre- tj. sytuację polityczną w państwie – tzw. kryzys III w. śloną kwotę pieniędzy wspinającemu się po schodach Cesarze, którzy w tym czasie organizowali congiaria/ obywatelowi (obywatelom) Rzymu. W tle wyobrażo- liberalitates i uwieczniali je (niejednokrotnie nume- no Minerwę i personifikację liberalitas trzymającą na rując) w mennictwie, a niekiedy na medalionach to długim drzewcu tabliczkę rachunkową. Scenę dopeł- Septymiusz Sewer (6)10, Karakalla (9), Geta (5), Ma- nia legenda zawierająca informację o przedsięwziętym krynus (1), Heliogabal (4), Sewer Aleksander (5), w imieniu tego cesarza konkretnym (pierwszym lub Maksymin Trak (1), Pupienus, Balbinus, Gordian III drugim) congiarium (ryc. 1)8. W okresie późniejszym (1 – wspólne), Gordian III (5), Filip Arab i Filip II (3), wzorzec ikonograficzny congiarium podlegał ewolucji, Decjusz (1), Trebonianus Gallus i Woluzjan (1 – wspól- a sama personifikowana liberalitas w głównej roli (tzn. ne), Walerian I i Galien (3), Galien (1), Klaudiusz II personifikacja) pojawi się na monetach dopiero za Ha- Gocki (1), Kwintyllus (obietnica congiarium), Aure- driana. Co interesujące, nie wyprze scen figuralnych lian (1) i Karinus (2). Spośród tzw. uzurpatorów con- congiarium, które nadal umieszczano na numizmatach. giaria organizowali dwaj władcy Imperium Galliarum: Personifikacja szczodrobliwości cesarskiej ma postać Postumus (1) i Tetrykus I (1). Z zestawienia tego wyni- kobiety odzianej w długą szatę. Jej atrybuty – cornuco- ka, że począwszy od Decjusza częstotliwość liberalitates piae (pol. róg obfitości) orazabacus / tessera (pol. tablicz- ka rachunkowa), wyraźnie nawiązywały do cesarskich rozdawnictw pieniężnych pomiędzy obywateli Rzymu RIC II, Hadr. 585, 648–649, 766 lub z tabliczką rachunkową: (ryc. 2–3)9. 131–132, 552, 567), jak i pojedynczo (z cornucopiae trzymanym w obu rękach: RIC II, Hadr. 216–217, 363–364, 382, 712–713, 729; z rogiem obfitości i tabliczką rachunkową: RIC 8 Congiarium I: RIC I, Nero 151–157, 394, 434–435, 501– II, Hadr. 253–254, 765, 817). Funkcję głównego i najbardziej 504 (RIC = The Roman Imperial Coinage, zob. bibliografia).Con - jednoznacznego atrybutu Liberalitas – prostokątnej tabliczki giarium II: RIC I, Nero 100–101, 576. Pierwsze rozdawnictwo na długim uchwycie rozważał ostatnio Martin Beckmann (The za Nerona miało miejsce w 51 r., drugie w 57 (datacja wg: Diet- Function of the Attribute of Liberalitas and Its Use in the Congia- mar Kienast, Römische Kaisertabelle. Grundzüge einer römischen Kai- rium, „American Journal of Numismatics” vol. 27 (2015), serchronologie, 5. unveränd. Aufl., Darmstadt 2011, s. 98). s. 189–190), który twierdzi, że miał on na celu przyspieszenie 9 Na monetach (różne nominały) Hadriana kobieca perso- dystrybucji pieniędzy poprzez pomoc w liczeniu oraz publiczne nifikacja liberalitas występuje w różnych konfiguracjach – za- zagwarantowanie uczciwości i kompletności rozdawnictw. równo w scenach figuralnych (sceny congiarium – z cornucopiae: 10 Cyfry w nawiasach oznaczają liczbę liberalitates. Kobiety z domu cesarskiego a rozdawnictwa pieniężne cesarzy rzymskich… 19 znacząco się zmniejszała, podczas gdy największa ich wybicia monet przypada na lata pomiędzy 193 a 196 r. liczba cechowała rządy Sewerów. I to właśnie w tym Można zatem założyć, że teoretycznie mogłyby się one czasie liberalitas pojawia się również w programie mo- odnosić do pierwszej lub drugiej liberalitas Septymiu- netarnym emisji ukazujących się w imieniu niektórych sza Sewera z okresu walki o władzę i wojny domowej kobiet cesarskich. To zaskakujące, bo to rzadkie zjawi- w Rzymie. Pierwsza liberalitas odbyła się w czerwcu sko jest bardzo interesujące z punktu widzenia cesar- 193 r., po wkroczeniu do stolicy Lucjusza Septymiu- skiej ideologii i propagandy w starożytności. sza Sewera po odniesieniu zwycięstwa nad Dydiuszem Pierwszą kobietą odsyłającą w mennictwie do te- Julianem. Ten zamożny senator rzymski został prokla- matyki cesarskich liberalitates była Julia Domna – dru- mowany cesarzem (po złożeniu obietnicy wypłacenia ga żona cesarza Septymiusza Sewera, matka Karakal- gwardzistom pretoriańskim po 25 000 sesterców12) po li i Gety. We wschodniej mennicy w Emesie (Hims, tym, jak zarówno Kommodus, ostatni z rodu Antoni- Homs, obecnie Syria), rodzinnym mieście cesarzowej, nów na tronie rzymskim, jak i jego następca, Perty- we wczesnych latach 90. II w. ukazały się denary, które naks, zostali zamordowani. Na wieść o tym wydarze- uchodzą za najwcześniejsze znane przykłady obecno- niu legiony stacjonujące w Panonii i Syrii zareagowały ści liberalitas na monetach wybitych w imieniu kobiet. obwołaniem cesarzami swoich kandydatów – Lucjusza Informowały o cesarskiej szczodrości zarówno w treści Septymiusza Sewera, ówcześnie pełniącego funkcję le- legend, jak i poprzez ikonografię (w przypadku Julii gata prowincji Panonia Górna (9 IV 193 r., Carnun- Domny wyodrębniamy dwa typy ikonograficzne – tum), oraz namiestnika prowincji Syrii Gajusza Pe- personifikację liberalitas w pozie stojącej lub siedzącej, sceniusza Nigra. Pierwszy z wymienionych przystąpił zawsze z identycznymi atrybutami – tabliczką rachun- do organizacji zbrojnego pochodu na Rzym w celu kową i rogiem obfitości [ryc. 4])11. Wydaje się, że w ten detronizacji Dydiusza Juliana. Wśród środków i przed- sposób Julia Domna mogła symbolicznie (może aktyw- sięwzięć w ramach tej kampanii w 193 r. znalazło się nie) uczestniczyć w akcie rozdawnictw, najprawdopo- pokaźne donativum dla żołnierzy13. Sewer wkroczył do dobniej skierowanym do żołnierzy. Choć w legendzie Rzymu 9 czerwca 193 r., a już miesiąc później wyruszył rewersu denarów brakuje numeracji, która często wy- na wyprawę przeciwko nigrinianom (9 lipca 193 r.). stępuje w ówczesnych tzw. męskich emisjach z liberalitas, to na podstawie daty wybicia monet można zakła- 12 dać, że liberalitas w emisjach Domny wyrażała nie tylko Kasjusz Dion LXXIV 11; Herodian II 6, 4–14; por. też: Historia Augusta, Did. Iul. 2, 7; 3, 2; Historia Augusta, Pesc. Nig. samą ideę czy cnotę cesarską, ale i konkretny akt. Data 2, 1. 13 Kasjusz Dion LXXIV, 1, 1–2; Herodian II 11, 1; Histo- 11 RIC IV, 1, Sept. Sev. 627–627a (Julia Domna). ria Augusta, Sev. 5, 2. 20 Katarzyna Balbuza

Wspomniana pierwsza liberalitas odbyła się podczas tach wybitych dla Julii Domny w Emesie, jak również poprzedzającego tę wyprawę miesięcznego pobytu które formy liberalitas w tym przypadku miały zostać pary cesarskiej w stolicy (9 VI – 9 VII 193 r.). Było wyeksponowane. to rozdawnictwo pieniędzy dla ludności cywilnej i żoł- Liberalitas spotykamy też na monetach emitowa- nierzy14. Drugie rozdawnictwo musiało mieć miejsce nych w imieniu innej kobiety z domu Sewerów, Julii ok. 196 r., co potwierdzają m.in. wybite w mennicy Mamaei, matki cesarza Sewera Aleksandra – ostatniego rzymskiej denary i aureusy oznaczone numerem „II” przedstawiciela rodu Sewerów u władzy (222–235 r.). (LIBERALITAS AVG II)15 i zbiegło się w czasie m.in. Już w 225 r. została ona uwzględniona w programie z przyznaniem starszemu synowi Septymiusza Sewe- monetarnym syna poprzez umieszczenie jej imienia ra, L. Septymiuszowi Bassianusowi, godności cezara i wizerunku na awersach wybitych w brązie medalio- (caesar; odtąd występował pod imieniem M. Aurelius nów i asów obok imienia i podobizny cesarza (matka Antoninus Caesar), co miało miejsce w Viminacium i syn są zwróceni twarzami do siebie)16. Kontekstem w 195 lub 196 r. Być może to wydarzenie, tak znaczące dla tych bez wątpienia dynastycznie ukierunkowanych w kontekście polityki dynastycznej Septymiusza Sewe- emisji monet były ważne wydarzenia, m.in. trzecia libera, było okazją do drugiej liberalitas. Starszy syn Julii ralitas17, która odbyła się w 226 r., czy np. działalność Domny i Sewera znacząco bowiem wówczas awanso- budowlana cesarza18. Wspomniany wcześniej medalion wał, otrzymując liczne zaszczytne godności i tytuły. również został wyemitowany w związku z trzecią libe- Trudno jednoznacznie stwierdzić, do której z dwóch ralitas cesarza. Ikonografia rewersu sugeruje, że matka liberalitates Septymiusza Sewera nawiązano na mone- cesarza czynnie uczestniczyła w rozdawnictwie pienię- dzy, biorąc osobisty udział w wydarzeniu. Cesarz i Julia Mamaea przewodniczą uroczystości w towarzystwie 14 Herodian II 14, 5. Por. Historia Augusta, Sev. 7, 7. stojącej Liberalitas. Trzeba też wspomnieć o denarach 15 Informacja o drugim rozdawnictwie: Herodian III 8, 4; Historia Augusta, Sev. 14, 11; RIC IV, 1, Sept. Sev. 81a–b (awers: z liberalitas z nieznanej mennicy, sygnowanych wy- L SEPT SEV PERT AVG IMP VIII; rewers: LIBERALITAS AVG II). Por. RIC IV, 1, Sept. Sev. s. 60. Ich datacja jest w miarę dokładna dzięki elementowi datującemu w tytulaturze cesarza na awersie monet w postaci ósmej aklamacji imperatorskiej 16 Por. RIC IV, 2, Sev. Alex. 316–317, 659–667. (kolejna, dziewiąta aklamacja przypada dopiero na 19 lutego 17 RIC IV, 2, Sev. Alex. 663. Awers: IMP SEV ALEXAND 197 r.). Monety oznaczone w ten sposób mogły być zatem wy- AVG IVLIA MAMAEA AVG MATER AVG; rewers: LIBERA- bijane od końca 195 r. do 19 lutego 197 r. Ósma aklamacja LITAS AVGVSTI III S C. odpowiadałaby więc czwartej tribunicia potestas, która wygasała 18 RIC IV, 2, Sev. Alex. 664–665. Monety odnoszą się do w grudniu 196 r. term cesarskich. Kobiety z domu cesarskiego a rozdawnictwa pieniężne cesarzy rzymskich… 21

łącznie imieniem Julii Mamaei19. W legendzie rewer- W pierwszej połowie III w. informacja o liberalitas sów sprecyzowano, że powstały w związku z czwartą w kontekście kobiet z domu cesarskiego pojawiła się liberalitas. Numeracja w legendzie rewersu wyznacza na medalionach wyemitowanych przez Filipa Araba. więc dla tych monet terminus post quem na 229 r., kie- Istnieje w tym przypadku pewne delikatne nawiązanie dy miało miejsce czwarte rozdawnictwo Sewera Alek- do Otacylii Sewery, żony Filipa Araba. Medalion uka- sandra. Było to tuż przed decennalia, które odbyły się zujący na awersie popiersia pary cesarskiej w kontek- w czerwcu 230 r. Datą końcową dla emisji monet jest ście zgody (CONCORDIA AVGVSTORVM) akcen- 233 r., kiedy odbyło się piąte i ostatnie congiarium (rów- tuje status cesarzowej i jej rolę w zapewnianiu zgody nież udokumentowane monetarnie20). Denary musiały w łonie rodziny cesarskiej. Jednocześnie jednak rewers zatem zostać wyemitowane na przestrzeni czterech lat, przynosi scenę liberalitas Augustorum, przedstawiającą między 229 a 233 r. Ikonografialiberalitas na denarach obu współrządzących cesarzy – syna i ojca – Filipa Ara- wybitych dla Julii Mamaei jest standardowa – stoją- ba i Filipa II, siedzących na podwyższeniu podczas dys- ca w długiej szacie personifikacja liberalitas trzyma róg trybucji pieniędzy dla mieszkańców Rzymu. Towarzy- obfitości i tabliczkę rachunkową. Różnica pomiędzy szy im personifikowana Liberalitas. Scena wyobrażona emisjami Julii Mamaei i Sewera Aleksandra polega na na medalionie odnosi się prawdopodobnie do pierwszej rodzaju kruszcu, z którego zostały wyprodukowane. liberalitas, która miała miejsce w 244 r.23, a więc bezpo- Serie cesarza upamiętniające czwartą liberalitas ukazały średnio po objęciu przez Filipa Araba władzy w Rzymie się w złocie21, podczas gdy monety Mamaei w srebrze. i przed wyruszeniem na kampanię skierowaną przeciw- Medaliony i asy z wizerunkami matki i syna wybito ko Karpom. w brązie. Ponadto poza aureusami i denarami mone- Liberalitas stała się też tematem monet imperial- ty Sewera Aleksandra z liberalitas to również srebrne nych wybijanych w 2. poł. III w. dla Julii Kornelii kwinary22. Saloniny, żony cesarza Galiena (od 254 r.?). Antoni- niany zostały wybite już w okresie sprawowania przez Galiena samodzielnej władzy (w nieznanym roku po-

19 RIC IV, 2, Sev. Alex. 372. Rewers: LIBERALITAS AVG(usti) IIII. 23 Gnecchi II, Filippo Padre e Otacilla, nr 1, s. 95 (Gnec- 20 RIC IV, 2, Sev. Alex. 242b, 242d, 243 (dwie serie aureu- chi = Francesco Gnecchi, I Medaglioni Romani, vol. II: Bronzo, sów i jedna seria denarów). Milano 1912. Awers: CONCORDIA AVGVSTORVM; rewers: 21 RIC IV, 2, Sev. Alex. 204. LIBERALITAS AVGG). Datacja na 244 r. wg: Gnecchi II, 22 RIC IV, 2, Sev. Alex. 206. Denary: RIC IV, 2, Sev. Alex. s. 95. Cesarz Filip Arab zorganizował trzy liberalitates (I: 244 r.; 205. II: 245 r.; III: 248 r.). 22 Katarzyna Balbuza między 260 a 268 r.) i pochodzą z mennicy w Siscii awersach. Najistotniejsze z punktu widzenia rozpatry- (obecnie Sisak, Chorwacja)24. Moment początkowy wanej tu problematyki są medaliony z przedstawieniem ich powstania można ostrożnie wyznaczyć na 262 r., Galiena i Saloniny na rewersie, siedzących na krześle wówczas bowiem miała miejsce jedyna znana liberalitas kurulnym w towarzystwie żołnierza. Obok ukazano przedsięwzięta przez Galiena w okresie samodzielnych stojącą Liberalitas. Scenę tę komentują legendy LIBE- rządów25. Odbyła się w roku celebrowania decennalia26. RALITAS AVGG (ryc. 5)29. Tematykę oscylującą wokół Informację o liberalitas rozpowszechniono na cesarskich szczodrobliwości cesarskiej i rozdawnictw mają też inne aureusach, złotych kwinarach, antoninianach i sester- medaliony opatrzone analogiczną ikonografią i legen- cach wybitych w mennicy rzymskiej za samodzielnych dą CONCORDIA AVGVSTORVM na awersach, lecz rządów Galiena27. W tym samym czasie musiały uka- innymi legendami i motywami ikonograficznymi na zać się w mennicy w Siscii wspomniane antoniniany rewersach. Wszystkie jednak odnoszą się w jakiś spo- Saloniny. Zawierają one analogiczną ikonografię jak ta, sób do cesarskiej szczodrości. Zawierają temat sprawie- która zdobiła monety Galiena w tym czasie28. Innym, dliwości cesarskiej (AEQVITAS PVBLICA)30, zapewne niezwykle sugestywnym potwierdzeniem uczestnictwa w odniesieniu do nadzoru nad mennicami i produkcją Saloniny w programie liberalitas są niedatowane brą- monet. Sugerują to medaliony z trzema monetae sym- zowe medaliony z hasłem CONCORDIA AVGVSTO- bolizującymi trzy rodzaje kruszcu, z których wybijano RVM i przedstawieniem popiersi pary cesarskiej na monety: złoto, srebro i brąz (MONETA AVGG)31.

24 RIC V, 1, Gallien. 77 (Salonina (2)). Rewers: LIBE- RAL(itas) AVG(usti). 25 Na pytanie o sumy, który zostały rozdane podczas libera- *** litas, nie sposób odpowiedzieć. Źródła historiograficzne, podobnie jak monety, odnotowują jedynie sam fakt organizacji roz- Tzw. kobiece serie monet z liberalitas, a także numi- dawnictw dla ludu. Ponadto z Historia Augusta dowiadujemy się zmaty emitowane przez cesarzy z zaakcentowaną o innych przykładach cesarskiej szczodrobliwości, jak wystawia- nie uczt publicznych, organizowanie widowisk, rozdawnictwo pieniędzy dla senatorów i matron oraz tych kobiet, które cało- 29 Gnecchi II, Gallieno e Salonina, nr 3, s. 110 (awers: CON- wały jego rękę. W ostatnim przypadku wiadomo, że datki te CORDIA AVGVSTORVM; popiersia pary cesarskiej skonfron- wynosiły cztery aureusy (Historia Augusta, Gall. Duo 16, 5–6). towane ze sobą; rewers: LIBERALITAS AVGG). Analogiczny 26 Historia Augusta, Gall. 7–9. Dietmar Kienast, Römische medalion wybito z legendą LIBERALITAS AVGVSTORVM Kaisertabelle, s. 219. (tamże). 27 RIC V, 1, Gallien. 55, 60, 61, 111, 227–228, 369, 387. 30 Gnecchi II, Gallieno e Salonina, nr 1, s. 110. 28 Por. RIC V, 1, Gallien. 55, 111, 227, 228, 369. 31 Gnecchi II, Gallieno e Salonina, nr 4, s. 110. Kobiety z domu cesarskiego a rozdawnictwa pieniężne cesarzy rzymskich… 23 rolą kobiet w rozdawnictwach niosły ze sobą z jednej towany z obliczem cesarza33. W kontekście liberalitas strony komunikat o organizowanych przez cesarzy li- ważne są zwłaszcza te numizmaty, na których zazna- beralitates, konkretnych aktach rozdawnictwa, ale też czono fizyczną obecność cesarzowych, również w ak- z drugiej strony o samej idei rozdawnictw lub cnocie cie rozdawnictw pieniężnych. Omówione numizmaty cesarskiej. Emitowano je z reguły równolegle z ana- z obecnymi na nich przedstawieniami kobiet w kon- logicznymi seriami monet cesarzy. Ich ikonografia tekście liberalitas są raczej rzadkie, ale łączy je jeden przedstawia personifikację liberalitas ze zwyczajowymi mianownik – owe kobiety cesarskie to niezwykle silne atrybutami – rogiem obfitości i tabliczką rachunko- osobowości swoich czasów, mające ogromny wpływ na wą. Na medalionach widzimy bardziej rozbudowaną cesarzy, z którymi były związane więzami rodzinnymi. ikonografię – sceny rozdawnictw, w których niekiedy O zajmowanej na dworze cesarskim wysokiej i stabil- uczestniczy cesarzowa32. Czasami natomiast wizerunek nej pozycji świadczyła nierzadko ich tytulatura. Przy- małżonki cesarskiej widnieje na awersach medalionów kładowo, Septymiusz Sewer niezwłocznie po zdobyciu upamiętniających liberalitas, ale jest jedynie skonfron- władzy zadbał m.in. o zapewnienie odpowiedniej pozycji swojej małżonce, Julii Domnie. Otrzymała god- ność augusty (łac. augusta), a w kolejnych latach na- stępne zaszczytne tytuły, jak matka obozów (łac. mater 32 Gnecchi III, A. Severo e Giulia Mammea, nr 19, s. 45 (Gnecchi III = Francesco Gnecchi, I Medaglioni Romani, vol. III: castrorum, w 195 r.), matka cezara (łac. mater Caesaris, Bronzo, Milano 1912. Awers: IMP SEV ALEXAND AVG IVLIA w 196 r.) czy matka augusta i cezara (łac. mater Augusti MAMAEA AVG MAT AVG; popiersia naprzeciwko siebie); re- et Caesaris, w 197 r.?)34. Julia Domna cieszyła się po- wers: LIB AVG III PONTIF MAX TR P V COS IIII PP). In- wszechnym poważaniem, o czym świadczą liczne kul- nym przykładem mógłby być medalion z Sabiną i Hadrianem towe zaszczyty, które stały się jej udziałem, jak również w scenie liberalitas, jednak ma on status egzemplarza niepew- ikonograficzne (i nie tylko) aluzje co do identyfikacji nego w kwestii wiarygodności. Na rewersie tego niewątpliwie intrygującego numizmatu ukazano parę cesarską – Hadriana jej osoby z bóstwami (Herą, Wiktorią, Ceres) czy ko- i Sabinę – siedzących na specjalnym podwyższeniu w towarzy- biecymi postaciami-symbolami mitologicznymi lub hi- stwie postaci w todze oraz samej Liberalitas. Co interesujące, na awersie ukazano popiersia pary cesarskiej zwrócone do siebie twarzami i podpisane CONCORDIA AVGVSTORVM, wyraża- 33 Gnecchi II, Filippo Padre e Otacilla, nr 1, s. 95. jąc w ten sposób ideę zgody cesarskiej. Medalion wybito w brą- 34 W późniejszych latach zostały jej przyznane tytuły: zie, najprawdopodobniej w związku z drugą liberalitas Hadriana matka augustów (łac. mater Augustorum, wrzesień/październik z 118 r. (Gnecchi II, Adriano, nr 36, s. 6; awers: IMP CAESAR 209 r.), matka obozów i senatu i ojczyzny (łac. mater castrorum TRAIANVS HADRIANVS AVG; rewers: PONT MAX TRIB et senatus et patriae (211 r.?) czy pobożna [i] szczęśliwa (łac. pia POT II LIBERALITAS AVG). felix). 24 Katarzyna Balbuza storycznymi (Afrodyta, Omfale, Tanit, Olimpias). Pod marca 222 r. została wyniesiona do godności augusty, tym względem przewyższyła wszystkie dotychczasowe dwa lata później (od 224?) otrzymała tytuł matki obo- cesarzowe Rzymu. Istotnym elementem jej silnej po- zów (łac. mater castrorum), a po kolejnych dwóch latach zycji było zapewnienie Sewerowi następców na tronie. matki senatu (łac. mater senatus, od 226 r.?). Jej aktyw- Jeszcze w 188 r. na świecie pojawił się Lucjusz Septy- na rola w przedsięwzięciach syna, również tych o cha- miusz Bassianus, natomiast rok później para doczekała rakterze wewnętrznym, w tym w kontekście liberalitas, się drugiego syna, Publiusza Septymiusza Gety. Julia została wyraźnie zaakcentowana w emisjach monet Se- Domna angażowała się aktywnie zarówno w działa- wera Aleksandra oraz na brązowym medalionie z Rzy- nia prowadzone w ramach polityki wewnętrznej, jak mu35. Notują one wsparcie Mamaei dla działalności i zewnętrznej swojego małżonka. Monety wybite w jej syna-cesarza już w 225 r. w związku z trzecią liberali- imieniu z liberalitas na rewersie są kolejnym dowodem tas36, która odbyła się w 226 r., a nawet jej uczestnic- jej czynnego uczestnictwa w kształtowaniu publicznego two w rozdawnictwie. Na monetach dla samej Mamaei wizerunku Septymiusza Sewera. Wsparcie Julii Domny skrzętnie zanotowano z kolei czwartą liberalitas37. dla inicjatyw socjalnych Sewera w początkach jego rzą- Otacilia Sewera to kolejna kobieta z domu cesar- dów, zwłaszcza w momencie tak kluczowym jak próba skiego, która podobnie jak jej poprzedniczki została ustanowienia sukcesora w postaci mianowania starsze- obdarzona wieloma tytułami. Godność augusty i po- go syna pary cesarskiej na cezara w 196 r., mogło mieć zostałe tytuły otrzymała zaraz po objęciu władzy przez kluczowe znaczenie dla pozycji władcy. Nie można też małżonka w początkach 244 r. (jej pełna tytulatura wykluczyć, że skoro na monetach Domny brak nume- brzmiała Marcia Otacilia Severa Augusta, mater castro- racji rozdawnictw, to mogły się one odnosić do ogólnej rum et senatus et patriae [pol. matka obozów i senatu idei tego rodzaju działalności socjalnej cesarza lub cnoty i ojczyzny]), a od lipca/sierpnia 244 r. nosiła tytuł mat- szczodrości cesarskiej. Jakkolwiek zinterpretujemy te ki cezara (łac. mater Caesaris). Ponadto, podobnie jak emisje, to trzeba zauważyć, że sama ich dwuznaczność Julia Mamaea, otrzymała ona tytuł matki wojsk (łac. wzmacniała ogólną wymowę prezentowanej idei, co musiało mieć niemałe znaczenie dla wizerunku wład- cy wciąż walczącego o utrzymanie władzy w Rzymie 35 Gnecchi III, A. Severo e Giulia Mammea, nr 19 (awers: i poparcie mieszkańców stolicy. Denary Julii Domny IMP SEV ALEXAND AVG IVLIA MAMAEA AVG MAT niewątpliwie wpisywały się w program ideologiczny AVG; popiersia naprzeciwko siebie; rewers: LIB AVG III PON- TIF MAX TR P V COS IIII PP). Septymiusza Sewera. 36 RIC IV, 2, Sev. Alex. 663. Podobną pozycję zajmowała u boku Sewera Alek- 37 RIC IV, 2, Sev. Alex. 372. Rewers: LIBERALITAS sandra Julia Mamaea, matka cesarza. Krótko po 14 AVG(usti) IIII. Kobiety z domu cesarskiego a rozdawnictwa pieniężne cesarzy rzymskich… 25 mater exercitus). Niestety, z dostępnego epigraficzne- wsparcia dla prowadzonej przez cesarza polityki roz- go i numizmatycznego materiału źródłowego trudno dawnictw. snuć domysły na temat realnego wpływu cesarzowej 38 na ówczesną politykę, również tę socjalną , niemniej Wskazówki bibliograficzne jej obecności na awersie medalionu upamiętniającego liberalitas obu cesarzy – syna i ojca – nie sposób po Katalogi numizmatyczne prostu sprowadzić jedynie do sfery i idei zgody cesar- Gnecchi Francesco, I Medaglioni Romani, t. II: Bronzo, Milano skiej. Znaczenie cesarzowej w ówczesnej polityce dy- 1912 (= Gnecchi II) nastycznej było bezsprzeczne, więc cesarzowa zapewne Gnecchi Francesco, I Medaglioni Romani, t. III: Bronzo, Milano sprzyjała różnym inicjatywom, które służyły dobremu 1912 (= Gnecchi III) wizerunkowi członków dynastii. The Roman Imperial Coinage, t. I: From 31 B.C. to A.D. 69, ed. by Carol H.V. Sutherland, Robert A.G. Carson, rev. ed., Lon- W przypadku Kornelii Saloniny, obdarzonej ty- don 1984 (= RIC I) tułem matki obozów, godne podkreślenia jest to, że The Roman Imperial Coinage, t. II: Vespasian to Hadrian, ed. by najprawdopodobniej – podobnie jak Julia Mamaea – Harold Mattingly, Edward A. Sydenham, London 1968 mogła brać osobisty udział w liberalitates. Może o tym (= RIC II) świadczyć medalion z brązu opatrzony na awersie na- The Roman Imperial Coinage, t. IV, 1: Pertinax to Geta, ed. by pisem CONCORDIA AVGVSTORVM (pol. zgoda Harold Mattingly, Edward A. Sydenham, London 1936 augustów), komentującym wizerunki pary cesarskiej. (= RIC IV, 1) Rewers numizmatu przedstawia Saloninę, która wraz The Roman Imperial Coinage, t. IV, 2: Macrinus to Pupienus, ed. by Harold Mattingly, Edward A. Sydenham, Carol H.V. ze swoim cesarskim małżonkiem przewodniczy aktowi Sutherland, London 1938 (= RIC IV, 2) 39 rozdawnictwa w towarzystwie Liberalitas . Ponadto na The Roman Imperial Coinage, t. V, 1: Valerian I to the Interre- pozostałych numizmatach wybijanych w imieniu Salo- gnum, ed. by Harold Mattingly, Edward A. Sydenham, niny i Galiena znajdujemy standardowe upamiętnie- P.H. Webb, London 1927 (= RIC V, 1) nia cesarskiej liberalitas, stanowiące dowód kobiecego Monografie Balbuza Katarzyna, Aeternitas Avgvsti. Kształtowanie się i rozwój koncepcji wieczności w (auto)prezentacji cesarza rzymskiego (od 38 Ówczesne emisje monetarne obu Filipów akcentują po- Augusta do Sewera Aleksandra), Poznań 2014 szczególne liberalitates, lecz bez żadnych odniesień do cesarzowej Kienast Dietmar, Römische Kaisertabelle. Grundzüge einer römischen Otacylii Sewery. Zob. RIC IV, 3, Philip I 37a, 38, 56, 95, 177, Kaiserchronologie, 5. unveränd. Aufl., Darmstadt 2011 178, 180–181; RIC IV, 3, Philip II 230, 245, 266, 267a–b. Kloft Hans, Liberalitas principis. Herkunft und Bedeutung. Stu 39 Gnecchi II, Gallieno e Salonina, nr 3, s. 110. dien zur Prinzipatsideologie, Wien 1970 26 Katarzyna Balbuza

Manders Erika, Coining Images of Power. Patterns in the Representa- Podpisy do ilustracji tion of Roman Emperors on Imperial Coinage, A.D. 193–284, Leiden–Boston 2012 Ryc. 1. Sesterc Nerona z przedstawieniem congiarium (mennica Millar Fergus, The Emperor in the Roman World (31 BC – AD 337), w Rzymie, 64 r.). RIC I, Nero 153 Oxford 1977 Ryc. 2. Denar Hadriana. Na rewersie personifikacja liberalitas Noreña Carlos F., Imperial Ideals in the Roman West. Representa z atrybutami – cornucopiae i abacus (mennica w Rzymie, 134– tion, Circulation, Power, Cambridge 2011 138 r.). RIC II, Hadrian 253 = RIC II, 3, Hadr. 2018 Schmidt-Dick Franziska, Typenatlas der römischen Reichsprägung Ryc. 3. Denar Hadriana. Na rewersie personifikacja liberalitas von Augustus bis Aemilianus, Bd. I: Weibliche Darstellungen, z atrybutem – pustym cornucopiae trzymanym w obu rękach Wien 2002 (mennica w Rzymie, 132–134 r.). RIC II, Hadr. 216 var. = Veyne Paul, Bread and Circuses. Historical Sociology and Political RIC II, 3, Hadr. 1105 Pluralism, transl. by Brian Pearce, London 1990 Ryc. 4. Denar Julii Domny. Na rewersie personifikacja liberalitas ze zwyczajowymi atrybutami – cornucopiae i abacus (mennica Artykuły w opracowaniach zbiorowych w Emesie, 193–196 r.). RIC IV, 1, Sept. Sev. 627 (Julia Domna) Brilliant Richard, Forwards and Backwards in the Historiography Ryc. 5. Medalion z brązu z przedstawieniem sceny liberalitas and Roman Art, „Journal of Roman Archaeology” vol. 20 Galiena, w której uczestniczy cesarzowa Salonina. Na awersie (2007), s. 7–24 popiersia pary cesarskiej. Gnecchi II, Gallieno e Salonina, nr 3, Noreña Carlos F., The Communication of the Emperor’s Virtues, s. 110 „Journal of Roman Studies” vol. 91 (2001), s. 146–168 Simon Isabelle, Un aspect des largesses impériales. Les sparsiones de missilia à Rome (Ier siècle avant J.-C. – IIIe siècle après J.-C.), „Revue Historique” vol. 310, no. 4 (2008), s. 763–788

Encyklopedie, słowniki, leksykony Volkommer R., Liberalitas, [w:] Lexicon Iconographicum Mytholo- giae Classicae, t. 6, 1, Zürich [i in.] 1992, s. 274–278 Ryc. 1 Ryc. 2.

Ryc. 3 Ryc. 4

Ryc. 5

Ma g d a l e n a Bi n i a ś -Sz k o p e k , Jó z e f Do b o s z „koby” – kobyły2. W średniowieczu niewiastę zamężną określano częściej, mówiąc o niej „żena”, „białogłowa” (od zawoju jasnego płótna, który nosiła na włosach), Obraz kobiet w świetle najstarszych „podwika”, „baba”, „połowica”, z kolei dziewczęta na- zywane były „dziewkami”, „pannami” czy „młódka- przekazów dziejopisarstwa polskiego mi”3. Fizycznie słabsze od mężczyzn, przez wieki uznawane były również za istoty mniej odporne psychicznie i duchowo. Co więcej, przeglądając rodzime źródła śre- dniowieczne, można odnieść wrażenie, że w państwie ola kobiet w dziejach jest dzisiaj jednym z wdzięcz- polskim praktycznie w ogóle nie było kobiet. Najstar- Rniejszych obszarów badawczych szeroko pojętej sze polskie zachowane przekazy, na czele z rocznikami mediewistyki, również polskiej, a dzieje się tak w obsza- i pierwszymi dokumentami, wypełniają imiona wład- rze szeroko rozumianych dociekań naukowych, jak i na ców, rycerzy, możnych i duchownych, którzy – jak się poziomie popularyzacji ich wyników. Badania położenia wydaje – żyli w tym kraju w pewnym osamotnieniu, kobiet i ich roli w różnych okresach dziejów od wielu lat walcząc, zawierając pokoje, wymieniając się ziemią4. Po- coraz mocniej poruszają wyobraźnię historyków1. Czasy średniowiecza – tysiąc lat zamkniętych umownie w jed- 2 nej epoce, szczególnie dla etapu wcześniejszego wydają Choć określenie „kobieta” pojawiło już w XV w., to jednak początkowo określało niewiastę rozpustną i wszeteczną. się przestrzenią, w której niewiast w większości społe- Dopiero w późniejszych stuleciach przez coraz powszechniejsze czeństw, na czele z polskim, nie było zbyt wiele (a przy- używanie straciło swój pejoratywny charakter, zob. Kobieta, [w:] najmniej źródła znacznie rzadziej wspominają o nich niż Encyklopedia staropolska, t. 1: A–M, oprac. Aleksander Brück- o mężczyznach). W tym okresie nikt przyzwoitej przed- ner, il. Karol Estreicher, Warszawa 1990 (pierwsze wyd. 1939), stawicielki płci pięknej w Polsce nie nazwałby kobietą, kol. 603–610; Andrzej Radzimiński, Kobieta w średniowiecznej gdyż określenia tego używano pogardliwie, nawiązując Europie, Toruń 2012, s. 19. 3 Janina Gilewska-Dubis, Kobieta w średniowiecznej Polsce do staropolskiego „kobu”, czyli chlewu, ewentualnie w historiografii polskiej od połowy XIX do przełomu XX i XXI wieku. Zarys problematyki, [w:] Oczekiwania kobiet i wobec kobiet. Ste- 1 Zob. Kaari Utrio, Córki Ewy. Historia kobiety europejskiej, reotypy i wzorce kobiecości w kulturze europejskiej i amerykańskiej, przeł. Mariola Gąsiorowska, Warszawa 1998, na gruncie pol- red. Bożena Płonka-Syroka, Janina Radziszewska, Aleksan- skim jako podstawowe podsumowanie literatury oraz naj- dra Szlagowska, Warszawa 2007, s. 205–206 (seria: „Kultura ważniejszych prądów naukowych zob. pracę Marii Boguckiej, i Emocje” t. 1). Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, 4 Na brak kobiet w znacznej części źródeł średniowiecznych Warszawa 2005. zwrócił uwagę Jacek Wiesiołowski, Zmiany społecznej pozycji ko- 28 Magdalena Biniaś-Szkopek, Józef Dobosz jedyncze co zamożniejsze przedstawicielki płci pięknej stronnie6. Podobnie wygląda sytuacja, kiedy przyjrzymy towarzyszyły swoim królewskim bądź książęcym mał- się analizie rodzimych kronik – Anonima tzw. Galla7, żonkom, jednak nawet w takich wypadkach niezwykle mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem8, Kronice rzadko pojawia się możliwość usłyszenia, co rzeczywi- wielkopolskiej9 czy największemu dziełu polskiego kro- ście miały do powiedzenia. Jednymi z pierwszych źró- nikarstwa epoki średniowiecza, Rocznikom czyli kronikom deł rękopiśmiennych, które dość obficie objawiły się na sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza10. polskich dworach i w rodzących się kancelariach, były Pewną nadzieję na zostawienie śladu po swoim ży- dokumenty, a ich pełen rozkwit nastąpił w wieku XIII. ciu reszcie średniowiecznych kobiet przyniósł rozwój W tych źródłach jednak również kobiet znajdziemy sądownictwa, który spowodował powstanie nowej ka- niewiele, raczej są to pojedyncze przypadki, choć trzeba tegorii źródeł – tzw. ksiąg wpisów. Analiza kolejnych, przyznać – z czasem coraz częstsze. Sytuacja poprawiła złożonych w archiwach, sporządzonych po łacinie rę- się na korzyść niewiast wraz z przyrostem (umasowie- kopisów – m.in. ksiąg miejskich, grodzkich, ziem- niem?) materiału źródłowego, co w Europie Zachodniej skich, biskupich, konsystorskich, pozwala na coraz nastąpiło już w XII w.; w Polsce nieco później, gdyż lepsze poznawanie roli, znaczenia i sytuacji społecznej żeński głos zabrzmiał, i to w nielicznych księgach sądo- średniowiecznych kobiet. Elementy historii bogatych wych, dopiero pod koniec XIV w. Podobnie zauważy- mieszczek, kupcowych, młynarek, ale też biedniejszych my obecność niewiast w przekazach hagiograficznych (żywotopisarstwo), choć głównie tych powstałych na 6 Doskonale oddała to zagadnienie, powołując się na za- zachodzie Europy5. Co należy podkreślić – kobiety nie chowaną korespondencję piętnastowiecznej Angielki Margaret mówiły w tych źródłach swoim własnym głosem, a w Paston, Roberta Bux Bosse, Female Sexual Behavior in the Late ich imieniu, o ich uczuciach, fizyczności, roli w związku, Middle Age. Ideal and Actual, „Fifteenth-Century Studies” 1984, w małżeństwie, rodzinie pisali w przeważającej większo- vol. 10, s. 15–37. 7 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, tłum. Roman Grodec- ści mężczyźni, którzy budowali ich obraz bardzo jedno- ki, oprac., wstęp i przyp. Marian Plezia, wyd. 6, Wrocław 1989 (lub inne wydanie). biety w średniowiecznej Polsce, [w:] Kobieta w kulturze średniowiecznej 8 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika Polska, tłum. Europy. Prace ofiarowane Profesor Alicji Karłowskiej-Kamzowej, red. i oprac. Brygida Kürbis, Wrocław 1992. Antoni Gąsiorowski, wyd. 2 niezm., Poznań 1999, s. 41–46. 9 Kronika Wielkopolska, tłum. Kazimierz Abgarowicz, wstęp 5 Opracowanie dotyczące księżnych polskich zob. Maciej i komentarze B. Kürbis, Warszawa 1965 (lub Kraków 2010) – Michalski, Kobiety i świętość w żywotach trzynastowiecznych księżnych w tekście autorzy korzystają z wyd. z 2010 r. polskich, Poznań 2004; Hanna Krzyżostaniak, Trzynastowieczne 10 Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Pol- święte kobiety kręgu franciszkańskiego Polski i Czech. Kształtowanie skiego, tłum. Julia Mrukówna, Warszawa 1961 (lub następne się i rozwój kultów w średniowieczu, Poznań 2014. wydania). Obraz kobiet w świetle najstarszych przekazów dziejopisarstwa polskiego 29 służących i wieśniaczek pozwalają je odnajdywać w róż- znaczną większość ówczesnego społeczeństwa, ich ży- nych fragmentach średniowiecznej codzienności11. Jak cie dla średniowiecza jest bardzo słabo rozpoznane. każde źródła, również i te niosą za sobą pewne trudności Sądownictwo kościelne w średniowieczu zajmowało się w analizie, które doskonale oddała Maria Koczerska: sprawami wszelkich osób pokrzywdzonych przez los. Dzięki temu wiele zagadnień, które z uwagi na spe- Na badacza problemów kobiety i rodziny w średniowieczu cyfikę tej epoki nie zostawiło śladu w innym materiale i wczesnej nowożytności czyhają różne niebezpieczeństwa źródłowym, dającym pierwszeństwo kwestiom sacrum, i pułapki. Wynikają one głównie z charakteru źródeł i nie- a także życiu władców oraz co najwyżej wspomnia- zbyt krytycznego do nich podejścia. Zarówno źródła o charakterze normatywnym, jak i źródła procesowe w sprawach nych wyższych warstw społecznych, tutaj przetrwało karnych zajmują się przypadkami wynaturzeń życia rodzin- i dziś stanowi jedną z najbardziej obiecujących prze- nego […]. Czyli historyk zjawisk i instytucji społecznych strzeni dla poszukiwania osób z niższych warstw spo- musi mieć zawsze na uwadze, że anomalie są najbardziej łecznych – szczególnie kobiet, tych które miały nikłe źródłotwórcze12. szanse na zapisanie swojej historii w źródłach. Zada- niem tych ostatnich było bowiem uwiecznianie dzie- Dotyczy to także tego, który w materiale sądo- jów możniejszych, których na to uwiecznienie było wym próbuje odkrywać obrazki z życia średniowiecz- stać i którzy w mniemaniu współczesnych na takowe nych kobiet. Jednak mimo trudności źródła te wciąż zasługiwali. Poszukiwanie źródeł, które ujawniłyby kuszą kolejne pokolenia uczonych. Atrakcyjność – szczegóły życia „wielkich nieobecnych”, „ludzi bez ar- szczególnie ksiąg pozostawionych przez sądy kościel- chiwaliów i bez oblicza”, a w tej grupie szczególnie ko- ne – podnosi fakt, że w przeważającej części po pomoc biet, od niejakiego czasu zajmuje coraz większą grupę w wymienionych sprawach przybywały do nich osoby historyków13. Z kolei na wartość materiału zamknię- stanu chłopskiego i mieszczańskiego, co jest tym bardziej interesujące, że pomimo iż grupa ta stanowiła 13 Dla wcześniejszego średniowiecza szczególnie ciekawe wydają się prace Arona Guriewicza, Problemy średniowiecznej 11 Agnieszka Bartoszewicz, Kobieta w małym polskim mieście kultury ludowej, tłum. Zdzisław Dobrzyniecki, Warszawa 1987 późnego średniowiecza (w świetle ksiąg miejskich Sieradza, Szadka, (tytuł oryginału: Problemy srednevekovoj narodnoj kultury); tegoż, Warty i Łodzi), „Rocznik Łódzki” 1996, t. 43, s. 37–52. Kultura i społeczeństwo średniowiecznej Europy. Exempla XIII wie- 12 Maria Koczerska, Geneza, znaczenie i program dalszych ku, tłum. Z. Dobrzyniecki, Warszawa 1997 (tytuł oryginału: badań nad kobietą i rodziną w średniowieczu i nowożytności, [w:] Kultura i obshchestvo srednevekovoy Evropy głazami sovremennikov), Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, z kolei dla późniejszych wieków tego okresu warto zwrócić uwa- red. Zenon Hubert Nowak, Andrzej Radzimiński, Toruń 1998, gę choćby na prace Stanisława Byliny, Kościół a kultura ludowa s. 9–10. w Polsce późnego średniowiecza, [w:] Literatura i kultura późnego 30 Magdalena Biniaś-Szkopek, Józef Dobosz tego w aktach sądowych, a nade wszystko w księgach związanych z życiem codziennym, rodzinnym i zawo- kościelnych i miejskich – szczególnie tych dotychczas dowym kobiet, o których w większości samo średnio- niepoddanych edycji – uwagę zaczęto zwracać już w la- wiecze pamiętać nie chciało. Nie władczynie, święte, tach 60. ubiegłego wieku i z każdym dziesięcioleciem arystokratki zrzucające rękawiczki w czasie turniejów zainteresowanie nimi wzrasta14. Dzieje się tak dlatego, rycerskich, a te, które w miastach i na przedmieściach, że każde ich dotknięcie, każda analiza, i to poprowa- a także w polskich wsiach pracowały od rana do nocy, dzona w jakiejkolwiek części Europy15, prowadzi do rodząc i chowając dzieci, prowadząc dom lub służąc kolejnych odsłon ciekawych elementów obyczajowych w domostwie zamożniejszych od siebie. Prób uchwyce- nia ich codzienności w rodzimej literaturze przedmiotu narosło sporo16, choć wciąż nie mamy i zapewne nigdy średniowiecza w Polsce. Praca zbiorowa, red. Teresa Michałowska, Warszawa 1993, s. 197–215; tegoż, Chrystianizacja wsi polskiej u schyłku średniowiecza, Warszawa 2002; tegoż, Religijność późnego tions in Matrimonial Law and Custom in Europe, 1150–1600, średniowiecza. Chrześcijaństwo a kultura tradycyjna w Europie Środ- ed. Mia Korpiola, Leiden 2011. kowo-Wschodniej w XIV–XV w., Warszawa 2009. 16 Literatura dotycząca sytuacji średniowiecznych kobiet 14 Jeszcze w początkach XX w. Władysław Abraham, Za- w samej Polsce jest niezwykle obfita. Warto wspomnieć o grupie warcie małżeństwa w pierwotnym prawie polskim, [w:] Studia nad artykułów i monografii podsumowujących wcześniejsze doko- historią prawa polskiego, t. 9, red. Oswald Balzer, Lwów 1925, nania historiografii: Maria Dembińska, Pozycja kobiety wiejskiej s. 147–148, podkreślał, że źródła sądów kościelnych i świeckich w społeczeństwie średniowiecznym w Polsce, [w:] Społeczeństwo Pol- to materiał pierwszorzędny dla badania kwestii małżeńskich ski średniowiecznej. Zbiór studiów, t. 6, red. Stefan K. Kuczyński, i obyczajowych w średniowieczu. Podobnie: M. Koczerska, Ge- Warszawa 1994, s. 121–129; M. Koczerska, Geneza, znaczenie neza, znaczenie i program, s. 13; A. Bartoszewicz, Kobieta w ma- i program, s. 7–18; zbiór studiów w księdze Rola i miejsce kobiet łym polskim mieście, s. 37–52; Piotr Łozowski, Stan badań nad w edukacji i kulturze polskiej, t. 1, red. Wiesław Jamrożek, Do- kobietami w miastach późnośredniowiecznych na ziemiach polskich, rota Żołądź-Strzelczyk, Poznań 1998; J. Wiesiołowski, Zmiany „Przeszłość Demograficzna Polski” 2015, t. 37, z. 1, s. 81–82; społecznej pozycji kobiety, s. 41–46; P. Łozowski, Stan badań nad a także: Alicja Szymczakowa, Stan badań nad rodziną szlachecką kobietami, s. 71–91; J. Gilewska-Dubis, Kobieta w średniowiecznej późnego średniowiecza, [w:] Genealogia. Stan i perspektywy badań Polsce, s. 205–250; Alicja Szymczakowa, Pozycja kobiety w śre- nad społeczeństwem Polski średniowiecznej na tle porównawczym, red. dniowiecznej Polsce, [w:] Kobiety o kobietach. Studia i szkice. Średnio- Jan Pakulski, Jan Wroniszewski, Toruń 2003, s. 76–94; Magda- wiecze i czasy nowożytne, red. Wioletta Zawitkowska, Rzeszów lena Biniaś-Szkopek, Małżonkowie przed sądem biskupiego oficjała 2010, s. 11–40. Zagadnienie to jest na tyle interesujące, że poznańskiego w pierwszej ćwierci XV wieku, Poznań 2019, s. 13 doczekało się również serii opracowań popularnych, zob. choć- i nast. by przetłumaczone na język polski opracowanie: France i Jo- 15 Doskonałym przykładem na różnorodność problemów seph Gies, Życie średniowiecznej kobiety, tłum. Grzegorz Siwek, poruszanych w księgach konsystorskich przechowywanych Kraków 2019 (tyt. oryg. Women in the Middle Ages, 1987). Rów- w archiwach europejskich jest praca zbiorowa: Regional Varia nież w historiografii polskiej doczekaliśmy się podsumowania Obraz kobiet w świetle najstarszych przekazów dziejopisarstwa polskiego 31 nie uzyskamy pełnego obrazu tamtej rzeczywistości. ny obraz zamiast się rozjaśniać, coraz bardziej się zama- Przybliża nas do niego analiza wspomnianego, choć zuje18. W rzeczywistości mamy świadomość, że wciąż wciąż słabo rozpoznanego materiału, w którym głos nie wszystko wiemy, a większości kwestii dotyczących kobiet wybrzmiewał nader często. życia niewiast w średniowieczu nie da się omówić bez Jak zatem podsumować obraz średniowiecznej uwzględnienia szeregu różnorakich czynników – od kobiety? Współcześni – bez względu na jej pozycję tak podstawowych kwestii jak chronologia i geografia społeczną – postrzegali ją jako słabszą od mężczyzny, zaczynając, przez ich status społeczny, kończąc na ro- dodatkowo bardziej skłonną do łatwego poddawania dzajach źródeł, w których występują nasze bohaterki19. się szatańskim podszeptom, a tym samym znacznie Nie tak dawno znana polska mediewistka Alicja Szym- mocniej zagrożoną wiecznym potępieniem. Nie ulega czakowa podkreślała, iż „codzienność życia kobiet wątpliwości, iż w społeczeństwie średniowiecznym gło- w średniowieczu wymyka się szczegółowej obserwacji, wą rodziny pozostawał mężczyzna, natomiast kobieta bowiem kobiety nie należały do grupy źródłotwór- była tą, która mu podlegała i miała okazywać posłu- szeństwo. Jak trafnie zauważyła Ruth Mazo Karras, 18 nawet znane średniowieczne pisarki, przykładowo Kry- Prace, które mają za zadanie ująć w pełni obraz kobiety styna z Pizy, Hildegarda z Bingen czy Katarzyna ze w Europie okresu 500–1500, z natury swej przekaz ten niezwykle uogólniają, zob. choćby opracowania: Eileen Power, Medie- Sieny, podkreślały w swych pismach, iż żona winna jest val Women, ed. M.M. Postan, Cambridge 1975; Edith Ennen, mężowi posłuszeństwo i uległość. Złe traktowanie ma The Medieval Women, transl. Edmund Jephcott, Oxford 1989; znosić z cierpliwością, szukając pomocy w modlitwie Women and Gender in Medieval Europe. An Encyclopedia, ed. Mar- i w relacji z Bogiem17. Widzimy, że wszechstronność garet Schaus, New York–London 2006; Sandy Bardsley, Wome- i wielowymiarowość zagadnienia w tak rozległej cza- n’s Roles in the Middle Ages, Westport 2007; podobny charak- sowo epoce sprawia, że zazwyczaj próby ukazania wizji ter ma przetłumaczona na język polski praca F. i J. Gies, Życie średniowiecznej kobiety. Ogromną różnorodność zagadnień, które uniwersalnych, ogólnych i podręcznikowych w swym wchodzą w zakres analizy niejednolitej sytuacji kobiet w wie- charakterze nie kończą się pełnym sukcesem, a pożąda- kach średnich w Europie, ukazują prace zbiorowe oraz opracowania stanowiące zbiór informacji o dotychczasowych studiach, zob. choćby: Women in Medieval Society, ed. Susan Mosher Stu- o charakterze popularnym, zbierającego dość powszechne ujęcia art, Philadelphia 1976 czy podsumowującą literaturę naukową i podsumowanie dotychczasowych ustaleń historyków: A. Ra- o kobietach (przeważnie angielskojęzyczną) Women’s Lives in dzimiński, Kobieta w średniowiecznej Europie. Medieval Europe. A Sourcebook, ed. Emilie Amt, 2nd ed., New 17 Ruth Mazo Karras, Seksualność w średniowiecznej Europie, York–London 2010. tłum. Arkadiusz Bugaj, Warszawa 2012, s. 94–95, (tyt. oryg. 19 Podsumowanie literatury zob.: J. Gilewska-Dubis, Ko- Sexuality in Medieval Europe. Doing into Others, 2005). bieta w średniowiecznej Polsce, s. 205–250. 32 Magdalena Biniaś-Szkopek, Józef Dobosz czej”20, mimo to jednak dzieje niewiast doczekały się Wincentego czy Kroniki wielkopolskiej22, odnajdziemy ostatnio znaczącego zainteresowania historiografii21. w nich sporo ciekawych postaci kobiet – bohaterek, Spróbujmy więc przyjrzeć się obrazowi kobiet na- ratujących kraj przed rozpadem czy kryzysem, ale rów- kreślonemu przez naszych najstarszych kronikarzy, któ- nie sporo władczyń wzmiankowanych tylko jako żony rzy swe dzieła pisali przed Janem Długoszem. Przed- dynastów i matki następców tronu. Te ostatnie nie za- stawiając dzieje polskiej państwowości oraz budującej wsze wskazywane są z imienia, bo nie było ono ważne ją i rządzącej przez kilka stuleci dynastii piastowskiej, lub też po prostu kronikarze owych imion nie znali (nie nie przywiązywali oni zasadniczej wagi do ukazywania odnotowała ich tradycja). kobiet i ich roli w rozmaitych wydarzeniach z przeszło- Potrzebę wprowadzenia do opowieści o początkach ści rzeczywistej i rzekomej (legendarnej). Nie oznacza polskiej państwowości kobiet dostrzegał już Anonim to oczywiście, że kobiet tam nie odnajdziemy – poja- tzw. Gall, który legendarnemu eponimowi dynastii – wiają się przede wszystkim jako władczynie, a raczej Piastowi – przydał małżonkę o imieniu Rzepka (Rze- żony władców, ale częściej te, które zdaniem kronika- picha)23. Niewiele o niej informacji na kartach kroniki, rzy przyczyniały się do utrzymywania znaczenia bądź więcej o postaci żony legendarnego Piasta dowiemy się jedności państwa w dobie np. kryzysów dynastycz- natomiast z interpretacji uczonych24. Podobnie lapidar- nych. Były więc regentkami, opiekunkami małoletnich nie ujął postać matki przyszłych Piastów mistrz Wincen- następców tronu i one zasługiwały na pochwały i kilka ty25, który jednak legendarne początki polskiej (lechic- zdań w dziejopisarskiej narracji. Rzadziej pojawiały się kiej) państwowości przesunął znacznie wstecz, ukazując kobiety – czarne charaktery – np. złe małżonki Pia- stów, ale też zdrajczynie, kobiety wiarołomne, czasem nawet trucicielki. Generalnie kronikarze zwracali uwa- 22 O tych dziełach średniowiecznego dziejopisarstwa pol- gę na niewiasty, które przekraczały tradycyjną rolę skiego zob. przede wszystkim Jan Dąbrowski, Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), Wrocław 1964. wyznaczaną kobietom w tamtych czasach nie tylko 23 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. I, rozdz. 2, s. 13– przez Kościół. Przyglądając się uważniej narracjom 14. najwcześniejszych polskich kronik doby średniowiecza, 24 O postaci zob. Jacek Hertel, Imiennictwo dynastii piastow- a więc przekazom Anonima zwanego Gallem, mistrza skiej we wcześniejszym średniowieczu, Warszawa 1980, s. 32–33, uznaje imię Rzepicha (Rzepka, Rzepica) za przezwisko. Por. Ja- cek Banaszkiewicz, Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównaw- 20 A. Szymczakowa, Pozycja kobiety w średniowiecznej Polsce, cze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warsza- s. 11. wa 1986. 21 Podsumowanie literatury zob. J. Gilewska-Dubis, Kobie- 25 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika Polska, ks. II, ta w średniowiecznej Polsce, s. 211, przyp. 23. rozdz. 3, s. 42–43. Obraz kobiet w świetle najstarszych przekazów dziejopisarstwa polskiego 33 inne kobiety w dziejach monarchii Lechitów – Wandę, brata kazała nazwać Julius [teraz Lubusz], drugie Julia Julię czy małżonkę Pompiliusza II (Gallowego Popiela), od własnego imienia [obecnie nazywa się ono Lublin]”. nie licząc rzecz jasna kilku starożytnych bogiń, królo- Z jednej strony Julia to kobieta-budowniczy, z drugiej wych oraz legendarnych postaci kobiet z tego okresu. zaś siostra wroga ostatecznie odesłana bratu, „pozosta- Wanda to oczywiście bohaterka, która „tak dalece prze- wiwszy u męża maleńkiego syna, któremu na imię było wyższała wszystkich zarówno piękną postacią, jak po- Pompiliusz”. Po odprawieniu Julii władzę nad Lestkiem wabem wdzięków, że sądziłbyś, iż natura obdarzając ją, III zdobyła, wcześniej rywalizująca z żoną, nałożnica nienie hojna, lecz rozrzutna była. Albowiem i najrozważ- znana z imienia, która zmieniła nazwy miast zbudowa- niejsi z roztropnych zdumiewali się nad jej radami i naj- nych przez Julię28. Wanda była więc wzorem wszelakich okrutniejsi spośród wrogów łagodnieli na jej widok”26. cnót i wzorcem do naśladowania – piękna, obdarzona To ona obroniła kraj przed zakusami „tyrana lemańskie- przymiotami umysłu i cnotliwa (nawet ponad miarę, go” (alemańskiego – niemieckiego), od niej nazwę wzię- gdyż doprowadziło to do swoistego kryzysu państwa). ła główna rzeka – Wandal (Wisła), a „ponieważ nikogo Natomiast Julia znakomicie zaczęła, zakładając miasta, nie chciała poślubić, a nawet dziewictwo wyżej stawiała potem musiała rywalizować o męża z innymi kobieta- od małżeństwa, bez następcy zeszła ze świata”. Za to mi, ale ostatecznie ze względu na postępowanie brata ostatnie czyni jej kronikarz wyrzut, że „jeszcze długo po została oddalona i jej rola została symbolicznie wyma- niej chwiało się państwo bez króla”27. Niezwykle inte- zana z bohaterskiej historii Lechitów za sprawą rywalki. resującą postacią opisaną przez tego dziejopisa jest też Trzecia z kobiet doby przedpiastowskiej ukazana na kar- Julia, siostra Juliusza Cezara, a żona Lestka III. W świe- tach dzieła mistrza Wincentego to małżonka (?) i przy- tle narracji kronikarskiej władca Lechitów miał trzy- czyna zguby legendarnego Popiela (tu Pompiliusza II, krotnie pokonać Cezara, który sprzymierzył się z nim, syna Pompiliusza I i Julii), zresztą nieznana z imienia pieczętując owo przymierze, wydając zań siostrę Julię. (a może niegodna imienia?). To za jej sprawą „upojony Owa niewiasta wnieść miała jako posag Bawarię, zaś jej powabami” Pompiliusz staje się tyranem i zabójcą sama otrzymała od męża „prowincję serbską” (Łużyce). swych najbliższych krewnych (stryjów). Kronikarz na- „Założyła ona dwa miasta, z których jedno od imienia zywa ją wprost „trucicielką”, „mistrzynią” (w domyśle: zła), „zmyślną królową”, „plugawą rozpustnicą”, która przywiodła i króla (Pompiliusza II), i całe państwo do 26 Tamże, ks. I, rozdz. 7, s. 17. O Wandzie zob. J. Ba- naszkiewicz, Polskie dzieje bajeczne mistrza Wincentego Kadłubka, wyd. 2, Wrocław 2002, s. 63–149. 28 Tamże, ks. I, rozdz. 17, s. 31–32 (cytaty odpowiednio ze 27 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika Polska, ks. I, s. 31 i 32). O Julii zob. J. Banaszkiewicz, Polskie dzieje bajeczne, rozdz. 7, s. 17–19 (cytaty ze s. 18 i 19). s. 259 i nast. 34 Magdalena Biniaś-Szkopek, Józef Dobosz upadku29 (tu opowieść mistrza Wincentego spotyka się nikarz nazywa ją „bezwstydną” i zwraca uwagę na jej z narracją Anonima tzw. Galla o Piaście i Popielu). negatywną rolę u boku władcy34. Trzeci z kronikarzy – autor Kroniki wielkopolskiej – Na karty Korniki wielkopolskiej, między opisem po- wzorem swych poprzedników również wspomina o żo- rwania przez Piotra Włostowica księcia przemyskie- nie Piasta30, zna też Wandę, Julię oraz żonę Pompi- go Wołodara Rościsławicza (zm. 1124) a zdobyciem liusza II. W przypadku tych trzech ostatnich postaci i zniszczeniem Wiślicy w 1135 roku przez jego syna opowieść naszego dziejopisa jest oparta w pełni na Władymirkę, wpleciona została jeszcze jedna opowieść przekazie mistrza Wincentego. W przypadku Wandy z nurtu legendarnego – o Walterze z Tyńca, jego żo- kronikarz dodaje, iż imię to „po łacinie znaczy ‘hamus’ nie Helgundzie i Wisławie z Wiślicy35. Jest to adapta- czyli węda”, zwracając uwagę, że: „Ona bardzo roztrop- cja zachodniego średniowiecznego eposu rycerskiego nie gardząc małżeństwem, nader korzystnie rządziła o Walterze i Helgundzie do polskich warunków36. Dla królestwem polskim zgodnie z życzeniami narodu”31. nas najważniejsze jest to, że kronikarz wielkopolski I tu więc Wanda jest piękna, cnotliwa i sprawiedliwa, ukazał nam perypetie miłosne możnych (a nawet być i tu mamy wątek króla alemańskiego; na jej cześć rzeka może członków dawnej dynastii – Wisław wywodzić Wisła przybrała nazwę Wandal, a „Polacy i inne ludy się miał z rodu Pompiliusza) zamieszkujących w cza- słowiańskie graniczące z ich państwami zostali nazwa- sach przedchrześcijańskich ziemie Lechitów. Mamy ni [już] nie Lechitami, lecz Wandalitami”32. Podobnie tutaj małżeństwo, miłość i wiarołomstwo zakończone do przekazu mistrza Wincentego przedstawiona jest zabójstwem. W roli czarnego charakteru dziejopis osa- w dziele kronikarza wielkopolskiego żona Lestka III – dza oczywiście kobietę – Helgundę, obok niej zaś jej Julia. Jedyna chyba różnica to fakt, iż imię potomkowi kochanka Wisława37. Julii i Lestka – Pompiliuszowi – miał nadać sam Juliusz Cezar, a drugie z miast założonych przez Julię nosiło nazwę Julin, potem znane pod nazwą Wolin (a więc 34 Tamże, rozdz. 6, s. 51. 35 nie Lublin, jak u Wincentego)33. Jeżeli chodzi o trzecią Tamże, rozdz. 29, s. 91–95. 36 Zob. Gerard Labuda, Źródła, sagi i legendy do najdawniej- z niewiast – żonę Pompiliusza II (Popiela) – to kro- szych dziejów Polski, Warszawa 1961, s. 243–298 (Powieść o Wal- gierzu z Tyńca i o Wisławie z Wiślicy). 29 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika Polska, ks. I, 37 Skąd ta opowieść została włożona do narracji Kroniki rozdz. 18–19, s. 32–38. Wielkopolskiej, przy braku wzmianki u mistrza Wincentego, nie 30 Kronika Wielkopolska, rozdz. 7, s. 51. wiadomo. B. Kürbis ostrożnie domyśla się, że pochodzi ona 31 Tamże, rozdz. 2, s. 46. z zaginionego oryginału kroniki mistrza Wincentego (Mistrz 32 Tamże, rozdz. 2, s. 46–47 (cytat ze s. 47). Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika Polska, s. 149, przyp. 129; 33 Tamże, rozdz. 3, s. 49. zob. też G. Labuda, Źródła, sagi i legendy). Obraz kobiet w świetle najstarszych przekazów dziejopisarstwa polskiego 35

Na tym kończy się legenda opisująca przewagi dziełka informację o żonie Mieszka II, „siostrze cesa- dawnych Lechitów i rozpoczyna się historia, a wraz rza Ottona III”, którą „za życia ojca pojął”. Chodzi tu z nią miejsce postaci mitycznych zajmują postaci histo- oczywiście o znaną w naszych dziejach królową Ryche- ryczne. W przypadku kobiet czasem opisywane z pew- zę, która była w rzeczywistości siostrzenicą, nie siostrą nym rozmachem, częściej ledwie zarysowane. Na po- Ottona42. Po śmierci Mieszka II Rycheza, „matka z ce- czątek pojawia się oczywiście chrześcijańska małżonka sarskiego rodu”, wychowała jego następcę Kazimierza Mieszka I – Dobrawa, którą już Anonim zwany Gallem „w sposób odpowiadający jego godności i rządziła kró- postrzega jako tę, która doprowadziła do chrztu swego lestwem, dbając o jego sławę, o ile to było możliwe dla małżonka. Nazywa ją wprost „błogosławioną niewia- kobiety”. Podczas pobytu w Niemczech królowa miała stą”, z której zrodził się „sławny Bolesław”38. Podobnie przekonywać syna, by nie wracał „do ludu wiarołomne- postrzegają ją mistrz Wincenty39 i kronikarz wielkopol- go i jeszcze niezupełnie utwierdzonego w chrześcijań- ski (ten drugi wprawdzie mylnie nazywa ją Dobrochną, stwie”, ten jednak odrzekł, iż „dziedzictwo po wujach siostrą świętego Wacława, wydaną za Mieszka w 931 r., lub po matce nie posiada się tak słusznie i zaszczytnie, ale reszta się zgadza)40. W przekazie Gallowym poja- jak [dziedzictwo] po ojcu” i powrócił do Polski43. wia się jeszcze kilka dość istotnych postaci kobiecych, Kolejne postaci kobiet w kronice Anonima zwane- najczęściej są to żony piastowskich władców, czasem go Gallem to dwie Rusinki – pierwsza nieznana z imie- ich córki. Cały passus poświęcił ten dziejopis niewska- nia, siostra wielkiego księcia Jarosława, którą Chrobry zanej z imienia żonie Bolesława Chrobrego, nazywając w myśl przekazu uczynił swą nałożnicą, nie otrzymaw- ją „czcigodną królową”, „mądrą i roztropną” i chwa- szy wcześniej zgody na jej poślubienie44. Druga zaś to ląc jej miłosierdzie41. Odnajdziemy też na kartach jego

38 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. I, rozdz. 5–6, (rozdz. pt. Żona Bolesława Chrobrego); Kazimierz Jasiński, Rodo- s. 18–19. wód pierwszych Piastów, Warszawa–Wrocław [1992], s. 86–89. 39 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika Polska, ks. II, 42 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. I, rozdz. 17, s. 40– rozdz. 8–9, s. 49–51. 41. Na temat Rychezy zob. Małgorzata Delimata-Proch, Ryche- 40 Kronika Wielkopolska, rozdz. 10, s. 55–56. za, królowa Polski (ok. 995 – 21 marca 1063). Studium historio- 41 Zob. Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. I, rozdz. 13, graficzne, Kraków 2019; por. G. Pac, Kobiety w dynastii Piastów, s. 13–15 (rozdz. opatrzony nagłówkiem O cnocie i dobroci żony zwłaszcza s. 202–235 (tu wymieniona dalsza literatura). sławnego Bolesława). Bolesław Chrobry był czterokrotnie żonaty, 43 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. I, rozdz. 18, s. 41– stąd tłumacz i wydawca domyśla się, iż chodzi o trzecią z jego 42 (cytat, s. 41) i rozdz. 19, s. 45. małżonek – Emnildę (zm. 1017), o której zob. G. Pac, Kobiety 44 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. I, rozdz. 7, s. 24. w dynastii Piastów. Rola społeczna piastowskich żon i córek do po- Chodzi tu o Przedsławę – zob. K. Jasiński, Rodowód pierwszych łowy XII wieku. Studium porównawcze, Toruń 2013, s. 117–151 Piastów, s. 89. 36 Magdalena Biniaś-Szkopek, Józef Dobosz małżonka Kazimierza Odnowiciela, która wniosła pol- matką, a kronikarz skupia się na cudownych narodzi- skiemu władcy znaczący posag. Dziejopis nie wymienia nach Bolesława (za sprawą wotów do świętego Idzie- jej imienia, ale wiemy, że była to siostra wielkiego księ- go)47. Niżej jednak, pisząc o przyjściu na świat swego cia kijowskiego Jarosława Mądrego – Maria-Dobronie- bohatera, nadmienia o jej śmierci w Boże Narodze- ga, która urodziła trzech synów (Bolesława Śmiałego, nie i dodaje: „Niewiasta ta pełniła dzieła miłosierdzia Mieszka i Władysława Hermana) oraz córkę (Święto- wobec biednych i więźniów, szczególnie bezpośrednio sławę, wydaną za Wratysława II, księcia, potem króla przed śmiercią, i wielu chrześcijan wykupywała za wła- Czech)45. Jedna jest środkiem do wywarcia pomsty za sne pieniądze z niewoli u Żydów”48. Władczyni jest tu zniewagę ze strony ruskiego władcy (odmowa oddania nie tylko żoną i matką, ale też czyni dobro (miłosier- siostry) i zostaje potraktowana instrumentalnie, dru- dzie chrześcijańskie), zwłaszcza wobec słabszych – tutaj ga zaś to przede wszystkim matka kolejnych władców. przedstawił ją Gall podobnie jak małżonkę Chrobrego O jakiejś szczególnej ich roli dziejopis nie mówi, podob- (Emnildę). nie jak o żonie Bolesława Śmiałego, którą poznajemy Poczet postaci kobiecych w dziełku Anonima zwa- jako pogrążoną w żałobnej rozpaczy matkę jedynego nego Gallem zamykają trzy niewiasty – druga żona syna – Mieszka Bolesławowica46. Nieco więcej dowie- Hermana, Judyta salicka, jego niedynastyczna mał- my się o pierwszej dynastycznej małżonce księcia Wła- żonka (nieznana z imienia) oraz poślubiona przez Krzy- dysława Hermana – Judycie, córce czeskiego władcy woustego Rusinka Zbysława. Pierwsza z nich – Judy- Wratysława II. Owo zainteresowanie Judytą wynika ta salicka – chyba nie cieszyła się zbytnim uznaniem zapewne z tego, że była ona matką trzeciego z wielkich kronikarza, mimo jej znakomitego pochodzenia. Sam Bolesławów, który był przecież bohaterem dzieła Ano- pisze, że była „siostrą cesarza Henryka III, poprzednio nima zwanego Gallem. Księżna jest przede wszystkim żoną Salomona, króla Węgier”49, co musiało mieć znaczenie polityczne. Niżej dziejopis sugeruje (wprawdzie 45 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. I, rozdz. 19, s. 45. dość ogólnie i niejasno) powiązania królowej Judyty Na temat tej postaci zob. K. Jasiński, Rodowód pierwszych Pia- stów, s. 132–139. 47 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. I, rozdz. 30–31, 46 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. I, rozdz. 29, s. 57. s. 57–60. O księżnej Judycie zob. G. Pac, Kobiety w dynastii Pia- O tej postaci zob. K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, stów, s. 82–117 oraz s. 236 i nast.; K. Jasiński, Rodowód pierw- s. 155–156 oraz G. Pac, Kobiety w dynastii Piastów, s. 411–418; szych Piastów, s. 163–168. por. Tomasz Jurek, „Agnes regina”. W poszukiwaniu żony Bolesła- 48 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. II, rozdz. 1, s. 64. wa Szczodrego, „Roczniki Historyczne” 2006, t. 72, s. 95–104 49 Tamże, ks. II, rozdz. 64. Więcej o Judycie salickiej zob.: (identyfikowana z królową Agnieszką wpisana do Nekrologu G. Pac, Kobiety w dynastii Piastów, s. 151–187 oraz 236–264; opactwa w Zwiefalten). K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s. 168–170. Obraz kobiet w świetle najstarszych przekazów dziejopisarstwa polskiego 37

(tytuł królewski przysługiwał jej po pierwszym mężu) udzielił dyspensy „niezgodnie [co prawda] z kanonami z wszechwładnym palatynem książęcym Sieciechem50, i z ogólną praktyką, ale w drodze wyjątku”52. przyczyniającym się do wielu waśni i konfliktów w Pol- Galeria postaci kobiecych w najstarszej polskiej sce przełomu XI/XII w. Gall nie pierwszy raz robi unik, kronice może nie jest mała, ale większość z nich została gdy w kręgu dynastii piastowskiej dzieją się rzeczy ty- tylko wzmiankowana jako książęce (królewskie) mał- leż dla niej niekorzystne, co interesujące dla history- żonki; na jakąś pełniejszą charakterystykę zasłużyły tyl- ka – owe niedomówienia utrudniają wnioskowanie, ale ko dwie – żona Chrobrego i Judyta czeska. Większość otwierają niezwykle szerokie pole do publicystycznych z nich nie została przez dziejopisa określona imieniem spekulacji. (wyjątkiem są dwie małżonki Władysława Hermana), Kolejne kobiety na kartach kroniki Gallowej już aż w kilku przypadkach mamy rozmyślne zapewne nie- takich kontrowersji nie wywołują – matka Zbigniewa, domówienia. Spójrzmy, co z informacjami Galla zrobili nieznana z imienia, to dla dziejopisa po prostu „nałożni- jego następcy w dziejopisarskim dziele – czy poszerzyli ca”. Wprawdzie związek ten, owocujący synem, uspra- zakres naszej wiedzy, czy dodali nowe postaci do katalo- wiedliwia on faktem, że w podobnej sytuacji znalazł się gu Gallowego, a wreszcie czy od czasów Krzywoustego biblijny patriarcha Abraham. Zauważa jednak, że jego przez następne dziesięciolecia wprowadzili do historii potomkowie nie zostali „zrównani wcale w prawie do kolejne kobiety z kręgu dynastycznego. A może od- dziedzictwa po ojcu”51. Potomek owej enigmatycznej najdziemy w przekazach mistrza Wincentego i Kroniki „nałożnicy” jednak zostaje przez ojca uznany i osta- wielkopolskiej coś jeszcze o kobietach (zwłaszcza z kręgu tecznie bierze udział w podziałach piastowskiej dziedzi- dynastii piastowskiej), ich roli i życiu? ny, tak w trakcie burzliwych ostatnich lat panowania Uważnie śledząc przekaz mistrza Wincentego, nie księcia Władysława, jak i po jego śmierci. Wreszcie dostrzegamy w nim informacji o siostrze ruskiego wład- pora przejść do wybranki głównego bohatera kroniki – cy, z której Chrobry uczynił nałożnicę, ani o żonie tego pierwszej żony Krzywoustego. Gall nie wymienia jej władcy, tak przecież docenionej przez Anonima zwane- miana, podaje tylko, że małżonków łączyły zbyt bliskie go Gallem. Podobny los spotkał małżonkę Kazimierza więzy pokrewieństwa i na ślub konieczna była zgoda Odnowiciela – Marię-Dobroniegę, a także pierwszą papieża. Sprawę załatwiał biskup krakowski Baldwin małżonkę Krzywoustego (mowa tu o weselu, ale nie ma u papieża Paschalisa II, który – jak pisze kronikarz – 52 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. II, s. 90–91 (cyt. 50 Anonim tzw. Gall, Kronika polska, ks. II, s. 69, 84. ze s. 90). Owa małżonka to ruska księżniczka Zbysława, córka 51 Tamże, ks. II, s. 67–68. O niedynastycznej małżonce wielkiego księcia kijowskiego Świętopełka – zob. K. Jasiński, Hermana zob. K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s. 163. Rodowód pierwszych Piastów, s. 188–190. 38 Magdalena Biniaś-Szkopek, Józef Dobosz wzmianki o pannie młodej). Pojawia się natomiast kró- z nich – Judyta czeska – oczywiście w znanym z Gal- lowa Rycheza, choć bez wskazania imienia, która jest la kontekście cudownych narodzin Krzywoustego56. dla kronikarza, podobnie jak dla jego poprzednika, „ce- Natomiast Judyta salicka wspomniana jest przy okazji sarską siostrą Ottona III” (w rzeczywistości siostrzeni- małżeństwa z polskim władcą oraz jako „wspólniczka” cą). Wincenty w tym przypadku porzuca dość neutral- Sieciecha podczas buntu Zbigniewa57. Dalej narracja ną postawę Galla w stosunku do tej postaci – zauważa, Wincentego nie jest już zależna od Galla i dziejopis że „po śmierci Mieszka […] ujęła ster rządów”, ale „wy- wprowadza do historii nowe postaci kobiece, choć trze- dawała się zanadto gwałtowna, a nawet jakichś osie- ba przyznać, że nie jest ich zbyt wiele. Na plan pierwszy dleńców i pachołków swoich Niemców zaczęła wynosić wysuwa się żona Władysława II Wygnańca – Agniesz- nad rodowitych ziomków, choć ci mieli pierwszeństwo, ka, której imienia nie poznamy z kroniki, choć jest o niej upokorzona przez obywateli zestarzała się na wygna- kilka wzmianek. Już na początku dziejopis zauważa, że niu”53. Niżej przytacza dziejopis opowieść, jakoby żona rządy Władysława były tym smutniejsze, „im więcej od- Mieszka II zmarła przy połogu, a jej miejsce zajęła inna dawał się rozkoszy w objęciach żony. Niełatwo bowiem kobieta (autor nie wskazuje jej imienia) – określana jako zapanować nad żoną, skoro raz jej pozwoli się zapano- macocha Kazimierza Odnowiciela – która miała godzić wać. Albowiem zwycięska jej duma nie poprzestanie na na życie małego następcy tronu54. Mamy więc tutaj ko- zwycięstwie, dopóki wszystkich najoporniejszych kar- bietę obcego pochodzenia, która przejąwszy stery pań- ków nie podda pod swoje rządy”58. Księżna, powiąza- stwowej nawy, faworyzuje swych rodaków (zapewne ze na rodzinnie z panującym ówcześnie w Rzeszy domem swego otoczenia), cechuje ją ambicja i gwałtowność, Hohenstaufów, jest więc ambitna, rządna władzy – a do tego, udając się na wygnanie, zostawia „bardzo przynajmniej tak postrzega ją kronikarz (podobnie jak jeszcze małego Kazimierza pod wierną opieką dostoj- inną Niemkę – Rychezę). Posiadła znaczący wpływ na ników”55. To dość niesprawiedliwa ocena królowej, a do męża, który „sam w sobie bardzo ludzki, pod wpływem tego ów „bardzo jeszcze mały Kazimierz” urodził się zawziętości żony wyzbywa się z ludzkości. Stłumiwszy w roku 1016 i w chwili śmierci ojca miał lat 18. w sobie uczucie braterskiej miłości usposabia się wrogo Na kartach kroniki Wincentego pojawiają się obie małżonki księcia Władysława Hermana. Pierwsza 56 Tamże, ks. II, rozdz. 22, s. 83–84. 57 Tamże, ks. II, rozdz. 22, s. 88. 53 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika Polska, ks. II, 58 Tamże, ks. III, rozdz. 26, s. 160. Mowa tu o Agnieszce, rozdz. 14, s. 61–62. córce Leopolda III Babenberga, która została żoną Władysława 54 Tamże, ks. II, rozdz. 14, s. 62–63. ok. 1123 r. – więcej o niej zob. K. Jasiński, Rodowód pierwszych 55 Tamże, ks. II, rozdz. 14, s. 62. Piastów, s. 204. Obraz kobiet w świetle najstarszych przekazów dziejopisarstwa polskiego 39 i z okrutną zaciekłością prześladuje małoletnich jeszcze cyjne Rycheza nie uzyskała akceptacji dziejopisa, a He- braciszków” 59. Stała się więc Agnieszka przyczyną woj- lena, siostra Konrada III Rudego – wiernego stronnika ny domowej między princepsem Władysławem a jego jej męża – przy drobnych wątpliwościach już tak. Ni- młodszymi braćmi, którym przewodzili Bolesław Kę- żej wprawdzie ukazuje Wincenty niezbyt dobrą rolę, dzierzawy i Mieszko Stary. Kronikarz nazywa ją wprost jaką odegrała Helena (nigdy wszakże nie wskazuje jej „tygrysicą” broniącą Krakowa przed wojskami junio- imienia) podczas negocjacji w sprawie powrotu na tron rów, która „wyparta wreszcie z grodu i wyzuta z mie- krakowski Mieszka Starego63, ale nie komentuje tego. nia, musiała pójść wraz z mężem i wraz z nim zmarniała Na kartach swego dzieła Wincenty wspomina jesz- wśród utrapień na wygnaniu”60. cze o kilku kobietach, głównie związanych z panującą Na lepszą ocenę w oczach naszego dziejopisa za- w Polsce dynastią, ale swoim zwyczajem nie podaje ich służyła małżonka Kazimierza, najmłodszego brata imion i charakterystyki. Są to żony Piastów, ich siostry Władysława Wygnańca – Helena, księżniczka znojem- i matki, i tylko w takich rolach występują. Kronikarz ska, córka Konrada II znojemskiego. Po śmierci męża wielkopolski powołuje się na przekaz Kadłubka64 i za w 1194 r. objęła ona opiekę nad dwoma małoletnimi nim ukazuje dzieje Lechitów od Kraka do przełomu synami – Leszkiem i Konradem, a kronikarz określił XII/XIII w., w których znajduje nieco miejsca dla ko- ją jako „ponad płeć niewieścią roztropną, tak w radach biet. Spośród małżonek Piastów zna żonę Mieszka II, przemyślnych, jak i w rzeczy przewidywaniu”61. Dalej, która jak i u poprzedników jest siostrą cesarską, choć mimo pewnych zastrzeżeń do kobiecych rządów, zwra- nie wymienia jej imienia65. Wie też, że małżonką Ka- ca uwagę: „Wszyscy okazywali jej tak wielki szacunek, zimierza Odnowiciela była „córka Romana, księcia że dostojnicy zapomniawszy o swojej godności woleli Rusi, syna Odona, imieniem Dobroniega, którą ina- słuchać niewiasty, […] niż opuszczać pacholęta [Leszka czej nazywano Marią”, a która dała polskiemu księciu i Konrada – M.B-Sz., J.D.]”62. Sprawująca rządy regen- czterech synów66. Zna nasz dziejopis sprawę narodzin Bolesława Krzywoustego, choć imienia jego matki nie 59 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika Polska, ks. III, rozdz. 26, s. 161. 63 Tamże, ks., IV, rozdz. 25, s. 265–266. 60 Tamże, ks. III, rozdz. 28, s. 161–165 (cyt. ze s. 165). 64 Kronika Wielkopolska, s. 37. 61 Tamże, ks. IV, rozdz. 23, s. 255–256. O Helenie zob. 65 Tamże, rozdz. 12, s. 58–59. Kronikarz uznał błędnie, K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s. 266–268; Józef Do- iż Rycheza pochodziła z Saksonii (Brunszwik) i tam wróciła po bosz, Kazimierz II Sprawiedliwy, wyd. 2 popr., Poznań 2014, śmierci męża. s. 51–58. 66 Tamże, rozdz., 12, s. 61. Oczywiście Dobroniega-Maria 62 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika Polska, ks. IV, była córką Włodzimierza Wielkiego i urodziła Odnowicielowi rozdz. 23, s. 256. trzech synów – Bolesława, Władysława i Mieszka. 40 Magdalena Biniaś-Szkopek, Józef Dobosz podaje67, podobnie jak drugiej żony Władysława Her- ta75, małżonka Bolesława Pobożnego oraz Salomea, mana – Judyty salickiej68 czy pierwszej żony Krzywo- córka Leszka Białego76, późniejsze święte i błogosła- ustego, o której napisał, iż była „jedyną córką króla wione. Odnajdziemy też tam enigmatyczne wzmianki halickiego”, która urodziła Władysława II oraz jedną o księżnych: Grzymisławie, żonie Leszka Białego, Ja- córkę o imieniu Judyta69. Salomea z Bergu, druga żona dwidze, żonie Odonica czy małżonkach i córkach kilku Krzywoustego, nie jest znana kronikarzowi z imienia, innych Piastów doby dzielnicowej. Wszystko to jednak a uznaje on ją mylnie za siostrę cesarza Henryka IV70. wzmianki, które niewiele wnoszą do naszej wiedzy Postać księżnej Agnieszki, żony Władysława Wygnań- o kobietach średniowiecza, które są żonami i najczę- ca, jest na kartach kroniki opisana zgodnie z przeka- ściej matkami synów przeznaczonych do władzy i có- zem mistrza Wincentego71. Bezimienne są też dwie rek skazanych na mariaże do często odległych krajów żony Mieszka Starego oraz małżonka Kazimierza Spra- lub przeznaczanych do stanu zakonnego. Ogólniejsze wiedliwego72. uwagi o kobietach i ich naturze wypowiedzieli mistrz Kronikarski przekaz obejmuje też kilka ciekawych Wincenty i kronikarz wielkopolski, opisując dzieje postaci kobiecych z XIII stulecia, a pośród nich są oso- Władysława Wygnańca i jego małżonki Agnieszki. bowości tej miary jak: Jadwiga, żona Henryka Broda- Pierwszy podkreślał: „Raczej jednak tysiąckroć ugła- tego73, Kinga, żona Bolesława Wstydliwego74, Jolen- skasz piekielne furie Erebu, niż raz jeden przebłagasz srogość niewieścią”77, co wyraźnie wskazuje na sposób 67 Tamże, ks. 15, s. 66–67. postrzegania i przedstawiania kobiet przez ówczesnych 68 Tamże, ks. 15, s. 67. Tutaj fantastyczna informacja, iż uczonych mężów. Drugi, powołując się na jakiegoś Judyta salicka miała urodzić Hermanowi trzech synów. mędrca, zauważał: „okrutna kobieta jest dziksza od 69 Tamże, rozdz. 18, s. 72. Ojcem Zbysławy był w rzeczy- każdego dzikszego zwierzęcia, a łagodność kobieca jest wistości Świętopełk II, wielki książę kijowski. surowsza od wszelkiej surowości, w myśl wiersza: 70 Tamże, rozdz. 27, s. 88. Jest ona matką czerech synów Krzywoustego: Bolesława, Mieszka, Henryka i Kazimierza. 71 Tamże, rozdz. 31, s. 101 oraz rozdz. 32, s. 106. 72 Tamże, rozdz. 47, s. 131–132. 75 Kronika Wielkopolska, rozdz. 121, s. 183 (tutaj jako He- 73 Tamże, rozdz. 67, s. 153. O Jadwidze, córce Bertol- lena, córka króla Węgier Beli IV). Więcej H. Krzyżostaniak, da III, hrabiego Diessen-Andeches, tytularnego księcia Meranu Trzynastowieczne święte kobiety, s. 57 i nast. zob. K. Jasiński, Rodowód Piastów śląskich, wyd. 2 popr., Kraków 76 Kronika Wielkopolska, rozdz. 54, s. 142 oraz rozdz. 154, 2007, s. 89–90. s. 199–200. Więcej o niej H. Krzyżostaniak, Trzynastowieczne 74 Kronika Wielkopolska, rozdz. 68, s. 153. Zob. Barbara święte kobiety, s. 51 i nast. Kowalska, Święta Kinga – rzeczywistość i legenda. Studium źródło- 77 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika Polska, ks. III, znawcze, Kraków 2008. rozdz. 26, s. 161. Obraz kobiet w świetle najstarszych przekazów dziejopisarstwa polskiego 41

Kobieta rzadko dobra, Wskazówki bibliograficzne Lecz która dobra, Korony godna78. A. Tłumaczenia kronik Anonim tzw. Gall, Kronika polska, tłum. Roman Grodecki, Niezależnie od tych dość surowych i nieprzychyl- oprac., wstęp i przyp. Marian Plezia, wyd. 6, Wrocław nych opinii naszych kronikarzy, poszukując miejsca 1989 (lub inne wydanie) i roli kobiet w dziejach Europy, a także w historii rodzi- Kronika Wielkopolska, tłum. Kazimierz Abgarowicz, wstęp i ko- mej w średniowieczu, należy pamiętać, że „wieki śred- mentarze Brygida Kürbis, Warszawa 1965 i Kraków 2010 nie były domeną mężczyzn. Jeśli więc mówimy o roli (w tekście autorzy korzystają z wyd. z 2010 r.) Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika Polska, tłum. i oprac. kobiety w społeczności średniowiecznej, mówimy o jej Brygida Kürbis, Wrocław 1992 (lub inne wydanie) miejscu w układzie stworzonym przede wszystkim dla mężczyzn. Wrażenie to utwierdza fakt, że stosunko- B. Opracowania wo niewiele źródeł, z których czerpiemy wiedzę o tej Jasiński Kazimierz, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa– epoce, jest dziełem kobiet”79. Sprawia to, że pisanie hi- Wrocław [1992] storii kobiet dla epoki średniowiecza wydaje się z jed- Kobieta w kulturze średniowiecznej Europy. Prace ofiarowane Profe- sor Alicji Karłowskiej-Kamzowej, red. Antoni Gąsiorowski, nej strony mocno utrudnione, z drugiej jednak wciąż wyd. 2 niezm., Poznań 1999 pasjonujące. Powyżej wykorzystaliśmy przecież tylko Krzyżostaniak Hanna, Trzynastowieczne święte kobiety kręgu fran- część dostępnego materiału źródłowego – uzupełniając ciszkańskiego Polski i Czech. Kształtowanie się i rozwój kultów go przekazami Jana Długosza oraz kilku innych źródeł w średniowieczu, Poznań 2014 narracyjnych, w tym hagiografią, a także dokumenta- Matla-Kozłowska Marzena, Czy kobieta zasługiwała na zainte- mi czy wspomnianymi wyżej księgami sądowymi, mo- resowanie kronikarzy? Rozważania na podstawie annalistyki żemy zbudować pewien obraz polskiej kobiety, wpraw- polskiej i czeskiej, [w:] Hominem quaerere. Człowiek w źródle dzie głównie pochodzącej ze sfer dynastycznych, ale czy historycznym, red. Stanisław Rosik, Przemysław Wiszewski, Wrocław 2008, s. 385–400 będzie on pełny, wyczerpujący i zadawalający…? Pac Grzegorz, Kobiety w dynastii Piastów. Rola społeczna piastowskich żon i córek do połowy XII wieku. Studium porównawcze, Toruń 2013 Radzimiński Andrzej, Kobieta w średniowiecznej Europie, Toruń 2012 78 Kronika Wielkopolska, rozdz. 31, s. 102. Szymczakowa Alicja, Pozycja kobiety w średniowiecznej Polsce, 79 Dariusz Rychlewicz, Pozycja społeczna kobiety w świetle [w:] Kobiety o kobietach. Studia i szkice. Średniowiecze i cza- „Lais” Marie de France, [w:] Kobieta w kulturze średniowiecznej Eu- sy nowożytne, red. Wioletta Zawitkowska, Rzeszów 2010, ropy, s. 147. s. 11–40

Ag n i e s z k a Ja k u b o s z c z a k z Edenu. To z powodu błędu kobiety cały rodzaj ludzki został dotknięty śmiercią, a ona sama sprowadziła tym O kobietach, kobiecości samym na wszystkie inne niewiasty właśnie cierpienie. Ze względu na taką perspektywę autorzy trwali w dys- i jej odkrywaniu kusji nad tym, czy kobieta ma duszę i właściwie wątpili w czasach nowożytnych XVI–XVIII w. tym samym w jej człowieczeństwo2. Ten punkt widzenia, który podkreśla cielesność kobiety, oznaczał, że temperament kobiecy był uwa- żany za „zimny” i „mokry”, bardzo odmienny od tem- epoce wczesnonowożytnej kobiety miały w teks peramentu męskiego, „gorącego” i „suchego”. Tak to tach dwa wizerunki: dobry lub zły, świętości lub W prezentowała nauka fizjologii3. W rezultacie kobiety bezbożności. Przez swoją cielesność mogły więc być uznawano za niezdolne do posiadania przenikliwe- postrzegane jako przyczyna grzechu człowieka (Ewa – go umysłu, za malutkie i głupie, jak dzieci, których grzesznica) lub jako źródło życia (Ewa – matka). Ewa – mózg jeszcze nie dojrzał. Z drugiej strony, mężczyźni wydająca na świat potomstwo jest podobna do Maryi, są, zgodnie z tą logiką, silni i inteligentni. Obraz ten ale z powodu grzechu pierworodnego, popełnionego był utrwalany od czasów starożytnych. Takie spojrze- zanim została wypędzona z ziemskiego raju, kobieta nie widoczne jest w pracach ówczesnych lekarzy. Mię- musi znosić surowsze kary niż mężczyzna. W szczegól- dzy innymi Andreas Vesalius (1514–1564) i Ambroise ności ból duszy i ciała: „Kobiety cierpią jednocześnie Paré (1509–1590) potwierdzili niezależność anatomii z powodu wszelkiego zła, które widzą, z powodu wszelkiego zła, które jest im wmawiane, i z powodu mno- gości tych, które tylko one mogą odczuwać. Każdy 2 W traktacie Paradoxe sur les femmes, où l’on tâche de prou- wiek, każdy rok, każdy miesiąc i prawie każdy dzień ver qu’elles ne sont pas de l’espèce humaine czytamy: „Nie może- powoduje dla nich zmiany i rewolucje, nowe sytuacje my sądzić, że kobiety należą do ludzkiego gatunku, ponieważ i cierpienia, poprzez menstruację, ciążę, poród, lakta- nie odnajdujemy nic ani w Starym, ani w Nowym Testamen- cję, czas krytyczny, &c”1. W świadomości ludzi XVI– cie, co mogłoby to potwierdzić”. Pierwsze wydanie ukazało się w 1598 r. pod tytułem Disputatio perjucunda qua anonymus pro- XVIII w. cierpienie to spadło na człowieka po wygnaniu bare nititur mulieres homines non esse. Autor wielokrotnie odwołuje się w swojej argumentacji do Księgi Rodzaju. Paradoxe sur les femmes, où l’on tâche de prouver qu’elles ne sont pas de l’espèce humaine, 1 Jeannet des Longrois, Conseils aux femmes de quarante ans, Cracovie 1766, s. 14. Paris 1787, s. 17–18. Wszystkie tłumaczenia w tekście pocho- 3 Madeleine Lazard, Les avenues de Fémynie. Les femmes et la dzą od autorki. Renaissance, Paris 2001, s. 16–17. 44 Agnieszka Jakuboszczak kobiety. Według nich istota żeńska, która jest bardzo dzieci6. W pracy Jeana Astruca (1684–1766) Traité des niedoskonała, aby wypełnić swoją ziemską misję, musi maladies des femmes, où l’on a tâché de joindre à une Théorie rodzić dzieci. Płeć dziecka, według słynnego lekarza solide la pratique la plus sûre et la mieux éprouvée, w której i seksuologa Nicolasa Venette’a (1633–1698), zależy podjęto próbę połączenia solidnej teorii z najbezpiecz- od kobiety. Jego obserwacje miały potwierdzać tę hi- niejszą i najlepiej sprawdzoną praktyką, a jej pierw- potezę: niektórzy mężczyźni, którzy mieli tylko córki szy tom – zatytułowany Maladies des femmes, qui sont z pierwszą żoną, zostawali ojcami wyłącznie chłopców causées par les Règles – poświęcony jest dolegliwościom z drugiego związku4. Oczywiście chłopcy są prefero- kobiecym powodowanym przez menstruację, widzi- wanym potomstwem, a narodziny córki prawie zawsze my analizę przyczyn, skutków i objawów menstru- powodowały rozczarowanie5. acji7. Astruc interesuje się również żeńską anatomią, Z perspektywy, która stawia kobiece ciało na zwłaszcza łonem matki (które ma składać się z pięciu pierwszym miejscu, według osób zafascynowanych płytek). Podkreśla on również znaczenie tej okresowej ludzką fizjologią i anatomią, to natura obdarzyła ko- „niewygody” doświadczanej regularnie przez kobie- biety cyklem menstruacyjnym, którego pochodzenie ty: „Zawsze dobrze jest, aby menstruacja pojawiła się i mechanizmy pozostawały bardzo interesujące, ale też u dziewcząt w odpowiednim wieku, to znaczy około tajemnicze. Ich praca, często w rzeczywistości mająca 14 lub 15 roku życia, że przychodzi łatwo i bez wy- niewiele wspólnego z nauką, jest doceniana przez opinię padku, ponieważ erupcja, która spełnia te warunki, publiczną. Dyskusje na ten temat, często z udziałem oszczędza dziewczętom wielu niewygód, zapowiada osób, które nie zajmowały się zawodowo medycyną, dobre uformowanie włókien, nabłonków i naczyń łona stawały się w XVIII w. częstsze. Wszyscy byli zgodni, i obiecuje najszczęśliwsze ustalenia dla płodności”8. Ta że jest to odwieczne prawo natury i że bez miesięcz- płodność związana z łonem matki jest istotą kobiecości nych krwawień (zwanych wówczas „kwiatami”) nie ma i dlatego przywiązywano taką wagę do menstruacji. Trzeba było więc dbać o ciało kobiety, będące źródłem

4 Nicolas Venette, La Génération de l’homme ou tableau de 6 Jacques Gélis, L’arbre et le fruit. La naissance dans l’Occident l’amour conjugal considéré dans l’état du mariage, Parme 1685. moderne XVIe–XIXe siècle, Paris 1984, s. 32. Książka została przetłumaczona na j. angielski, niemiecki i ho- 7 Jean Astruc, Traité des maladies des femmes, où l’om tâché de lenderski. Więcej Pierre Darmon, Le mythe de la procréation à l’âge joindre à une Théorie solide la pratique la plus sûre et la mieux éprou- baroque, Paris 1981, s. 16–17. vée, t. I, Paris 1761. 5 Benoît Lhoest, L’amour enfermé. Sentiment et sexualité à la 8 Tamże, s. 109. Zob. Robert Emett, Essais de médecine sur la Renaissance, Paris 1990, s. 116. flux menstruel et la curation des maladies de la tête, Paris 1754. O kobietach, kobiecości i jej odkrywaniu w czasach nowożytnych XVI–XVIII w. 45 przyszłego życia, ale także źródłem chorób. Lista ta mat zdrowia kobiet lekarze wymieniali kilka chorób, jest długa i zawiera m.in. apopleksję, szaleństwo, ma- które mogą towarzyszyć ciąży, porodowi i karmieniu nię, padaczkę, nowotwory i opary. Wszystkie są ściśle piersią. Urodzenie dziecka mogło być niebezpieczne związane z kobiecym temperamentem9. dla kobiety i dziecka z powodu braku higieny, złego Narodziny potomstwa są ukoronowaniem obec- stanu zdrowia kobiety w ciąży oraz niekompetencji ności kobiety w rodzinie i społeczeństwie. Badania nad położnej lub chirurga porodowego. Od pierwszych dni fizjologią kobiecą w czasach nowożytnych potwierdzi- życia dziecka matka jest zobowiązana do opieki nad ły współczesnym Vesaliusowi przekonanie, że źródłem swoim potomstwem. Często rodzicielka była zastępo- życia pozostaje menstruacja. W celu uniknięcia ciąży wana przez mamkę. Ale w XVII w. rozpoczęła się wal- zarówno kobiety, jak i mężczyźni zaczęli regulować ka z tą praktyką. Prawie wszyscy ówcześni francuscy cykle miesiączkowe, a w konsekwencji prokreację10. autorzy byli bardzo surowi wobec zjawiska niańczenia. Zmaganie się ze stereotypem kobiety zamierzającej Z drugiej strony, w rodzinach szlacheckich przyszłej być przede wszystkim matką trwało jeszcze w XIX matce radzono, aby nie karmiła dziecka sama, ponie- i XX w. Ponieważ dziecko jest darem od Boga, brze- waż jest damą i winna zachować przede wszystkim mienna od samego początku ciąży musi zwracać uwa- urodę i zdrowie, aby móc kontynuować życie, do ja- gę na jedzenie, ruch i uczucia. W łonie matki kształ- kiego była przyzwyczajona. Mamki wywodziły się tują się namiętności, temperament i przede wszystkim z niższych warstw społecznych. Rodzice zostawiali geniusz. Dla kobiet w ciąży siedemnastowieczni leka- swoje dzieci w ich domach, często na odległej wsi, i nie rze zaproponowali lekką, ale odżywczą dietę: zalecano mieli z nimi żadnego kontaktu. Opiekunki były często jedzenie pieczeni, ale już ostrożniej z rybami – mogły bardzo biedne, a ich zdrowie zbyt słabe, by właściwie powodować apatię u noworodka. W tekstach na te- wykarmić i dopilnować podopiecznych. Najbogatsi sprowadzali mamki do swoich domów. Wielokrotnie 9 Przypadek oparów był przedmiotem szczególnego zain- zdarzało się jednak, że rodzice nie byli zbytnio zainte- teresowania. Lange, lekarz królewski Ludwika XIV, wyróżnił resowani losem swoich potomków; nawet ich powrót i sklasyfikował opary padaczkowe, melancholijne, histeryczne do rodziny nie był przedmiotem szczególnej troski. i gruczołowe. Na początku odkrył, że są one w kobiecej naturze Kościół zobowiązał również ojców i matki do opieki i przeanalizował ich przyczyny, wyjaśniając, skąd biorą się wła- nad swoimi dziećmi. śnie u nich, a na koniec przedstawił, jak je leczyć. Lange, Traité Edukacja seksualna ze strony matek nie istniała. des vapeurs, où leur origine, leurs effets et leurs remèdes sont mécanique- ment expliquez, Paris 1689. Temat miłości również nie został przez nie podjęty: 10 Jean-André Venel, Essai sur la santé et sur l’éducation médi- „Większość matek wyobraża sobie, że wystarczy nigdy cale des filles destinées au mariage, Paris 1776, s. 111. nie mówić o szarmanckości przed młodymi, aby trzy- 46 Agnieszka Jakuboszczak mać ich z dala od niej”11. Młode dziewczęta po ślubie Nielegalne potomstwo żony było gorsze w hierarchii mogły szukać pomocy u doświadczonych kobiet lub społecznej od dzieci męża z nieprawego łoża, tym bar- w książkach, które były oczywiście zakazane, takich dziej, że mogło być postrzegane jako konsekwencja jak L’Ecole des Filles ou la philosophie des Dames Jeana braku autorytetu męża w małżeństwie. l’Ange (1668) lub L’Academie des Dames Nicolasa Cho- Obraz kobiety uwodzicielki był bardzo silny. Ka- riera (1680)12. Te powieści erotyczne, także w formie non piękna zmieniał się na przestrzeni wieków. Idealna dialogu, wprowadzały młode kobiety w nieznany świat dziewczyna w XVII w. jest „przeciętnie gruba i ma pro- życia seksualnego, nie zawsze małżeńskiego, gdzie nic stą i wysoką talię, nie za wysoką, wygląd twarzy szla- nie jest niemoralne, wszystko jest naturalne i daje po- chetny i majestatyczny, że ma dobrze osadzoną głowę, zory miłości. Język, bardzo swobodny, nigdy nie jest miękkie i śmiejące się oczy, czarny kolor, przeciętnie przewrotny, wręcz przeciwnie, pokazuje prawdziwe ży- duże usta, białe i schludne zęby, czoło mniejsze niż wy- cie ukryte przed nastoletnimi dziewczętami. Dzieła te sokie, ale delikatnie zakrzywione w tym, co pokazuje, były często cytowane w XVIII w. Ale matka musiała pełne policzki, czarne włosy, krągłość twarzy. […] Jej wychowywać córkę w idei wierności mężowi, jeszcze ramiona są trochę szerokie i pełne, jej dekolt jest pełny przed ślubem. Nie można zapominać, że mężczyzna […]. Ręce są duże i pulchne, skóra nie jest ani zbyt mógł oszukiwać swoją żonę właściwie bez konsekwen- biała, ani zbyt brązowa, ale równomiernie wybarwiona cji, ale nie było to normą w przypadku kobiety. Cudzo- […]”14. W XVIII-wiecznych powieściach to właśnie łóstwo żony było karane, ponieważ narażało na szwank twarz najczęściej przyciąga uwagę. Spojrzenie kobiece, męską reputację. Konsekwencje mogły być śmiertelne: często wieloznaczne, było fascynujące dla mężczyzn15. „Ma prawo do życia i śmierci nad nią w przypadku cu- Być może dlatego, że już w XVII w. uznano twarz za dzołóstwa. I ta śmierć cywilna, ten pochówek żywej środek uwodzenia, a w konsekwencji za źródło grze- kobiety w okropnym i haniebnym klasztorze […]. chu16. Bardzo nisko skrojone dekolty w sukniach, Za cudzołóstwo męża nie jest mu nawet wyrzutem”13. muszki na twarzy i luksusowe fryzury sprowokowały dyskusje o skromności. To właśnie kurtyzany za swój 11 Marie-Madeleine Pioche de La Vergne comtesse Lafa- wygląd, zachowanie i styl życia znalazły się w ogniu yette, La Princesse de Clève, Paris 2000, s. 47. krytyki. Mężczyźni często byli wciągani w grę zawodo- 12 Jean L’Ange, L’Ecole des Filles ou la philosophie des Dames, Fribourg, 1668, [w:] L’enfer de la Bibliothèque Nationale, t. VII, Paris 1988, „Œuvres érotiques du XVIIe siècle”, s. 169–288; 14 Jean L’Ange, L’Ecole des Filles, s. 278–279. Nicolas Chorier, L’Academie des Dames, Venise 1680, s. 403– 15 Pierre Fauchery, La destinée féminine dans le roman européen 649. du dix-huitième siècle 1713–1807, Paris 1972, s. 185. 13 Cailly, La nécessité du divorce, Paris 1790, s. 9. 16 Pierre Darmon, Mythologie de la femme, s. 45. O kobietach, kobiecości i jej odkrywaniu w czasach nowożytnych XVI–XVIII w. 47 wych uwodzicielek, tracąc fortunę na cenne prezenty Czy w społeczeństwie wczesnonowożytnym było i reputację, angażując się w wątpliwe relacje. miejsce dla samotnej kobiety? Biblia, będąca w tym Piękno, także kobiece, według Jean-Jacques’a okresie wyznacznikiem, nakazuje żyć jako para – ko- Rousseau „jest u człowieka ideą perfekcyjnego połącze- bieta z mężczyzną. Badania Michèle Bordeaux poka- nia linii, kształtów i związków”17. Przemija ono jednak zują, że termin „celibat” był używany tylko w mę- z wiekiem. Podobnie z „kwiatem” kobiecości – płodno- skim kontekście20. Pewne jest, że przedłużony celibat ścią. Nowożytni lekarze wiedzieli, jak wpływać na cykl niewiasty istniał częściej w miastach niż na wsi21. Na menstruacyjny. Jednak natura ok. 50 roku życia sama obszarach wiejskich niezamężne niewiasty mogły po- wyznaczyła granicę płodności kobiety. W świadomości zostać w domach swoich już zamężnych braci i sióstr. ludzi czasów nowożytnych „jest to dla nich [kobiet] Ale najczęściej samotne kobiety emigrowały, ponieważ czas smutnych uczuć: wtedy ich choroby są powolne w społeczeństwie miejskim były bardziej anonimowe i trwałe jak ich smutki, jak ich pragnienia, albo z po- i mogły szukać pracy. Nierzadko zdarzało się, że samot- wodu naszej moralności, przeżywają teraz tylko śmier- ne kobiety były traktowane jako służba we własnym telne rewolucje”18. Kobieta, tracąc możliwość wydania domu rodzinnym22. Nawet w klasztorach zakonnice na świat potomstwa, traci swoją kobiecość. Według ba- tworzyły swego rodzaju rodzinę. Ale stan celibatu był daczki Arlette Farge kobieta umiera dwukrotnie: sym- podejrzany i mógł być niebezpieczny dla moralności. bolicznie (w swojej tożsamości kobiety) w momencie W oczach prawa nie było czegoś takiego jak samotna zatrzymania zdolności do wydania na świat potomstwa kobieta. Stereotyp starej panny, zazwyczaj negatywny i fizycznie w chwili śmierci ciała19. Wydaje się, że to i często wzmacniany przez strach przed czarownicami, odejście rozgrywa się na dwóch poziomach: w męskim rozwijał się na przestrzeni wieków. Renesans, który świecie oraz w duszy samej kobiety. Już martwa w swo- wywyższał piękno młodości, umieszczał osoby starsze, jej kobiecości, póki jeszcze żyje, musi na nowo znaleźć a zwłaszcza stare panny poza społeczeństwem. Dopiero swoje miejsce w rodzinie i w społeczeństwie. w XX w. ogłoszono rehabilitację tego obrazu. W świetle tekstów z XVIII w. oczywiste było, że 17 Cyt. za: Paul Hoffmann, La femme dans la pensée des lu- kobiety są mężatkami i matkami. Kobieta bez dzieci mières, Paris 1977, s. 547. 18 Jeannet des Longrois, Conseils aux femmes, s. 4. 19 Arlette Farge, Les temps fragiles de la solitude des femmes 20 Michèle Bordeaux, Droit et femmes seules. Les pièges de la à travers le discours médical du XVIIIe siècle, [w:] Madame ou Ma- discrimination, [w:] Madame ou Mademoiselle?, s. 29. demoiselle? Itinéraires de la solitude féminine XVIIIe–XXe siècle, ras- 21 Louise A. Tilly, Joan W. Scott, Les femmes, le travail et la semblés par Arlette Farge et Christiane Klapisch-Zuber, Paris famille, trad. par Monique Lebailly, Paris 1987, s. 42. 1984, s. 261. 22 Tamże, s. 49. 48 Agnieszka Jakuboszczak przyrównywana była do muła, nierzadko też wyśmie- mowe26. Nieślubne dzieci nosiły imię ojca i wychowy- wana, a czasami nawet wykluczana23. Niezdolność do wały się z prawowitymi dziećmi. Taką postawę wobec bycia matką mogła być również powodem separacji potomstwa spoza związków małżeńskich obserwujemy pary będącej w związku już od kilku lat. Tymczasem wyłącznie wśród szlachty. W XVII w. nastąpiła zmiana niektóre kobiety szukały możliwości uniknięcia ciąży24. nastawienia w stosunku do poprzedniego okresu. Re- Tak się działo nie tylko w przypadku prostytutek. Dla akcyjna i moralizatorska tendencja sprawiła, że bastar- katolików Kościół proponował abstynencję. Inną formą dzi nie byli już uważani za członków rodu. W oświe- antykoncepcji stosowaną w XVI–XVIII w. było późne ceniu nastąpił spadek liczby dzieci z nieprawego łoża. małżeństwo. W Anglii i we Francji, w biedniejszych Wszystkie manipulacje wokół narodzin spowodowały warstwach społeczeństwa, wiek w pierwszym małżeń- ograniczenie wielkości rodziny. stwie został podniesiony: dla kobiety z dziewiętnastu/ Narodziny dziecka płci żeńskiej nie wywoływały dwudziestu na dwadzieścia cztery/dwadzieścia pięć lat, takiego entuzjazmu jak pojawienie się na świecie mę- a dla mężczyzny na około dwadzieścia siedem lat25. skiego potomka. W okresie dorastania córkom poświę- Niektóre kobiety stosowały pessary w postaci gąbek cano mniej uwagi w obszarze edukacji, skupiając się lub koralików oraz tzw. preparaty plemnikobójcze, aby w pierwszej kolejności na zaprezentowaniu ich jako zapobiec ciąży. Aborcja (najczęściej w przypadku na- idealnych kandydatek do małżeństwa, a w konsekwen- rodzin bękarta) była zakazana, ale była wykonywana cji do wydania na świat dziecka. Panienki kontynuowa- przez położne i chirurgów. Stosowali oni tajemnicze ły swoją kobiecą edukację z matkami lub w klaszto- leki, wykonywali zabiegi z użyciem igieł lub innych rze27. Ich kondycja fizyczna, ale także ich dusze miały narzędzi. Było to niebezpieczne dla kobiet, ponieważ być kształtowane poprzez modlitwę i czytanie Pisma przeprowadzano je nieprofesjonalnie, w warunkach Świętego. Dziewczyny spędzały mniej czasu niż chłop- niehigienicznych. Jednakże na świat przychodziło cy na doskonaleniu umiejętności czytania i pisania28. wiele niemowląt z nieprawego łoża. W okresie re- Matka musiała pokazać córce kodeks dobrych ma- nesansu szlachta francuska przyjmowała nielegalne nier i nauczyć ją zachowań stosownych do jej miejsca dzieci pod swój dach, ale kobiety pozostawały anoni-

26 Claude Grimmer, La femme et le bâtard. Amours illégitimes 23 Do XX w. odpowiedzialność za płodność pary spoczywa- et secrètes dans l’ancienne France, Paris 1983. ła na kobiecie. Jacques Gélis, L’arbre et le fruit, s. 38. 27 Paul Rousselot, Histoire de l’éducation des femmes, Paris 24 Yvonne Knibiehler, Catherine Fouquet, Histoire des mères 1883. du Moyen-Age à nos jours, Paris 1977, s. 118–120. 28 Martine Sonnet, L’éducation des filles au temps des Lumières, 25 Louise A. Tilly, John W. Scott, Les femmes, s. 41. Paris 1987, s. 250. O kobietach, kobiecości i jej odkrywaniu w czasach nowożytnych XVI–XVIII w. 49 w hierarchii społecznej, by mogła ona przyczynić się zniechęcania30”. Nauczyciele muszą rozwijać ich pa- do wzmocnienia pozycji ojca, a następnie męża i po- mięć, cierpliwość i nawyk powściągliwości w konwer- stępować w zgodzie z ówczesnymi regułami. François sacji. Dziewczyna, która jest zbyt delikatna, apatyczna Fénelon wyjaśnia, dlaczego edukacja dziewcząt musi i leniwa, nie jest właściwą kandydatką ani na żonę, ani być wyważona. Wyjaśnienie jest proste – w przyszłości na zakonnicę, ponieważ musi dawać przykład sługom staną się one matkami i same będą wychowywać swoje i innym zakonnicom. dzieci29. Aby zrealizować tę wizję, każda matka musi Po okresie nauki na pensji nie było możliwości dal- być dojrzała i wykształcona. Dziewczyna musi umieć szego kształcenia się w jakiejkolwiek instytucji. To wła- czytać i pisać, prowadzić rachunki i znać główne zasa- śnie salony dały panienkom możliwość uczestniczenia dy sprawiedliwości. Z drugiej strony, znajomość języ- w żywych dyskusjach nad różnymi dziedzinami, także ków obcych, takich jak włoski czy hiszpański, mogła z zakresu szeroko rozumianej kultury. Zaniedbanie edu- okazać się niebezpieczna, ponieważ dawała kobietom kacji można było odczuć w kolejnych latach. Ignorancja dostęp do książek, które nie były w opinii moralistów i brzydota starszej kobiety odpychała ludzi, a samotność dla nich przeznaczone. Muzyka, poezja i malarstwo po- wkradała się w ich życie. Średnie wykształcenie arysto- winny być używane ostrożnie. Fénelon sugeruje kształ- kracji, nawet poza Francją, opierało się na gramatyce, cenie dziewcząt w świadomości ich praw i obowiązków studiowaniu literatury francuskiej, geografii, historii w wybranych aspektach, m.in. w zakresie ich własno- i arytmetyki. Czytanie należało do głównych filarów ści. Wybór guwernantki był bardzo ważny dla właści- w programie nauczania klasztornego, ponieważ było wej kontynuacji edukacji. Pani de Maintenon, metresa narzędziem w edukacji religijnej. Opierała się ona na króla Ludwika XIV, znana także dzięki swojej szkole modlitwie, znajomości tekstów świętych, uczestnictwie dla panienek w Saint-Cyr, w rozprawie Entretiens sur we mszy świętej i przygotowaniu do pierwszej komunii. l’éducation des filles (Rozmowy o wychowaniu dziewcząt) Prywatna edukacja nadal pozostawała najczęstszą for- zwróciła uwagę na kształtowanie się charakteru młodej mą kształcenia, a większość dziewcząt przebywała pod dziewczyny: „Uważajcie, aby nie przegapić żadnej oka- kontrolą guwernantek31. Młode dziewczęta z warstw zji do atakowania przy tym wszystkich słabości charak- mieszczańskich i kupieckich także nie mogły liczyć na teru, jakie mają; trzeba je podejmować często, czasem poważną edukację. Wszystkie panienki wiedziały jed- delikatnie, czasem mocno, ale zawsze cierpliwie i bez 30 Françoise d’Aubigné Maintenon, Entretiens sur l’éducation 29 François Fénelon, Traité de l’éducation des filles, Paris 1994. des filles, Paris 1854, s. 103. Podobne poglądy można spotkać także w tekstach Monteskiu- 31 Léon Abensour, La femme et le féminisme avant la Révolu- sza. Por. Paul Hoffmann, La femme, s. 341. tion, Genève 1979, s. 46–48. 50 Agnieszka Jakuboszczak nak, jak haftować i szyć. Z tej perspektywy wydaje się, Dla elit jednym z najważniejszych warunków uda- że wychowanie i formacja intelektualna dziewcząt po- nego małżeństwa było znalezienie kandydata o tej samej winna sprawiać, że będą postrzegać pozycję/rolę kobiet pozycji w hierarchii społecznej. Następnym kryterium w społeczeństwie oraz w rodzinie z męskiego punktu był posag. We Francji w biednych rodzinach, kiedy oj- widzenia i będą traktować go jako własny. ciec nie mógł tego zabezpieczyć, właściwie sama dziew- Simone de Beauvoir powiedziała, że „nie rodzi się czyna musiała o siebie zadbać. Przywoziła więc pod- kobietą, nią się staje”. Nasuwa się więc pytanie: w jaki stawowe rzeczy do swojego nowego domu: zazwyczaj sposób można stać się kobietą w XVI–XVIII w.? Aby trochę pieniędzy, łóżko, pościel i naczynia kuchenne34. znaleźć swoje miejsce w społeczeństwie, dziewczyna Dla szlachty zasadnicze znaczenie miały pieniądze i zie- musiała wyjść za mąż. Według Jean-Andre Venela: mia. Małżeństwa młodych ludzi, którzy nie osiągnęli „Małżeństwo jest bardzo ważnym stanem [...]. Zdro- jeszcze 21 lat, wymagały zgody rodziców. Zazwyczaj we, liczne i energiczne potomstwo to cel małżeństwa chłopcy byli około trzech lat starsi od swoich przy- […]”32. W epoce nowożytnej kobiety były bardzo silnie szłych żon. Były jednak przypadki, w których różnica związane z rodziną. Córka pracowała w domu rodziców wieku była dużo większa, pogłębiając jeszcze bardziej lub w innej rodzinie. Pozostawała w stanie całkowitej przepaść między małżonkami. Ze względu na swoją fi- zależności finansowej i prawnej od jakiegoś krewnego. zyczną i intelektualną słabość – według współczesnych Jako panna, mogła pozostać tylko ze statusem dziecka. autorów – dziewczyna, a później kobieta pozostawała Małżeństwo oznaczało dla kobiety przejście spod kura- poddana męskiemu autorytetowi, który mógł zagwa- teli ojca pod władzę męża. To rodzice najczęściej poszu- rantować jej spokojne życie. Mogła być postrzegana kiwali kandydata dla swojego dziecka, niezależnie od tylko przez pryzmat mężczyzny: ojca lub męża, jak też jego uczuć. Bohater sztuki Moliera Les femmes savantes Boga Ojca (w przypadku zakonnicy). Kościół uważał (Uczone białogłowy, 1672), Chryzal, zamożny miesz- małżeństwo za duchowe i cielesne zjednoczenie kobiety czanin, ojciec Henryki, panny na wydaniu deklaruje: i mężczyzny. Potwierdzał on równość małżonków, ale z dogmatyczną wyższością męża. W praktyce życia co- Że córka jest mą córką, żem ja tu jest panem dziennego i moralności żona stawiana była w pozycji 33 I że za tego pójdzie, z kim ja ją zaślubię . służebnicy.

32 Jean-André Venel, Essai sur la santé et sur l’éducation médi- cinale des filles destinées au mariage, Paris 1776, s. V. 33 Molière, Uczone białogłowy [1672], tłum. Tadeusz Boy- 34 Janine Garrisson, L’homme protestant, Bruxelles 2000, -Żeleński, Warszawa 2017, akt II, scena 9, w. 704–705. s. 55. O kobietach, kobiecości i jej odkrywaniu w czasach nowożytnych XVI–XVIII w. 51

Małżonkowie byli związani sakramentem mał- by narzucić kobiecie uległość. Obserwujemy też sym- żeństwa do końca życia35. Tylko śmierć mogła ich roz- boliczną przemoc, która pozwalała mężom wymuszać dzielić, albo... Na pewno były pewne powody do unie- uznanie i akceptację dla ich władzy37. ważnienia małżeństwa (nie mówimy tu o rozwodzie!). W obliczu przemocy między płciami pojawia się Podobnie jak w średniowieczu, w XVI–XVIII w. nie- pytanie – czy szczęście i miłość w życiu małżeńskim skonsumowanie małżeństwa, spowodowane impoten- były możliwe? Odpowiedź nie jest łatwa. Małżeństwo cją męża lub niezdolnością żony do wydania na świat postawiło kobiety w uległej i często biernej pozycji. Ten dziecka, mogło zerwać umowę ślubną. Kościół wyma- rodzaj relacji mógł prowadzić do awersji i stagnacji. Nie gał również, aby zaręczeni pobierali się bez przymusu, możemy zapominać, że w XVII w., wraz z rozwojem gdyż ten mógł być podstawą do wszczęcia procedury kontrreformacji, podkreślano prokreacyjną rolę aktu anulowania związku. Pozycja mężczyzny w życiu mał- seksualnego, a wszystko inne było na granicy grzechu. żeńskim mogła przybierać różne oblicza. Mężczyzna Wydawało się, że nie ma już miejsca na miłość w mał- był przedstawiany jako: głowa rodziny, ojciec dzieci, żeństwach. „Bierzemy ślub – pisała w XVII w. Made- opiekun finansowy i prawny żony. Mężowie szukali po- leine de Scudéry – by się nienawidzić. Zapewne dla- twierdzenia tego boskiego prawa. Hélisenne de Crenne tego idealny kochanek nie może nigdy mówić o mał- (1510–1560), mieszczka z Abbeville, napisała w swo- żeństwie, bo być kochankiem to chcieć być kochanym, jej powieści: „A kiedy mój mąż wziął listy, które zo- a chcieć być mężem to chcieć być nienawidzonym”38. stawiłam na łóżku, ponieważ strach przesłonił jasność Kobiety szukały wówczas miłości poza małżeństwem, mojego działania, i kiedy je przeczytał, jego wściekłość a kiedy znalazły przedmiot swojego uczucia, potrafiły wzrosła i z wielkim oburzeniem podszedł do mnie i dał napisać: mi tak silny cios w twarz, że gwałtownie upadłam na ziemię, z której nie byłam w stanie szybko się pod Zostawiam ci dyspozycję wszystkiego: bądź moim panem, nieść”36. Ale czasami przemoc fizyczna nie wystarczała, moim oparciem, moją koroną; niechaj twoja dusza mnie

35 Zjawisko konkubinatu w czasach nowożytnych dotyczy- Huit siècles d’écrits féminins, Paris 1974, s. 94. Więcej zob.: Benoît ło w zasadzie tylko miast. C. Grimmer, La femme et le bâtard, Garnot, Un crime conjugal au 18e siècle. L’affaire Boiveau, Paris s. 210. 1993. 36 Hélisenne de Crenne napisała w 1538 r. Les angoysses dou- 37 Pierre Bourdieu, Męska dominacja, przeł. Lucyna Kop- loureuses qui procèdent d’amour. Dzieło zostało uznane za pierwszą ciewicz, Warszawa 2004. powieść psychologiczną we Francji. Diane S. Wood, Hélisenne de 38 Histoire des femmes en Occident, t. III: XVIe–XVIIIe siècles, Crenne. At the Crossroads of Renaissance Humanism and Feminism, sous la dir. de Natalie Zemon Davis et Arlette Farge, Paris London 2000; Evelyne Sullerot, Histoire et mythologie de l’amour. 2002, s. 474. 52 Agnieszka Jakuboszczak

ożywi, niech mnie podniesie i uczyni mnie na zawsze lep- wokół okrągłego stołu [do gry w karty] i przegrywające szą, milszą i godniejszą ciebie. Twoja wola będzie moim w czasie jednej sesji [gry], co stanowiłoby fortunę dziesięciu prawem; moim upodobaniem jest podążać za nią, moim gospodarstw domowych40. zadaniem jest stać się nią i czytać ją, nawet za nim ją wyra- zisz; moim wielkim celem jest, aby uczynić cię zadowolo- To również XVIII w. jeszcze mocniej ujawnia problem nym i stale dbać o twoje zadowolenie. Nie boję się zboczyć rozwodu, który jest właściwie anulowaniem małżeń- z kursu; moja droga jest wytyczona po twoich śladach: kie- stwa, gdyż jako sakrament nie może zostać tak po pro- ruj, nakazuj, żądaj. Moją wartość wyznacza twój szacunek, stu przez człowieka rozwiązany. Zagadnienie to stało to dzięki tobie mam wartość i to dla ciebie, tylko dla ciebie, będę istniała39. się przedmiotem dyskusji wśród filozofów i środowisk literackich. Separacja nie wydawała się być prawdzi- W czasach nowożytnych kryzys małżeństwa roz- wym lekarstwem dla młodej kobiety, która „nieśmiała, przestrzenił się, równocześnie nasilając problem rozwo- wychowana pod przymusem, poddana rodzicom, będą- du, a właściwie anulowania związku. Opinia publiczna ca ofiarą posłuszeństwa im, bezradna, niedoświadczo- z pasją zajęła się sprawami par, które były w separacji. na, nie została oddana, a raczej sprzedana, na siłę lub Wszystkie wady żon wielokrotnie powtarzano w utwo- uwodzicielsko, nieznanemu jej mężczyźnie, często na- rach literackich: niemoralne, zazdrosne, ciekawskie, wet ponuremu i odrażającemu staruszkowi, w wieku, rozpustnice. Pod koniec XVIII w. anonimowy autor w którym prawo nie pozwala jej decydować o swojej napisał: osobie lub swoim majątku, w wieku, w którym jej zgoda, bez zgody rodziców, byłaby nieważna…”41. Sepa- Młodzi ludzie boją się dziś małżeństwa bardziej niż kiedy- racja niewiele mogła pomóc kobiecie – ofierze męskiej kolwiek. Tytuł męża przeraża, i to nie bez powodu. Luksus agresji. Z drugiej strony, rozwód mógł być sposobem wzrósł do tego stopnia, że kobieta musi być bardzo umiar- na ograniczenie despotyzmu mężów. Kościół katolicki kowana, aby nie zrujnować męża i jego rodziny w ciągu oczywiście wypowiadał się przeciwko niemu, aby rato- czterdziestu lat. Do upodobania sobie strojenia się doda- wać świętość sakramentu; przede wszystkim nie chciał no upodobanie do gier hazardowych, które nie znają granic; widzimy młode i piękne kobiety spędzające całe noce stracić kontroli nad wiernymi. Rozwód we Francji stał

39 Autorką tych słów jest Jeanne Marie Philipon Roland de la Platière, znana jako Madame Roland (1754–1793), która 40 Fragment pochodzi z anonimowego tekstu Réflexions phi- była bardzo zaangażowana w wydarzenia polityczne przed wy- losophiques sur le plaisir, par un célibataire (Lausanne 1784), cyt. buchem rewolucji francuskiej. Cyt. za: Evelyne Sullerot, Histoire za: Pierre Darmon, Mythologie de la femme, s. 130–131. et mythologie de l’amour, s. 161. 41 Cailly, La nécessité du divorce, s. 10–11. O kobietach, kobiecości i jej odkrywaniu w czasach nowożytnych XVI–XVIII w. 53 się rzeczywistością wraz z desakralizacją małżeństwa Zbyt młode lub zbyt stare, zwłaszcza z dziećmi, to w czasie rewolucji francuskiej (1792)42. okoliczności, dla których wdowy mogły mieć trudno- Wdowieństwo było dla kobiety – obok rozwodu – ści ze znalezieniem nowego męża. W XVI w., według innym sposobem na uwolnienie się od męskiej kontro- badań Madeleine Lazard, odsetek niezamężnych wdów li. To wyzwolenie, które przychodziło wraz ze śmiercią mógł utrzymywać się na poziomie 14% populacji45. męża, przestraszyło męski świat. Wdowa miała wolność W XVIII w. wdowy stanowiły od 5% do 10% dorosłej słowa, a co gorsza, miała siłę uwodzenia, której nikt nie populacji, a ponad 75% wdów nie było w stanie pocie- pilnował43. Małżeństwo emancypowało od poddania się szyć się drugim małżeństwem46. ojcu, ale kuratelę przejmował inny mężczyzna. Mąż lub Przez Kościół katolicki wdowieństwo było postrze- opiekun musiał być obecny przy wszystkich prawnych gane jako wezwanie do życia zakonnego i świętości, sprawach, a żona potrzebowała jego zgody lub pomo- ponieważ drugie małżeństwo było tolerowane, ale nie cy przy wszelkich czynnościach związanych z mająt- pożądane. Jeśli kobieta miała dzieci, musiała się im po- kiem. Jedyną rzeczą, którą mogła zrobić swobodnie, święcić, podejmując samodzielny trud wychowania po- było spisanie testamentu. Wydaje się, że w przypad- tomstwa oraz troski o zabezpieczenie finansów. Wdowy ku szlachcianek protestantek wdowieństwo stało się bez dzieci często wybierały pobyt w klasztorze, zacho- szansą na posiadanie stosunkowo szerokiej władzy44. wując tym samym pewną niezależność. Najzamożniej- Ponowne małżeństwo dla wdowy okazywało się często sze kobiety utrzymywały duże i wygodne mieszkania najlepszym rozwiązaniem, gdyż uzyskiwała ona wspar- właśnie w tych instytucjach religijnych. Warunki, ja- cie w wychowaniu dzieci (jeśli je miała) oraz przy pro- kie tam istniały, umożliwiały kontynuację nawyków wadzeniu spraw majątkowych. Ale zawarcie kolejnego z okresu małżeństwa i utrzymanie kontaktów społecz- związku małżeńskiego nie było łatwe. Prowadzone ba- nych. Trzeba było jednak pokazać się jako „prawdziwa dania wskazują, że w ciągu XVI–XVIII w. mężczyźni wdowa”. Święty Franciszek Salezy przestrzegał: ponownie żenili się w ciągu kilku miesięcy lub tygo- dni po stracie żony. Wdowy miały więcej problemów. Co więcej, aby wdowa, była prawdziwą wdową, musi zostać oddzielona i dobrowolnie zrezygnować ze świeckich roz- rywek. Chcieć być wdową i równocześnie rozkoszować się 42 Yannick Ripa, Les femmes, Paris 2002, s. 43-46. umizgami, pieszczotami, pochlebstwami; chcieć znaleźć się 43 Scarlett Beauvalet-Boutouyrie, Être veuve sous l’Ancien Ré- na balach, tańcach i biesiadach; chcieć być perfumowaną, gime, Paris 2001, s. 25–27; Martine Segalen, Quelques réflexions pour l’étude de la condition féminine, „Annales de Démographie Historique” 1981, s. 18. 45 Madeleine Lazard, Les avenues de Fémynie, s. 96. 44 Rosine A. Lambin, Femmes de paix. La coexistence religieuse 46 Scarlett Beauvalet-Boutouyrie, Être veuve sous l’Ancien et les dames de la noblesse en France 1520–1630, Paris 2003, s. 27. Régime, s. 337–338. 54 Agnieszka Jakuboszczak

wymyślną i słodką, to być wdową, która żyje w ciele, ale więcej niż mężczyzna”, to kobiecy głos w debacie na umarłą w duszy47. temat początków feminizmu50. W swoim tekście autorka zwraca uwagę, że mówienie o z natury niższej lub Pierwszy rok wdowieństwa był bardzo ważny, ponie- wyższej pozycji płci żeńskiej w stosunku do płci mę- waż decydował o ewentualnej utracie pieniędzy/spad- skiej jest nieporozumieniem i uprzedzeniem51. Anne- ku. Pierre-Jacques Brillon w swoim Dictionnaire des -Marie van Schurman (1607–1678), niderlandzka in- arrêts wspomina, że „wdowa, która zachowywała się telektualistka, również rozwinęła tę koncepcję ducho- źle w roku żałoby, musi zostać pozbawiona prawa do wej równości52. Dla niej kobiety mają prawo dostępu spadku”48. Możliwość posiadania prawa do kontynu- do edukacji. Jednak w tym sporze o kobiety i wiedzę owania zawodu męża, a tym samym odgrywania roli same kobiety nie zgadzały się ze sobą; widziały i two- prawnej we własnym życiu, była najlepszą rzeczą, jaka rzyły granice. Pisarka Madelaine de Scudéry uznała, mogła się zdarzyć. Ale możliwości te były ograniczone że istnieją „pewne nauki, których kobiety nigdy nie ze względu na regulacje prawne. Wdowy często mu- powinny się uczyć”53. Wydaje się, że myślała o teolo- siały szukać nowego źródła utrzymania lub wrócić pod gii, filozofii i polityce. W debacie głos zabrali również kuratelę ojców. W tej ostatniej sytuacji przygoda nie- mężczyźni. François Poullain de la Barre (1647–1723) zależnej kobiety była skończona. Na te, które pozosta- był przekonany, że duch ludzki nie ma płci54. Opinia, ły na polu walki, czekało nierzadko starcie z rodziną że kobiety mają w sobie mniej pierwiastka ludzkiego, męża, a także ze stereotypem kobiety niekompetentnej intelektualnie. 50 Marie de Gournay, Égalité des hommes et des femmes (1622), Teksty wokół tzw. querelle aux femmes, czyli sporu Paris 1989, s. 75. Marie Gournay nie była pierwszą, która o statut kobiety zaczęły się szybko mnożyć49. Słynne podjęła ten problem. Znany był już wcześniej tekst humani- zdanie Marie Le Jars de Gournay (1566–1645): „męż- sty Henryka Korneliusza Agrippy De la Noblesse et Préexcellence czyzna i kobieta są tak bardzo jednym, że jeśli mężczy- du sexe féminin, wydany w 1529 roku. Szerzej zob. Dominique Godineau, Les femmes dans la société française 16e–18e siècle, Paris zna jest kimś więcej niż kobieta, to kobieta jest kimś 2003, s. 148–153, 212–220. 51 Marie de Gournay, Égalité des hommes, s. 74. 47 Saint François de Sales [św. Franciszek Salezy], Introduc- 52 Anne-Marie Schurman, Amica dissertatio inter A.M. Schur tion à la vie dévote, Paris 1962, s. 243–244 (I wyd. 1619). manniam et A. Rivetum de capacitate ingenii muliebris ad scientias 48 Pierre-Jacques Brillon, Dictionnaire des arrêts, ou jurispru- (1636). Zob. Roger Duchêne, Être femme, s. 309–311. dence universelle des parlements de France et autres tribunaux, Paris 53 Roger Duchêne, Être femme, s. 314. 1727, s. 611. 54 François Poullain de la Barre, De l’égalité des deux sexes. 49 Roger Duchêne, Être femme au temps de Louis XIV, Paris Discours physique et moral, où l’on voit l’importance de se défaire des 2004, s. 289–317. préjugés, Paris 1979 [I wyd. 1673]. Wiecej zob. Monika Malino- O kobietach, kobiecości i jej odkrywaniu w czasach nowożytnych XVI–XVIII w. 55 jest po prostu konsekwencją procesu historycznego, Wskazówki bibliograficzne społecznego i politycznego. Dla Poullaina de la Barre małżeństwo kobiety jest dla niej „aktem wolności, a nie Darmon Pierre, Mythologie de la femme dans l’ancienne France, Pa- przymusu”55. Myśliciele oświecenia podjęli ten temat. ris 1983 Jean-Jacques Rousseau odkrył na nowo kobiecość jako Duchêne Roger, Être femme au temps de Louis XIV, Paris 2004 siłę, od której kobieta nie powinna próbować się uwol- Godineau Dominique, Les femmes dans la société française 16e–18e siècle, Paris 2003 nić. Rewolucja francuska dała jedynie Deklarację praw Histoire des femmes en Occident, t. III: XVIe–XVIIIe siècles, sous la człowieka i obywatela. Kobiety zostały z niej wykluczo- dir. de Natalie Zemon Davis et Arlette Farge, Paris 2002 ne, jednak pojawił się wyraźny znak, że są już gotowe McClive Cathy, Menstruation and Procreation in Early Modern do konfrontacji, czego wyrazem była Deklaracja praw France, London–New York 2016 kobiety i obywatelki spisana przez Olimpię de Gouges56. Walka nadal trwa. wska, François Poullain de la Barre (1647-1723) wobec zagadnień swojej epoki, Warszawa 2013. 55 Paul Hoffmann, La femme, s. 296. 56 Olympe de Gouges, La déclaration des droits de la femme et de la citoyenne [1789], Paris 2003.

Ra f a ł Do b e k jący pod tytułem Deklaracja praw kobiety i obywatelki, był zaś reakcją nie tylko na wcześniejszą Deklarację praw człowieka, ale także na kolejne teksty prawne uchwa- Czy rewolucja była kobietą? lone przez Konstytuantę, w tym na samą konstytucję Rzecz o udziale i znaczeniu kobiet z 1791 r. Ta bowiem przyznawała wszystkie prawa we francuskich rewolucjach XIX w. obywatelom, ani słowem nie wspominając o obywatel- kach. A przecież kobiety już wcześniej uczestniczyły w Rewolucji. Były obecne 14 lipca 1789 podczas sztur- rt. I. Kobieta rodzi się wolną i pozostaje równa mu na Bastylię. Odegrały kluczową rolę w wydarze- w prawach wobec mężczyzny. Różnice społecz- niach z 6 października 1789, kiedy to stanowiły zde- „A cydowaną większość tłumu maszerującego na Wersal. ne mogą się opierać jedynie na użyteczności dla społe- 2 czeństwa. Art. II. Celem każdego stowarzyszenie poli- Tłumu, który ostatecznie sprowadził króla do Paryża . tycznego jest zachowanie naturalnych i niezbywalnych Zasiadały też w galerii dla publiczności Konstytuanty. praw Kobiety i Mężczyzny: tymi prawami są wolność, Rzecz jasna głos Olympe de Gouges niczego nie własność, bezpieczeństwo i przede wszystkim opór wo- zmienił. Wprawdzie Mirabeau, bodaj najsłynniej- bec ucisku. Art. III. Suwerenność spoczywa w Naro- sza postać pierwszego okresu rewolucji, powiadał wówczas: „Dopóki kobiety się nie wmieszają, nie ma dzie, który jest połączeniem Kobiety i Mężczyzny: żad- 3 ne ciało, żadna jednostka nie może sprawować władzy, prawdziwej rewolucji!” , chodziło mu jednak o udział która by z niej wprost nie wypływała”1. To fragment ubogich kobiet z mas ludowych, o wnoszone przez nie słynnej trawestacji Deklaracji praw człowieka i obywatela, rewolucyjne szaleństwo i odwagę. Natomiast z całą spisanej w 1791 przez Olympe de Gouges. W dalszej części autorka domagała się m.in. współudziału kobiet 2 Nieprzychylny paryżankom Lafayette tak opisywał ten w kształtowaniu ustaw, pełnej równości wobec prawa marsz: „Już wcześniej niewielki oddział, w dużej mierze złożony czy zupełnej wolności kobiecego słowa. Gouges była z kobiet, ruszył naprzód. Między godziną czwartą a piątą do- już wówczas znaną autorką sztuk teatralnych i tekstów wiedzieliśmy się, że za nim postępowało kilka tysięcy mężczyzn i kobiet uzbrojonych w karabiny, piki i dwie lub trzy armaty” politycznych o wydźwięku jednoznacznie wolnościo- (Gilbert du Motier, marquis de La Fayette, Mémoires, correspon- wym i antyniewolniczym. Powyższy tekst, funkcjonu- dance et manuscrits du général Lafayette, Bruxelles 1837, s. 282. Zarówno w tym jak i we wszystkich kolejnych przypadkach tłumaczenie ma charakter własny). 1 Olympe de Gouges, Les droits de la femme. A la Reine, Paris 3 Cyt. za: Paule-Marie Duhet, Les femmes et la Révolution 1791, s. 7–8. 1789–1794, Paris 1971, s. 11. 58 Rafał Dobek pewnością ten trybun ludowy nie zamierzał dzielić się groziło jej więzienie, zbiegła do Belgii. Tu została po- z kobietami władzą. Poza ostatnim żyjącym wybitnym rwana przez grupę antyrewolucyjnych emigrantów oświeceniowym filozofem, markizem de Condorcet, i przekazana Austriakom. Cesarz Leopold II zgodził się nie przychodziło to do głowy zresztą niemal żadne- na jej zwolnienie w 1791 r. po negocjacjach z francu- mu mężczyźnie i bardzo niewielu kobietom. Głos de skim rządem. Méricourt wróciła do Paryża, gdzie agi- Gouges był w efekcie pierwszym tak wyraźnym głosem towała m.in. za wojną i udziałem kobiet we francuskich kobiecym dotyczącym podstawowych praw społecz- siłach zbrojnych. Wzywała wówczas: nych i politycznych. Choć nie jedynym. Trzeba jednak od razu nadmienić, że nigdy nie powstało żadne kobiece Francuzki, stańmy na wysokości naszego przeznaczenia, ze- „stronnictwo” w okresie rewolucji. Co więcej, kobiety rwijmy kajdany; nadszedł czas, by Francuzki porzuciły swą wstydliwą niewolę, w której od tak dawna utrzymują je prezentujące mniej lub bardziej feministyczne poglądy ignorancja, duma i niesprawiedliwość mężczyzn; powróć- sympatyzowały z różnymi klubami czy ugrupowania- my do czasów, w których nasze Matki, Galijki i dumne mi, co czyniło jakiekolwiek porozumienie między nimi Germanki uczestniczyły w wiecach publicznych i walczyły niemożliwym. Sama Gouges, początkowo związana u boku mężów, by pokonać wrogów wolności5. z jakobinami, ostatecznie przystąpiła do żyrondystów. Ten krok zaś zaprowadził ją na gilotynę w 1793 r.4 Francuzka liczyła więc na pełnię praw dla kobiet w za- Z Żyrondą powiązane były także dwie kolejne mian za ich bohaterski udział w wojnie. Méricourt ważne postacie kobiece – Théroigne de Méricourt nie tylko jednak nie spotkała się ze zrozumieniem ze i Manon Roland. Théroigne de Méricourt (właściwie strony mężczyzn (odpowiedzialny za wojsko Łazarz Anne-Josèphe Théroigne) prowadziła w pierwszych Carnot, jakobin zwany „organizatorem zwycięstwa”, miesiącach rewolucji salon, w którym bywali Sieyès, pisał wówczas, że największym przekleństwem armii Brissot, Desmoulins czy Saint-Just. Regularnie przy- są towarzyszące jej kobiety)6, ale największe upokorze- glądała się obradom Zgromadzenia Narodowego, brała nie zgotowały jej ostatecznie kobiety. 13 maja 1793 r., udział w zebraniach klubów. Wzięła też aktywny udział gdy przyglądała się obradom Konwentu Narodowego, w wydarzeniach październikowych 1789 r.; ponieważ

5 Théroigne de Méricourt, Discours prononcé à la Société fra- 4 Kluczowa w tym wypadku była jej krytyka jakobinów ternelle des minimes, le 25 mars 1792, l’an quatrième de la liberté, i jakobińskiego terroru. Natomiast wydaje się, że jej femini- Paris 1792, s. 5–6. styczne przekonania nie miały żadnego wpływu na zasądzoną 6 List do Konwencji z 16.04.1793, [w:] Lazare Carnot, przez trybunał rewolucyjny karę śmierci. Jakobini, w tym Ro- Correspondance générale de Carnot. Publiée avec des notes historiques et bespierre, po prostu nie przywiązywali do nich wielkiej wagi. biographiques, t. II : Mars-août 1793, Paris 1894, s. 116. Czy rewolucja była kobietą? 59 została oskarżona o popieranie żyrondystów. Grupa ko- samym zaś – do własnej śmierci8. Co ważne jednak, biet z galerii wyciągnęła ją wówczas na zewnątrz, ob- Manon Roland szybko stała się jedną z najbardziej roz- nażyła i publicznie wybatożyła. Niebawem u Méricourt poznawalnych postaci rewolucyjnych. Jakobini i ich pojawiły się objawy choroby psychicznej, które zapro- obrońcy widzieli w niej ambitną intrygantkę, która wadziły ją do azylu dla obłąkanych. Zmarła w 1817 r. doprowadziła do rozpadu sojuszu sił rewolucyjnych9. Paradoksalnie zupełnie inne podejście do polityki Romantycy, jak Stendhal czy Lamartine, postrzegali ją prezentowała bodaj najbardziej wpływowa kobieca po- jako rewolucyjną heroinę ginącą w imię idei i miłości10. stać okresu rewolucji, czyli Manon Roland. Również ży- Dzisiaj zaś Manon Roland jawi się przede wszystkim rondystka, żona ministra spraw wewnętrznych, Manon jako inteligentna, wykształcona zgodnie ze standarda- Roland nie bywała w Zgromadzeniu Narodowym, nie mi oświecenia i ambitna kobieta, próbująca odnaleźć agitowała w klubach. Co więcej, pod wpływem pism własną drogę w męskim, rewolucyjnym świecie. Jana Jakuba Rousseau właściwie opowiadała się prze- Gouges, Méricourt czy Roland związane były ze ciw politycznej aktywności kobiet. Na pytanie zadane stronnictwem żyrondystów. Znane są także nazwiska jej podczas przesłuchania o dogłębną znajomość spraw kobiet powiązanych z najbardziej radykalnym stron- i dokumentów politycznych w okresie ministerium jej nictwem rewolucyjnym – „wściekłymi”. Pauline Léon męża odpowiedziała, że: „Nie powinna była i nie za- i Claire Lacombe były współzałożycielkami w 1793 r. mierzała w nie wnikać, ponieważ, jako do kobiety, do 7 niej nie należały” . Słowa te w pełni oddawały jej po- 8 Stefan Meller, Pożegnanie z rewolucją, Chotomów 1991, dejście do roli kobiet w polityce, nie oddawały jednak s. 103. jej własnej pozycji i znaczenia. Salon pani Roland był 9 Echa tej opinii można odnaleźć także np. w słowach naj- bowiem jednym z najistotniejszych salonów politycz- ważniejszego polskiego historyka rewolucji – Jana Baszkiewicza: nych Paryża w latach 1792–1793, a sama pani domu „Pani Roland, przy wszystkich swych bezspornych talentach, szkodziła sobie (a także grupie wybitnych i światłych ludzi, któ- odgrywała w nim kluczową rolę. Nazywana „egerią rzy się zbierali w jej salonie) nadmiarem ambicji i arbitralnością żyrondystów”, przyjmowała u siebie najważniejsze po- w rozdzielaniu swych sympatii i antypatii” (Jan Baszkiewicz, staci ugrupowania i miała istotny wpływ na jego po- Danton, Warszawa 1978, s. 144–145). litykę. To ona najpewniej zapewniła mężowi ministe- 10 To poeta Lamartine spopularyzował – najpewniej apo- rialną tekę, ona również w dużej mierze przyczyniła się kryficzne – ostatnie słowa Manon Roland przed śmiercią na do konfliktu między żyrondystami a jakobinami. Tym gilotynie: „O wolności, jakież zbrodnie popełnia się w Twoim imieniu!” (Antoine Court, Lamartine et madame Roland, [w:] La femme au XIXe siècle. Littérature et idéologie, 2. éd, red. sous la 7 Manon Roland, Mémoires de Mme Roland, t. I, Paris 1876, direction de Roger Bellet, Lyon 1979, online: https://books. s. 155. openedition.org/pul/381 [dostęp: 1.06.2020]. 60 Rafał Dobek

Klubu Rewolucyjnych Republikanek. Léon domagała pu na trybunę. Podobnie jak w Zgromadzeniu Naro- się już wcześniej m.in. powołania kobiecych oddzia- dowym czy Konwencji, gdzie kobiety przysłuchiwały łów gwardii narodowej, podpisała petycję z żądaniem się obradom, nierzadko przy okazji robiąc na drutach kary śmierci dla Ludwika XVI w 1792 r. Lacombe naj- (stąd prześmiewcze określenie „dziewiarki” lub też – ze pierw chciała wziąć udział w działaniach wojennych11, względu na ich radykalne, jakobińskie poglądy – „dzie- następnie 10 sierpnia 1792 r. poprowadziła osobiście wiarki Robespierre’a”). Nie oznaczało to jednak, że re- jeden z batalionów gwardii narodowej na pałac kró- wolucjoniści uznali je za równe sobie. Kobiety uzyskały lewski. Wreszcie zażądała prawa do udziału w walce podstawowe prawa cywilne – zgodnie z konstytucją z Wandejczykami wiosną 1793 r. i odegrała istotną rolę z 1791 r. mogły np. stawać przed sądem, dysponować jako agitatorka w przewrocie z przełomu maja i czerw- własnym majątkiem czy zaciągać zobowiązania mająt- ca tego roku, prowadzącym do upadku żyrondystów. kowe. Mogły też od 1792 r., na równi z mężczyzna- Obydwie zostały aresztowane w związku z procesem mi, żądać rozwodu13. Mogły nawet od jesieni 1793 r. „wściekłych” w kwietniu 1794 r. i spędziły w więzieniu oficjalnie nosić trójkolorową kokardę – nieoficjalny 14 miesięcy. symbol obywatelstwa. Była to jednak najdalsza grani- Klub, któremu przewodziły Léon i Lacombe, był ca, do której rewolucyjni prawodawcy byli w stanie się jednym z nielicznych klubów wyłącznie kobiecych. Jak posunąć. Symboliczna kokarda była jeszcze możliwa, pisze m.in. Jan Baszkiewicz, kobiety były jednak ak- prawa polityczne już absolutnie nie. Poza nielicznymi tywne w wielu klubach rewolucyjnych (choć nie u ja- przypadkami, jak Condorcet, nawet najradykalniejsi kobinów)12. Słuchały przemówień, głośno reagowały rewolucjoniści nie wyobrażali sobie współudziału kona słowa kolejnych mówców. Tyle tylko, że w zdecy- biet w rządach czy nawet dyskusji politycznej z pania- dowanej większości wypadków nie miały same wstę- mi. Ich punkt widzenia dobrze przedstawił Jean-Pierre Amar, w 1793 r. członek Komitetu Bezpieczeństwa 11 Mówiła: „Od urodzenia odważna jak Rzymianka i nie- nawidząca tyranów, byłabym szczęśliwa, przyczyniając się do 13 Artykuł 4 wspomnianego prawa wyraźnie stwierdzał, że: ich zniszczenia. Niech szczeźnie ostatni despota! Intryganci, „Każdy z małżonków może na równi zażądać rozwodu” (Loi du podli niewolnicy Neronów i Kaliguli, obym mogła was wszyst- 20 septembre 1792, [w:] Marie-Louise Gagneur, Le divorce, Paris kich unicestwić!” (Claire Lacombe, Discours prononcé à la barre 1877, s. 144). W praktyce oznaczało to także uznanie kobiety de l’Assemblée nationale, par Madame Lacombe, le 25 juillet 1792, za równą prawnie mężczyźnie. Warto jednak pamiętać, że ko- l’an 4e de la liberté, Paris 1792, s. 2). rzenie tego prawa tkwiły nie tyle w przekonaniu o konieczności 12 Jan Baszkiewicz, Stefan Meller, Rewolucja francuska równouprawnienia kobiet, co w antyklerykalizmie deputowa- 1789–1794. Społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1983, s. 105– nych. Prawo do rozwodu postrzegano wówczas bowiem przede 106. wszystkim jako uderzenie w Kościół. Czy rewolucja była kobietą? 61

Powszechnego. Amar, występując w imieniu Komite- kobiety nie tylko nie otrzymały praw politycznych, ale tu, mówił: w dalszym okresie rewolucji ich aktywność była już wyraźnie przez mężczyzn ograniczana. Symboliczny Czy kobietom przysługują prawa polityczne i możliwość był przede wszystkim fakt zamknięcia przez jakobi- współudziału w rządzeniu krajem? Rządzić – oznacza kierować sprawami publicznymi poprzez prawa, których nów Klubu Rewolucyjnych Republikanek oraz kilku przygotowanie wymaga rozległej wiedzy, nieograniczonego pomniejszych klubów kobiecych jesienią 1793 r. Po- oddania i poświęcenia, surowej nieugiętości i samozapar- zbawione niemal wszystkich praw politycznych panie cia; rządzić – to wreszcie kierować i korygować nieustannie zachowały jednak wciąż jedno: prawo do śmierci z po- działanie istniejących władz. Czy kobiety posiadają cechy, wodów politycznych. W latach 1793–1795 na gilotynę których rządzenie wymaga? Możemy ogólnie odpowie- powędrowały m.in. królowa Maria Antonina, pani du dzieć, że nie. […] Jaki jest naturalny charakter kobiety? Barry (dawna faworyta Ludwika XV), Charlotte Cor- Obyczaje i sama natura przypisały jej właściwe jej płci zadania: zapoczątkować edukację mężczyzn, szkolić ducha day (zabójczyni Marata), Lucile Desmoulins, Elżbieta i serce dzieci w cnotach obywatelskich, skłaniać je od naj- Francuska (siostra Ludwika XVI), Olympe de Gouges, młodszych lat ku dobru, kształtować ich duszę i kształcić Marie Marguerite Hébert (żona Héberta), Rozalia Lu- je w uwielbieniu dla wolności; oto, poza małżeńskimi, jej bomirska (Polka powiązana z żyrondystami) czy Ma- funkcje; kobieta w sposób naturalny predestynowana jest non Roland. Kobiety stanowiły także sporą część wy- także do umiłowania cnoty14. mordowanych mieszkańców Wandei. Napoleon Bonaparte wprawdzie nie posyłał już To samo przekonanie nieco bardziej wprost wyraził ra- kobiet na śmierć, pozostawał jednak dzieckiem oświe- dykał rewolucyjny Hébert, który w swojej słynnej ga- cenia, rewolucji, a nade wszystko zapewne – w kon- zecie „Le Père Duchesne” pisał po prostu, że gdy tylko tekście praw kobiet – dzieckiem Korsyki. W efekcie jego małżonka próbuje dyskutować o polityce, odpo- jego stosunek do kobiet nie różnił się znacząco od powiada: „»Jeśli nie ucichniesz, przyłożę ci kijem«; mó- dejścia Héberta czy Amara. Jeszcze na Świętej Hele- wiąc tak, podejmuję mniejsze ryzyko i zachowujemy nie podkreślał: „Darząc niewiasty zbyt wielką atencją, spokój w domu”15. A Hébert był przecież najbliższym zburzyliśmy naturalne relacje między obu płciami. sojusznikiem politycznym Léon i Lacombe. W efekcie Popełniamy wielki błąd, traktując je niemal na równi z mężczyznami. […] Kobiety są naszą własnością, nie 14 Jean Pierre André Amar, Discours sur les femmes, séance du odwrotnie. Bo one dają nam dzieci, mężczyzna zaś im 9 de Brumaire [30 octobre 1793] de la Convention nationale, „Le Moniteur universel” 1793, t. XVIII, no. 40, s. 164. 15 Jacques-René Hébert, La Trompette du Père Duchesne ou de Calotins, montés sur des Griffons, qui se forme en Italie, „Le Père son enrôlement de Cavaliers patriotiques pour aller battre une Armée Duchesne” 1791, no. 16, s. 6. 62 Rafał Dobek ich nie rodzi. Niewiasta jest jego własnością, tak jak czyło ono przedstawicieli niemal wszystkich środowisk drzewo owocowe należy do ogrodnika”16. politycznych. W efekcie rewolucja lipcowa 1830 r. W efekcie, zgodnie z uchwalonym w 1804 r. Ko- i upadek dynastii burbońskiej niczego pod tym wzglę- deksem Napoleona: „Żona powinna z mężem mieszkać dem nie zmieniły. Kobiety obecne były na barykadach i iść za nim wszędzie, gdzie mu mieszkanie przenieść 27, 28 i 29 lipca 1830 r. – pojawiły się bowiem w nie- wypada; mąż obowiązany przyiąć żonę i dostarczać mal wszystkich wspomnieniach z epoki. „Wśród wal- wszystkiego, co do życia potrzebne, podług swoiey czących znalazły się kobiety i dzieci. Na placu Grève możności i stanu. Żona stawać w sądzie nie może bez w pierwszym szeregu widziano dwie kobiety, które pod- upoważnienia od męża swoiego […] Żona chociażby niosły karabiny zabitych żołnierzy i ostrzeliwały wojska nawet nie była w wspólności co do majątku, albo swóy królewskie przez ponad dwie godziny” – pisał anoni- oddzielny miała, nie może nic darować, alienować, ob- mowy autor w krótkim dziełku La grande semaine, ou ciążać hipoteką, nabywać pod tytułem darmym, albo La guerre des trois jours (Wielki tydzień lub wojna trzech obowiązującym, bez wpływu do aktu męża, albo iego dni)18. Podobnych opisów było znacznie więcej: „Mło- zezwolenia na piśmie”17. Przepisy te, w połączeniu z zada dziewczyna wykazała się brawurą herosa. Na placu pisami dotyczącymi rozwodów (promującymi zdecydo- Bourse, lekceważąc grad królewskich kul, jako pierw- wanie mężczyzn) czy opieki nad dziećmi (przypadającej sza przechwyciła wrogą armatę i dała innym przykład zawsze ojcu), w praktyce pozostawiały kobietę w społe- odwagi”19; „Dwoma pierwszymi sztandarami paryżan czeństwie w położeniu nieco tylko lepszym od dziecka. były dwa trupy, robotnika i młodej kobiety”20. O ile Kobiety były też, rzecz jasna, pozbawione wszelkich część z tych wspomnień i opisów może wydawać się praw politycznych. Bonaparte nie był jednak w I poło- wątpliwa, o tyle sama obecność kobiet nie ulega wąt- wie XIX w. żadnym wyjątkiem. Znakomita większość pliwości. Była zresztą na tyle widoczna, że to właśnie Francuzów, a zapewne i Francuzek, myślała dość po- kobieta stała się centralną postacią najważniejszego ob- dobnie do niego. Nie wszyscy byli tak wyraźnymi mi- razu poświęconego wydarzeniom lipcowym 1830 roku, zoginami jak cesarz, jednak przeświadczenie o niższości a zarazem jednego z najważniejszych dzieł malarstwa umysłowej kobiet i związanym z nią ograniczeniu ich praw, społecznych i politycznych, było powszechne. Łą- 18 La grande semaine, ou La guerre des trois jours, 3e éd., revue et augmentée, Paris 1830, s. 12. 16 Emmanuel de Las Cases, Memoriał ze św. Heleny, t. II, 19 Événements de Paris, des 26, 27, 28 et 29 juillet 1830, Paris Gdańsk 2011, s. 134. 1830, s. 126. 17 Napoleon I, Kodex Napoleona z przypisami. Xiąg trzy, 20 Jacques-Alexandre-François Allix, Bataille de Paris, en Warszawa 1810, s. 59. juillet 1830, Paris 1830, s. 40. Czy rewolucja była kobietą? 63 romantycznego w ogóle – czyli Wolności wiodącej lud na leańskiemu. Ich status prawny i polityczny w efekcie barykady Eugeniusza Delacroix. Rzecz jednak charak- pozostawał wciąż taki sam. Zresztą podejście do praw terystyczna, podobnie jak w przypadku Delacroix, nie- kobiet wśród zwolenników nowej, liberalnej monarchii mal wszystkie postacie kobiece w tych wspomnieniach pozostawało dokładnie takie samo jak wśród legity- były anonimowe. Opisy takie jak ten: „Bohaterstwem mistów – stronników obalonej dynastii burbońskiej. odznaczyła się przede wszystkim p. Laval. Będąc mat- François Guizot, przez lata najbliższy współpracow- ką czterech synów, na barykadzie wciąż ich zagrzewa- nik króla Ludwika Filipa, powiadał: „Kobiety oddane ła słowami i przykładem. Ukończywszy umocnienia, są rodzinie. Ich przeznaczeniem jest rozwój poprzez uzbroiła ich i osobiście zaprowadziła w szeregi naszych uczucia powiązane z ogniskiem domowym, z relacjami batalionów […]”21 stanowiły rzadkość. Co więcej, jak towarzyskimi. Polityka się w to nie miesza”22. Odilon pisze Annie Duprat, wpisywały się one wszystkie w kil- Barrot, wieloletni przywódca opozycji parlamentarnej, ka charakterystycznych typów: matki/żony opłakującej mówił z kolei podczas jednego z procesów: „Najbar- poległego syna lub męża, pocieszycielki wspomagającej dziej szanowaną i najszczęśliwszą jest ta kobieta, o któ- rannych i zmęczonych, heroiny biorącej z zadziwiającą rej mówi się najmniej […] Nie można bezkarnie ła- odwagą udział w walkach, często by pomścić zamor- mać praw natury. Każdej płci przypisała ona inne życie dowanego mężczyznę oraz „pierwszej ofiary” wojsk i inny stan. Kobieta, która nieszczęśliwie usiłuje ten rządowych. Wszystkie te typy uległy zresztą szybko stan rzeczy zmienić, staje się moralnym monstrum”23. mitologizacji, najwyraźniej widocznej w dziele Dela- Nawet znakomity historyk i zwolennik republiki – croix. Natomiast ani razu w tym kontekście nie po- Jules Michelet – pisał wówczas: „Mąż, który poważnie jawiła się nawet próba rozważenia na nowo kondycji zamierza wprowadzić żonę w tajniki swojego życia [in- kobiety w społeczeństwie. Udział kobiet w rewolucyj- telektualnego i zawodowego – R.D.], na pewno może nych lipcowych dniach 1830 r. nie został więc w żaden to zrobić, jeśli tylko jest kochany; będzie jednak po- sposób powiązany z jakimikolwiek istotnymi postula- trzebował wiele cierpliwości i łagodności”24. tami społecznymi czy politycznymi. Kobiety nie miały też oczywiście najmniejszego wpływu na rozwiązanie kryzysu i przekazanie władzy Ludwikowi Filipowi Or- 22 François Guizot, Histoire parlementaire de France. Recueil complet des discours prononcés dans les Chambres de 1819 à 1848, t. III, Paris 1863, s. 686. 21 Vital-Benoît Mazoyer, Éloge des braves Parisiens, des jeunes 23 „Le Semeur. Journal religieux, politique, philosophique héros de l’École polytechnique, qui se sont immortalisés dans les journées et littéraire” 1841, t. X, s. 264. des 27, 28 et 29 juillet 1830, et de leurs illustres chefs, Brioude 24 Jules Michelet, Du prêtre, de la femme, de la famille, Paris 1830, s. 1. 1845, s. 292. 64 Rafał Dobek

Równocześnie począwszy od lat trzydziestych go wybitnego socjalisty tego okresu – Fouriera, który XIX w. pojawiały się we Francji pierwsze postaci czy w wymyślonych przez siebie falansterach przewidywał niewielkie środowiska polityczne, domagające się rów- pełną równość kobiet w dostępie do edukacji, kultu- nouprawnienia kobiet. Warto jednak zauważyć, że ry czy władzy27. Niestety zakres oddziaływania myśli nawet te pierwsze projekty zmiany statusu społecz- Fouriera pozostawał stosunkowo niewielki. Podobnie nego kobiet powiązane były z wyraźnie wiodącą rolą jak niewielkie znaczenie miały pierwsze efemeryczne mężczyzny. Pierre Leroux, człowiek, który wprowadził gazety feministyczne28. Ich oddziaływanie na opinię słowo „socjalizm” do słownika polityki, pisał wpraw- publiczną pozostawało minimalne. Francuscy robotni- dzie o emancypacji kobiet, nie wyobrażał jej sobie jed- cy, chłopi, mieszczanie, a także same zainteresowane – nak poza rodziną25. Kobieta mogła więc aspirować do na ogół nie dostrzegali w ogóle konieczności zmiany równych praw z mężczyzną jedynie jako żona i matka. położenia kobiet bądź dostrzegali ją w bardzo ogra- O konieczności równouprawnienia kobiet przeświad- niczonym zakresie. Typowym przedstawicielem tego czeni byli także saintsimoniści, uczniowie Claude’a społeczeństwa był Louis Vasbenter, robotnik z Lyonu, Henriego de Saint-Simon. Była to jednak grupa o cha- opowiadający się za edukacją kobiet, dodający jednak rakterze wyraźnie sekciarskim, a ich feminizm – jak natychmiast: „Protestuję przeciw uczestnictwu kobiet pisze badacz ich idei Kamil Popowicz – miał charak- w życiu publicznym. Ich przeznaczeniem jest rodzi- ter metafizyczny, seksualny i wyjątkowo niepraktycz- na, życie domowe, wewnętrzne”29. Biorąc pod uwagę ny. „Enfantin [przywódca grupy po śmierci Saint-Si mona – R.D.] nie miał nic do powiedzenia w kwestii praw kobiet do edukacji, do pracy, nie wspominając 27 Adam Sikora, Fourier, Warszawa 1988, s. 112. Warto już nawet o prawie do głosu w wyborach. W zasadzie zauważyć, że Fourierowi w efekcie przez lata – najpewniej błęd- jedyną kwestią praktyczną, jaką podnosił, było pra- nie – przypisywano autorstwo słowa „feminizm”. W rzeczywi- 26 stości określenie to w znaczeniu zbliżonym do współczesnego wo do rozwodów” . Inaczej rzecz wyglądała u inne- można znaleźć po raz pierwszy na kartach dzieła Dumasa syna z 1872 r. L’homme – femme (Karen Offen, Sur l’origine des mots „féminisme” et „féministe”, „Revue d’histoire moderne et contem- 25 Michèle Riot-Sarcey, Les femmes et la gauche en France. poraine” 7.09.1987, t. 34, no. 3, s. 492–496). Entre discours émancipateurs et pratiques de domination, [w:] Histoire 28 Były to: „La femme libre” (jeden numer z 1832 r.), „La des gauches en France, t. I : L’héritage du XIXe siècle, sous la dir. de Tribune des femmes” (1832), a przede wszystkim „La Gazette Jean-Jacques Becker et de Gilles Candar, Paris 2004, s. 366. des femmes” (1836–1838). 26 Kamil Popowicz, Saint-Simon i saintsimoniści – od rewolu- 29 Louis Vasbenter, Lettre à Flora Tristan, [w:] La Parole cji do kolonizacji. Historia pewnej religii (1803–1870), Warszawa ouvrière 1830–1851, textes choisis et présentés par Alain Faure 2018, s. 145. et Jacques Rancière, rééd., Paris 2007, s. 148. Czy rewolucja była kobietą? 65 takie nastawienie całej francuskiej opinii publicznej, miesięcy i posiadający pełnię praw obywatelskich”32. żadna szybka zmiana nie była możliwa. Nie mogła Dekret nie zawierał słowa o kobietach, jednak formuła jej także dokonać żadna rewolucja. Dlatego nie dziwi „Francuzi” wyraźnie określała, że powszechne w zamy- specjalnie fakt, że w trakcie rewolucyjnych wydarzeń śle rządu prawo wyborcze przysługiwać miało jedynie Wiosny Ludów położenie kobiet we Francji nie uległo mężczyznom. Przyznanie prawa głosu kobietom nie żadnej zmianie. Przeciwnie, zaskakujące wydaje się ra- było najpewniej w ogóle brane przez rząd pod uwagę, czej, że kwestia kobieca w 1848 r. w ogóle pojawiła się o czym świadczą choćby wspomnienia Alphonse’a de w debacie publicznej. Lamartine, ministra spraw zagranicznych i najbardziej 22 lutego 1848 wybuchła w Paryżu kolejna rewo- wpływowej postaci w rządzie: temat ten nawet w nich lucja. 24 lutego Ludwik Filip abdykował i ruszył na wy- nie zaistniał33. gnanie. Tego samego dnia w Hôtel de Ville proklamo- W przeciwieństwie jednak do 1830 r., tym razem wano powstanie republiki, na czele której stanął nowy pojawiła się grupa kobiet, które głośno upomniały się Rząd Tymczasowy. Podobnie jak w roku 1830 i tym o własne prawa. Już 16 marca do rządu dotarła petycja, razem kobiety wzięły udział w wydarzeniach. Opisy wyrażająca w nieco przewrotnej formie żądanie przy- ich bohaterstwa były także podobne: „Młoda kobieta znania kobietom pełni praw wyborczych. przechadzała się pośród kul; zbierała rannych i zabierała ich do swego domu”30; „Kobiety z ludu ucałowały żoł- Powiadacie, że nasza chwalebna rewolucja dokonała się dla nierzy, zaniosły im prowiant, mówiąc: »Nie strzelajcie wszystkich. Będąc połową wszystkiego, jakże miałybyśmy Wam nie wierzyć? […] Powiadacie, że jedynie kary wię- do naszych synów, naszych ojców, naszych mężów!«”31. zienia lub infamii, wyroki sądowe i stwierdzone przypadki I tym razem także rewolucja kobietom nic nie przynio- demencji mogą pozbawić podstawowego prawa obywatel- sła. 5 marca – specjalnym dekretem – nowa władza za- skiego; biorąc zaś pod uwagę, że słowo „kobieta” nie za- powiedziała przeprowadzenie powszechnych wyborów wiera się, o ile nam wiadomo, w żadnej z tych kategorii, parlamentarnych. Zgodnie z jego artykułem 6 wybor- że prawo wyborcze przysługuje jej zgodnie z powyższymi cami mieli być „wszyscy Francuzi posiadający przynaj- wywodami, jakże miałybyśmy Wam nie wierzyć?34 mniej 21 lat, zamieszkali w swojej gminie od sześciu 32 Décret du 5 mars 1848, [w:] Les Constitutions françaises de- puis 1789, et y compris les décrets du gouvernement provisoire de 1848, [ed.] Louis Tripier, Paris 1848, s. 282. 30 Eugène Pelletan, Histoire des trois journées de février 1848, 33 Alphonse de Lamartine, Histoire de la Révolution de 1848, Paris 1848, s. 102. t. I–II, 3e éd., Paris 1852. 31 Auguste Vermorel, Les hommes de 1848, Paris 1869, 34 Antoine André de Saint-Gieles, Les Femmes, au Gouver- s. 74. nement provisoire et au peuple francais, 16.03.1848, „La Voix des 66 Rafał Dobek

Petycja, podpisana przez „liczne artystki, robotnice, powszechnego prawa do głosu36. W tym samym nu- pisarki, nauczycielki” miała charakter wyraźnie poli- merze gazety znalazł się tekst opisujący gospodarcze tyczny i nie wspominała w ogóle o żądaniach gospo- problemy kobiet: darczych czy socjalnych kobiet. Jednocześnie jednak w natłoku rozmaitych innych petycji, żądań, odezw Robotnicy skarżą się na długość dnia pracy? Ileż kobiet itd. do rządu napływały także teksty kobiet dotyczą- pracuje po 12 godzin dziennie za mniej niż 30 sous? Na prowincji dniówka wynosi 20 sous. W gminach wiejskich ce poprawy warunków pracy, wynagrodzeń, godzin szwaczki otrzymują dziennie 40 centymów z wyżywieniem, pracy itd. Francuska historyczka Michèle Riot-Sarcey 60 centymów bez wyżywienia. Nie lepiej wynagradzane są wymienia m.in. petycje robotnic przemysłu pasmante- praczki, a kobiety wykonujące ciężką pracę w polu zarabia- ryjnego (24.03.1848), szwaczek (30.03.1848), kobiet ją rzadko więcej niż 1 frank dziennie. Jest więc jeszcze wiele z X dzielnicy Paryża, robotnic pozbawionych zatrud- do zrobienia, by osiągnąć organizację pracy gwarantującą nienia (8.04.1848), praczek (10.04.1848), pacjentek sprawiedliwe wynagrodzenie wedle wykonanej pracy37. szpitala La Salpêtrière (14.04.1848). I konkluduje: „Ich obecność publiczna była szeroko dostrzegalna”35. Charakterystyczny był przy tym fakt, że Niboyet – za- Dla rozwoju francuskiego ruchu feministycznego pewne pod wpływem nauk saintsimonistów – odrzu- kluczowe było więc połączenie żądań politycznych cała rewolucyjne metody zmiany, licząc na współpracę i społeczno-ekonomicznych. Dokonało się to na ła- właścicieli i pracowników warsztatów. mach powstałej jeszcze w marcu 1848 gazety „La Voix Współpracownicą Niboyet była inna wybitna po- des femmes”. Założycielką i redaktorką naczelną pisma stać francuskiego feminizmu, Jeanne Deroin. Urodzona była Eugénie Niboyet, wywodząca się z ruchu saintsi- w 1805 r. Deroin w młodości, podobnie jak Niboyet, monistycznego, wcześniej redagująca już „La femme powiązana była z saintsimonizmem. Następnie, znowu libre” i „La Gazette des femmes”. W programowym podobnie do Niboyet, przeszła przez okres fascyna- artykule redakcyjnym z 20 marca 1848 Niboyet do- cji teoriami Fouriera i Cabeta. Od 26 marca pisywała magała się m.in. szerszego dostępu do edukacji, zrów- regularnie do „La Voix des femmes”. W maju współ- nania praw kobiet i mężczyzn, w tym rzeczywiście założyła razem z Niboyet Klub Emancypacji Kobiet, przekształcony później w Stowarzyszenie „La Voix des femmes. Journal socialiste et politique, organe des intérêts de 36 Profession de foi, „La Voix des femmes” 20.03.1848, no. 1, toutes” 23.03.1848, no. 3, s. 1–2. s. 1. 35 Michèle Riot-Sarcey, Émancipation des femmes 1848, „Ge- 37 Organisation du travail, „La Voix des femmes” 20.03.1848, nèses” 1992, no. 7, s. 195. no. 1, s. 2. Czy rewolucja była kobietą? 67 femmes”. Gdy gazeta o tym tytule przestała się uka- Oprócz gazet drugim ważnym miejscem ekspre- zywać w czerwcu 1848, panie razem założyły nową – sji kobiet w okresie funkcjonowania II Republiki były „La politique des femmes”. Ta funkcjonowała do sierp- kluby polityczne. Dwa z nich miały charakter wyłącz- nia 1848, zastąpiona następnie przez „L’Opinion des nie kobiecy: wspomniany już klub Stowarzyszenia „La femmes”38. Voix des femmes” oraz Braterski (sic!) Klub Praczek. Jak Niboyet, tak i Deroin wiązała równoupraw- W manifeście programowym pierwszego z nich można nienie polityczne i społeczne kobiet. W 1849 r. wy- było m.in. przeczytać: dała wspólnie z H. Damethem, L. Tournot i J. Macé broszurę stanowiącą swoiste socjalistyczne credo: tekst Cóż rozumiemy jako realizację naszych praw? Przede mówił o pracy jako o podstawowym prawie wszystkich wszystkim niezależność osobistą, zabezpieczoną przez możliwie najszerszy system szkolnictwa podstawowego, jednostek i o własności ograniczonej do bezpośrednich równego, obowiązkowego i bezpłatnego dla obu płci. […] efektów własnej pracy. Proponował przekształcenie Pracę zapewnioną wszystkim i zorganizowaną tak, by kapitalistycznego modelu gospodarczego opartego na uniknąć wyzysku słabego przez silnego, by zagwarantować konkurencji i własności prywatnej w model opierający ostatniej robotnicy, jak i ostatniemu robotnikowi prawo do się na stowarzyszeniach i własności wspólnej, zgodnie życia, miejsce pod słońcem oraz właściwą część dóbr stwo- z zasadą „Od każdego wedle jego możliwości, każde- rzonych przez Boga dla wszystkich. Umoralnienie małżeń- mu według jego potrzeb”39. Według Deroin nie ulega- stwa, które dzisiaj jest najczęściej formą legalnej prostytu- ło też najmniejszej wątpliwości, że zasada ta dotyczyć cji. Prawo do rozwodu, słabą rekompensatę za cierpienia w źle dobranym związku. Możliwość powtórnego małżeń- miała na równi kobiet, jak i mężczyzn. Kobiety miał stwa dla rozwiedzionych41. według niej takie same prawo do godnego zarobku, przede wszystkim zaś takie same prawo do pracy i do Te rozmaite głosy kobiece były w 1848 r. słyszalne, 40 edukacji . choć niekoniecznie wysłuchiwane. Udało im się nawet nakłonić początkowo rząd do pewnych niewielkich ustępstw. I tak przedstawicielki rozmaitych zawodów 38 Deroin Jeanne, Françoise, [w:] Le Maitron. Dictionnaire bio- kobiecych zasiadły w Komisji Rządu do Spraw Robotni- graphique, mouvement ouvrier, mouvement social, https://maitron.fr/ czych, zwanej od pałacu, w którym odbywała posiedze- spip.php?article29854 [dostęp: 25.05.2020]. 39 Henri Dameth, Solidarité. Propagation et réalisation popu- nia, Komisją Luksemburską. Mogły tam przedstawić laires de la science sociale. Le Credo socialiste, Paris 1849. 40 Wyraźnie żądania te zawarła np. w liście do Pierre’a- -Josepha Proudhona w „L’Opinion des femmes” 28.01.1849, 41 Michèle Riot-Sarcey, Émancipation des femmes 1848, no. 1, s. 7. s. 198. 68 Rafał Dobek swoje żądania płacowe czy zawodowe (choć zdecydowa- z tego niepowodzenia, Deroin w 1849 r. postanowi- nej większości z nich nie zrealizowano)42. Istotniejszym ła sama kandydować do Zgromadzenia Narodowego. sukcesem było powołanie kobiecych warsztatów naro- Tym samym stała się pierwszą w historii kobietą kan- dowych. W pierwotnej formie warsztaty narodowe, po- dydującą do francuskiego parlamentu. „Obywatele! wołane dekretem z 27 lutego 1848 i mające zatrudniać Staję przed Wami z oddania dla wielkiej sprawy rów- bezrobotnych robotników, przewidziane były jedynie ności społecznej i politycznej dwóch płci. […] Zgro- dla mężczyzn. Seria kobiecych protestów doprowadziła madzenie złożone wyłącznie z mężczyzn jest tak samo do otwarcia osobnych warsztatów dla pań na począt- niekompetentne jeśli chodzi o prawa rządzące społe- ku kwietnia. Podobnie jednak jak męskie, działały one czeństwem złożonym z mężczyzn i kobiet, jak byłoby jedynie do końca czerwca 1848. O ile więc postulaty zgromadzenie złożone wyłącznie z uprzywilejowanych socjalne i zawodowe kobiet były przynajmniej brane w dyskusji nad interesami pracowników bądź zgroma- pod uwagę i dyskutowane, o tyle politycznie poniosły dzenie kapitalistów mające zadbać o honor kraju”44 – one wyraźną porażkę. Wybory w okresie II Republi- deklarowała w swoim manifeście wyborczym. Deroin ki pozostały wyborami męskimi. Panie dwukrotnie łączyła więc w kampanii wyborczej hasła feministyczne próbowały ten męski monopol przełamać. Najpierw z socjalistycznymi. Otrzymała ostatecznie 15 głosów. w roku 1848 Deroin i Niboyet chciały wypromować Wprawdzie wynikało to po części z faktu, że niektóre przed elekcją dwie kandydatury kobiece – socjalistki biura wyborcze traktowały karty z jej nazwiskiem jako Pauline Roland oraz pisarki George Sand. Obydwie za- niekonstytucyjne i odmawiały ich przyjmowania, jed- interesowane jednak odmówiły; w przypadku Sand do- nak klęska była wyraźna. szło nawet do niewielkiego skandalu, kiedy ta publicz- Nie mogło być inaczej. Poglądy zdecydowanej nie zaprotestowała przeciw promowaniu jej nazwiska większości wyborców nie zmieniły się przecież w cią- bez jej uprzedniej zgody43. Wyciągając więc wnioski gu dwóch lat republiki i pozostawały równie konser- watywne jak wcześniej. Najlepiej ich postawę odda- 42 Rémi Gossez, Les ouvriers de Paris, 1: L’organisation 1848– wał niezwykle popularny wówczas Honoré Daumier, 1851, Paris 1967, s. 170. słynny rysownik. Jedną z serii rysunków zatytułował 43 Sand w gazecie „La Réforme” pisała wówczas: „Nie za- „Kobiety – socjalistki”. Na typowym rysunku z tej serii mierzam z góry protestować przeciw ideom propagowanym przez te lub inne panie; wolność przekonań jest jednakowa dla obydwu płci. Nie mogę jednak pozwolić, by – bez mojej zgo- lution de 1848. Bulletin de la Société d’histoire de la Révolution dy – traktowano mnie jako szyld grupy kobiet, z którymi nie de 1848” 1908, t. IV, no. 24 [styczeń – luty], s. 332). łączyły mnie nigdy żadne relacje, przyjemne lub nie” (cyt. za: 44 Jeanne Deroin, Aux Electeurs du département de la Seine, Adrien Ranvier, Une féministe de 1848: Jeanne Deroin, „La Révo- „L’Opinion des femmes” 10.04.1849, no. 3, s. 2. Czy rewolucja była kobietą? 69

ubrany w typowy burżuazyjny strój domowy, wydaje się także nieco przestraszony i zagubiony. Z kontekstu wynika wyraźnie, że jest mężem młodszej z kobiet, któ- ra krzyczy rozpaczliwie: „Ach! Chce mi zabronić iść na zebranie z ośmiuset braćmi przy barierze Maine… Co za bezczelność!”. Starsza zaś odpowiada: „Niech pani idzie, Eglantine. Niech pani zostawi tego tyrana sam na sam z jego sumieniem”. Daumier w gruncie rzeczy przedstawia „kobiety- -socjalistki” jako postacie nieco śmieszne, zaprzeczające równocześnie podstawowym prawom natury – o czym świadczy skulone i przestraszone dziecko pozostawione przez matkę. Podobne rysunki Daumiera i innych uka- zywały się wówczas w gazetach, krążyły w odbitkach. Ich popularność wynikała przede wszystkim z faktu, że oddawały sposób myślenia większości Francuzów. Mu- siało upłynąć jeszcze sporo wody w Sekwanie, nim to się zmieniło. W międzyczasie Ludwik Napoleon Bonaparte oba- lił w 1851 r. republikę, wprowadził II Cesarstwo. Wy- grał wojnę krymską z Rosją, wojnę 1859 r. z Austrią, zreformował i zmodernizował państwo. Status kobiet nie uległ jednak istotnej zmianie. Wreszcie przyszła ka- tastrofalna wojna 1870/1871 z Prusami, Sedan, oblęże- nie Paryża i kapitulacja Francji. I wybuchła ostatnia już duża rewolucja w Paryżu – Komuna Paryska 1871 r. autor przedstawił młodą kobietę ukrywającą z wście- Kobiety po raz kolejny od samego początku znalazły kłością twarz w ramieniu nieco starszej. Ta druga ob- się na barykadach – mniej więcej w tych samych ro- rócona jest w stronę mężczyzny trzymającego malut- lach co w roku 1830 czy 1848. Wszystko zaczęło się kie, przestraszone dziecko na ramieniu. Jej twarz pała 18 marca 1871 r., w dzielnicy Montmartre. Arthur teatralnym nieco gniewem. Tymczasem mężczyzna, Arnould, uczestnik wydarzeń, wspominał: „Kobiety 70 Rafał Dobek przybyły pierwsze. Rzuciły się na armaty zabrane już jennych48. Część z nich z pewnością stanowiły kobiety, przez armię, chwyciły je i do nich przywarły. Wpadły trudno jednak jednoznacznie określić, jak dużą49. między szeregi wroga, błagając żołnierzy, by nie strzelali Oczywiście kobieca obecność w Komunie wyrażała do swoich braci, przekonując jednego po drugim, wy- się nie tylko poprzez walkę i barykady. Znowu kobiety rywając im broń”45. Kobiety walczyły do samego końca brały aktywny udział w posiedzeniach klubów rewo- Komuny. Wilhelm Dinesen (ojciec Karen Blixen) opi- lucyjnych, zabierając także głos z trybuny. W efekcie sywał później widzianą przez siebie scenę z ostatnich kwestia praw kobiet podczas dyskusji klubowych po- dni rewolucji: jawiała się dość regularnie. Słynną mówczynią była Paule Minck – czyli Paulina Mękarska, córka polskiego Dwóch lub trzech gwardzistów porzuciło barykadę i po- emigranta, która wspominała m.in. o prawie kobiet biegło w kierunku drzwi. „Nędznicy! Tchórze!” krzyknę- do rozwodu czy o powołaniu kobiecych kooperatyw ła za nimi kobieta, która wskoczyła na barykadę i zaczęła i warsztatów. Pisarka André Léo nie tylko występowa- strzelać. Była to młoda kobieta, wysoka i silna. Stanęła od- kryta, strzelając po każdym przeładowaniu. Nie utrzymała ła w klubach, ale regularnie zamieszczała swoje teksty tej postawy długo; jakaś kula ją ścięła, karabin wypadł jej w gazecie „La Sociale”. Podobnie jak Minck, chciała z rąk i wpadła głową naprzód do dołu zapełnionego już przede wszystkim wzmocnić pozycję kobiety w rodzi- trupami46. nie. Domagała się też równego dostępu do edukacji, przede wszystkim dla małych dziewczynek. Jednak Po raz kolejny też kobiety złożyły swoją daninę najważniejszą kobiecą postacią w okresie Komuny Pa- krwi. Nie tylko – jak widać na podanym przykładzie – w trakcie walk, ale także po nich. Komuna 1871 r. była bowiem dla samego tylko Paryża najkrwawszą rewolu- 48 Szacuje się, że w trakcie walk zginęło nie więcej niż cją. Zginęło wówczas najprawdopodobniej od 17 000 3 000 komunardów. Reszta została zamordowana już po wzię- do 35 000 paryżan47, z czego znakomita większość ciu do niewoli. 49 Adolphe Clémence przytacza np. historię kobiety, która została rozstrzelana już po zakończeniu działań wo- obrzuciła wyzwiskami żołnierzy, którzy najprawdopodobniej za- mordowali jej męża. W efekcie sama zginęła wraz z dzieckiem (A. Clémence, De l’antagonisme social, ses causes et ses effets. Discours n’ayant pu être prononcé au Congrès de la Paix et de la Liberté, Neu- 45 Arthur Arnould, Histoire populaire et parlementaire de la châtel 1871, s. 22). Dokładna liczba zamordowanych kobiet Commune de Paris, Paris 2006, s. 120. nie jest znana z tych samych powodów, dla których nie znamy 46 Wilhelm Dinesen, Paris sous la Commune, trad. par De- do dzisiaj liczby zabitych komunardów w ogóle: przez dłuższy nise Bernard-Folliot, Paris 2003, s. 385–386. czas dokonujący egzekucji wersalczycy nie prowadzili żadnych 47 Rafał Dobek, Paryż, 1871, Poznań 2013, s, 208. spisów. Czy rewolucja była kobietą? 71 ryskiej była Louise Michel. Widoczna na barykadach od wiedź brzmi: nie. Po pierwsze dlatego, że Komuna pierwszych dni rewolucji, osobiście brała udział w wal- poniosła klęskę. Zwycięska władza miała zaś charakter kach, wykazując się przy okazji nadzwyczajną odwagą. wyraźnie konserwatywny, a (widoczny) udział kobiet Zyskała nawet miano „czerwonej dziewicy” Komuny. w rewolucyjnych wydarzeniach dodatkowo zniechęcał Sławę przyniosła jej nieugięta postawa podczas pore- rządzących do zajęcia się problematyką kobiecą. Gdy- wolucyjnego procesu, który zakończył się siedmiolet- by jednak nawet rewolucja zwyciężyła, wydaje się, że nim zesłaniem do Nowej Kaledonii (po dwóch latach droga do poprawy sytuacji kobiet wciąż byłaby daleka. aresztu). Po powrocie do Francji w roku 1880 stała się Charakterystyczny jest fakt, że w okresie swojego funk- jedną z najważniejszych postaci ruchu anarchistyczne- cjonowania Komuna Paryska w ogóle się tą kwestią nie go. W roku 1871 natomiast Michel głosiła podobne zajęła. Wprawdzie komunardzi mogliby twierdzić, że postulaty do Minck czy Léo, jak one największe za- zabrakło im czasu (paryska rewolucja 1871 r. trwała grożenie dla kobiet widziała w Kościele katolickim50. raptem dwa miesiące) – nie brakowało im go jednak Rewolucjonistki z Paryża nie tylko walczyły, przema- w przypadku znacznie mniejszych grup społecznych. wiały w klubach czy pisywały w rewolucyjnych gaze- Najważniejszą przeszkodą była bowiem po raz kolej- tach, ale tworzyły też własne organizacje. Najistotniej- ny świadomość samych rewolucjonistów. Wielu z nich szą z nich była Unia Kobiet na rzecz Obrony Paryża wciąż odwoływało się do tradycji jakobińskiej, wraz z jej i Pomocy Rannym. Powstała w kwietniu 1871, na jej wyraźnie antyfeministyczną stroną. Spośród rozma- czele stanęła 34-letnia praczka pochodząca z Bretanii – itych myślicieli lewicowych w latach sześćdziesiątych Nathalie Le Mel. Unia żądała m.in. edukacji dostępnej i w okresie samej Komuny chyba najpopularniejszym dla kobiet, zniesienia różnic prawnych między dziećmi wśród paryskich robotników pozostawał Pierre-Joseph małżeńskimi i pozamałżeńskimi, zniesienia nierówno- Proudhon. Proudhon, który mógłby stanowić wzorzec ści prawnych związanych z płcią, organizacji kobiecych męskiego szowinizmu. „Kobieta w każdej dziedzinie warsztatów i kooperatyw. Jej członkinie zapewniały też nauki i sztuki jest dla mężczyzny tym samym czym opiekę nad rannymi komunardami51. czeladnik dla mistrza. Przejmuje dzieło męskie, uczy Czy cała ta kobieca aktywność w roku 1871 sa- się go, następnie udostępnia je innym kobietom i dzie- mym kobietom jednak cokolwiek przyniosła? Odpo- ciom”52 – notował na przełomie 1846 i 1847 r. w swoim karnecie, a podobnych, pełnych niechęci i pogardy cytatów można by znaleźć u niego dużo więcej. Jeśli 50 Edith Thomas, Louise Michel ou La Velléda de l’anarchie, Paris 1971, s. 88–102. paryscy robotnicy cenili Proudhona, to również dlate- 51 Eugène Kerbaul, Nathalie Le Mel: une Bretonne révolution- naire et féministe, Paris 1997, s. 54–66. 52 Pierre-Joseph Proudhon, Carnets, Dijon 2004, s. 419. 72 Rafał Dobek go, że w jakiś sposób oddawał także ich sposób myśle- przekonanie, że mężczyźni głoszący rewolucyjne hasła nia o kobietach. wolności, równości, braterstwa powinni byli odnieść je Ostatecznie więc żadna z francuskich XIX-wiecz również do płci przeciwnej. Tymczasem dla większo- nych rewolucji nie przyniosła zmiany położenia ko- ści mężczyzn, zupełnie niezależnie od ich przekonań, biet. Co więcej, w żadnej z nich kwestia praw kobiet kobieta pozostawała istotą pod względem intelektu- nie odegrała istotnej roli. Postacie takie jak Olympe de alnym zbliżoną do dziecka, co znakomicie w swoich Gouges, Théroigne de Méricourt, Jeanne Deroin czy rysunkach utrwalił Daumier. Rewolucjoniści, a przede Paule Minck dziś są traktowane jako prekursorki ru- wszystkim rewolucyjne masy Paryża nie odbiegały pod chu feministycznego, jednakże wówczas ich głos był tym względem od reszty mieszkańców kraju. Zmia- w Paryżu bardzo słaby, a poza stolicą Francji w ogóle na mentalności Francuzów musiała zająć sporo czasu. niesłyszalny53. Nie miały też najmniejszego wpływu na I nie przypadkowo zaczęła się od edukacji – w 1881 r. kolejne rządy czy zgromadzenia parlamentarne. Kobie- dziewczynki zostały tak samo jak chłopcy objęte obo- ty wzięły masowy udział we wszystkich rewolucjach, wiązkiem szkolnym. Za tą pierwszą zmianą z czasem udział ten był jednak niemal natychmiast mitologizo- nastąpiły kolejne: od 1907 r. mężatki mogły swobod- wany i sprowadzany do wspomnianych ról matki, żony, nie dysponować zarobionymi przez siebie pieniędzmi pocieszycielki, mścicielki i ofiary. Żadna jednak z tych (ale wciąż nie mogły np. założyć konta bankowego ról nie miała w najmniejszym stopniu charakteru poli- bez zgody męża; to stało się możliwe dopiero w roku tycznego. Innymi słowy mężczyźni heroizowali rewolu- 1965), od 1938 r. kobiety dysponowały przed sądem cję poprzez obrazy kobiet, ale w żadnym wypadku nie dokładnie takimi samymi prawami i możliwościami jak zamierzali dzielić się z nimi władzą. Odpowiadając więc mężczyźni, w 1944 r. uzyskały prawo głosu. Wreszcie na zadane w tytule pytanie – rewolucja, często przed- w 1946 r. w preambule do konstytucji IV Republiki stawiana jako kobieta, w praktyce nią z pewnością nie znalazło się następujące zdanie: „Prawo zapewnia ko- była. Nie mogło być inaczej, dopóki przekonanie o ich biecie we wszystkich dziedzinach równe uprawnienia niższości intelektualnej i społecznej pozostawało głę- z mężczyzną”54. Od Deklaracji praw kobiety i obywatelki boko zakorzenione we francuskich masach. Nieszczę- Olympe de Gouges minęło wówczas 155 lat. ściem zaprezentowanych w niniejszym tekście pań było

53 Charakterystyczny jest fakt, że nazwisko de Gouges w wielu znakomitych monografiach rewolucji nie pojawia się w ogóle bądź pojawia się jedynie w żyrondystowskim kontek- 54 „Journal officiel de la République française. Lois et ście. To samo dotyczy Deroin i roku 1848. décrets” 28.10.1946, s. 2 (9166). Czy rewolucja była kobietą? 73

Wskazówki bibliograficzne Histoire des gauches en France, t. I: L’héritage du XIXe siècle, sous la dir. de Jean-Jacques Becker et de Gilles Candar, Paris 2004 Le Maitron. Dictionnaire biographique, mouvement social, mouvement Arnould Arthur, Histoire populaire et parlementaire de la Commune ouvrier, https://maitron.fr de Paris, Paris 2006 Meller Stefan, Pożegnanie z rewolucją, Chotomów 1991 Baszkiewicz Jan, Danton, Warszawa 1978 La Parole ouvrière 1830–1851, textes choisis et présentés par Baszkiewicz Jan, Meller Stefan, Rewolucja francuska 1789–1794. Alain Faure et Jacques Rancière, rééd., Paris 2007 Społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1983 Popowicz Kamil, Saint-Simon i saintsimoniści – od rewolucji do Dobek Rafał, Paryż, 1871, Poznań 2013 kolonizacji. Historia pewnej religii (1803–1870), Warszawa Duhet Paul-Marie, Les femmes et la Révolution 1789–1794, Paris 2018 1971 Riot-Sarcey Michèle, Émancipation des femmes 1848, „Genèses” La femme au XIXe siècle. Littérature et idéologie, 2. éd, red. sous la 1992, no. 7 direction de Roger Bellet, Lyon 1979 Sikora Adam, Fourier, Warszawa 1988 Gossez Remi, Les ouvriers de Paris, 1: L’organisation 1848–1851, Thomas Édith, Louise Michel ou La Velléda de l’anarchie, Paris Paris 1967 1971

Do r o t a Sk o t a r c z a k W efekcie II wojny światowej Polska znalazła się w sferze dominacji Związku Sowieckiego. Utworzona Kobieta w kinie PRL przez komunistów w 1942 r. Polska Partia Robotni- cza, popierana przez Sowietów i wspierana przez ich siły zbrojne, dążyła do uzyskania pełni władzy, elimi- nując wszelką opozycję. Dziesiątki tysięcy żołnierzy Armii Krajowej zamordowano lub wywieziono w głąb Rosji2. W czerwcu 1945 r. powołano Tymczasowy Rząd iedzę o przeszłości czerpać można z różnych źró- Jedności Narodowej, który został uznany przez kolejne deł. Zwykle są to źródła pisane. Jednak w przy- państwa. W dalszej kolejności przeprowadzono i sfał- W 3 padku historii najnowszej coraz częściej sięga się też szowano referendum w sprawie ustroju i granic Polski , po fotografię lub film, czyli źródła wizualne1. Okazują a następnie, w 1947 r. sfałszowano wyniki wyborów do się one nierzadko bardzo cenne w badaniu np. szeroko Sejmu, w wyniku czego PPR zdobyła władzę. Do tego czasu społeczeństwo było już zresztą w znacznym stop- rozumianych przemian społecznych. Historycy uzbro- 4 jenia wykorzystują je do zdobycia wiedzy dotyczącej niu zastraszone przez szerzący się terror władzy . parametrów technicznych nieistniejącego już sprzętu Jednak pomimo wielkich wojennych zniszczeń wojskowego. Bohaterką tego artykułu jest kobieta ży- i braku nadziei na zbudowanie niezależnego od Moskwy jąca w Polsce Ludowej. O jej życiu opowiadały kręcone państwa, Polacy podjęli się ofiarnie trudu odbudowy. wówczas filmy fabularne. Akcja wielu z nich osadzo- Dotyczyło to też wszelkich instytucji życia społecznego na jest w realiach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. i kulturalnego: szkół, teatrów, wydawnictw, bibliotek Można potraktować je jako źródło historyczne, które i in. Takie dynamicznie rozwijające się życie kultural- pozwoli odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób przed- ne stało się bardzo szybko przedmiotem zwiększonej stawiano życie kobiet. A w następnej kolejności zasta- uwagi komunistycznych władz. W 1946 r. utworzono nowić się, czy te przedstawienia filmowe odpowiadały rzeczywistości. Czy prawdziwym kobietom żyło się tak 2 Tadeusz Kostewicz, , [w:] jak filmowym bohaterkom. A jeśli nie, to czy były ja- Terror i represje Polacy wobec przemocy 1944–1956, red. Barbara Otwinowska, Jan Żaryn, War- kieś przyczyny, że tak, a nie inaczej kino przedstawiało szawa 1996, s. 121–178. kobiety PRL-u. 3 Referendum z 30 czerwca 1946 r. Przebieg i wyniki, oprac. Andrzej Paczkowski, Warszawa 1993. 4 Krystyna Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943– 1 Zob. Dorota Skotarczak, Historia wizualna, Poznań 2012. 1948, Poznań 1990, s. 291–300. 76 Dorota Skotarczak

Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, złożone z pracowników kinematografii oraz przedsta- czyli cenzurę5. Dążono bezwzględnie do upaństwowie- wiciela Wydziału Kultury Komitetu Centralnego Pol- nia wszystkich instytucji życia kulturalnego, margina- skiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Nosiły one nazwę lizowano twórców o niekomunistycznych poglądach. Komisji Ocen Scenariuszy i Filmów lub Komisji Ocen Nowa władza dobrze zdawała sobie sprawę, że kontro- Scenariuszy. Podczas obrad omawiano scenariusze, nie- la życia kulturalnego jest niezbędna ze względów pro- jednokrotnie nakazując zmianę ich wymowy ideologicz- pagandowych. nej. A kiedy film był gotów, czekała go jeszcze Komisja W listopadzie 1945 r. powstało przedsiębiorstwo Kolaudacyjna, która mogła zlecić dalsze poprawki. Nie państwowe „Film Polski”, które od początku znalazło można również zapomnieć o cenzurze. Dopiero w la- się w gestii PPR. Film został zatem natychmiast potrak- tach siedemdziesiątych zlikwidowano KOS-y, zosta- towany jako potężne narzędzie propagandowe, a istot- wiając jednak Komisje Kolaudacyjne. Przez cały czas ną rolę w kierowaniu „Filmu Polskiego” na „właściwe PRL-u zwracano baczną uwagę na propagandowe zna- tory” ideologicznej poprawności odgrywali czołowi czenie filmu i stosowano zasadę, że rzeczywistość przed- działacze PPR: Bolesław Bierut, Jakub Berman, Roman stawiona w dziele powinna być zgodna z założeniami Zambrowski6. Jednak pamiętać należy, że postawienie ideologicznymi partii, a niekoniecznie odzwierciedlać na nogi polskiej kinematografii wymagało udziału wie- prawdziwe życie. Oglądając filmy nakręcone w Polsce lu przedwojennych specjalistów, którzy byli jak najdalsi Ludowej, zawsze należy o tym pamiętać. od komunizmu. Tym niemniej kierunek ideologiczny Przedmiotem naszego zainteresowania będą tu fil- nadawali właśnie komuniści. Również stanowiska kie- my współczesne, czyli takie, które mówią o czasach, rownicze powierzono ludziom, do których nowa władza w których powstały. Pierwszym takim filmem były Ja- mogła mieć zaufanie. Ta sytuacja nie uległa zmianie aż sne łany (1947, reż. Eugeniusz Cękalski). Wprawdzie do końca PRL-u. Od początku też produkcja filmów wyprodukowano wcześniej inne filmy, ale nie trafiły była wielce skomplikowana, a zanim gotowe dzieło tra- one wówczas do kin. Jasne łany dzieją się na wsi. Co cie- fiło na ekran, czekała je prawdziwa droga przez mękę. kawe, kobiety nie są tu pokazane jako podporządkowa- Dyskusje zaczynały się już nad samym pomysłem fil- ne mężczyznom. Ci bowiem liczą się ze swymi żonami mu. Potem zbierały się – często wielokrotnie – komisje i ich opiniami. Jedynym wyjątkiem jest młynarz, który źle traktuje swoją rodzinę. Nie dziwi nas to jednak, po- nieważ jest to w ogóle człowiek okropny, a pogrąża go 5 Główny Urząd Kontroli Prasy 1945–1949, oprac. Daria Nałęcz, Warszawa 1994. zwłaszcza współpraca z wrogami systemu. Człowiek, 6 Alina Madej, Kino, władza, publiczność. Kinematografia pol- który nie akceptuje władzy komunistycznej – jak moż- ska w latach 1944–1949, Bielsko-Biała 2002, s. 134–135. na wnosić z filmu – nie może być dobrym mężem. Kobieta w kinie PRL 77

Jasne łany przeszły przez ekrany, nie budząc entuzja- Rok 1949 był dla polskiej kultury przełomowy. zmu publiczności. Natomiast wielkim sukcesem okazał Wówczas wprowadzono w sztuce realizm socjalistycz- się Skarb (1949, reż. Leonard Buczkowski), pierwsza ny (socrealizm) jako obowiązującą i jedyną metodę powojenna komedia i jeden z najbardziej kasowych twórczą. Oznaczało to likwidację wszelkiej awangar- filmów w PRL-u. Nad Skarbem pracowali przedwojen- dy, a tematami dzieł sztuki (literackich, filmowych, ni specjaliści, a całość – choć niepozbawiona koncesji plastycznych i in.) miały być „masy robotniczo-chłop- na rzecz nowego systemu – była zrealizowana z myślą skie”, praca – najlepiej na budowie lub w fabryce, o rozrywce publiczności. Wszystkie bohaterki Skarbu to „walka o pokój” itp. Jednym z najważniejszych tema- kobiety pracujące. Jedna pracuje w domu towarowym, tów stały się losy współczesnej kobiety, a zwłaszcza jej druga jest kelnerką, a w kawiarni śpiewa żeńskie trio rozwój zawodowy. Oczywiście w sposób zasadniczy Siostry DoReMi. Z kolei Malikowa żyje z odnajmowa- wpłynęło to także na film. Życie w Polsce w pierw- nia resztek swojego zniszczonego mieszkania i dbania szej połowie lat pięćdziesiątych było bardzo ciężkie, o lokatorów. Wszystkie też kobiety mają pozycję rów- powszechne było ubóstwo czy nawet nędza, brakowa- ną mężczyźnie, a nawet zdają się być bardziej władcze. ło mieszkań, szwankowało zaopatrzenie w najbardziej Ubierają się ładnie, są zadbane, choć z filmu wynika, podstawowe towary, problemem społecznym było też że życie po wojnie nie jest łatwe. Jednak kobiety radzą chuligaństwo. Jednocześnie władza stawiała na roz- sobie, są operatywne, mądre i dzielne. Autorzy Skarbu wój przemysłu ciężkiego, nie biorąc pod uwagę po- zdają się sugerować, że na polską kobietę nie ma moc- trzeb ludności. Ponieważ gospodarka komunistyczna nych. Publiczność przyjęła film entuzjastycznie. Nie była dość zacofana, wzrost produkcji uzyskiwano nie wszystkim się on jednak podobał. W czasie dyskusji poprzez modernizację przemysłu, ale w sposób eks- podczas tzw. Komisji Kwalifikacyjnej, w której brali tensywny, czyli przez wzrost zatrudnienia. Z powodu udział wpływowi twórcy związani z kinematografią, zaś braku rąk do pracy postanowiono do pracy skło- między innymi Aleksander Ford i Adam Ważyk, zarzu- nić kobiety. Oczywiście kobiety podejmowały pracę cono Skarbowi, że bohaterki i bohaterowie nie są uka- z różnych przyczyn. Po wojnie często były jedynymi zani przy pracy, a także „w ramach partii”. Co więcej, żywicielkami rodziny, ale nawet jeśli mąż pracował, uznano, że za dobrze wyglądają. Grającą główną rolę to jedna pensja zwykle nie wystarczała na utrzymanie Danutę Szaflarską określono prześmiewczo jako „ideał rodziny. Jednak dla wielu kobiet pójście do pracy było pensjonarek”7. też drogą do większej niezależności. Inna sprawa, że popierano zwłaszcza ciężką, fizycz- 7 Dorota Skotarczak, Obraz społeczeństwa PRL w komedii fil- ną pracę kobiet – na budowie, w fabryce, w kopalni. mowej, Poznań 2004, s. 52. Tu zaś z kolei były często traktowane gorzej niż męż- 78 Dorota Skotarczak czyźni, którzy lepiej zarabiali, pełnili funkcje kierow- Polityka państwa względem zatrudnienia kobiet nicze. Nierzadko też domagano się od kobiet zaświad- znalazła swoje odzwierciedlenie na ekranie. Jednak czenia lekarskiego, że nie są w ciąży. Nagminnie też kino polskie nie czyniło wówczas swoimi bohaterka- nie przestrzegano zabezpieczeń socjalnych, np. kobiety mi kobiet pracujących w biurach, szkołach, sklepach. ciężarne kierowano na nocne zmiany, nie przestrzega- Zdecydowanie lansowano kobiety wykonujące ciężkie no BHP, co powodowało – wraz z częstym niedoży- prace fizyczne: w hucie (Autobus odjeżdża 6.20, 1954, wieniem – liczne zachorowania na choroby zawodowe reż. Jan Rybkowski), na budowie (Przygoda na Ma- i inne, także omdlenia i poronienia. Cały też czas aż riensztacie, 1954, reż. Leonard Buczkowski), w fabryce 68,4% kobiet deklarowało, że chętnie przerwie pracę (Sprawa do załatwienia, 1953, reż. Jan Rybkowski i Jan zawodową, jeśli pozwoli na to dochód męża. Zmia- Fethke), ewentualnie jako kierowca taksówki (Irena ny zachodziły również na wsi. Tutaj kobiety na równi do domu, 1955, reż. Jan Fethke). Natomiast kobiety z mężczyznami walczyły przeciwko kolektywizacji wsi, podejmujące prace uważane za damskie ponoszą klę- prowadziły gospodarkę pod nieobecność męża, anga- skę, na co przykładem są fryzjerki z Autobus odjeżdża żowały się w działalność organizacji kobiecych. Ale 6.20 i Irena do domu. Za każdym też razem podjęcie bywało i tak, że młode dziewczyny z ubogich okolic przez kobietę pracy fizycznej jest przedstawione jako wyruszały do pracy w mieście, na wielkie budowy, ta- atrakcyjna forma emancypacji, która przynosi rozlicz- kie np. jak Nowa Huta. Tu zaś niekiedy ulegały demo- ne pożytki. Przede wszystkim uniezależnia się ona od ralizacji. Szacuje się, że 10% dziewcząt mieszkających mężczyzny – męża, ma własnych znajomych, rozwija w hotelach robotniczych uprawiało prostytucję8. swój indywidualizm, poszerza wykształcenie, nabiera pewności siebie. Natomiast o negatywnych skutkach milczano. W filmach bohaterki są zawsze zadbane, wy- poczęte, nawet podczas pracy na budowie nienagannie 8 Na temat życia kobiet zob.: Dariusz Jarosz, Polacy a stalinizm 1948–1956, Warszawa 2000, s. 66–79, 130–142; Ja- umalowane, nie mają żadnych znamion ciężkiej, fizycz- nusz Żarnowski, Epoka powojenna 1945–1989, [w:] Społeczeń- nej pracy. Dodajmy do tego, że przedszkola w czasie stwo polskie od X do XX wieku, 4 popr. i rozsz., Warszawa 1999, pracy zapewniają idealną opiekę nad dziećmi, obiady s. 702–703; Katarzyna Florczyk, Kobiety w nowych zawodach w stołówkach są właściwie lepsze od domowych, a za- w stalinowskiej Polsce, [w:] Społeczeństwo PRL, t. 1, red. Stani- opatrzenie nie stanowi żadnego problemu. sław Jankowiak, Dorota Skotarczak, Izabela Skórzyńska, Po- W filmach nie mówi się też nic o pracy ponad siły, znań 2011, s. 271–274. Zob. też: Małgorzata Fidelis, Kobiety, komunizm i industrializacja w powojennej Polsce, tłum. Maria Jasz- niskich płacach, fatalnych warunkach w hotelach ro- czurowska, Warszawa 2015; Natalia Jarska, Kobiety z marmuru. botniczych, drakońskim ustawodawstwie pracy, które Robotnice w Polsce w latach 1945–1960, Warszawa 2015. wówczas obowiązywało, licznych robotniczych pro- Kobieta w kinie PRL 79 testach. Filmowe hotele robotnicze (Przygoda na Ma- merski) i Trudnej miłości (1954, reż. Stanisław Różewicz). riensztacie, Autobus odjeżdża 6.20) są miejscami przytul- Zwłaszcza ten ostatni zwraca uwagę kreacją głównej nymi i czystymi. Mieszkające w nich dziewczęta mogą bohaterki. Zakochuje się ona w młodym komuniście, liczyć na pomoc kolektywu, a także szefa organizacji choć sama jest córką bogatego gospodarza, według ów- partyjnej. Po pracy natomiast robotnice spędzają czas czesnej nomenklatury – kułaka. Przekonuje się, że jej w świetlicach zakładowych, śpiewają, grają, tańczą. Za- ojciec ma niesłuszne poglądy polityczne, donosi na nie- wsze robią wrażenie kwitnących, wyspanych i pełnych go i pomaga przy organizowaniu spółdzielni. Do żywe- energii, aby podjąć się nowych „czynów społecznych”, go przypomina ona Pawlika Morozowa, młodego chło- czyli dodatkowej, lecz niepłatnej pracy. Dodajmy, że fil- paka, który w latach trzydziestych w ZSRR – jak głosi mowe bohaterki, choć ładnie ubrane, stronią jednak od oficjalna wersja – doniósł na swego nieprawomyślnego ekstrawagancji. Strój zbyt elegancki nie przystoi socja- ojca. Podsumowując, kino socrealistyczne zachęcało ko- listycznej kobiecie. Nawet jeśli wykonuje zawód, który bietę do podjęcia pracy zawodowej, najlepiej ciężkiej wskazywałby na taką możliwość. W Uczcie Baltazara fizycznie. Ukazywało uroki bycia przodownicą pracy, (1954, reż. Jerzy Zarzycki) pojawiają się tancerki z pań- a o autentycznych problemach kobiet nie mówiło wcale, stwowego (oczywiście!) baletu. Marzą one wprawdzie gdyż – jak pamiętamy – rzeczywistość filmowa musia- o karierze na Zachodzie, słuchają opowieści przybyłej ła być zgodna z założeniami partii. A z tych wynikało, z Paryża primabaleriny, ubierają się ze zwracającą uwa- że kobieta w państwie socjalistycznym jest szczęśliwa. gę elegancją (Nina Andrycz). Okazuje się jednak, że Połowa lat pięćdziesiątych przyniosła ze sobą odwilż sukcesy owej primabaleriny były umiarkowane, a ona w kulturze. Jej pierwsze nieśmiałe symptomy pojawiły sama zmyśliła większość opowieści o walorach życia na się już po śmierci Stalina w 1953 r. Jednak na odejście Zachodzie. Z kolei w Niedaleko Warszawy (1954, reż. od socrealizmu jako metody twórczej trzeba było jeszcze Maria Kaniewska) pojawia się dziewczyna ubrana jak czekać trzy lata. Warto tu zwrócić uwagę na komedię w hollywoodzkim filmie. Lecz nie jest to osoba godna Irena do domu, która na ekrany weszła jeszcze w 1955 r., pochwały – zadaje się z zachodnimi szpiegami. ale nosi już pewne znamiona odwilży. Wprawdzie fa- Jako ciężkie natomiast zostaje ukazane życie kobie- buła realizuje założenia polityczne: zachęca kobietę do ty wiejskiej. Wyjściem z sytuacji może być wyjazd do podjęcia pracy zarobkowej, jednak argumentacja jest miasta do pracy lub szkoły (Przygoda na Mariensztacie; jakby inna. Państwo Majewscy są szczęśliwym małżeń- Trzy opowieści – nowela III: Sprawa konia, 1953, reż. Ewa stwem, niebiednym, mają 5-letniego synka, mieszkają Poleska). Oczywiście byt ulega też poprawie w przy- w nowym, obszernym mieszkaniu. Żona Irena – po- padku wstąpienia do spółdzielni rolniczej, jak w Gro- czątkowo wbrew woli męża – postanawia pójść do madzie (1952, reż. Jerzy Kawalerowicz i Kazimierz Su- pracy. Ale nie po to, aby bić rekordy normy czy reali- 80 Dorota Skotarczak zować jakieś szczytne cele ideologiczne bądź też wy- ca, to jednak nie było już powrotu do wcześniejszego zwolić się od niecnego męża (tak było w Autobus odjeż- terroru. Mimo wszystko zaszły wtedy pewne zmiany dża 6.20). Majewski jest bowiem mężem kochającym na korzyść. W twórczości artystycznej zrezygnowano i troskliwym. Irena, odchowawszy synka, zaczyna się z socrealizmu jako jedynego sposobu jej uprawiania. zwyczajnie nudzić, ma ochotę wyjść do ludzi. Zosta- Nastąpił powrót awangardy. Nie oznaczało to oczy- je więc taksówkarką, a zatem nie podejmuje ciężkiej wiście pełnej swobody artystycznej, jednak poszerzyło pracy fizycznej. Co więcej, rodzina w Irena do domu możliwości i powstawać zaczęły filmy, których jeszcze jest przedstawiona bardzo pozytywnie. Majewscy są ze 2–3 lata wcześniej nie można by zrealizować. W wy- sobą szczęśliwi, bawią się, chodzą na Bielany nad wodę, miarze społecznym za pozytywne zmiany uznać należy na karuzelę, do kawiarni. A na Bielanach z orkiestrą pewne podwyższenie stopy życiowej ludności, wzrost rozrywkową śpiewa Maria Koterbska. Była to wów- płac i spożycia, a także nieco lepsze zaopatrzenie9. czas najpopularniejsza piosenkarka, która swingowała W sposób zdecydowany zmieniła się też polityka w amerykańskim stylu (z tego powodu zresztą miała wobec kobiet i rodziny. Zaczęto zwracać uwagę na skutki przez jakiś czas zakaz występów estradowych). Także społeczne pracy kobiet, na przykład na rozbicie rodziny tutaj Koterbska swinguje i w dodatku jest bardzo mod- czy niski poziom intelektualny dzieci oddawanych do nie ubrana. Irena do domu dowartościowuje zatem życie całotygodniowych żłobków. A także na warunki pracy rodzinne, a praca zawodowa kobiety (z odchowanym kobiet w przemyśle ciężkim i szkodliwość dla zdrowia już dzieckiem) stanowi dla niej raczej formę realizacji, niektórych zawodów. Jednocześnie z mniejszym tem- a nie jest wymuszona ani przez ekonomiczne, ani poli- pem wzrostu zatrudnienia powróciło bezrobocie. Do- tyczne naciski. Dodajmy, że świat przedstawiony w tej tknęło ono przede wszystkim kobiet. Zwalniano je czę- komedii jest wręcz idealnie urządzony: przedszkola są ściej i chętniej, do zwolnień typując zwłaszcza mężatki. czyste i dobrze wyposażone, przytulne, obiady stołów- Powróciła też idea kobiecych zawodów, które są zwią- kowe na wynos są równie dobre jak domowe. Obraz zane z mniejszym wysiłkiem fizycznym10. Wszystkie te ten jest daleki od siermiężnej rzeczywistości połowy lat zmiany wpłynęły zasadniczo na sposób przedstawiania pięćdziesiątych. postaci kobiecych w filmie. Przede wszystkim więc Rok 1956 przyniósł ze sobą zasadnicze zmiany po- zniknęły robotnice. Niezwykłym wyjątkiem pozostają lityczne. Całą Polską wstrząsnął protest robotników poznańskich pamiętnego czerwca. W październiku 9 Józef Balcerek, Sytuacja gospodarcza Polski w okresie 1956– zaś do władzy doszedł Władysław Gomułka, który 1973, [w:] Elity władzy w Polsce a struktura społeczna w latach objął stanowisko I sekretarza KC PZPR. I chociaż od- 1944–1956, red. Przemysław Wójcik, Warszawa 1992, s. 337. wilż w kulturze i polityce dość szybko dobiegła koń- 10 Natalia Jarska, Kobiety z marmuru, s. 204–241. Kobieta w kinie PRL 81 tu Zagubione uczucia (1957, reż. Jerzy Zarzycki), któ- dwoje. Przestań widywać się z mężem” – głosi napis rych ekranowy żywot był zresztą bardzo krótki. Zdjęto umieszczony przy wejściu. Wprawdzie w hotelu nie go zaledwie po trzech dniach wyświetlania, między in- wolno przyjmować mężczyzn, jednak pełno jest ich nymi na skutek interwencji Centralnej Rady Związków w pokojach, także w nocy. Nawet kierowniczka ma Zawodowych. Chodziło o to, że mężem bohaterki jest u siebie kochanka, żonatego dyrektora fabryki. Taki właśnie działacz związkowy, który robi karierę i uzna- obraz hotelu robotniczego, z szerzącą się prostytucją, je, że wraz z obejmowaniem coraz wyższych stanowisk przypomina opis Adama Ważyka zawarty w jego od- powinien też zmienić otoczenie rodzinne na bardziej wilżowym utworze Poemat dla dorosłych. Hotelowe ży- eleganckie. Żona robotnica przestaje mu odpowiadać11. cie kobiet jest beznadziejne, bezmyślne, dzikie, ale też Film Zagubione uczucia demaskuje w okrutny sposób ubogie i zgrzebne. Dotyczy to nawet owej rozpusty. całą wcześniejszą propagandę na temat budowy nowej, Zagubione uczucia i Ewa chce spać należą jednak do lepszej Polski, pracy kobiet, klasy robotniczej. To jeden wyjątków. Powstały one na fali krytyki społecznej z dru- z najbardziej wstrząsających obrazów, jakie wyprodu- giej połowy dekady. Krytykę tę jednak bardzo szybko kowała kinematografia PRL-u. Bohaterka, przodow- wyciszono, a kino dostosowało się do nowych trendów nica pracy (Maria Klejdysz), chociaż ciągle przekracza w polityce. Bohaterką drugiej połowy lat pięćdziesią- normę, ledwie wiąże koniec z końcem, pracuje ponad tych została kobieta z klasy średniej. Często pracująca, siły, nie ma czasu dla dzieci. Całe życie w Polsce Ludo- jednak w kobiecym zawodzie, niekiedy ucząca się czy wej jest ciężkie, ubogie, nie można liczyć na żadną po- częściej studiująca, a nawet robiąca karierę. Co więcej, moc ze strony państwa, a przyszłość zdaje się nie nieść modnie ubrana i zwykle niebiedna. I ładna! Socrealizm ze sobą żadnej nadziei. w kwestii kanonów kobiecej urody zdecydowanie już Podobna w wymowie, choć inna w tonacji jest ko- się zakończył. Oto tygodnik „Film” rzucił hasło „Pięk- media Ewa chce spać (1958, reż. Tadeusz Chmielewski). ne dziewczęta na ekrany” i rozpisał konkurs, który miał Choć akcja dzieje się w wymyślonym kraju, to domy- kilka kolejnych edycji. Zdjęcia dziewcząt umieszczano ślić się w nim można Polski połowy lat pięćdziesią- w „Filmie”, a następnie czytelnicy poprzez głosowanie tych. Może o tym świadczyć choćby sposób pokazania wybierali najładniejszą. Te, które wygrały, miały szansę żeńskiego hotelu robotniczego z jego oficjalną, socja- na karierę filmową. Jedną ze zwyciężczyń była Basia listyczną moralnością. „Niemoralność to rozpusta we Kwiatkowska, która zagrała w filmie Ewa chce spać, a także Pan Anatol szuka miliona (1959, reż. Jan Ryb- 11 Zob. wypowiedź Henryka Zielińskiego [w:] Etos pracy – kowski) i Tysiąc talarów (1960, reż. Stanisław Wohl). ekran i rzeczywistość (dyskusja okrągłego stołu), „Film na Świecie” Kwiatkowska stała się też jedną z gwiazd filmowych 1974, nr 8–9, s. 12–13. popularnych w końcu dekady. To także była nowość – 82 Dorota Skotarczak kinematografia socrealistyczna nie znała pojęcia gwiaz- ska (Do widzenia, do jutra, 1960, reż. Janusz Morgen- dy, które łączono z produkcją kapitalistyczną. Teraz stern). Z kolei w Szklanej górze (1960, reż. Paweł Ko- to uległo zmianie, a w polskich filmach zaroiło się od morowski) pojawia się młoda lekarka, a w Rancho Texas pięknych, młodych kobiet, z których niektóre zyska- (1959, reż. Wadim Berestowski) młoda asystentka pro- ły status gwiazdy. Obok wspomnianej Kwiatkowskiej fesora. Inne panie to najprawdopodobniej urzędniczki, przypomnieć jeszcze należy: Ewę Krzyżewską, Barbarę niekiedy na wysokich stanowiskach. Jeśli kobiety są Połomską, Lucynę Winnicką, Urszulę Modrzyńską, Te- niepracujące, to często posiadają zamożnych mężów, resę Tuszyńską. Niektóre z tych aktorek okazały się dla co pozwala im żyć na odpowiedniej stopie (Deszczowy kina tylko ciekawostką, inne – jak Tuszyńska (Tetet- lipiec, 1958, reż. Leonard Buczkowski). Pojawiają się ka) – przeszły do legendy czy jak Winnicka stworzyły też kobiety młode, ale już dojrzałe, po jakichś przej- niejedną pamiętną rolę. ściach – osobistych lub wojennych. Zawsze jednak są Zmiany w przedstawianiu kobiet na ekranie mia- one atrakcyjne i inteligentne, na co przykładem jest ły głębsze przyczyny. Społeczeństwo z wielką radością Lucyna Winnicka w Pociągu (1959, reż. Jerzy Kawale- powitało odwilż – odejście od terroru, złagodzenie dra- rowicz), a także Irena Laskowska w Ostatnim dniu lata końskiego kodeksu pracy, ale także szersze otwarcie na (1958, reż. Tadeusz Konwicki). kulturę zachodnią. Do kin powróciły amerykańskie fil- Ale w filmach pojawiają się też „kociaki”, jak wów- my, w radiu słychać było jazz, a także – raczkujący jesz- czas określano potocznie młode, ładne i modnie ubrane cze – rock’n’roll, w księgarniach można było znaleźć dziewczęta. Kociaki będące ozdobą filmów występują powieści kryminalne, które wcześniej były zakazane. w Rancho Texas i w Ostatnim strzale (1959, reż. Jan Ryb- Z kolei w sklepach pojawiło się trochę więcej towarów, kowski), Kapeluszu pana Anatola (1957, reż. Jan Ryb- także tekstylnych, co było związane z rozwojem prze- kowski). Dodać przy tym należy, że te filmowe kociaki mysłu lekkiego. Modny strój przestał być podejrzany, często zadają się z nieodpowiednim towarzystwem, nie tak jak podejrzana do niedawna zbytnia uroda aktorek. pracują, bawią się i romansują. To pokazuje, że socja- W filmach coraz chętniej pokazywano już nie robotni- listyczna kinematografia nie zrezygnowała zupełnie ce, ale przedstawicielki inteligencji, wolnych zawodów. z pewnych pryncypiów. Zbyt rozrywkowy tryb życia Pod tym względem zresztą nasza kinematografia za- bywał nadal piętnowany. Choć trzeba przyznać, że nie- częła się upodabniać do kinematografii zachodnich. które z wymienionych bohaterek – kociaków miewały Bardzo często zatem pokazuje się na ekranie stu- dobre serce i potrafiły się poświęcić dla ukochanego. dentki, które nieodmiennie są atrakcyjne, jak Barbara Lata sześćdziesiąte określane są niekiedy jako czas Kwiatkowska i jej imienniczka Połomska (Inspekcja pana „małej stabilizacji”, choć używa się też terminu „sier- Anatola, 1959, reż. Jan Rybkowski) czy Teresa Tuszyń- miężny socjalizm”. To drugie określenie jest chyba Kobieta w kinie PRL 83 nawet bardziej adekwatne. Nadal było dość ubogo, ności powala przez nokaut znanego sportowca. Znacz- choć nieco jednak lepiej niż w poprzedniej dekadzie. nie gorzej kończą się Sublokator (1967, reż. Janusz Ma- Władza nie walczyła już ze społeczeństwem tak jak jewski), Polowanie na muchy (1969, reż. Andrzej Wajda) w okresie stalinowskim. Można było żyć spokojnie, ale i Dzięcioł (1971, reż. Jerzy Gruza). Każdy z tych fil- bardzo skromnie. Płace przestały praktycznie rosnąć, mów podejmuje wątek słabego, chwiejnego mężczyzny a przeciętna pensja nie starczała na utrzymanie rodziny w otoczeniu silnych i dominujących kobiet. Wydaje się, z dwójką dzieci. Wciąż brakowało mieszkań. Również że odnotowują one proces postępującej emancypacji zaopatrzenie w sklepach kulało, a ceny były wysokie. kobiet, który przyszedł do nas z Zachodu. Pamiętajmy Ale trzeba przyznać, że był to niezły czas dla polskie- bowiem, że realny socjalizm nie był dla kobiet zbyt ła- go teatru, telewizji – była wciąż atrakcyjną nowością, skawy. Wyzwolenie polegało w dużej mierze na dołoże- muzyki. Więcej też osób zdobywało średnie wykształ- niu kobiecie do obowiązków domowych jeszcze pracy cenie i podejmowało studia wyższe. Do Polski dociera- zawodowej. Dodajmy, że zwykle na niższych stanowi- ła zachodnia kultura: książki, filmy, moda. Rozwijała skach. Kobiety pracowały w fabrykach, biurach, wy- się prasa kobieca, w której były całe działy poświęcone kształcone bywały nauczycielkami. Ale już dyrektorem najnowszym trendom w modzie, działy kosmetyczne, szkoły zwykle był mężczyzna. Zdecydowanie mniej było porady psychologiczne. Wszystko to wpływało na pe- kobiet w wolnych zawodach, na uniwersytetach (tylko wien rozwój potrzeb, przede wszystkim materialnych. nieliczne osiągały profesurę), na dyrektorskich stano- Ludzie spoglądali na Zachód, a lansowany przez kul- wiskach. Wymienione filmy są jednak dość przewrot- turę popularną drobnomieszczański styl życia, typowy ne. Pokazują, że we współczesnej, socjalistycznej Polsce dla niektórych środowisk, powodował, że apetyty spo- trudno odnaleźć się zwykłemu mężczyźnie, który nie łeczne rosły. Nie bez znaczenie jest też sposób, w jaki robi kariery w aparacie partyjnym, wolnym zawodzie ukazywano kobiety w ówczesnym kinie. czy administracji. Pozbawiony został już w poprzed- Oto coraz chętniej opowiada się o kobietach domi- niej dekadzie swojego podstawowego atrybutu: nie jest nujących, robiących karierę, wskazuje się przy tym na już żywicielem rodziny. Kobiety zarabiają i w dodatku kryzys męskości. Za pierwszy film opowiadający o tym rządzą w domu. Mężczyzna w tym nowym, odhero- uznać można Męża swojej żony (1961, reż. Stanisław izowanym świecie czuje się zagubiony. A jednocześnie Bareja), w którym ona jest słynną lekkoatletką, a on kobietom mężczyźni są potrzebni, bo to oni rządzą komponuje muzykę poważną. Całe życie małżonków socjalistycznym krajem. Zatem aby realizować swoje toczy się wokół jej sukcesów, jego sukcesy nikogo nie ambicje, kobiety potrzebują mężczyzn, którymi mogą interesują. Swój nadszarpnięty autorytet kompozytor kierować i poprzez nich realizować swoje ambicje. To odzyskuje dopiero, kiedy doprowadzony do ostatecz- mężczyzn wysyła się, aby załatwiali konkretne sprawy, 84 Dorota Skotarczak np. w urzędach. Choć wcześniej szkoli się ich, co mają ście zdarzały się wyjątki. Oto w kryminale Zbrodniarz mówić. Ostateczny wniosek jest chyba taki, że władza i panna (1963, reż. Janusz Nasfeter) poznajemy na kobiet, choć zdaje się zasadnicza, jest jednak ograniczo- początku życie ubogiej urzędniczki pocztowej, której na. W socjalizmie, wysyłając kobiety do pracy, dano im pensja ledwo starcza na przeżycie. Jednak niespodzie- posmak uczestnictwa, ale praktycznie nie dano pełni wanie – dzięki Milicji Obywatelskiej – z brzydkiego praw. Przy władzy na najwyższych stanowiskach zostali kaczątka przeistacza się ona w pięknego łabędzia. Gra- jednak mężczyźni, komunizm, mimo lansowanych ha- ła ją zresztą Ewa Krzyżewska, jedna z najpiękniejszych seł, nie okazał się krokiem do przodu. aktorek tamtej dekady. Lata sześćdziesiąte bowiem to Zatem coraz częstszą bohaterką filmu jest kobie- czas popularnych aktorek – gwiazd socjalistycznej ki- ta silna, kobieta z zawodem. Pojawiają się więc lekarki nematografii. Na ekranach oprócz Krzyżewskiej można (Rozwodów nie będzie, 1964, reż. Jerzy Stefan Stawiński; było zobaczyć także Elżbietę Czyżewską, Kalinę Jędru- Spotkanie ze szpiegiem, 1964, reż. Jan Batory; Człowiek sik, Martę Lipińską, Annę Prucnal, Polę Raksę, Ewę z M-3, 1969, reż. Leon Jeannot), sportsmenki (Mąż Szykulską, Beatę Tyszkiewicz czy Ewę Wiśniewską. swojej żony; Jutro Meksyk, 1966, reż. Aleksander Ścibor- Kino lat sześćdziesiątych w ograniczonym zakresie -Rylski; Dzięcioł), inżynier-architekt (Lekarstwo na mi- pokazywało codzienne życie przeciętnych Polek. W fil- łość, 1965, reż. Jan Batory). Jest też pani porucznik mach nie eksponowano kolejek do sklepów czy ubó- MO (Kryptonim Nektar, 1963, reż. Leon Jeannot), ste- stwa. Jeśli już, to pojawia się ono w filmach dla dzieci wardesa (Dwaj panowie „N”, 1962, reż. Tadeusz Chmie- (Paragon gola, 1970, reż. Stanisław Jędryka) i sugeruje lewski), są nauczycielki (Szczęściarz Antoni, 1961, reż. trudne życie dorosłych. Takie dziewczyny jak w fil- Halina Bielińska i Włodzimierz Haupe; Struktura mach: lekarki, panie inżynier, studentki zdarzały się kryształu, 1969, reż. Krzysztof Zanussi), ale też artystki i w życiu, ale należały do zdecydowanej mniejszości. (Ostatni kurs, 1963, reż. Jan Batory; Żona dla Australij- Można powiedzieć, że w filmie eksponowano obraz czyka, 1964, reż. Stanisław Bareja; Wszystko na sprzedaż, „przeciętnej – lepszej” kobiety. A więc zamożniejszej, 1969, reż. Andrzej Wajda). No i oczywiście studentki ładniejszej, lepiej wykształconej niż statystyczna Polka. (Rozwodów nie będzie; Małżeństwo z rozsądku, 1967, reż. Zresztą bardzo szybko zauważyły to władze partyjne Stanisław Bareja; Sublokator; Polowanie na muchy; Mały, i skrytykowały twórców za schlebianie „neomieszczań- 1970, reż. Julian Dziedzina). skim gustom”12. Z drugiej jednak strony te obrazy Bohaterka typowego filmu z lat sześćdziesiątych filmowej zamożności z dzisiejszego punktu widzenia ani nie była uboga, ani nie musiała borykać się z pro- były dość skromne. Jednak wówczas np. posiadanie blemami życia codziennego. Portrety kobiet z trudem walczących o przetrwanie nie były w modzie. Oczywi- 12 Dorota Skotarczak, Obraz społeczeństwa PRL, s. 113. Kobieta w kinie PRL 85 własnej kawalerki przez młodą inżynier (Lekarstwo na też moda „na hipisa” (dżinsy, koszule itp.), szczególnie miłość) było przejawem zamożności i wysokiej pozycji chętnie przyswojona przez młode pokolenie. Wśród społecznej. Większość Polek mogła o czymś takim tyl- ozdób dominowały bransoletki, przepaski, wisiorki, ko pomarzyć. frędzelki. Oglądając filmy sprzed lat, można też obserwować W tamtych latach, od grudnia 1970 r., I sekreta- zmieniającą się modę kobiecą. Jakże inaczej ubierają rzem KC PZPR był już Edward Gierek. Początki jego się panie w filmach z początku lat sześćdziesiątych i z rządów przyniosły pewną poprawę poziomu życia od- końca dekady. Stroje robią się mniej eleganckie, ale za czuwalną przez znaczną część społeczeństwa. Wzrosły to bardziej wygodne. Znikają szpilki, skracają się spód- wyraźnie płace, także emerytury, polepszyło się zaopa- niczki, coraz częściej pojawiają się spodnie, zamiast trzenie w sklepach, pojawiły się nowe, niedostępne kostiumu zakłada się sweterek, a na nogach ukazują wcześniej towary, np. coca cola, pepsi cola, papierosy się latem długie kolanówki, zimą – a nieraz i latem, marlboro, przyspieszono budownictwo mieszkaniowe mimo groźby odparzeń – wąskie kozaczki (często ze z wielkiej płyty, wzrosło spożycie mięsa i tłuszczów. skaju, czyli sztucznej skóry). Ale nieustannie modne są Nastąpiło też szersze otwarcie na Zachód, ludzie za- prochowce i ortaliony. Te ostatnie, dziś zupełnie nie- częli więcej podróżować, pojawiły się ułatwienia w po- znane, były rodzajem płaszcza przeciwdeszczowego, dróżach do krajów demokracji ludowej. Sytuacja taka choć kształtem przypominały prochowiec. Noszono je sprzyjała wzrostowi potrzeb konsumpcyjnych. Ludzie dla parady także latem, choć niekiedy z fatalnym skut- mieli nadzieję na stałą poprawę. Okres nadziei i euforii kiem, jakim był udar cieplny. Zmiany mody można ob- nie trwał jednak długo. Już w połowie lat siedemdziesią- serwować i w kolejnej dekadzie. Filmowe bohaterki lat tych nastąpiło załamanie, które było efektem głębokiej siedemdziesiątych coraz chętniej ubierają się w dżinsy, patologii tkwiącej u podstaw socjalistycznego systemu pojawiają się bananowe spódnice, buty na koturnach, ekonomicznego. Był on niewydolny. Znów zaczęły wy- kolorowe koszule, poszerzane spodnie, falbaniaste bluz- dłużać się kolejki przed sklepami, braki podstawowych ki we wzory nawiązujące do ludowych, przepaski na towarów stawały się coraz bardziej uciążliwe. W końcu czoło, na zimę zaś modnym, choć drogim strojem staje latem 1980 r. zaczęły się strajki, które doprowadziły do się kożuch. W drugiej połowie dekady modny staje się powstania Niezależnego Samorządnego Związku Za- styl safari. Coraz rzadziej można zobaczyć panie ubra- wodowego „Solidarność”. Działał on przez szesnaście ne w tradycyjne garsonki, chyba że okazja jest bardzo miesięcy. 13 grudnia 1981 r. ówczesny I sekretarz KC oficjalna lub pani w starszym wieku. Zmieniają się też PZPR Wojciech Jaruzelski wprowadził stan wojenny. fryzury. Teraz modne są długie włosy, u młodych ko- Położył on kres wszelkim nadziejom i przerwał tworze- biet pozostające w pełnym nieładzie. Do Polski dotarła nie społeczeństwa obywatelskiego. 86 Dorota Skotarczak

Filmowy portret kobiet w kinie lat siedemdziesią- chice i nierzadko też życiorysie. Jest pierwsza żona tych wydaje się bardziej chyba zróżnicowany niż w po- bogatego chirurga (Zofia Mrozowska), także lekarka, przedniej dekadzie. Wprawdzie nadal bohaterką często osoba bardzo kostyczna. Druga żona, niepracująca, sza- jest kobieta wykształcona i niebiedna, jednak zaczyna mocząca się moralnie, niepewna swoich racji i zdradza- się zwracać uwagę na jej skomplikowane życie we- na (Maja Komorowska). Jej siostra zaś (Beata Tyszkie- wnętrzne, konflikty rodzinne i zawodowe. Przy czym wicz) to cyniczna kobieta rozbijająca małżeństwo. Do bohaterki są często kobietami pozbawionymi istotnych tego słynna tancerka baletowa z zagranicy okazująca trosk materialnych. Ten ostatni fakt zdaje się dawać się kleptomanką (Leslie Caron). A na koniec narzeczona im możliwość koncentrowania się na przeżyciach oso- syna chirurga, chyba opozycjonistka, trudna i chime- bistych. Wymienić tu można Anatomię miłości (1972, ryczna (Magda Jaroszówna). Żadna z tych kobiet nie reż. Roman Załuski), Trzeba zabić tę miłość (1972, reż. może znaleźć swojego miejsca. Tylko jedna, stara niania Janusz Morgenstern), Opętanie (1973, reż. Stanisław (Irena Byrska), nie mogąc znieść obłudy całego domu – Lenartowicz), Urodziny Matyldy (1975, reż. Jerzy Ste- odchodzi. Pozostała ona nośnikiem tradycyjnych warto- fan Stawiński), Pani Bovary to ja (1977, reż. Zbigniew ści, o których zapomniały elity PRL-u. Kamiński), Znaki zodiaku (1978, reż. Gerard Zalew- Ale pojawiają się też filmy, które pokazują kobietę ski), Roman i Magda (1979, reż. Sylwester Chęciński), sukcesu. Nie musi to być koniecznie przedstawicielka Bez miłości (1980, reż. Barbara Sass). Choć pojawiają wolnego zawodu czy zajmująca wysokie stanowisko, się też współczesne melodramaty, nawiązujące do naj- choć i takie się zdarzają. Dla przykładu w filmieKobieta lepszych prawideł gatunku, np. Con amore (1976, reż. i kobieta (1980, reż. Janusz Dymek i Ryszard Bugajski) Jan Batory), w których jednak dziewczyny są nowocze- pojawiają się pani dyrektor dużego przedsiębiorstwa sne i wykształcone, aby nikt nie miał wątpliwości, że i pani naczelnik miasta. W Wyjściu awaryjnym (1982 – w PRL dobrze się dzieje. premiera, film został zrealizowany przed stanem wo- Ciekawe portrety kobiet znajdujemy w filmach jennym, reż. Roman Załuski) jest pani naczelnik gminy Krzysztofa Zanussiego, jednego z najlepszych reżyserów (Bożena Dykiel). Ale też chodzi o kobiety, które szczę- lat siedemdziesiątych. W Życiu rodzinnym (1971) poja- śliwie ułożyły sobie życie w PRL-u, są zadowolone, po- wiają się kobiety tajemnicze i ekscentryczne. W Bilansie siadają pewien status materialny, a nawet jeśli borykają kwartalnym (1975) bohaterka przytłoczona monotonią się z uciążliwościami dnia codziennego, to obiektyw- życia rozważa możliwość odejścia do innego mężczyzny, nie rzecz biorąc nie są one przytłaczające. Można się w końcu jednak rozumie, że obowiązków wobec dzie- spodziewać, że w warunkach ekonomicznych tamtych ci nie może nie dopełnić. Wreszcie w Kontrakcie (1980) czasów ich pozycja mogłaby być przedmiotem zazdro- przez ekran przewija się seria kobiet o powikłanej psy- ści. Najlepszym przykładem jest tu Magda Karwowska Kobieta w kinie PRL 87

(Anna Seniuk) z Motylem jestem, czyli romans 40-latka poprzedniczką. Filmy odnotowują tu ciekawe zmiany (1976, reż. Jerzy Gruza) – kinowej wersji bardzo po- społeczne dotyczące tego zawodu, uchodzącego kiedyś pularnego serialu telewizyjnego pt. Czterdziestolatek. za pośledni. W popularnej komedii Stanisława Barei Magda ukończyła studia, jest szefową laboratorium z 1973 r. Poszukiwany poszukiwana główny bohater, badającego wodę, ma męża inżyniera, dwoje dzieci, historyk sztuki (Wojciech Pokora), zostaje niesłusznie trzypokojowe mieszkanie w bloku i małego fiata. Za- posądzony o kradzież obrazu z muzeum. Ukrywa się tem odniosła sukces osobisty, zawodowy i materialny. przed milicją w przebraniu kobiecym, zarabiając na Mieszkanie w bloku i mały fiat były szczytem marzeń życie jako pomoc domowa. Stopniowo robi karierę, większości Polaków płci obojga. pracując w coraz zamożniejszych domach. A w końcu, Z kolei główna bohaterka Filipa z konopi (1983 – kiedy zaginiony obraz odnajduje się, pod naciskiem premiera, film ukończony przed stanem wojennym, własnej żony historyk sztuki nadal uprawia zawód słu- reż. Józef Gębski) mieszka z mężem architektem i ma- żącej. Jako pomoc domowa zarabia znacznie więcej niż łym synkiem w trzypokojowym mieszkaniu w bloku – jako adiunkt w muzeum. Służąca pojawia się też w Fi- pełnym jednak usterek, jeździ małym fiatem, ma też lipie z konopi. Tu również cieszy się szacunkiem swoich pomoc domową. Natomiast pani Leśniewska (Krysty- gospodarzy, pani robi jej herbatę i podsuwa najlepsze na Sienkiewicz) z Rodziny Leśniewskich (1983, wersja kąski do jedzenia. Bezwzględnie bowiem potrzebny kinowa serialu telewizyjnego z 1981, reż. Janusz Łę- jest ktoś, kto zostanie z dzieckiem, gdy mąż pracuje, ski) też mieszka z mężem i czworgiem dzieci w nowym a żona spodziewa się drugiego dziecka. mieszkaniu i jest kobietą niepracującą. Teraz zaś pra- Pomimo pewnego wzrostu stopy życiowej nadal gnie podjąć nieukończone studia. Dodajmy, że jej mąż wiele osób w PRL żyło bardziej niż skromnie. Kino jest korektorem w wydawnictwie, a jego pensja starcza jednak nie eksponuje obrazów współczesnego ubóstwa. na utrzymanie całej rodziny. Nie wydaje się to możli- Raczej nie przypomina też o kłopotach życia codzien- we, ale autorzy zdają się nie troszczyć o takie drobiazgi. nego, jak np. zaopatrzenie. Pojawiają się pewne suge- W każdym razie wszystkie opisane powyżej panie mają stie, np. w Filipie z konopi, że są braki w sklepach, ale status „przeciętnych lepszych”. Dla wielu kobiet osią- nie dominują one obrazu. Jest jednak kilka filmów, gnięcie takiego poziomu życia było wówczas absolutnie z których wynika, że życie kobiety nie zawsze jest lek- niemożliwe. kie. Oto w Bez miłości pojawia się przygnębiający obraz Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden zaskakujący damskiego hotelu robotniczego. A w Bilecie powrotnym może szczegół. Na postać służącej – pomocy domowej (1979, reż. Ewa i Czesław Petelscy) matka, aby pomóc pojawiającej się w filmach. Choć PRL-owska służą- synowi, jedzie do pracy do Kanady. Z tego wynika, że ca niewiele ma już wspólnego ze swoją XIX-wieczną na potępianym kapitalistycznym Zachodzie zarabia się 88 Dorota Skotarczak więcej niż w Polsce. Jednak filmem, który w druzgo- mogą interesujące. Wśród nich niektóre dają ciekawe cący sposób obnażył świat ubóstwa w kraju realnego portrety kobiet swojej dekady. Warto tu wymienić socjalizmu, była Kobieta samotna (reż. Agnieszka Hol- Krzyk (1983, reż. Barbara Sass), o dziewczynie mają- land). Dodajmy od razu, że ten zrealizowany w 1981 r. cej za sobą wyrok, która usiłuje ułożyć sobie życie na film nie został dopuszczony na ekrany aż do roku 1987. nowo. Próba kończy się niepowodzeniem, a obraz rze- Bohaterka pracująca jako listonoszka ledwo jest w sta- czywistości przedstawionej w filmie nie napawa opty- nie przeżyć z państwowej pensji. A na utrzymaniu ma- mizmem. W jakiś sposób Krzyk oddaje klimat swoich tylko siebie i synka. Gnieździ się w okropnym pokoju czasów, z ich brakiem nadziei i radości. To samo można bez wygód, nie może liczyć na żadną pomoc. Jej życie powiedzieć o Kobiecie w kapeluszu (1985, reż. Stanisław jest beznadziejne, wokół nieprzychylny świat, obojętne Różewicz), Kochankach mojej mamy (1986, reż. Rado- państwo, na ulicach długie kolejki przed sklepami po sław Piwowarski) czy Alabamie (1985, reż. Ryszard podstawowe towary. A właśnie tak, wcale nierzadko, Rydzewski). Filmowe bohaterki borykają się z wielo- wyglądała egzystencja kobiety w PRL. O tym jednak ma problemami, a ich marzenia czy aspiracje okazują nie wolno było mówić. się niemożliwe do realizacji. Kobiety też pojawiają się 13 grudnia 1981 r. władza wprowadziła w Polsce w Domu wariatów (1985) i Życiu wewnętrznym (1987) stan wojenny. Okres, który nastąpił, był bardzo trudny. w reżyserii Marka Koterskiego. W obu występują Postępowało ubożenie znacznej części społeczeństwa, w postaci nadopiekuńczych matek, sfrustrowanych żon zaopatrzenie w sklepach jeszcze bardziej się pogorszy- albo fantazji erotycznych bohatera. Tak czy inaczej nie ło, choć wprowadzono kartki na poszczególne towa- radzi on sobie z nimi. Powraca tu zatem motyw słabego ry, spadła liczba oddawanych mieszkań. Dominowały mężczyzny, dla którego nie ma miejsca we współcze- nastroje przygnębienia, odczuwano brak perspektyw. snym świecie. Podobnie jest w komedii erotycznej Och, Około pół miliona obywateli zdecydowało się na wy- Karol (1985, reż. Roman Załuski). Tytułowy bohater, jazd na Zachód, nie zawsze legalny. Jak wynika z obli- zamożny i przystojny inżynier, nie może opędzić się czeń ekonomistów, przyzwoite warunki życia w latach od kobiet. Ma przy tym słaby charakter. Ostatecznie osiemdziesiątych osiągało mniej niż 10% ludności. Aby wszystkie jego kochanki wraz z żoną przejmują nad zaspokoić potrzeby, w kolejkach stali na zmianę wszy- nim władzę. Okazują się żywiołem silniejszym, ale też scy członkowie rodziny, wiele produktów wytwarzano bardziej zorganizowanym. samodzielnie. Nie było czasu na odpoczynek. W sumie filmowe portrety kobiet lat osiemdzie- Także dla kina nie był to okres szczególnie dobry, siątych są dość niejednorodne. Generalnie rzecz biorąc, wiele ówczesnych filmów nie przetrwało w ogóle pró- dominuje jednak obraz ciężkiego życia, jakie przypa- by czasu. Są jednak i takie, które do dziś wydawać się dło kobietom w socjalizmie w tamtej dekadzie. Poza Kobieta w kinie PRL 89 komediami (Och, Karol czy Kogel-mogel) odnieść można Kersten Krystyna, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, wrażenie, że świat filmowy jawi się jako opresyjny, mę- Poznań 1990 czący, a w życiu niewiele jest wytchnienia. W tym też Madej Alina, Kino, władza, publiczność. Kinematografia polska sensie niewątpliwie filmy te niosły autentyczny przekaz w latach 1944–1949, Bielsko-Biała 2002 Polacy wobec przemocy 1944–1956, red. Barbara Otwinowska, dotyczący Polski po stanie wojennym, a przed 1989 r., Jan Żaryn, Warszawa 1996 kiedy to PRL dobiegł końca. Referendum z 30 czerwca 1946 r. Przebieg i wyniki, oprac. Andrzej Paczkowski, Warszawa 1993 Skotarczak Dorota, Historia wizualna, Poznań 2012 Skotarczak Dorota, Obraz społeczeństwa PRL w komedii filmowej, Wskazówki bibliograficzne Poznań 2004 Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, wyd. 4 popr. i rozsz., Elity władzy w Polsce a struktura społeczna w latach 1944–1956, Warszawa 1999 red. Przemysław Wójcik, Warszawa 1992 Społeczeństwo PRL, t. 1, red. Stanisław Jankowiak, Dorota Sko- Fidelis Małgorzata, Kobiety, komunizm i industrializacja w powo- tarczak, Izabela Skórzyńska, Poznań 2011 jennej Polsce, tłum. Maria Jaszczurowska, Warszawa 2015 Społeczeństwo PRL, t. 2, red. Izabela Skórzyńska, Dorota Skotar- Główny Urząd Kontroli Prasy 1945–1949, oprac. Daria Nałęcz, czak, Stanisław Jankowiak, Poznań 2015 Warszawa 1994 Społeczeństwo PRL, t. 3, red. Dorota Skotarczak, Stanisław Jan- Jarosz Dariusz, Polacy a stalinizm 1948–1956, Warszawa 2000 kowiak, Poznań 2016 Jarska Natalia, Kobiety z marmuru. Robotnice w Polsce w latach 1945–1960, Warszawa 2015

Warsztaty

Mi ł o s z So s n o w s k i miaru”1. Możliwości badawczych jest coraz więcej, podobnie jak coraz więcej jest produktów konsumpcyjnych i informacji (filmów, blogów, jogurtów, stacji te- Warsztat historyka średniowiecza lewizyjnych). Jest to sytuacja nowa, która tak otwiera nowe, nie do pomyślenia jeszcze na początku wieku, w XXI w. perspektywy, jak i nieuchronnie niesie nowe zagrożenia. Mimo olbrzymich strat dóbr kultury poprzez wieki2 historycy są przyzwyczajeni do tego, że zbiór źródeł in- brew obiegowej opinii w badaniach nad śre- formacji o przeszłości (w tym tradycyjnie rozumianych Wdniowieczem daleko historykom do wyczerpa- źródeł historycznych) w miarę upływu czasu rośnie, bo nia potencjału informacyjnego źródeł historycznych, uczymy się wykorzystywać do rekonstrukcji przeszłości nawet tych od dawna znanych i wielokrotnie opisy- nowe rodzaje tekstów, obiektów czy wręcz nowe ka- wanych. Historia jako dyscyplina jest wrażliwa na tegorie kodów i nośników informacji. Postęp w tym przemiany w kulturze, więc kolejne pokolenia zada- zakresie jest momentami onieśmielający; zwłaszcza ją nowe pytania, a na te zadawane od dawna zwykły ten związany z osiągnięciami nauk ścisłych – bioche- udzielać nowych odpowiedzi. Również XXI w. stawia mii, fizyki, klimatologii – pozwala zadawać pytania, przed historykami charakterystyczne dla siebie wy- których nie śmielibyśmy postawić jeszcze niedawno3. zwania. Poniższe uwagi – wszystkie są oczywiste dla Przykładem może być kod genetyczny ludzi żyją- profesjonalnych historyków – mają na celu: 1. naszki- cych w przeszłości, w tym w średniowieczu (antyczne cowanie nowych, nieznanych wcześniej możliwości DNA, aDNA). To nowe źródło informacji o przeszłości i zagrożeń (a więc zmian); 2. podkreślenie, że mimo (osobnikach i populacjach), którego umiejętność kry- tych zmian (a może: zwłaszcza wobec nich) konieczne jest zachowanie tradycyjnych podstaw procedury ba- 1 dawczej. Zob. Kultura nadmiaru w czasach niedomiaru, specjalny numer czasopisma „Kultura Współczesna” 2013, nr 1 (17). 2 Zob. np. Dziedzictwo utracone – dziedzictwo odzyskane, red. Anna Kamler, Dorota Pietrzkiewicz, Warszawa 2014. Nowe możliwości: materiał 3 Inną sprawą jest trwałość tych odpowiedzi, uzależniona często od wielkości i jakości badanej próbki. Do zmieniającego się co kilka lat stanu badań – sytuacja częsta np. w archeologii, W badaniach nad średniowieczem ostatnia deka- gdzie kolejne sezony wykopaliskowe tego samego stanowiska da przyniosła zjawisko analogiczne do opisywa- przynoszą nowe spostrzeżenia – historykom trudno się przy- nej przez badaczy różnych dyscyplin „kultury nad- zwyczaić, a przynajmniej nie jest to w historiografii normą. 94 Miłosz Sosnowski tycznego wykorzystania często wykracza daleko poza polskich jest więcej, niż potrafiłaby ze zrozumieniem umiejętności nabywane na studiach historycznych przeczytać jedna osoba przez całe życie6. i wymaga – od sformułowania problemu badawczego W praktyce badawczej z wielu względów – będzie i odpowiedniego kwestionariusza pytań po interpreta- jeszcze o tym mowa – historycy średniowiecza korzy- cję wyników – zespołowej współpracy przedstawicieli stają częściej ze źródeł wydanych drukiem niż z ich różnych dyscyplin4. wersji rękopiśmiennych. Także pod tym względem W zakresie tradycyjnie rozumianych źródeł histo- sytuacja obecna jest nieporównanie lepsza niż dwie rycznych na naszych oczach dokonuje się inna wielka dekady temu. Oczywista jest dziś łatwa dostępność zmiana. Jest to rosnąca dostępność średniowiecznych w bibliotekach cyfrowych starych (ale czasem jedynych rękopisów, wynikająca z powszechnej digitalizacji ma- istniejących) pojedynczych wydań, a także martwych teriałów archiwalnych i bibliotecznych. Kolejne insty- serii wydawniczych, do których wygasły już majątko- tucje w Polsce i na świecie otwierają swoje zasoby, do we prawa autorskie. Korzystanie ze starej, lecz wciąż których dostęp ograniczony był dotąd przez restryk- podstawowej, serii „Pomniki Dziejowe Polski” (sześć cyjne przepisy wewnętrzne, stan zachowania obiektów, tomów wydanych w l. 1864–1893) niegdyś wymaga- ich relatywną cenność, czasem przez wymóg posia- ło zamówienia jej w czytelni bądź zakupienia trudno dania stopnia naukowego, a czasem przez życzliwość dostępnych egzemplarzy w antykwariacie, kserowania bibliotekarza i archiwisty. Pomimo wielkich nakładów stron itp. Dziś możemy korzystać z niej bez wychodze- nie oznacza to, że wszystko zostało już udostępnione5. nia z domu lub przeciwnie – jeżeli chcemy – w par- Daleko nam do tego. Ale już teraz publicznie dostęp- ku, tramwaju, podczas spaceru7. W wolnym dostępie nych skanów rękopisów średniowiecznych ze zbiorów korzystać można również z niektórych aktywnych se-

6 Prowadzony przez Instytut Historii Nauki PAN, Instytut 4 Publikacje mają wówczas długą listę autorów obejmującą Sztuki PAN, Instytut Badań Literackich PAN oraz Bibliotekę np. antropologów fizycznych, archeologów, biochemików oraz Uniwersytetu Wrocławskiego portal „Manuscripta.pl” zawie- historyków. ra odnośniki do dostępnych online zbiorów rękopiśmiennych 5 W ciągu ostatniego roku zrealizowane zostały m.in.: w Polsce oraz do poloników dostępnych w zbiorach poza gra- projekt „Patrimonium – digitalizacja i udostępnienie polskie- nicami Polski. go dziedzictwa narodowego ze zbiorów Biblioteki Narodo- 7 Podobizny dostępne w Kujawsko-Pomorskiej Biblio- wej oraz Biblioteki Jagiellońskiej”, https://bn.org.pl/projekty/ tece Cyfrowej, https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/9073 patrimonium [dostęp: 15.05.2020], czy „Platforma Cyfrowa [dostęp: 15.05.2020], oraz bibliotece Polona, https://polona. Biblioteki Kórnickiej”, https://platforma.bk.pan.pl/ [dostęp: pl/search/?query=monumenta_poloniae_historica [dostęp: 15.05.2020]. 15.05.2020]. Warsztat historyka średniowiecza w XXI w. 95 rii wydawnictw źródłowych, na czele z niemieckimi (a zdaniem wielu: niezbędnych) w badaniach – słow- „Monumenta Germaniae Historica”8. Począwszy od niki łaciny klasycznej10 i średniowiecznej11, narzędzia pierwszych tomów, czyli od 1826 r., aż po najnowsze pozwalające na przeszukiwanie wielu słowników jed- (po upływie krótkiej karencji) – dostępność wydań nocześnie12, indeksy i wzorniki skrótów stosowanych krytycznych tekstów dawnych nie sprowadza się do w rękopisach średniowiecznych13, narzędzia przyspie- możliwości ich czytania, ale daje również możliwości szające przekładanie średniowiecznych sposobów da- ich przeszukiwania. Baza ta (dMGH) pełni więc rolę towania na obecne oraz wykazy zawierające lokalne zbioru wydań źródeł średniowiecznych, ale sprawdza kalendarze świąt, charakterystyczne dla terytoriów się też jako narzędzie. czy zakonów14, listy łacińskich nazw miejscowych z ich współczesnymi odpowiednikami15, indeksy kompozycji

Nowe możliwości: narzędzia 10 Niedawno udostępnione zostało największe przedsię- wzięcie tego typu, czyli Thesaurus linguae Latinae, http://www. thesaurus.badw.de/en/project.html [dostęp: 15.05.2020]. Skokowy postęp w związku z digitalizacją następuje 11 Np. Elektroniczny Słownik Łaciny Średniowiecznej w Polsce więc także w zakresie narzędzi wspomagających pro- (A–Q), https://elexicon.scriptores.pl/ [dostęp: 15.05.2020]. wadzenie badań. Masowe przeszukiwanie zbiorów tek- 12 Baza Λογειον, https://logeion.uchicago.edu/ [dostęp: stów pod kątem występowania w nich pojedynczych 15.05.2020]. wyrazów (lub lematów, czyli form słownikowych wy- 13 Cyfrowa wersja Adriano Cappelli, Lexicon abbreviatu- razów odmiennych) czy fraz umożliwiają tzw. korpu- rarum, 1. wyd. 1899, 6. wyd. 1961, https://www.adfontes. sy, bazy tekstów liczące setki, a czasem nawet tysiące uzh.ch/en/ressourcen/abkuerzungen/cappelli-online [dostęp: 15.05.2020]. 9 utworów różnego rodzaju – miliony wyrazów . W wol- 14 Np. wersja elektroniczna klasycznego podręcznika: nym dostępie jest coraz więcej narzędzi przydatnych Hermann Grotefend, Zeitrechnung des Deutschen Mittelalters und der Neuzeit, wydanego pod koniec XIX w., http://bilder.manuscripta-mediaevalia.de/gaeste//grotefend/grotefend.htm [do- 8 Portal dMGH, https://www.dmgh.de/ [dostęp: stęp: 15.05.2020]. 15.05.2020]. 15 Np. Georg Theodor Grässe, Orbis Latinus. Lexikon latei- 9 Zob. Elektroniczny Korpus Polskiej Łaciny Średniowiecznej nischer geographischer Namen des Mittelalters und der Neuzeit, do- przy Instytucie Języka Polskiego PAN, http://scriptores.pl/ stępny wedle wydania z 1909 r. jako baza danych, http://www. efontes/ [dostęp: 4.08.2020]. Największym repozytorium tego columbia.edu/acis/ets/Graesse/contents.html, zaś wedle najnow- typu jest międzynarodowy projekt Corpus Corporum rozwijany szego, trzytomowego wydania (1972) w postaci skanów, https:// na Uniwersytecie w Zurychu, http://mlat.uzh.ch/MLS/ [dostęp: bavarikon.de/object/bav:BSB-MDZ-00000BSB00050912 [do- 4.08.2020]. stęp: 15.05.2020]. Inne, i bardziej różnorodne, zastosowanie 96 Miłosz Sosnowski liturgicznych, pozwalające m.in. na ich identyfikację (tyrania wymierności!) swoich zbiorów19. Historycy są i sprawdzenie popularności16, czy np. testy umożliwia- użytkownikami specyficznymi – teoretycznie przynaj- jące lokalizację przeznaczenia modlitewników, tzw. go- mniej zainteresowani ze względów profesjonalnych, ale dzinek17. Lista ta mogłaby być zresztą o wiele dłuższa18. ich sposoby korzystania z cyfrowych zbiorów są czaso- Częściowo są to narzędzia wypracowane dawno, przed chłonne. Biorąc pod uwagę długofalowość badań rę- epoką powszechnej cyfryzacji, a częściowo narzędzia kopiśmiennych, na efekty ze strony historyków trzeba zupełnie nowe, okresowo aktualizowane i rozbudowy- poczekać. Każdy jednak przykład – można mieć na- wane. dzieję – pociąga za sobą następne. Inną rzeczą jest to, Dzięki cyfrowym bibliotekom, korpusom tek- że cyfrowe podobizny rękopisów (a nawet i same ręko- stów, wydaniom i narzędziom możliwości badawcze pisy w swej namacalnej postaci) nie są jeszcze źródłami otwierające się przed mediewistyką z roku na rok są historycznymi – wrócimy do tego. coraz większe. Nie oznacza to oczywiście, że historycy średniowiecza (dotyczy to również historyków innych epok) w swojej masie rzucili się ad fontes („do Nowe zagrożenia źródeł”). Bibliotekarze, archiwiści i muzealnicy zorien- towali się dość szybko, że sama digitalizacja nie wy- Sytuacja, w jakiej znaleźliśmy się od niedawna, ma też starczy i szukają recept na zwiększenie wykorzystania swoje pułapki, wynikające między innymi z nadmiaru możliwości – trudno zorientować się w skokowo na- mają Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, rosłym materiale. Inne zagrożenie, może ważniejsze, http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php, czy przestrzenne związane jest z naiwnym, bezkrytycznym korzystaniem bazy danych na portalu „Atlas Fontium”, http://www.atlasfon- z nowych możliwości. To między innymi z łatwej do- tium.pl/ [dostęp: 15.05.2020]. stępności fałszerstw (np. tzw. kroniki Prokosza)20, staro- 16 Baza Cantus. A Database for Latin Ecclesiastical Chant, http://cantus.uwaterloo.ca/home/ [dostęp: 15.05.2020]; zob. też Cantus Index. Catalogue of Chant Texts and Melodies, http:// 19 Zob. Aleksandra Janus, Od widza, przez odbiorcę do użyt- cantusindex.org [dostęp: 15.05.2020]. kownika. Badania publiczności instytucji kultury, [w:] Użytkow- 17 Late Medieval and Renaissance Illuminated Manuscripts – nik, zasoby, strategie. Instytucje kultury w środowisku cyfrowym, red. Books of Hours 1300–1530, http://manuscripts.org.uk/chd.dk/ Karolina Czerwińska, Warszawa 2016, s. 9–14, online: http:// use/index.html [dostęp: 15.05.2020]. www.nina.gov.pl/media/761909/instytucje_kultury_w_srodo- 18 Uporządkowany przewodnik po narzędziach, Medieval wisku_cyfrowym.pdf [dostęp: 4.08.2020]. Digital Resources. A Curated Guide and Database, prowadzi od 20 Piotr Boroń, Uwagi o apokryficznej kronice tzw. Prokosza, niedawna Medieval Academy of America, http://mdr-maa.org [w:] Ad fontes. O naturze źródła historycznego, red. Stanisław Ro- [dostęp: 15.05.2020]. sik, Przemysław Wiszewski, Wrocław 2004, s. 363–374. Warsztat historyka średniowiecza w XXI w. 97 druków wczesnonowożytnych (historiografii przedkry- tyce – zapomina się o tym. Historycy zawodowi zdo- tycznej) oraz z dawna zdyskredytowanych amatorskich bywają to przygotowanie uprzednio, zwykle w trakcie opracowań czerpią swoje paliwo propagatorzy istnienia wieloletnich studiów, lektury oraz w ramach kontak- tzw. Imperium Lechitów oraz ich zwolennicy21. Krót- tów profesjonalnych: to pewien podstawowy zestaw ko mówiąc, łatwiej teraz niż kiedyś produkować i roz- umiejętności oraz norm postępowania (dyrektyw ba- powszechniać treści, które z punktu widzenia histo- dawczych), które wspólnie składają się na wypracowa- riografii zawodowej są absurdalne. Skoro analogiczne ny przez wieki reżim, pozwalający unikać przynajmniej problemy – braku zaufania do wiedzy profesjonalnej części spośród grożących naiwności i nieporozumień. i ułatwione mediami społecznościowymi głoszenie teorii Pouczający jest tu właśnie przykład „Imperium Lechi- spiskowych – dotyczą nawet przedstawicieli nauk ści- tów”. Tak, kronikarze od czasów mistrza Wincentego słych22 czy medycyny23, to tym bardziej podatne na nie (pocz. XIII w.) opisują monumentalną, przedpiastow- są dyscypliny humanistyczne, włącznie z historią. Tak, ską historię Polski i Polaków – ale że są to wtórne kon- istnieją negatywne konsekwencje zniesienia instytu- strukcje, na których nie można polegać, opisując dzieje cjonalnych barier, które do niedawna chroniły swoiste ziem polskich przed Mieszkiem I, pokazała historiogra- świątynie, jakimi są archiwum czy oddział zbiorów spe- fia krytyczna już w XIX w. Właśnie dlatego historycy cjalnych biblioteki, a z punktu widzenia rozpowszech- nie wracają do tych opowieści jako źródeł do rzeczy- niania wyników badań również wydawnictwa. wistych dziejów „ziem polskich w starożytności”. Pro- Badanie historii średniowiecznej i charakterystycz- fesjonalne rekonstrukcje tej epoki oparte są na skąpej nych dla niej źródeł wymaga przygotowania. Z jednej podstawie pisanej dotyczącej ziem polskich, ale coraz strony wydaje się to oczywiste, ale z drugiej – w prak- bardziej na źródłach archeologicznych oraz analogiach ze społeczeństwami dawnymi (czasem też obecnymi!), na różne sposoby podobnymi. Opowieści Wincentego 21 Zob. np. Roman Żuchowicz, Wielka Lechia. Źródła i przyczyny popularności teorii pseudonaukowej okiem historyka, Warszawa i jego następców o Lechitach są oczywiście dalej przed- 2018; Artur Wójcik, Fantazmat Wielkiej Lechii. Jak pseudonauka miotem badań i polemik, ale oś zainteresowania nimi zawładnęła umysłami Polaków, Oświęcim 2019. historyków przesunęła się już dawno w kierunku pytań 22 Np. Virginia Gevin i in., Communication. Post-Truth Pre- o to, jak i po co zostały te opowieści najpierw skonstru- dicaments, „Nature” vol. 541 (2017), s. 425–427. owane, a potem przez kolejnych kronikarzy modyfiko- 23 Zob. np. Agnieszka Demczuk, Fenomen ruchu antyszcze- wane24. pionkowego w cyberprzestrzeni, czyli fake news i postprawda na usługach hipotezy Andrew Wakefielda, „Annales Universitatis Pae- dagogicae Cracoviensis. Studia de Cultura” 2018, t. 10, nr 4, 24 Zob. np. Jacek Banaszkiewicz, Mistrz Wincenty i naśla- s. 92–113. dowcy – wizje najstarszych dziejów Polski XIII–XV w., [w:] Prze- 98 Miłosz Sosnowski

Warsztat historyka (wyznaczonych przede wszystkim przez tzw. nauki pomocnicze historii) potrzebnych w codziennej pracy Zawodowe zajmowanie się historią średniowieczną współtworzą warsztat historyka, czy to wczesnego śre- wymaga więc świadomości istnienia rozmaitych puła- dniowiecza, czy Kościoła w starożytności, czy muzyki pek, „zastawionych” na nas na każdym etapie badań. dawnej. Całości tak rozumianego warsztatu historyka Innymi słowy chodzi o możliwie kompletne – choć ni- średniowiecza nie sposób omówić w krótkim tekście26 gdy w pełni – wyzbycie się naiwności badawczej i wy- (a i wiedza piszącego na to nie pozwala), wolno jednak robienie w sobie postawy ostrożności i krytycyzmu. Po- wskazać na niektóre jego elementy, uświadamiające dział na epoki historyczne – „średniowiecze” jest jedną liczbę i skalę problemów oraz to, jak bardzo stoimy – z nich – jest wtórnie narzucony przeszłości, ale niemal na dobre i na złe – na barkach naszych uczonych po- każdy historyk i historyczka zgodzą się, że w ramach przedników i poprzedniczek. uprawiania historii epoki, którą się zajmują, istnie- ją pewne charakterystyczne problemy i pułapki (lub odcienie problemów bardziej uniwersalnych)25. Świa- Krytyka źródeł i nauki pomocnicze domość tych problemów, wspólnie z wiedzą o historii badań i ich kierunkach, typologią źródeł charaktery- Do najstarszych elementów reżimu warsztatowego stycznych dla badań nad epoką, a także (a może przede historyka – sporo poprzedzających akademickie upra- wszystkim) z zestawem podstawowych umiejętności wianie dyscypliny – należy krytyka źródła, dzielona zwykle na zewnętrzną i wewnętrzną27. Krytyka oznacza systematyczne rozpatrzenie się w wartości i przy- szłość w kulturze średniowiecznej Polski, t. 1, red. Jacek Banasz- datności informacyjnej jakiejś pozostałości po przeszło- kiewicz, Andrzej Dąbrówka, Piotr Węcowski, Warszawa 2018, ści. Jest to porządkowanie – podkreślmy to – spraw s. 269–306; Rafał Rutkowski, Jak opowiedzieć o zwycięstwie nad Cezarem? Próba nowego spojrzenia na przekaz Mistrza Wincentego (I, 17), „Kwartalnik Historyczny” 126 (2019), nr 3, s. 453– 26 Dla średniowiecza rolę podręcznego przewodnika wy- 473. pełnia Vademecum historyka mediewisty, red. Jarosław Nikodem, 25 Częściowo wynika to zapewne z tradycji badawczych, Dariusz Andrzej Sikorski, Warszawa 2012, dla starożytności zaś zapoczątkowanych nierzadko stulecia temu, a utrwalonych Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, t. 1–3, red. Ewa istnieniem zakładów i katedr na uczelniach wyższych i w in- Wipszycka, Warszawa 1979–1999. stytucjach badawczych. Tym problemem – interesującym nie 27 Przegląd definicji tych pojęć zob. Maciej Dorna, Kryty- tylko historię historiografii jako dziedzinę badań, ale też każde- ka źródeł – problem definicji, [w:] Nauki pomocnicze historii. Teoria, go aspirującego do samoświadomości historyka – nie będziemy metody badań, dydaktyka, red. Aleksandra Jaworska, Robert Jop, się tu zajmować. Warszawa 2013, s. 49–61. Warsztat historyka średniowiecza w XXI w. 99 podstawowych. Dopiero ustalenie szeroko rozumianej łączy cały szereg nauk pomocniczych, stawiając wła- przynależności tej pozostałości (czasowej, terytorialnej, sne pytania z zakresu historii społeczeństwa, kultury, społecznej itd.) pozwala wykorzystać ją jako źródło hi- gospodarki. Chronologia i geografia historyczna to nie storyczne. Idea wypracowania metod krytyki źródeł „tylko” wykazy i tabelki, ale też pytania np. o dawną sięga XVII w., gdy to w obliczu batalii sądowych o pra- wyobraźnię czasową i przestrzenną, sensy kalendarza, wa własności (dopiero potem w celach poznawczych) poczucie czasu różnych epok i grup społecznych czy zadawano pytanie względem materiału dowodowego: horyzont geograficzny29. jak systematycznie odróżniać dawne dokumenty au- Potrzeba przeprowadzenia krytyki zewnętrznej jest tentyczne od fałszerstw. Zasady rodzącej się wówczas czymś oczywistym – każdy zbudzony ze snu historyk krytyki dyplomów (tak nazywamy dokumenty śre- wydeklamuje jej nieodzowność. Zaznaczyć przy tym dniowieczne) wkrótce stosowane były względem in- trzeba, że wszelkie pozostałości po przeszłości, np. rę- nych dawnych pozostałości piśmiennictwa28. kopisy średniowieczne, nie są – i nie muszą być – wy- Potrzeby te doprowadziły do wykształcenia pod- korzystywane tylko jako źródło historyczne. Często stawowego kanonu nauk pomocniczych historii, wie- są obiektem admiracji ze względu na samą swą daw- dzy i umiejętności używanych i wzbogacanych do ność i poczucie głębi dziejów, mogą być oglądane jako dziś – dyplomatyki (zmienna forma dokumentu), obiekt muzealny, element dziedzictwa kulturowego, paleografii (pismo dawne) czy sfragistyki (pieczęcie). dzieło sztuki. Kiedy natomiast mają być wykorzystane Potrzebę skonstruowania swoistego słownika, pozwa- jako źródło historyczne, konieczne jest wykonanie wo- lającego przełożyć kategorie czasu, przestrzeni i miar kół nich szeregu zabiegów badawczych, zadanie pytań. stosowanych w przeszłości na te stosowane obecnie, Czym jest ta pozostałość w ramach typologii nam zna- realizują od dawna chronologia, geografia historyczna nej? Kiedy dziełko to zostało spisane? Kto jest jego au- i metrologia. Oczywiście każda z powyższych dyscy- torem lub, jeżeli tak dokładne określenie pochodzenia plin – nauki pomocnicze nazwano naukami podstawo- nie jest możliwe, w jakim środowisku powstało? Czy wymi historii – oprócz funkcji usługowej stawia swoje zachowało się do naszych czasów w postaci nadanej jej własne pytania badawcze. Np. paleografia to nie tylko przez autora lub autorów? Czy może dostępna dla nas praktyczna umiejętność czytania dawnego pisma, ale jego postać jest efektem wtórnego obrastania w dodat- specyficzne pole historii kultury, podobnie kodykologia (zajmująca się dawnymi książkami pisanymi ręcznie) 29 O tych sprawach zob. Józef Szymański, Nauki pomocnicze historii, wyd. 6, Warszawa 2012; Aleksander Gieysztor, Zarys 28 Więcej na ten temat zob. Maciej Dorna, Mabillon i inni. nauk pomocniczych historii, t. 1–2, wyd. 3 rozsz., przy współudzia- Rzecz o powstaniu dyplomatyki, Poznań 2014. le Stanisława Herbsta, Warszawa 1948. 100 Miłosz Sosnowski ki i zmiany pochodzące od kogoś innego? Są to tak na- wewnętrznych (informacji zawartych w treści) zakłada prawdę podstawowe pytania. Bez wiedzy o tym, kiedy się czas jej powstawania między 1112 a 1116 r. Opo- powstała kronika, nie sposób odnieść się do opowieści wieść dziejopisa kończy się na 1114 r. – to też należało kronikarskiej – ani przedmiotowo (do zawartych w niej zrekonstruować, bo dziełko Galla nie zawiera dat rocz- informacji o rzeczywistości), ani podmiotowo (co opo- nych – ale, jak to często bywa, rok zakończenia opisu wieść ta mówi o czasach, w których powstała i o auto- nie jest tożsamy z rokiem ukończenia pracy. Wbrew rze albo środowisku, w jakim powstała). Przyjrzyjmy temu jednak, czego można by się spodziewać, problemy się tym pytaniom na konkretnych, dobrze znanych datowania przekazów dziejopisarskich w wielu przy- przykładach dziejopisarskich30. padkach są nierozstrzygnięte. Propozycje badaczy zaj- Dla niektórych utworów dziejopisarskich – o ta- mujących się niektórymi kronikami są rozbieżne i jedy- kie przykłady poprosili mnie redaktorzy tej książecz- ne, co możemy zrobić – jeżeli sami nie chcemy się zająć ki – dość precyzyjne datowanie wypracowane zostało tym problemem bliżej – to przeanalizować argumenty w toku dyskusji. Przykładem może być kronika (a w za- innych oraz, jeżeli to potrzebne dla naszego pytania sadzie gesta władców dynastycznych, czyli ich „wielkie badawczego, uzasadnić, które z nich nas przekonują. czyny”) Anonima tzw. Galla. Na podstawie kryteriów Przykładem ważnego i często wykorzystywanego utworu dziejopisarskiego o niepewnym datowaniu jest tzw. 30 Termin „dziejopisarstwo średniowieczne” to różnie defi- Kronika wielkopolska w swej zachowanej do dzisiaj posta- niowana kategoria piśmiennictwa. Należą do niego bardzo róż- ci31. Od dwóch stuleci była ona datowana przez jednych ne jakościowo i objętościowo teksty, których przedmiotem jest na XIII w., a przez innych na stulecie następne. Są też przeszłość dalsza (czasem od stworzenia świata) i/lub bliższa (aż badacze, którzy zakładając trzynastowieczne powstanie po teraźniejszość autora). W ramach dziejopisarstwa rozpozna- pierwszej wersji kroniki, w zachowanej jej postaci widzą walne są pewne powtarzalne formy, na zasadzie podobnej do ga- efekt wtórnego redagowania w XIV w. Dla wszelkich tunku literackiego. O dziejopisarstwie w Polsce średniowiecznej zob. Jan Dąbrowski, Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), badań łączących treść kroniki z okolicznościami jej po- Wrocław 1964; Edward Skibiński, Historiografia polska, [w:] Va- wstania ta różnica ma zasadnicze znaczenie. W pierw- demecum historyka mediewisty, s. 231–287; Wojciech Drelicharz, szym przypadku mamy do czynienia z dziejopisarstwem Idea zjednoczenia królestwa w średniowiecznym dziejopisarstwie pol- i treściami właściwymi dla schyłkowego okresu rozbicia skim, Kraków 2012; Piotr Węcowski, Początki Polski w pamięci dzielnicowego w Wielkopolsce. W drugim przypadku historycznej późnego średniowieczna, Kraków 2014; w szerszym aspekcie kultury historycznej zob. prace zgromadzone w Prze- szłość w kulturze średniowiecznej Polski, t. 1 oraz Przeszłość w kul- 31 Chronica Poloniae maioris / Kronika Wielkopolska, wyd. turze średniowiecznej Polski, t. 2, red. Halina Manikowska, War- Brygida Kürbis, „Monumenta Poloniae Historica” s.n., t. VIII, szawa 2018. Warszawa 1970. Warsztat historyka średniowiecza w XXI w. 101 okoliczności są zupełnie inne: z dawna zjednoczone już na Kromera domysł, że twórca tej najstarszej kroniki Królestwo, po przemianach związanych z panowaniem napisanej w Polsce był Francuzem (Gallus), wszedł na ostatnich Piastów. Kronika wielkopolska to tylko jeden trwałe do tradycji, ale nie jest jedyny – wskazywano też z przykładów trudnych w datowaniu utworów. Czas po- na Prowansję (południową część dzisiejszej Francji), na wstania wielu pomniejszych, krótszych lub wtórnych, północną Italię (a zwłaszcza Wenecję) oraz różne kra- anonimowych dziełek może być podany tylko hipote- je Rzeszy (np. Bawarię oraz Saksonię), choć w różnych tycznie i w przybliżeniu. Analogiczne problemy doty- propozycjach pojawiały się i Węgry. Utożsamiono też czą oczywiście nie tylko dziejopisarstwa – notorycznie Anonima z Ottonem (zm. 1139), biskupem bamber- trudne w datowaniu bywają żywoty świętych, często skim i misjonarzem na Pomorzu. Domysły te oparte są niezawierające wskazówek dających się pewnie powią- na rozmaitych przesłankach – niektóre wywodzone są zać z określonymi okolicznościami powstania. z treści, nastawienia autora do różnych aspektów rze- Podobnie kluczowe – i powiązane z datowaniem – czywistości, inne ze słownictwa, jeszcze inne z dających są sprawy autorstwa i środowiska powstania. Rzadko się mierzyć cech (rytmu) łacińskiej prozy. W przypadku kiedy jesteśmy w tak szczęśliwej sytuacji, jak w przy- utworów anonimowych próby określenia autora zawsze padku Jana Długosza (1415–1480), którego znamy nie obarczone są ryzykiem. Wspomniana wcześniej Kronika tylko z imienia, ale również z obszernej i dobrze udo- wielkopolska siłą rzeczy nie ma ustalonego autorstwa – kumentowanej działalności na różnych polach. O wiele z proponowanymi okresami powstania wiązano czasem mniej wiemy o mistrzu Wincentym, zwanym też Ka- konkretne postacie: biskupa poznańskiego Boguchwa- dłubkiem (zm. 1223), chociaż dzięki temu, że był on ła II (poł. XIII) w., kustosza poznańskiego Godzisława biskupem krakowskim, znany jest też z innych źródeł zw. Baszkiem (2 poł. XIII w.) oraz Janka z Czarnkowa epoki. Są jednak kronikarze, o których biografii nie je- (2 poł. XIV w.), skądinąd autora innej kroniki (zwanej steśmy w stanie nic pewnego powiedzieć. Klasycznym od jego imienia Kroniką Janka z Czarnkowa). W przy- przykładem jest Gall Anonim, a w zasadzie – to jednak padku anonimowych utworów (samo imię daje nam poprawniejsza forma – Anonim tzw. Gall. Spór o jego zresztą niewiele33) ważne są próby ustalenia już nie kon- pochodzenie, wywołany na nowo przed kilku laty, do- kretnego autora, a środowiska powstania tekstu. Jest to tarł aż na łamy prasowe i do innych mediów tradycyj- nych32. Rzucony przez renesansowego autora Marci- drzej Dąbrówka, Edward Skibiński, Witold Wojtowicz, War- szawa 2017, s. 23–58. 32 Więcej zob. Dorota Gacka, Przegląd koncepcji dotyczących 33 Chociaż np. imię mistrza Wincentego łączą badacze pochodzenia Galla Anonima. Od Kromera do badaczy współczesnych, z zaprowadzeniem kultu św. Wincentego w Polsce XII w. Imio- [w:] Nobis operique favete. Studia nad Gallem Anonimem, red. An- na „ludowe” (w przeciwieństwie do chrześcijańskich) autorów 102 Miłosz Sosnowski bardzo ważne nawet dla dziełek o ustalonym autorstwie. sach, niewiele by z nich zostało. Problem jest jednak Wiele zależy w badaniach od odpowiedzi na pytanie, poważniejszy i za chwilę do niego wrócimy. Historyk czy jest utwór wyrazem świadomości otoczenia władcy, poproszony o wskazanie „kroniki Galla” wyciągnie dłoń czy konkretnego – osadzonego też w czasie – środowi- w kierunku półki i sięgnie po drukowaną książkę. W za- ska katedralnego, klasztornego, miejskiego, uniwersy- leżności od tego, co sądzi na temat naszego przygoto- teckiego itd. Są to wszystko zagadnienia, które przed wania, poda nam jeden z przekładów35 lub jedno z wy- wydobywaniem informacji z utworu dziejopisarskiego dań krytycznych tekstu łacińskiego36. Rozumie się samo i ich oceną powinniśmy rozważyć, choć trudno często przez się, że przekład nie jest – nie może być – tożsamy o nieskomplikowane i jednoznaczne wnioski. Podobnie z tekstem łacińskim. Mniej oczywiste jest to, że tekst ma się sprawa, gdy przejdziemy do pozostałych z po- każdego wydania krytycznego – a dla „Galla” mamy stawionych wyżej pytań: o stan zachowania i dostępną ich kilka – również jest tylko pewnym przybliżeniem nam postać pozostałości po przeszłości, czy to kroniki, pierwotnie skomponowanego dziełka. Wydania różnią czy artefaktu34. W przypadku utworów piśmiennictwa się od siebie i każde kolejne aspiruje do tego, by być bywa to bardzo skomplikowane. w jakimś zakresie „lepsze” od poprzednich. Dostępność wielu wydań, sposoby ich przygotowania – wszystko to ma znaczenie dla historyków i innych świadomych czy- Wydania i ich problemy – krytyka tekstu telników dziejopisarstwa. Zagadnieniami tymi – tak od strony teoretycznej, jak i praktyki – zajmuje się edytor- 37 Komplikacja, na jaką w praktyce natrafiamy, pojawia stwo i tzw. krytyka tekstu . się na najbardziej podstawowym etapie – ustalenia tekstu. Jakie jest brzmienie utworu? W praktyce historycy 35 Najczęściej wykorzystywany to: Anonim, tzw. Gall, Kro- nie korzystają zwykle bezpośrednio z tekstów spoczy- nika polska, tłum. Roman Grodecki, przejrzał i przyp. opatrzył wających w starych rękopisach. Pewną rolę gra oczy- Marian Plezia, Wrocław 1965 – przekład najczęściej wykorzy- wiście chęć oszczędzenia tych ostatnich – gdyby każdy stywany, ale nie jedyny. historyk wykorzystujący kronikę tzw. Galla w swoich 36 Najnowsze wydanie to Anonima tzw. Galla Kronika, czyli badaniach miał pracować bezpośrednio na rękopi- dzieje książąt i władców polskich, wyd. Karol Maleczyński, „Mo- numenta Poloniae Historica” s.n., t. 2, Kraków 1952. Nieliczne zmiany zawiera Gesta principum Polonorum / The Deeds of the Prin- i opisywanych przez nich postaci wskazują też mniej lub bar- ces of the Poles, wyd. Paul W. Knoll, Frank Schaer, Budapest– dziej precyzyjnie na ich pochodzenie etniczne. New York 2003, „Central European Medieval Texts” t. 3. 34 Zob. Paweł Stróżyk, Źródła ikonograficzne w badaniu źró- 37 Zob. Benedetto Bravo, Krytyka tekstu, [w:] Vademecum dłoznawczym na przykładzie drzwi gnieźnieńskich, Poznań 2011. historyka starozytnej Grecji i Rzymu, t. 1–2, red. Ewa Wipszycka, Warsztat historyka średniowiecza w XXI w. 103

Gest historyka, który poproszony o „Galla” sięga na sne wydania drukowane, które zawierają fragmenty półkę z książkami, jest efektem tego, że wiele utworów nieznane rękopisom41. Spór o przyjętą dla najnowszej dziejopisarskich, podobnie zresztą jak innych dziełek edycji Roczników Długosza metodę wydawniczą trwa, średniowiecznych i nie tylko, nie zachowało się w po- m.in. dlatego, że to od tej metody – już na etapie teore- staci autorskiej. Taką postać tekstu, którą autor własno- tycznym – uzależniony jest efekt, czyli dokładna postać ręcznie spisał lub chociaż dyktował i korygował, zwiemy kroniki, jaką dostaniemy do czytania42. W oryginale „autografem”. Są one zjawiskiem stosunkowo rzadkim, zachowało się więcej tekstów, w tym część polskiego choć spotykanym. W przypadku polskiego dziejopi- rocznikarstwa, np. najstarszy zachowany z 1 ćw. XII w. sarstwa znamy np. autograf Roczników Jana Długosza, pochodzący Rocznik dawny (Warszawa, BN 3312 II, obejmujący okres do 1406 r. (Kraków, BCzart, 130638), k. 38v–39v)43. Czasem w sferze domysłów pozostaje który daje wgląd w długotrwałe prace redakcyjne nad to, czy posiadany przez nas rękopis jest „oryginałem”, tekstem39. Znamy oczywiście również wtórne odpisy czy późniejszą kopią dziełka. W przypadku dłuższych tego dzieła, zawierające też lata następne40, oraz wcze- form kronikarskich i innych do naszych czasów zwykle zachowały się tylko ręcznie sporządzone późniejsze odpisy. W sensie bardzo dosłownym wielu dzieł dawnych Warszawa 2001, s. 512–541; tenże, Uwagi o dziejach, założeniach (Anonima Galla, mistrza Wincentego, Kroniki Wielko- i celu krytyki tekstu, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2014, nr 3–4 (40), s. 51–63; z punktu widzenia historyka średniowiecza polskiej – z przywoływanych tu przykładów) po prostu zob. Brygida Kürbis, Osiągnięcia i postulaty w zakresie metodyki nie mamy. Żeby z nich korzystać, musimy je w sposób wydawania źródeł historycznych, „Studia Źródłoznawcze” 1957, bardziej lub mniej dyskusyjny zrekonstruować. nr 1, s. 53–87. 38 Podobizna dostępna w bibliotece cyfrowej Muzeum Na- rodowego w Krakowie, https://cyfrowe.mnk.pl/dlibra/publication/20985 [dostęp: 15.05.2020]. 41 Zob. np. Wiesław Wydra, „Historia Polonica” Jana Dłu- 39 Wanda Semkowicz-Zarembina, Powstanie i dzieje auto- gosza z roku 1614 odnaleziona, „Biblioteka” 2000, nr 4 (13), grafu Annalium Jana Długosza, Kraków 1953; Piotr Dymmel, s. 107–112. Uwagi nad historią tekstu w autografie Annales Jana Długosza, [w:] 42 Piotr Dymmel, O metodzie i podstawie wydania „Annales” Venerabiles, nobiles et honesti. Studia z dziejów społeczeństwa Polski Jana Długosza, „Studia Źródłoznawcze” 2000, t. 37, s. 139– średniowiecznej. Prace ofiarowane profesorowi Januszowi Bieniakowi 151. w siedemdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestopięciolecie pracy na- 43 Podobizna dostępna w bibliotece cyfrowej Polona, ukowej, red. Andrzej Radzimiński, Anna Supruniuk, Jan Wroni- https://polona.pl/item/7720442 [dostęp: 15.05.2020]. Wy- szewski, Toruń 1997, s. 467–476. danie zob. Rocznik dawny, wyd. Zofia Kozłowska-Budkowa, 40 Piotr Dymmel, Tradycja rękopiśmienna roczników Jana [w:] Monumenta Poloniae Historica, s.n., t. V, Warszawa 1975, Długosza, Warszawa 1992. s. 3–17. 104 Miłosz Sosnowski

W epoce druku raz zestawiony tekst może być błędów własnych zawierać będzie więc poprzednie ich dowolnie powielany w niezmienionej postaci. Oczywi- „pokolenia”, narosłe w procesie transmisji. Inny pro- ście zdarzają się błędy składu (i błędy autora!), usterki blem powstaje wówczas, gdy skryba jest przejęty tym, maszyny drukarskiej, kolejne wydania potrafią róż- co kopiuje i jednocześnie uznaje – słusznie lub nie – ja- nić się od poprzednich (warianty typograficzne), ale kieś słowo czy sformułowanie za błędne lub warte wy- co do zasady druk obiecuje stabilność przekazywania jaśnienia. Zgodnie ze swoją najlepszą wiedzą poprawia tekstu44. W starożytności i w średniowieczu, chcąc je wówczas, dopowiada lub wyjaśnia, wprowadzając uzyskać egzemplarz jakiegoś dziełka, należało je albo do szykowanego przez siebie egzemplarza słowa bądź samodzielnie przepisać, albo zadanie to zlecić. Kon- sformułowania nowe, zastępując nimi te, które odna- sekwencje tego były daleko idące. Kopiowanie ręczne lazł w swojej podstawie. Te z kolei nowe słowa i sfor- oznacza przede wszystkim – na to zwraca uwagę każdy, mułowania, podobnie jak wcześniej wspomniane błędy, kto zetknął się z odpisami rękopiśmiennymi – że każdy będą stanowiły punkt wyjścia nowego egzemplarza – egzemplarz jest inny. Ma odmienny układ prezentacji twórca kolejnej kopii stanie wobec nowych problemów tekstu, zapisany jest przez innego skrybę lub skrybów, i spróbuje – bądź nie – je jakoś rozwiązać. Kiedy w po- na innym pergaminie, jest zdobiony lub nie itd. Przede wyższy sposób pojmujemy proces kopiowania tekstów wszystkim zaś każdy zawiera pewną liczbę nieświado- rękopiśmiennych45, to rozumiemy też, że egzemplarze mie popełnionych przy kopiowaniu błędów. Średnio- są zróżnicowane, bo muszą takie być, nawet przy naj- wieczny skryba bywa – jak każdy z nas – zmęczony, lepszych chęciach i zdolnościach skrybów. Od w miarę głodny lub przejedzony, chory, zamyślony, roztargnio- wiernych – skażonych indywidualnymi (wciąż jednak ny. Czasem nie rozumie tego, co przepisuje albo – co licznymi) pospolitymi błędami – aż po intencjonalnie gorsza – rozumie opacznie. Gdy owoc jego pracy bie- „poprawiane”, aktualizowane, zmieniane to tego stop- rze na warsztat kolejny kopista, napotkane tam błędy nia, że musimy w nich widzieć nowe dziełka. powieli (lub spróbuje „naprawić”), a do zestawu błę- Gdyby wszystkie spisane niegdyś egzemplarze za- dów zastanych doda swoje. Każdy kolejny odpis oprócz chowały się do dziś, moglibyśmy w sposób dość pewny odtworzyć zależności między nimi, wskazać, kto ko- piował który egzemplarz i co w nim poprawił. Przede 44 Nie umniejsza to oczywiście swoistych problemów edy- wszystkim jednak mielibyśmy egzemplarz najstarszy, torstwa opartego na wydaniach drukowanych oraz opartego na autorski – wszystkie inne byłyby wtedy ciekawym mieszanej tradycji, łączącej różniące się od siebie druki i kopie rękopiśmienne; zob. Radosław Grześkowiak, Stary druk jako podstawa edycji krytycznej. Preliminaria, [w:] Jak wydawać teksty 45 Zob. klarowne omówienie tych problemów przez Bene- dawne, red. Karolina Borowiec i in., Poznań 2017, s. 11–39. detto Bravo, Krytyka tekstu, s. 514–517. Warsztat historyka średniowiecza w XXI w. 105 przedmiotem badań, ale niekoniecznie dotyczących tania udzielać można – i udziela się – tylko hipotetycz- już pierwotnej autorskiej wersji. W rzeczywistości nych odpowiedzi. jednak to, co zachowało się do dzisiaj, stanowi tylko Zaledwie dotknęliśmy wierzchołka góry lodowej, nieokreślony ułamek z nieznanej nam ogólnej liczby jakim jest problem tak podstawowy jak samo brzmie- rzeczywiście wyprodukowanych niegdyś kopii. Za- nie tekstu zarówno kronikarskiego, jak i każdego inne- leżności między nimi bywają niejasne, badania pełne go zachowanego w wielu kopiach. Nie wspomnieliśmy pułapek i zwodniczych śladów. Spójrzmy na Kronikę też o tym, że nie każde wydanie nastawione jest na Galla – spisana wszak w 1. ćwierci XII w. zachowała rekonstruowanie (a zdaniem krytyków wprost: kon- się w zaledwie trzech kompletnych kopiach46 (i jednym struowanie!) zaginionego oryginału, a zadowalać może krótkim wypisie fragmentów), z których najstarsza jest się oddaniem, możliwie precyzyjnym, brzmienia jednej ok. 250 lat późniejsza niż okres działalności kronikarza wybranej kopii. Wszystko zależne jest tak od możli- (Warszawa, BN BOZ 2847), zaś dwie kolejne (Kraków, wości wyznaczonych przez zachowane rękopisy, jak od BCzart 131048 oraz Warszawa, BN 8006 III49) pocho- przeznaczenia konkretnego wydania, które jednak za dzą już z XV w. Co działo się z tekstem w międzyczasie, każdym razem – choć w różnym stopniu – jest tylko ile było kopii, jakie błędy popełnili, a jakie „naprawili” przybliżeniem tego, co w rzeczywistości znajduje się twórcy tych nieistniejących już egzemplarzy – na te py- w jego podstawie rękopiśmiennej. Te pojedyncze kopie, zwłaszcza późne i „zepsute” traktowane jako tzw. realizacje tekstu lub nawet nowe dziełka, są od pewnego czasu przedmiotem szczególnego zainteresowania – 46 Ostatnio o tradycji rękopiśmiennej w kontekście recep- same w sobie są źródłem historycznym do środowiska cji dziełka zob. Paweł Żmudzki, Historia interpretowania Kro- i czasów, w jakich powstały50. niki polskiej Galla Anonima, [w:] Pierwsze/najstarsze w zbiorach Wydania krytyczne, opatrzone wstępami omawia- Biblioteki Narodowej, red. Miłosz Sosnowski, Warszawa 2019, s. 296–318; systematyczne omówienie rękopisów zob. Karol jącymi aktualny stan wiedzy o zagadnieniach przy- Maleczyński, Wstęp, [w:] Anonima tzw. Galla Kronika, czyli dzieje książąt i władców polskich, s. I–XXII. 47 Skan kodeksu tzw. zamojskiego w bibliotece Polona, 50 Zob. np. Brygida Kürbis, Dziejopisarstwo wielkopolskie https://polona.pl/item/827083 [dostęp: 15.05.2020]. XIII i XIV wieku, Warszawa 1959; Jacek Wiesiołowski, Ko- 48 Skan kodeksu tzw. Sędziwoja w bibliotece cyfrowej Mu- lekcje historyczne w Polsce średniowiecznej XIV–XV wieku, Wro- zeum Narodowego w Krakowie, https://cyfrowe.mnk.pl/dlibra/ cław 1967; Wojciech Drelicharz, Annalistyka małopolska XIII– publication/22247 [dostęp: 15.05.2020]. XV wieku. Kierunki rozwoju wielkich roczników kompilowanych, 49 Skan kodeksu tzw. szamotulskiego w bibliotece Polona, Kraków 2003; Piotr Węcowski, Początki Polski w pamięci histo- https://polona.pl/item/5790548 [dostęp: 15.05.2020]. rycznej. 106 Miłosz Sosnowski należnych do krytyki źródła (jego pochodzenia, kon- Podsumowanie strukcji, stanu zachowania i wtórnej historii), są więc próbą odtworzenia, jakby powołania na nowo źródła Powyższy bardzo ogólny przegląd miał na celu pokaza- historycznego. Wydawca we wstępie uzasadnia podjęte nie – na przykładach średniowiecznych – że na każdym przez siebie decyzje – jak ustalił brzmienie tekstu, jak ze wstępnych etapów pracy nad źródłem historycznym te decyzje mają się do decyzji podjętych przez poprzed- natrafiamy na pułapki. Zanim zaczniemy wykorzysty- nich wydawców. Materiał uzasadniający te decyzje, wać informacje zawarte w źródłach, musimy (lub ktoś czyli rzeczywiste brzmienie odpisów wykorzystanych musi to zrobić za nas, a my przyjmiemy jego ustalenia) w pracy, znajduje się w tzw. aparacie, serii lub kilku se- ustalić pochodzenie i stan zachowania naszego mate- riach przypisów, które oprócz tego są miejscem, w któ- riału. Te wstępne etapy wszechstronnej krytyki ujaw- rym wskazuje się np. na różnice względem poprzednich niają rozmaite ograniczenia interpretacyjne „wbudo- wydań, rozpoznane w tekście aluzje i cytaty z innych wane” w nasze źródła, określają przydatność różnych utworów (zwykle z Pisma Świętego, autorów chrze- ich aspektów, zarówno pośrednich (pośrednikiem jest ścijańskich i klasycznych). Dopiero tak spreparowany kronikarz-informator) czy bezpośrednich (gdy dzieło tekst – będący wszak hipotezą – staje się przedmiotem informuje nas o czymś „samym sobą”, w tym szeroko dalszych dociekań historycznych, źródłem informacji rozumianą formą nieograniczającą się tylko do mate- i badań wyższego stopnia. Zastrzec trzeba, że dla bar- rialności). Do nienaiwnego czytania przekazów kroni- dzo wielu utworów napisanych w średniowieczu wyda- karskich niezbędna jest świadomość wszystkich tych nia krytycznego nie mamy. Czasem nie mamy wydania problemów i szeregu innych, o których tu wspomnieć w ogóle, zwłaszcza wtedy, gdy wtórne (kompilatorskie, nie sposób. Doświadczenie pokoleń badaczy, od pionie- czyli treściowo zależne) dziełka nie wzbudziły zainte- rów krytyki dokumentu w XVII w. po dziś dzień, po- resowania historyków nastawionych na odtwarzanie zwala uniknąć wielu – choć dalece nie wszystkich – nie- wydarzeń z przeszłości. Tak, w materiale źródłowym, porozumień i rażących błędów. Historycy lubią myśleć, którym dysponujemy, również uzależnieni jesteśmy że te wypracowane przez wieki umiejętności krytycznej w dużej mierze od decyzji podjętych przez naszych po- pracy ze źródłami – i ogólniej warsztat historyczny – przedników. przydatne mogą być każdemu obywatelowi, zwłaszcza dziś, gdy toniemy w potoku różnej jakości sprzecznych informacji i dezinformacji51. Na pewno pozostają one

51 Systematycznie dał temu wyraz ostatnio David Černín, Historical Methodology and Critical Thinking as Synergised Concepts, Warsztat historyka średniowiecza w XXI w. 107 potrzebne teraz, w XXI w., gdy technologia (i huma- Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV w., red. Bronisław Gere- nistyka cyfrowa) otwiera przed historykami nieznane mek, Warszawa 1997 wcześniej perspektywy badawcze i nowe zagrożenia. Przeszłość w kulturze średniowiecznej Polski, t. 1, red. Jacek Ba- naszkiewicz, Andrzej Dąbrówka, Piotr Węcowski, t. 2, red. Halina Manikowska, Warszawa 2018 Stróżyk Paweł, Źródła ikonograficzne w badaniu źródłoznawczym Wskazówki bibliograficzne na przykładzie drzwi gnieźnieńskich, Poznań 2011 Szymański Józef, Nauki pomocnicze historii, wyd. 6, Warszawa Dąbrowski Jan, Dawne dziejopisarstwo polskie (do roku 1480), 2012 Wrocław 1964 Vademecum historyka mediewisty, red. Jarosław Nikodem, Dariusz Dorna Maciej, Mabillon i inni. Rzecz o powstaniu dyplomatyki, Po- Andrzej Sikorski, Warszawa 2012 znań 2014

„Disputatio. Philosophical Research Bulletin” vol. 9 (2019), no. 13, s. 2–34.

Da n u t a Ko n i e c z k a -Śl i w i ń s k a tego zagadnienia2, ale doprowadziła również do podję- cia konkretnych inicjatyw, jak np. powstanie w 2015 r. Edukacja historyczna Forum Edukatorów Archiwalnych3 oraz Forum Edu- kacji Muzealnej w 2018 r.4 Edukacja muzealna czy w instytucjach kultury. edukacja archiwalna zaczynają się zatem wyraźnie wy- Wskazówki metodyczne odrębniać jako oddzielne nurty refleksji, wymagające nie tylko praktycznego czy metodycznego namysłu, ale przede wszystkim zbudowania odpowiednich pod- nstytucje kultury przechodzą w ostatnich latach dość staw teoretycznych tego typu działalności edukacyjnej. Ipoważną zmianę w określeniu swoich podstawowych Środowisko dydaktyczno-historyczne, z racji swojego funkcji i zadań, nastawiając się coraz bardziej na re- wieloletniego zajmowania się problematyką edukacji alizację również celów edukacyjnych. Muzea, archiwa historycznej w muzeach i archiwach, stało się niejako czy biblioteki, jako instytucje o specyficznym zakresie działania związanym nie tylko z działalnością kultu- 2 ralną, wręcz wpisują w zakres swojej aktywności także Zob. np.: Edukacja muzealna w Polsce. Sytuacja, kontekst, perspektywy rozwoju. Raport o stanie edukacji muzealnej w Polsce, działalność edukacyjną. I choć jednym z podstawowych red. Marcin Szeląg, Warszawa 2012; Edukacja muzealna w Polsce. zadań, jakie wykonują, jest upowszechnianie szeroko Aspekty, konteksty, ujęcia, red. Wiesław Wysok, Andrzej Stępnik, rozumianej kultury, to mogą realizować je m.in. przez: Lublin 2013 oraz Hubert Mazur, Od prac kulturalno-oświatowych sprawowanie opieki nad dobrami kultury, umożliwie- do edukacji w archiwach państwowych. Dzieje myśli popularyzator- nie członkom społeczeństwa odbioru wytworów kultu- skiej i przegląd piśmiennictwa z lat 1930-2014, „Archeion” 2015, t. 116, s. 244–290. ry (uczestnictwo bierne) i tworzenia kultury (uczestnic- 3 two czynne), ale także poprzez edukowanie i tworzenie Zob. strona internetowa Forum Edukatorów Archiwal- 1 nych: http://edukacjaarchiwalna.pl/ [dostęp: 24.06.2020], na warunków do rozwoju zainteresowań kulturalnych . której znajdują się m.in. informacje i sprawozdania z pierw- Narastająca w ostatnim dziesięcioleciu dyskusja nad szych trzech spotkań FEA w Toruniu i Warszawie. Forum ko- działalnością edukacyjną takich instytucji kultury jak munikuje się także poprzez portal społecznościowy Facebook: muzea czy archiwa nie tylko zwraca coraz większą www.facebook.com/ForumEdukatorowArchiwalnych [dostęp: uwagę na różnorodne aspekty teoretyczne i praktyczne 24.06.2020]. 4 Zob. strona internetowa „Portal Edukacji Muzealnej” oraz znajdująca się tam zakładka dotycząca Stowarzyszenia „Fo- 1 Ambroży Mituś, Tworzenie i funkcjonowanie państwowych rum Edukatorów Muzealnych”: http://edukacjamuzealna.pl/ i samorządowych instytucji kultury, [w:] Robert Barański i in., Va- news/powstalo-stowarzyszenie-forum-edukatorow-muzealnych demecum dyrektora instytucji kultury, Warszawa 2016, s. 7. [dostęp: 24.06.2020]. 110 Danuta Konieczka-Śliwińska naturalnym zapleczem naukowym tych nowych nur- niącej się od głównego zadania programowego tego tów badawczych5, upatrując nowe wyzwania we współ- typu placówek archiwalnych, muzealnych czy biblio- pracy szkoły, archiwum i muzeum na gruncie edukacji tecznych. W dokumentach programowych tych insty- historycznej i regionalnej, a także oceniając, że historia tucji możemy także spotkać inne określenia, stosowane jest najlepszą z dyscyplin dla współpracy edukatorów zamiennie lub częściowo tylko powiązane z działaniami szkolnych, muzealnych, archiwalnych i przedstawicieli edukacyjnymi czy popularyzatorskimi, jak np. „działal- innych placówek kulturalnych6. ność oświatowa”, „działalność informacyjna” czy „dzia- łalność promocyjna”. Kluczowym pojęciem w tych rozstrzygnięciach terminologicznych jest bez wątpienia Edukacja czy popularyzacja? „edukacja”, zamiennie stosowana z pojęciem „oświata”. W najnowszej Encyklopedii pedagogicznej XXI wieku Ta - W wielu instytucjach kultury często używa się łącznie deusz Aleksander przeprowadza analizę znaczenia obu pojęć edukacja i popularyzacja na określenie działalno- tych terminów i, wskazując na oświeceniowy rodowód ści kierowanej do szerokiego grona odbiorców, a róż- pojęcia „oświata”, dochodzi do wniosku, że w Polsce w prawodawstwie dotyczącym tej dziedziny nadal sto- suje się właśnie to pojęcie (np. w Ustawie z 7 września 5 Zob. m.in. Piotr Unger, Muzea w nauczaniu historii, War- szawa 1988; Muzeum w nauczaniu historii, red. Alojzy Zielecki, 1991 r. o systemie oświaty). Jego zdaniem pojawienie Rzeszów 1989; A. Zielecki, Archiwa, [w:] Współczesna dydaktyka się terminu „edukacja” można wiązać z rozpowszech- historii. Zarys encyklopedyczny, red. Jerzy Maternicki, Warszawa nieniem języka angielskiego w globalizującym się spo- 2004, s. 13–14; a także Stanisław Roszak, Nauczyciel historii łeczeństwie i stąd wynika zastępowanie, np. w doku- w archiwum – archiwista w szkole. Czy istnieją pola współpracy?, mentacji Unii Europejskiej, oświaty – edukacją. Tym [w:] Archiwa w nowoczesnym społeczeństwie. Pamiętnik V Powszech- bardziej, że oba pojęcia mają te same rozległe znacze- nego Zjazdu Archiwistów Polskich, Olsztyn 6–8 września 2007 r., 7 red. Jarosław Poraziński, Krzysztof Stryjkowski, Warszawa niowo desygnaty . Termin „oświata” w wielu krajach 2008, s. 441–448 lub Joanna Wojdon, Internetowe zasoby archi- europejskich już w XIX w. był zamiennie stosowany wów w nauczaniu historii – marzenia i rzeczywistość, „Archeion” także z takimi pojęciami jak „nauczanie i wychowanie” 2004, t. 107, s. 333–353; Andrzej Stępnik, Dydaktyka historii lub „kształcenie”8. wobec wyzwań edukacyjnych w muzeach, [w:] Edukacja muzealna w Polsce. Aspekty, s. 69–81. 6 Zob. Danuta Konieczka-Śliwińska, Stanisław Roszak, 7 Por. Tadeusz Aleksander, Oświata, [w:] Encyklopedia peda- Między szkołą, muzeum i archiwum. Dylematy współpracy i konku- gogiczna XXI wieku, t. III, red. Tadeusz Pilch, Warszawa 2004, rencji w edukacji historycznej, „Klio. Czasopismo poświęcone dzie- s. 1023. jom Polski i powszechnym” 33 (2015), nr 2, s. 43–61. 8 Tamże. Edukacja historyczna w instytucjach kultury 111

Edukacja pochodzi od łacińskiego educatio – wy- i zrozumiały (uprzystępnianie), nie wymagając, że na- chowanie oraz educare – poprowadzić i oznacza ogół stąpi określony postęp w rozwoju osób w tym procesie procesów, form i metod działania, których celem jest uczestniczących11. Upraszczając nieco, można byłoby zmienianie ludzi, stosownie do przyjętych w danym stwierdzić, że popularyzacja odnosi się przede wszyst- społeczeństwie ideałów i celów dydaktyczno-wycho- kim do dostarczenia odbiorcom określonej wiedzy/in- wawczych9. W czasach, kiedy Wincenty Okoń two- formacji, edukacja z kolei poza przekazaniem wiedzy rzył tę definicję, edukację odnoszono głównie do dzieci zajmuje się także jej bezpośrednim zastosowaniem, i młodzieży. Dziś rozumiemy ją szerzej, jako rozwija- czyli nastawiona jest również na kształcenie umiejęt- nie i kształtowanie całej osobowości człowieka, a więc ności i postaw z tą wiedzą związanych. Inna jest zatem sfery intelektualnej, emocjonalno-motywacyjnej i mo- struktura działań podejmowanych wobec odbiorcy: torycznej. Oznacza to, że celem edukacji jest rozwi- w popularyzacji istotne jest osiągnięcie tzw. pierwszego janie wiedzy, umiejętności i zdolności intelektualnych poziomu taksonomii celów kształcenia (poznanie i zro- i sprawnościowych oraz kształtowanie systemu warto- zumienie wiadomości), edukacja idzie krok dalej i dąży ści i postaw10. Podsumowując, nie ma potrzeby sztucz- do osiągnięcia również dwóch pozostałych poziomów nego rozdzielania obu pojęć „oświata” i „edukacja”, taksonomicznych: zastosowania wiadomości w sytu- zwłaszcza na gruncie prawodawstwa polskiego. Do- acjach typowych i problemowych oraz kształcenia po- ceniając wkład refleksji naukowej, inspirującej się na- staw. Zakładając, że edukacja to proces nie tylko na- zewnictwem anglojęzycznym, należy je rozumieć tak uczania, ale także uczenia się (lub jak to dziś częściej się samo. Podobnie jak działalność oświatową zamiennie używa „uczenia się i nauczania”), istotna jest w nim ca- możemy określać działalnością edukacyjną. łościowa wizja człowieka i nastawienie na jego aktywny Edukacja tym się różni od popularyzacji, czyli upo- współudział w procesie zmiany. W popularyzacji przy- wszechniania, że jej celem jest trwałe dokonanie zmian świeca nam inny cel: chcemy, aby dana informacja/wie- w osobowości człowieka, które odbywa się na trzech dza dotarła do jak najszerszego kręgu odbiorców i była poziomach: wiedzy, umiejętności i postaw, gdy tym- przystępna dla każdego; mniejsze znaczenie ma wte- czasem popularyzacja ogranicza się głównie do prze- dy, na ile ta wiedza będzie trwała. Tadeusz Aleksander kazywania informacji (udostępniania) w sposób jasny używa nawet sformułowania (za Jackiem Kunickim), że popularyzacja zbliża wiedzę do człowieka, edukacja 9 Wincenty Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, wyd. 2 rozsz., Warszawa 1998, s. 84. 11 T. Aleksander, Popularyzacja, [w:] Encyklopedia pedago- 10 Wacław Strykowski, Media i edukacja, „Edukacja Me- giczna XXI wieku, t. IV, red. Tadeusz Pilch, Warszawa 2005, dialna” 1996, nr 1, s. 4–8. s. 682–689. 112 Danuta Konieczka-Śliwińska natomiast – odwrotnie – zbliża człowieka do wiedzy12. nauczania, który realizuje, stanowi dominującą formę Przy rozróżnianiu obu pojęć – „popularyzacja” i „edu- w tym względzie. Nie jest jednak jedyną instytucją, kacja” nie można zapominać o motywacji ich odbior- w której mogą i są podejmowane tego typu działania. ców i formach realizacji. W działaniach popularyza- Instytucje kultury nie tylko mogą, ale powinny pro- torskich uczestnik chce się przede wszystkim czegoś wadzić działalność edukacyjną, dostosowując zakres dowiedzieć, w edukacji natomiast chciałby się czegoś treści, form i metod tej edukacji do potrzeb własnych nauczyć. Żeby tak się stało i nabyta wiedza/informacja i swoich odbiorców. Nie wyklucza to tym samym po- miała charakter trwały, przejawiający się także w umie- dejmowania przez nie działalności popularyzatorskiej. jętności zastosowania jej w praktyce, konieczna jest Obie bowiem formy aktywności mogą funkcjonować odpowiednia struktura i kolejność działań, co wynika równolegle, korzystając z tych samych zasobów i na- z teorii edukacji. Jest to m.in. rekapitulacja (powtórze- rzędzi. Nie uszczupli to również innych funkcji i zanie informacji już znanych), nawiązanie do nowych tre- dań tych instytucji, które wykonują. Oferta, którą są ści, wprowadzenie tych treści, uporządkowanie i usys- one w stanie wprowadzić na „rynek” edukacyjny, nie tematyzowanie poznanych wiadomości, zastosowanie jest konkurencją dla innych form kształcenia (w tym ich w działaniach praktycznych, kontynuacja ćwiczeń również dla szkoły), tylko cennym i potrzebnym uzu- utrwalających nabytą wiedzę i umiejętności. W przy- pełnieniem/dopełnieniem szerokiej platformy edukacji padku popularyzacji cały ten szereg czynności przygo- społeczeństwa. towawczych i podsumowujących przekaz informacji nie ma miejsca i zredukowany jest tylko do jednego lub ewentualnie dwóch z wymienionych działań. Nie Przedmiot i cele edukacji historycznej można zatem łączyć pojęć „edukacja” i „popularyzacja” w instytucjach kultury lub stosować ich zamiennie. Są to różne sfery działań, choć czasem zbliżone pod względem treści, to jednak Punktem wyjścia do planowania zajęć edukacyjnych zdecydowanie odmienne pod względem zamierzonych z historii w różnego rodzaju instytucjach kultury po- celów i form realizacji. winna być refleksja nad tym, czego możemy się tam Edukacja odbywa się – najogólniej rzecz ujmując – nauczyć, jaką wiedzę zdobyć, jakie umiejętności i po- na dwa sposoby: w szkole (edukacja szkolna) i poza nią stawy kształtować. Żeby odpowiedzieć na te pytania, (edukacja pozaszkolna). Bez wątpienia szkoła ze wzglę- warto uświadomić sobie, że decyduje o tym nie tylko du na swój masowy charakter i obowiązkowy program rzeczywisty zasób materiałów historycznych znajdują- cych się w danej instytucji kultury lub inspirujące dzieje 12 Tamże, s. 683. tej placówki, ale zależy to od sposobu postrzegania tego Edukacja historyczna w instytucjach kultury 113 miejsca i roli, jaką można mu przypisać. Dydaktyk hi- Przedmiot i cele edukacji w instytucjach kultury storii Stanisław Roszak wskazuje bowiem dwie możliwe możemy definiować bardzo różnie, w zależności od koncepcje edukacyjnego funkcjonowania instytucji kul- tego, jaki zakres zadań tych instytucji przyjmiemy tury takich jak np. archiwum: pierwszą, wywodzącą się (skupiony na wykonywaniu przede wszystkim swoich (jak on to określa) z klasycznego sposobu postrzegania zadań podstawowych czy nastawiony na realizację sze- edukacji, wskazującą na archiwum jako centralne miej- rokiej misji oddziaływania społecznego), a także jaką sce przekazu kulturowego, rozumianego nie tylko jako koncepcję edukacyjną preferujemy (bardziej tradycyjną ilustracja tego przekazu, ale także jako wyjaśnianie sen- i nastawioną przede wszystkim na przekaz czy w du- su jego utrwalania i ochrony, i drugą – wywodzącą się chu postmodernistycznym, motywującą do aktywności z ponowoczesnego podejścia do edukacji, nastawionego i doświadczania). Ważne jest, by bez względu na po- na zaangażowanie i kreatywność uczniów – w ramach czynione wybory określać cele edukacji w instytucjach której instytucja kultury jawi się jako przestrzeń do bez- kultury zawsze na trzech poziomach taksonomicznych: pośredniego kontaktu ze źródłem i do podejmowania wiedzy, umiejętności i postaw. Najprościej można sfor- różnych doświadczeń, np. projektów edukacyjnych13. mułować przedmiot edukacji w instytucjach kultury dla Nieco inaczej proponuje zdefiniować przedmiot eduka- uczniów poszczególnych etapów edukacyjnych: szkoły cji w instytucjach kultury Joanna Wojdon, która wska- podstawowej czy szkoły ponadpodstawowej. Wystarczy zała cztery funkcje zasobów archiwalnych, możliwe do bowiem twórczo przenalizować Podstawę programową spełnienia w szeroko rozumianej edukacji historycznej: i odszukać w niej te zapisy, które pokrywają się z zada- naukowo-informacyjną (dostarczenie wiedzy o materia- niami i funkcjami różnych instytucji kultury. W Pod- łach źródłowych wykorzystywanych przez historyków stawie programowej dla szkół podstawowych z 2017 r. opisujących przeszłość, w tym także autorów podręcz- tego typu informacje znajdziemy nie tylko w przed- ników szkolnych), metodologiczną (zapoznanie z etapa- miocie historia, ale także wiedzy o społeczeństwie, mu- mi pracy historyka: poszukiwaniem źródeł, ich krytyką zyce, plastyce i języku polskim15. Dotyczą one przede i opracowaniem zgromadzonego materiału), metodycz- ną (pomoc w projektowaniu i prowadzeniu zajęć dy- 15 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkoły daktycznych) oraz wychowawczą (przekaz takich war- podstawowej, Załącznik nr 2 do Rozporządzenia Ministra Edu- tości jak szacunek wobec instytucji państwowej, dbałość kacji Narodowej z dnia 24 lutego 2017 r. w sprawie podstawy o potrzeby innych, zaufanie, trwałość, rzetelność)14. programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu 13 S. Roszak, Nauczyciel historii w archiwum, s. 444. umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla bran- 14 J. Wojdon, Internetowe zasoby archiwów, s. 334–340. żowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjal- 114 Danuta Konieczka-Śliwińska wszystkim poznawania źródeł informacji o przeszłości i wymienia instytucje upowszechniające kulturę mu- i dziedzictwie kulturowym, rozpoznawania różnego ro- zyczną we własnym regionie”20, „zna dziedzictwo kul- dzaju źródeł historycznych, oceny przydatności źródła turowe najbliższego otoczenia”21, „poznaje i korzysta do wyjaśnienia problemu historycznego, gromadzenia z miejsc użyteczności publicznej”22, „sprawnie korzysta informacji, umiejętności ich selekcji i hierarchizacji, in- z procedur i możliwości, jakie stwarzają obywatelom tegrowania pozyskanych informacji z różnych źródeł instytucje użyteczności publicznej”23. Podobne odnie- wiedzy, dostrzegania wielości perspektyw badawczych sienia znajdziemy także w Podstawie programowej dla i możliwości interpretacyjnych, korzystania z zasobów szkół ponadpodstawowych z 2018 r.24, w której wręcz internetowych, realizacji zadań w oparciu o samodziel- oczekuje się od nauczyciela i ucznia, że będą korzy- ne poszukiwania informacji i przygotowania ich pre- stać z wszelkich zasobów historycznych dostępnych zentacji16. Podstawa programowa wręcz zachęca do zarówno w instytucjach zewnętrznych, jak i online odwiedzania muzeów czy miejsc pamięci, organizacji dzięki postępowi technologicznemu25. Poza biblioteka- wycieczek i korzystania z propozycji dydaktycznych mi i muzeami Podstawa programowa wymienia także różnych fundacji czy Instytutu Pamięci Narodowej17. inne instytucje kultury, które uczeń powinien poznać, Podobnie istotną rolę w procesie kształcenia i wycho- jak np. galerie sztuki, filharmonie, teatry, opery, domy wania uczniów szkoły podstawowej wyznacza także kultury, studia radiowe i koncertowe26. Na tym etapie różnym rodzajom bibliotek (szkolnym, publicznym, edukacyjnym jednym z celów kształcenia i wychowa- naukowym i in.)18. Nawet jeśli w Podstawie progra- nia jest bowiem „wprowadzenie w obszar działań” tych mowej jakaś instytucja kultury, jak np. archiwum, nie instytucji, czyli przygotowanie ucznia do korzystania jest bezpośrednio wskazana jako miejsce, które uczeń odwiedzić powinien, to jednak można znaleźć zapisy 20 osiągnięć pozwalające na włączenie tych instytucji do Tamże, s. 85. 21 Tamże, s. 89. procesu dydaktycznego. Czytamy bowiem, że uczeń 22 Tamże, s. 231. 19 „poznaje życie kulturalne swojego regionu” , „zna 23 Tamże, s. 256. 24 Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla cztero- letniego liceum ogólnokształcącego i pięcioletniego technikum, nej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla Załącznik nr 1 do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej szkoły policealnej, Dz. U. 2017, poz. 356. z 30 stycznia 2018 r. w sprawie podstawy programowej kształ- 16 Tamże, s. 64, 85, 105, 124, 252. cenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz 17 Tamże, s. 90, 103, 115. branżowej szkoły II stopnia, Dz. U. 2018, poz. 467. 18 Tamże, s. 12 i 238. 25 Tamże, s. 136. 19 Tamże, s. 64. 26 Tamże, s. 89, 90, 91, 100. Edukacja historyczna w instytucjach kultury 115 z ich zasobów, ofert czy repertuaru27. Realizacja tych szych, młodzieży szkół ponadpodstawowych, studen- osiągnięć ucznia w pełni uzasadnia wizytę w różnych tów, osób dorosłych, seniorów), stopień przygotowania instytucjach kultury i udział w oferowanych tam za- do korzystania z zasobów danej instytucji (od zupeł- jęciach edukacyjnych. Czy szkoła i nauczyciele będą nie podstawowego po przygotowanie specjalistyczne) zainteresowani współpracą z tego typu placówkami, to oraz ewentualne ograniczenia wynikające z dysfunkcji zależy nie tylko od chęci współdziałania obu stron, ale lub niepełnosprawności (np. dla osób niedowidzących, przede wszystkim od atrakcyjności i profesjonalności niesłyszących, z tzw. specjalnymi potrzebami edukacyj- oferty edukacyjnej instytucji kultury. Formalne prze- nymi). Wtedy w ofercie instytucji kultury musiałyby słanki do korzystania szkół z tej oferty – jak widać – są znaleźć się formy edukacyjne (kursy, szkolenia, warsz- i można się do nich odwołać. taty itp.) sprofilowane pod kątem potrzeb konkretnych Poza ofertą edukacyjną skierowaną do szkół, któ- grup odbiorców, czyli zarówno zajęcia nazwijmy je ra podlega nieco innym uwarunkowaniom, instytucje o charakterze wprowadzającym (ogólnym), ale dosto- kultury powinny dysponować również ofertą przezna- sowane do różnych grup wiekowych, jak i tematycz- czoną dla innych grup odbiorców. Jest bowiem dość ne, adresowane do wyspecjalizowanych użytkowników zróżnicowana grupa osób zainteresowana skorzysta- (np. genealogów, adwokatów, kuratorów sądowych, ale niem z zasobów historycznych tych instytucji. Wśród także nauczycieli, edukatorów i animatorów kultury). nich znajdą się zatem i tacy, których przygotowanie Biorąc z kolei pod uwagę formę kontaktu z instytucją merytoryczne i warsztatowe pozwala swobodnie korzy- kultury i ograniczenia osób ze specjalnymi potrzebami stać z tych zasobów, ale będą i tacy, którzy odwiedza- edukacyjnymi, warto byłoby przygotować nie tylko za- ją tego typu placówki rzadko i zazwyczaj nie potrafią jęcia stacjonarne, odbywające się w określonych termi- dokładnie określić, czego konkretnie poszukują. Różni nach lub po zebraniu odpowiedniej liczby chętnych, ale ich również forma kontaktu z instytucjami kultury: także w formie e-learningu dostępnego na platformie od bezpośrednich wizyt w pracowni naukowej przez edukacyjnej, niewymagające osobistego stawiennictwa kontakt mailowy po dostęp online. Przygotowując w archiwum czy bibliotece lub kontaktu werbalnego. zatem ofertę edukacyjną danej instytucji kultury, trze- Na przedmiot i cele edukacji prowadzonej w kon- ba dostosować ją do potrzeb różnych grup odbiorców. kretnej instytucji kultury niewątpliwie będzie miała Punktem wyjścia do projektowania celów edukacji również wpływ specyfika jej zasobu. W przypadku w tych placówkach powinny być trzy kryteria: wiek dużych instytucji (archiwów, bibliotek czy muzeów), (zróżnicowanie dla uczniów z klas młodszych i star- o zróżnicowanym zasobie, oferta edukacyjna może być zdecydowanie bardziej różnorodna, uwzględniająca 27 Tamże, s. 89, 90, 91, 99, 100, 154. szerszy zakres potrzeb odbiorców. Z kolei w placów- 116 Danuta Konieczka-Śliwińska kach mniejszych lub posiadających szczególny rodzaj przeprowadzaniu zajęć na terenie instytucji metodami materiałów (jak np. archiwa kościelne, muzea regional- dydaktycznymi, których zastosowanie w warunkach ne czy biblioteki gminne) propozycje zajęć edukacyj- szkolnych mogłoby być utrudnione (lub mniej sku- nych mogą mieć bardziej specjalistyczny charakter. teczne), a także z wykorzystaniem zasobów (środków dydaktycznych) znajdujących się w danej placówce archiwalnej, bibliotecznej czy muzealnej. Można wów- Formy i metody realizacji edukacji czas korzystać z tzw. lekcji archiwalnych/muzealnych/ historycznej w instytucjach kultury bibliotecznych, zajęć terenowych, wycieczek, warsz- tatów, gier dydaktycznych, questów i innych form W przypadku grup szkolnych współpraca z instytu- edukacyjnych proponowanych przez te instytucje. Na- cjami kultury najczęściej ma charakter programowy, cisk na płaszczyznę dydaktyczną współpracy nie musi powiązany z poziomem treści, które szkoła realizuje oznaczać ścisłego powiązania oferty edukacyjnej insty- w ramach edukacji historycznej, zgodnie z wytyczny- tucji kultury z treściami programu nauczania, ponie- mi zawartymi w obowiązującej Podstawie programo- waż w tym wypadku istotniejszy jest kontakt ucznia wej. Wówczas nauczyciele zainteresowani współpracą ze specyfiką danego miejsca i jego zasobami, a także z daną instytucją kultury poszukują takich ofert edu- umiejętności i kompetencje, które tam mogą być wy- kacyjnych, które zawierają w sobie tematykę zbieżną kształcone. Zdarza się jednak dość często, że szkoły za- z treściami realizowanego przez nich programu na- interesowane są w większym stopniu ofertą edukacyjną uczania. Zakres tej zbieżności może być w praktyce łączącą w sobie zarówno płaszczyznę programową, jak bardzo różny, od całkowitego (gdy instytucja kultury i dydaktyczną, dlatego instytucje kultury, chcąc wyjść zaproponuje w swojej ofercie typowo „szkolne” tematy naprzeciw tym oczekiwaniom, powinny proponować ekspozycji lub zajęć, formułowane wręcz tak samo jak właśnie tego typu zajęcia. Do niedawna współpraca w programie nauczania), po dość luźny, gdy tylko jeden szkoły z archiwami, bibliotekami czy muzeami polega- lub kilka elementów będzie nawiązywało do tematyki ła głównie na tym, że uczniowie wraz z nauczycielem szkolnej albo gdy propozycja instytucji kultury będzie realizowali zajęcia przede wszystkim na terenie tych mogła być potraktowana jedynie jako rodzaj egzempli- instytucji, co wymagało fizycznego opuszczenia szkoły fikacji określonego problemu z programu szkolnego. i dotarcia klasy do określonego miejsca, czasem nawet Druga forma współpracy instytucji kultury ze szkoła- przejazdu wynajętym autokarem lub środkami komu- mi może dotyczyć poziomu realizacji procesu dydak- nikacji miejskiej. Ze względu jednak na ograniczenia tycznego, koncentrując się na specyficznych metodach ministerialne i konieczność ścisłego powiązania wszel- i środkach dydaktycznych. W praktyce polega to na kich wyjść poza szkołę z konkretnymi zapisami Pod- Edukacja historyczna w instytucjach kultury 117 stawy programowej, co zaowocowało niechęcią wielu tych instytucji, następnie uczniowie odbywają zajęcia nauczycieli do organizacji jakichkolwiek zajęć poza- na terenie instytucji kultury prowadzone przez eduka- szkolnych, to część instytucji (jak np. muzea) zdecy- torów i w ostatnim etapie – podsumowującym, ucznio- dowała się na bezpośrednie włączenie się w realizację wie znów pod kierunkiem swojego nauczyciela podczas zajęć organizowanych przez szkołę i odbywających zajęć szkolnych utrwalają zdobyte wiadomości i kom- się na jej terenie. Dlatego m.in. do szkół trafiają cza- petencje, korzystając z dostarczonych materiałów. Taki sowe wystawy muzealne lub archiwalne, obudowane układ pozwala na optymalną współpracę, zapewniając różnego rodzaju działaniami edukacyjnymi. Niektó- nie tylko realizację szkolnego programu nauczania, ale re instytucje kultury przygotowały nawet pakiety dla także zachowując walory bezpośredniej wizyty w insty- szkół, które można wypożyczyć, w postaci specjalnych tucji kultury. kufrów lub skrzyń z materiałami źródłowymi (ich re- Warto również zwrócić uwagę na jeszcze jedną for- plikami lub kserokopiami) i scenariuszami, jak z nich mę współpracy szkoły z archiwami, bibliotekami czy korzystać. Zaletą tego typu rozwiązań jest niewątpli- muzeami, związaną z doskonaleniem nauczycieli i roz- wie elastyczność zastosowania – nauczyciel w dowol- wojem ich kompetencji zawodowych (płaszczyzna do- nym czasie może z pakietu skorzystać i przeprowadzić skonaląca). Nie tylko bowiem uczniowie i grupy szkol- zajęcia nawet dla kilku klas. Jest to jednak ciągle tylko ne są adresatami oferty edukacyjnej tych placówek. namiastka tych wszystkich walorów, jakie niesie z sobą Mogą one oferować specjalne kursy, szkolenia, warszta- wizyta w instytucji kultury; nic jej nie zastąpi, a jedy- ty czy nawet seminaria dla nauczycieli przygotowujące nie stanowić może formę uzupełniającą. W ostatnich ich do pracy z uczniem na bazie oferty danej instytucji. latach coraz więcej instytucji kultury wspólnie ze szko- W praktyce współpraca ta może przybierać różne for- łami organizuje również zajęcia odbywające się zupeł- my: korzystania z niej zarówno nauczycieli poszczegól- nie w innych miejscach, np. na terenie miasta, w zanych przedmiotów w ramach swojego indywidualnego bytkach historycznych, na terenach zielonych, gdzie samokształcenia, jak i całych rad pedagogicznych w ra- realizowane są projekty edukacyjne we współpracy obu mach systemu WDN (Wewnątrzszkolne Doskonalenie tych podmiotów. Ciekawą formą współdziałania są tak- Nauczycieli); mogą być organizowane także szkolenia że łączone zajęcia odbywające się częściowo w szkole, grupowe na terenie instytucji kultury, jeśli tylko jest a częściowo na terenie instytucji kultury. Polegają one tam odpowiednie zaplecze logistyczne. na trójetapowym projektowaniu zajęć, obejmującym Na podobnych zasadach mogą być zorganizowa- najpierw przygotowanie do wizyty w instytucji kul- ne również zajęcia dla pozostałych grup odbiorców, tury, które realizuje nauczyciel w szkole, często nawet zwłaszcza jeśli myślimy o specjalistycznym gronie w oparciu o materiały dostarczone przez pracowników lub odbiorcy sprofilowanym pod kątem określonych 118 Danuta Konieczka-Śliwińska oczekiwań. Instytucja kultury może oferować zajęcia celów i odpowiedniego poziomu profesjonalizmu może edukacyjne zarówno adresowane do mniejszych grup być dość trudne. Czynniki te, w zależności od grupy (jak np. warsztaty, prelekcje, wykłady, projekty), jak odbiorców, częściowo mogą się różnić, kilka kwestii i nastawione na bardziej masowy udział, np. gry tere- jednak dotyczy całości działań edukacyjnych. Kluczo- nowe, wycieczki, festyny, „dni otwarte”. Wartościowe wą sprawą do rozstrzygnięcia w prowadzeniu działal- byłyby też z pewnością formy edukacyjne (w postaci ności edukacyjnej w instytucjach kultury jest określe- e-learningu lub indywidualnych kursów) umożliwiające nie, kto powinien się tym zajmować i prowadzić zajęcia zaangażowanie pojedynczych osób, zainteresowanych edukacyjne na terenie placówki. Nie chodzi tu oczy- konkretnym tematem. Zebranie całej grupy w tego wiście tylko o zajęcia adresowane do uczniów poszcze- typu przypadkach może być zbyt trudne. Z punktu gólnych typów szkół, którymi opiekuje się nauczyciel widzenia metodycznego szczególnie korzystne dla po- historii czy wiedzy o społeczeństwie, tylko o różne zaszkolnego odbiorcy są wspomniane wyżej zajęcia łą- grupy odbiorców, korzystające z oferty edukacyjnej tej czone, wymagające najpierw wstępnego przygotowania instytucji. Bez wątpienia warunkiem profesjonalnej w domu, a potem dopiero wizyty w instytucji kultury, działalności edukacyjnej archiwów, bibliotek czy mu- podsumowanej następnie ponownie w domu. Gdyby zeów jest odpowiednie przygotowanie pracowników, archiwum, biblioteka czy muzeum przygotowało ta- którzy w praktyce zajmują się tym zadaniem. Pod tym kie materiały instruktażowe, wspierające samodziel- określeniem rozumiem nie tylko przygotowanie mery- ne przygotowanie się odbiorcy, to z pewnością łatwiej toryczne, związane z szeroko rozumianą archiwistyką, byłoby pracować z nim, jak już trafi do tej instytucji. muzealnictwem czy bibliotekoznawstwem, ale przede Podobnie skuteczne byłoby zaopatrzenie uczestników wszystkim przygotowanie pedagogiczne, zapewniające zajęć w materiały do dalszej samodzielnej pracy, którą odpowiednią wiedzę i umiejętności niezbędne do pro- mogliby wykonać w dowolnym czasie już po opuszcze- jektowania, realizacji i ewaluacji zajęć edukacyjnych. niu tej instytucji. W praktyce działaniami edukacyjnymi w instytucjach kultury zajmują się przede wszystkim zatrudnieni tam pracownicy merytoryczni i to oni nie tylko organizują Projektowanie zajęć edukacyjnych zajęcia dla konkretnej grupy, ale również sami je pro- w instytucjach kultury wadzą. Optymalnie byłoby, gdyby posiadali dodatkowe wykształcenie pedagogiczne (np. ukończoną specjal- Planowanie i przygotowywanie zajęć z edukacji histo- ność nauczycielską), ale nie jest to powszechna prak- rycznej w instytucjach kultury powinno uwzględniać tyka. Na niektórych uczelniach, w ramach programu różne czynniki, bez których osiągnięcie zamierzonych kształcenia specjalistów z zakresu archiwistyki, biblio- Edukacja historyczna w instytucjach kultury 119 tekoznawstwa czy historii sztuki, znajdują się wpraw- np. do zadań grupowych, lub nawet odstawić czasowo dzie specjalistyczne moduły przedmiotów poruszające pod ścianę, by stworzyć otwartą przestrzeń do działań problematykę funkcji edukacyjnej instytucji kultury, warsztatowych. Warto byłoby zamontować w takiej ale nie jest to powszechną praktyką i najczęściej obej- sali sprzęt multimedialny (rzutnik + ekran lub tablicę muje niewielką liczbę godzin zajęć. Najczęściej mamy interaktywną) z dostępem do Internetu, by móc korzy- zatem do czynienia z oddelegowaniem wybranego pra- stać również z zasobu elektronicznego danej placówki. cownika lub pracowników instytucji kultury do zajęcia Opcjonalnie można w takiej sali ustawić także regały się edukacją w danej placówce. Przygotowuje on okre- z materiałami pomocniczymi (folderami, informato- śloną ofertę edukacyjną i kiedy zgłosi się zainteresowa- rami, publikacjami). Jeśli instytucja kultury nie dys- na szkoła, to albo sam prowadzi zajęcia dla uczniów ponuje oddzielną przestrzenią wystawienniczą, warto (na tyle, na ile potrafi), albo udostępnia przestrzeń ar- na ścianach zawiesić plansze tematyczne, przedstawia- chiwum, biblioteki czy muzeum nauczycielowi, który jące np. historię danej instytucji lub najcenniejsze jej wtedy realizuje swoje cele edukacyjne, albo – co byłoby zabytki/pamiątki/zasoby. Konieczność wydzielenia za- najlepszym rozwiązaniem w sytuacji braku odpowied- mkniętej przestrzeni do zajęć edukacyjnych w instytu- niego przygotowania pedagogicznego – wspólnie z na- cji kultury wynika z kilku przesłanek: ochrony zasobu uczycielem prowadzi zajęcia dla uczniów, korzystając archiwalnego, muzealnego czy bibliotecznego, uwa- z zasobów danej instytucji. W przypadku oferty edu- runkowań metodycznych oraz potrzeby zapewnienia kacyjnej adresowanej do innych grup odbiorców pra- odpowiednich warunków do bezpiecznego zaangażo- cownik instytucji kultury nie ma już niestety żadnego wania się uczestników w działanie. Osoba prowadząca wsparcia ze strony nauczyciela, może bazować jedynie zajęcia nastawione nie tylko na przyswojenie wiedzy, na własnej wiedzy i kompetencjach. ale także na kształcenie umiejętności i postaw, musi Istotnym warunkiem prowadzenia działalności kontrolować przez cały czas ich trwania zakres aktyw- edukacyjnej przez placówki archiwalne, bibliotecz- ności uczestników (również by wzajemnie dla siebie nie ne czy muzealne jest także odpowiednie zaplecze lo- stanowili zagrożenia). Powinna z jednej strony pozwolić gistyczne, umożliwiające różnego rodzaju aktywność im na swobodne wykonywanie zaplanowanych zadań, dydaktyczną. Niezbędne minimum stanowi sala ze ale jednocześnie dbać, by nie doszło do uszkodzenia stolikami na około 25 osób (bo tak liczne najczęściej przyniesionych z magazynu materiałów źródłowych. są klasy szkolne). Najlepiej, gdyby była wyposażona Żeby udało się osiągnąć zamierzone cele edukacyjne, w stoliki mobilne (przesuwane), które można ustawić potrzebna jest odpowiednio zorganizowana przestrzeń, zarówno w większe stoły umożliwiające demonstra- umożliwiająca m.in. widoczność i słyszalność osoby cję/pokaz materiałów archiwalnych, jak i pojedynczo, prowadzącej z każdej strony sali, pozwalająca na swo- 120 Danuta Konieczka-Śliwińska bodne jej przejście do poszczególnych stolików zada- zadania domowego. Nie wszystkie materiały pomoc- niowych i odwrotnie – umożliwiająca przemieszczanie nicze muszą być opracowywane przez każdą instytucję się uczestników pomiędzy grupami. kultury oddzielnie. Rozwiązaniem równie skutecznym Kolejnym czynnikiem warunkującym optymal- byłoby przygotowanie pewnego rodzaju pakietu edu- nie prowadzoną edukację w instytucjach kultury są kacyjnego o charakterze uniwersalnym, który mogłyby bez wątpienia odpowiednie materiały pomocnicze. wykorzystywać różne placówki archiwalne, muzealne W działaniach edukacyjnych rzadko bowiem możemy czy biblioteczne bez względu na to, w jakiej miejsco- wykorzystać akademickie opracowania naukowe lub wości się znajdują. specjalistyczne poradniki, przeznaczone dla pracow- Optymalnym rozwiązaniem, gwarantującym peł- ników instytucji kultury lub studentów archiwistyki, ny profesjonalizm oferty edukacyjnej instytucji kultu- historii sztuki czy bibliotekoznawstwa. Na potrzeby ry, byłoby z pewnością opracowanie programu eduka- dydaktyczne warto zatem przygotować różnego rodza- cyjnego dla danej placówki. Wymagałoby to pewnej ju wydawnictwa, które pozwolą odbiorcom w sposób mobilizacji ze strony pracowników zajmujących się przystępny i atrakcyjny nie tylko zapoznać się z histo- edukacją w archiwach, bibliotekach czy muzeach rią i zasobem danej instytucji kultury, ale także kształ- i przeprowadzenia różnego rodzaju analiz, ale stworzy- cić określone umiejętności i postawy. Przydatne byłyby łoby szansę na opracowanie spójnej i atrakcyjnej oferty szczególnie opracowania wybranych zabytków znajdu- edukacyjnej, powiązanej ze specyfiką konkretnej insty- jących się w zasobach tej instytucji, opisujące ich hi- tucji kultury i jednocześnie odpowiadającej na potrzeby storię i pokazujące możliwe sposoby ich analizy lub in- środowiska, w którym się ona znajduje. Taki program terpretacji, dla młodszych odbiorców – wszelkie formy edukacji stanowiłby rodzaj wizytówki ukazującej walo- obrazkowe, tabelaryczne i schematyczne, dla nauczy- ry zasobów tej placówki, jej wizję swojej roli, którą chce cieli – przykładowe scenariusze lekcji lub opisy wspól- pełnić wobec społeczeństwa, a także czytelny przekaz, nych projektów szkoły i instytucji kultury. Powinny też czego odbiorca może się spodziewać, korzystając z jej znaleźć się wydawnictwa, które dostarczą niezbędnej oferty edukacyjnej. wiedzy, ale napisane z myślą o szerokim odbiorcy, od- Ważnym elementem wszelkich działań edukacyj- powiednim językiem i przy użyciu materiału ilustracyj- nych jest również stałe monitorowanie potrzeb odbior- nego (nie tylko w formie zwartych książek, ale także ców i pozyskiwanie informacji zwrotnej od uczestników plansz i broszurek). Do zajęć warsztatowych pomocne zajęć na temat proponowanej oferty edukacyjnej. Bez byłyby na pewno wszelkiego rodzaju karty pracy lub tego typu danych trudno będzie modyfikować kon- zeszyty ćwiczeń, także w formie pojedynczych kartek, kretną ofertę edukacyjną, rezygnować z form, które nie które można byłoby rozdać uczestnikom jako formę cieszą się zainteresowaniem, a wprowadzać takie pro- Edukacja historyczna w instytucjach kultury 121 pozycje, których odbiorcy oczekują. Nie muszą to być odbywającą się między innymi w instytucjach kultury. skomplikowane wielostronicowe ankiety, które znie- Sprzyja temu niewątpliwie zwiększona aktywność tych chęcają do udzielania odpowiedzi. Najczęściej wystar- instytucji, które w poszukiwaniu nowych przestrzeni czą krótkie ankiety lub proste systemy ewaluacji zajęć, pozyskania użytkowników na stałe wprowadzają do stosowane zwłaszcza w pracy z uczniami (jak graficzne swojej oferty działania edukacyjne. Ważne jednak, aby odpowiedzi, zakreślanie odpowiedniej cyfry lub litery w tym pożytecznym nurcie otwarcia się na szerokie- czy przyznawanie punktów). Każda oferta edukacyjna go odbiorcę nie zapominać o konieczności zachowania z czasem robi się przestarzała i wymaga zmiany. Naj- niezbędnych standardów tych działań, projektując je bardziej optymalnym rozwiązaniem wydaje się podzie- i organizując zgodnie z zasadami kształcenia oraz zało- lenie proponowanych zajęć na dwie grupy: tych, które żeniami dydaktyki historii. dotyczą najważniejszych zabytków czy zasobów danej instytucji kultury i stanowią jej wizytówkę, oraz zaję- cia tematyczne występujące okresowo w ofercie, któ- Wskazówki bibliograficzne re mogą zmieniać się w zależności od różnych potrzeb (sezonowo: okres wakacyjny i szkolny/akademicki, Edukacja muzealna w Polsce. Aspekty, konteksty, ujęcia, red. Wiesław w związku z rocznicami lub świętami). Wysok, Andrzej Stępnik, Lublin 2013 Historia w przestrzeni publicznej, red. Joanna Wojdon, Warszawa 2018 *** Konieczka-Śliwińska Danuta, Roszak Stanisław, Między szkołą, muzeum i archiwum. Dylematy współpracy i konkurencji w edukacji historycznej, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Coraz szersza dyskusja nad obecnością historii w życiu Polski i powszechnym” 33 (2015), nr 2, s. 43–61 społecznym, polityce i kulturze uświadamia nam po- Muzea i archiwa w edukacji historycznej, red. Stanisław Roszak, trzebę rozwoju refleksji dydaktyczno-historycznej już Małgorzata Strzelecka, Toruń 2007, „Toruńskie Spotkania nie tyle nad edukacją historyczną w szkole, co poza nią, Dydaktyczne” t. IV

An n a Gr u s z e c k a , Ag n i e s z k a Łu c z a k zarówno uczniom, jak i nauczycielom, przygotowu- jąc regularnie liczne działania edukacyjne, które wpi- sują się w aktualną podstawę programową dla szkół Biblioteka Raczyńskich wszystkich szczebli. Dzięki połączeniu trzech czynni- jako instytucja wspierająca rozwój ków: zaangażowanych ludzi, interesujących zbiorów i edukację i atrakcyjnego miejsca, udało się osiągnąć efekt syner- gii. Taki potencjał Biblioteka zawdzięcza w pierwszej kolejności swojemu fundatorowi, hrabiemu Edwardo- wi Raczyńskiemu. zisiaj, gdy podstawowym zadaniem bibliotek jest Dwytworzenie przyjaznej przestrzeni dla użytkow- ników, akcent w ich działalności przesunął się z ksią- Edward Raczyński żek na czytelników. Biblioteka staje się miejscem coraz i jego najtrwalsze dzieło łatwiej dostępnym, skąd można bez problemu czerpać wiedzę i informacje, miejscem, do którego chętnie Główny budynek Biblioteki Raczyńskich jest wspa- przychodzą ludzie, aby wypożyczyć książki, audio- niałym, reprezentacyjnym, dziewiętnastowiecznym booki, płyty z muzyką czy filmy, spotkać się z autorami budynkiem użyteczności publicznej, stojącym frontem lub innymi czytelnikami, uczestniczyć w warsztatach, do placu Wolności. Jest jednym z symboli Poznania, zweryfikować posiadane informacje i uzyskać wiary- przepięknym zabytkowym obiektem i dominantą na godne. Obecnie biblioteka powinna być wielofunkcyj- placu. Front wzniesionego w centrum miasta gma- ną, atrakcyjną instytucją, w której znajdą miejsce też chu wzorowany był na wschodniej fasadzie paryskiego inne aktywności z zakresu kultury czy szeroko pojętej Luwru. Biblioteka Raczyńskich jest obecnie najstarszą humanistyki. Takim właśnie miejscem, przydatnym z istniejących bibliotek publicznych w Polsce. Jak usta- w procesie edukacji na każdym etapie życia, jest Bi- lił Witold Molik, oficjalne otwarcie biblioteki nastąpiło blioteka Raczyńskich – instytucja posiadająca rozpo- 2 maja 1829 r. Dwa miesiące wcześniej Edward Ra- znawalną markę, na którą zapracowała w ciągu ponad czyński wydał jej statut fundacyjny, który król pruski 190 lat swojego istnienia. Ważnym aspektem działal- Fryderyk Wilhelm III zatwierdził 24 stycznia 1830 r. ności Biblioteki jest także budowanie tożsamości lo- Jednocześnie król uwolnił Bibliotekę od podatków kalnej mieszkańców Poznania i Wielkopolski. Biblio- i przyznał jej prawo do egzemplarza obowiązkowego teka zapewnia również wsparcie w procesie nauczania wydawnictw ukazujących się w Wielkim Księstwie Po-

124 Anna Gruszecka, Agnieszka Łuczak znańskim1. Raczyński we wstępie statutu oświadczał, Odzyskanie przez Polskę niepodległości zmieni- że „przejęty chęcią ułatwienia każdemu środków naby- ło sytuację Biblioteki Raczyńskich. Najbardziej pilną wania nauk i wiadomości zakłada w Poznaniu, w miej- sprawą okazało się zdobycie funduszy na jej działalność, scu swego urodzenia, Bibliotekę publiczną, którą wraz bowiem środki pochodzące jeszcze z fundacji hrabie- z domem w tym celu przy ulicy Wilhelma pod nrem go Raczyńskiego wyczerpały się m.in. wskutek infla- 134 wystawionym ze wszystkimi w nim znajdującymi cji. Ratunkiem było przejęcie finansowania Biblioteki się obecnie książkami oraz funduszami na uposażenie przez miasto Poznań, co nastąpiło w 1924 r. Pierwszym jej przeznaczonymi, temuż miastu tytułem własności dyrektorem tej instytucji w wolnej Polsce był Antoni w wieczne nadaje posiadanie”2. Bederski, a od 1928 r. aż do wybuchu II wojny świa- Początkowo księgozbiór stanowiły zbiory rodzinne, towej – Andrzej Wojtkowski. W okresie międzywojen- następnie wzbogaciły go cenne rękopisy, stare druki nym księgozbiór, zgodnie z profilem publicznej biblio- i obiekty kartograficzne m.in. z kolekcji Juliana Ursyna teki, powiększał się o książki ze wszystkich dziedzin Niemcewicza. Następnie został powiększony dziełami wiedzy, podręczniki szkolne i czasopisma. Pozyskano pozyskanymi przez Raczyńskiego z kasowanych wów- wówczas również cenne spuścizny wielu wybitnych czas przez władze pruskie klasztorów. Zaborcy pruscy Wielkopolan oraz materiały organizacji polskich dzia- dążyli do germanizacji instytucji, ale dzięki polskim łających w okresie zaboru pruskiego4. zbiorom i polskiemu personelowi, Biblioteka przez cały W czasie okupacji niemieckiej w latach 1939–1945 XIX w. była ostoją polskiej kultury. Korzystali z niej Biblioteka oficjalnie dostępna była wyłącznie dla Niem- polscy uczeni, działacze społeczni, młodzież gimnazjal- ców. Ocalała jednak przed rozproszeniem i likwidacją na. Należy dodać, że w zamierzeniach Raczyńskiego dzięki staraniom jej komisarycznego kierownika – Józe- Biblioteka była przeznaczona dla wszystkich miesz- fa Raczyńskiego, pochodzącego z kurlandzkiej linii rodu. kańców Poznania, także niemieckiej narodowości. Pier- Niestety na początku 1945 r., podczas walk o Poznań, wotnie Biblioteka funkcjonowała jako czytelnia – nie Biblioteka została zniszczona. Budynek legł w gruzach, wolno było wynosić z niej zbiorów do domu3. spłonęło ponad 90% księgozbioru. Ocalało jedynie oko- ło 17 tysięcy jednostek zbiorów specjalnych wywiezio- 1 Witold Molik, Najważniejsza fundacja Edwarda Raczyń- nych dwa lata wcześniej przez Józefa Raczyńskiego do skiego – biblioteka publiczna w Poznaniu, „Winieta” 2019, nr 2 podpoznańskiego majątku Obrzycko. Dzięki temu za- (76), s. 4. chowana została ciągłość zbiorów bibliotecznych5. 2 Tamże, s. 5. 3 Kazimierz Ewicz, Dzieje Biblioteki w latach 1929–1945, [w:] Miejska Biblioteka Publiczna im. Edwarda Raczyńskiego w Po- 4 Tamże, s. 28–37. znaniu 1829–1979, Warszawa–Poznań 1979, s. 19–28. 5 Tamże, s. 40–43. Biblioteka Raczyńskich jako instytucja wspierająca rozwój i edukację 125

Po wojnie Biblioteka działała w budynku po daw- Między Jorge Luisem Borgesem nej szkole przy ul. Święty Marcin. Zgromadzono w nim a Umberto Eco ocalałe resztki księgozbiorów z terenu całego miasta, przystąpiono także do systematycznego uzupełniania Nowy gmach otwarto 29 czerwca 2013 r. Architekci nowych zbiorów oraz ich udostępniania w czytelniach odpowiedzialni za rozbudowę Biblioteki, Jerzy Szcze- ogólnej i czasopism. Od 1949 r. rozpoczęto tworzenie panik-Dzikowski i Marek Moskal z warszawskiej ogólnomiejskiej sieci filii bibliotecznych. Odbudowę pracowni JEMS, projektując nowy budynek, mieli zabytkowego gmachu przy placu Wolności zapocząt- świadomość współczesnych wyzwań dla tej instytucji. kowano w 1953 r. według projektu Janiny Czarneckiej, Intuicyjnie także zwrócili uwagę na specyfikę Biblio- a trzy lata później oddano go do użytku6. Pod koniec teki Raczyńskich, jej elitaryzm i egalitaryzm. Biblio- XX w. rozpoczęła się publiczna dyskusja na temat roz- teka łączy bowiem funkcje biblioteki publicznej oraz budowy Biblioteki Raczyńskich. Dzięki działalności biblioteki posiadającej zabytkowe zbiory i prowadzącej Towarzystwa Przyjaciół Biblioteki i niezwykłemu po- działalność naukową. Projektanci nowego gmachu sta- parciu mieszkańców Poznania w 2002 r. Rada Miasta rali się połączyć te dwa modele biblioteki, inspirując się zapewniła fundusze na rozbudowę. Dzięki otrzyma- opisanymi w literaturze wizjami dwóch pisarzy: Jorge nym kilka lat później środkom z Europejskiego Fundu- Luisa Borgesa i Umberto Eco. Model Borgesa to model szu Rozwoju Regionalnego można było przystąpić do elitarny, wsobny, dla wtajemniczonych, a model Eco rozbudowy. Dziś Biblioteka Raczyńskich to zabytkowy jest otwarty, demokratyczny, społeczny. Według Eco gmach przy placu Wolności, sąsiadujący z nim nowy biblioteka ma być społeczna, czyli człowiek jest w jej gmach, niemal 40 filii rozmieszczonych we wszyst- centrum i jemu ma służyć książka7. Według Borgesa kich dzielnicach miasta oraz muzea: Muzeum Lite- w centrum jest książka i ona istnieje całkiem nieza- rackie Henryka Sienkiewicza, Mieszkanie-Pracownia leżnie od tego, czy w ogóle istnieją jacyś ludzie i czy Kazimiery Iłłakowiczówny, Pracownia-Muzeum Józe- kiedykolwiek zechcą czytać jakieś książki8. Do biblio- fa Ignacego Kraszewskiego i Ośrodek Dokumentacji teki opisanej przez Umberto Eco każdy może przyjść Wielkopolskiego Środowiska Literackiego. i łatwo się odnaleźć, a samo przebywanie w bibliotece jest rodzajem fascynującej przygody. W rozprawce

7 Umberto Eco, O bibliotece, tłum. Adam Szymanowski, 6 Krystyna Gumowska, Działalność i rozwój Biblioteki Warszawa 2007. w Polsce Ludowej w latach 1945–1979, [w:] Miejska Biblioteka 8 Jorge Luis Borges, Fikcje, tłum. Kazimierz Piekarec Publiczna, s. 51. [i in.], Warszawa 1972. 126 Anna Gruszecka, Agnieszka Łuczak

O bibliotece Eco pisze, że pozornie idzie do biblioteki po miarę oczekiwań Umberto Eco. Nowy budynek Biblio- coś konkretnego, żeby znaleźć książkę albo informację, teki Raczyńskich przyciąga licznych czytelników, tak- ale gdy sięga na półkę, otwiera coś, co każe mu podejść że dzięki aranżacji wnętrza, umożliwiającej swobodne do innej półki, znaleźć tam coś innego, nieoczekiwanie spędzanie wolnego czasu, nieformalne spotkania czy podejść gdzie indziej, znów szukać, wyciągnąć książkę przygotowanie się do zajęć na wygodnych kolorowych z kolejnej półki i tak dalej. Młodym ludziom kojarzy się kanapach albo zjedzenie kanapek w pomieszczeniu to może z surfowaniem w Internecie. Dla Eco bibliote- zwanym herbaciarnią. Jeśli trzeba w grupie przygoto- ka jest w pewnym sensie labiryntem, gdzie odkrywa się wać projekt do szkoły, można zarezerwować nieodpłat- niespodzianki9. Biblioteka według Borgesa jest przeci- nie pokój pracy zespołowej, znajdujący się w pobliżu wieństwem biblioteki Eco. Obraz, który zbudował Bor- księgozbioru podręcznego. W nowym gmachu miesz- ges, to niekończące się rzędy książek, wąskie korytarze, czą się czytelnie, wypożyczalnia (ze zbiorami dla osób niezliczone piętra, galerie, na których stoją książki, do niewidomych i niedowidzących), biblioteka dla dzieci których nie jest łatwo się dostać. Biblioteka Borgesa oraz zbiory specjalne11. Po rozbudowie powstała kom- nie jest więc zbiorem książek, ale skomplikowanym fortowa, atrakcyjna, jasna przestrzeń skąpana w bla- wszechświatem10. W gmachu Biblioteki Raczyńskich sku promieni słonecznych, doskonale nadająca się do czytelnik może odnaleźć te dwa tropy – z jednej strony kontaktu z literaturą. Sukcesywnie modernizowane są możliwe jest swobodne przeszukiwanie regałów, z dru- także wnętrza filii bibliotecznych, z których studentom giej zaś nad głowami użytkowników Biblioteki zawie- historii można zarekomendować filię nr 4 (znajdującą szone są jej magazyny, mieszczące ponad milion ksią- się w dzielnicy Łazarz), posiadającą ambitny księgozbiór żek; aby do nich dotrzeć, potrzebne jest pośrednictwo o profilu historycznym. bibliotekarza, a owo „zawieszenie” zapewnia książkom bezpieczeństwo przed ewentualnym zalaniem podczas powodzi. Idealne trzecie miejsce Biblioteka jest instytucją publiczną, która dziś umiejętnie chce zapraszać czytelnika, widza, użytkow- Podobnie jak biblioteki na Zachodzie, także i polskie, nika. Architektura może temu sprzyjać, co widać w no- zwłaszcza publiczne, stały się w ostatnich latach trzecim wym gmachu, gdzie w tzw. strefie czytelnika uzyskuje miejscem. Ta neutralna przestrzeń dla spędzania czasu on wolny dostęp do książek, gwarantujący przygodę na wolnego – trzecie miejsce – dopełnia według teorii Raya

9 Umberto Eco, O bibliotece, s. 27 i nast. 10 Jorge Luis Borges, Fikcje, s. 65. 11 www.bracz.edu.pl. Biblioteka Raczyńskich jako instytucja wspierająca rozwój i edukację 127

Oldenburga, zawartej w pracy The Great Good Place stała przyjęta w środowisku bibliotekarskim. W swych (New York 1999) listę miejsc, w których koncentruje pierwotnych założeniach koncepcja trzeciego miejsca do- się życie człowieka, obok domu i pracy12. Trzecie miejsce tyczyła wyłącznie odpoczynku i dbałości o relacje z in- wzmacnia poczucie przynależności do otoczenia oraz nymi ludźmi. Natomiast na użytek bibliotek została realne więzi społeczne. Jest to miejsce tętniące życiem nieco zmodyfikowana i mówi także o szeroko pojętym lokalnej społeczności, wzmacniające w niej poczucie rozwoju. Stąd tak ważna jest nowoczesna architektura przynależności i więzi z innymi. Spełnia w wymia- biblioteczna, która uwzględnia w projektach komfort rze indywidualnym i grupowym potrzeby: fizyczne, użytkownika, niezwiązany bezpośrednio z korzysta- konsumpcyjne, społeczne, towarzyskie, kulturalne, niem z typowych usług tych placówek. emocjonalne. Trzecie miejsce to wszelkie miejsca, gdzie Biblioteka Raczyńskich posiada wszystkie nie- spontanicznie, lecz raczej regularnie, w nieformalnej zbędne cechy, aby z powodzeniem pełnić funkcje trze- atmosferze spotykają się ludzie chcący spędzić czas ciego miejsca. Umożliwia to lokalizacja w centrum mia- z dala od obowiązków domowych i zawodowych13. Ta- sta, komfortowa przestrzeń nowego gmachu, marka, kim miejscem dla wielu osób może być kino, kawiarnia z którą identyfikują się poznaniacy oraz działania kul- czy osiedlowy klub. Z powodzeniem koncepcja ta zo- turalne i edukacyjne wzmacniające tożsamość lokalną, skierowane zarówno do najmłodszych, jak i seniorów. 12 Pierwsze wydanie ukazało się w 1981 r.; w niniejszym Wszystko to pozwala użytkownikom na identyfikowa- artykule odwołania dotyczą wznowionego wydania: Ray Olden- nie Biblioteki Raczyńskich jako miejsca odpowiedniego burg, The Great Good Place. Cafes, Coffee Shops, Community Centers, dla kreatywnego spędzania wolnego czasu, rozwoju pa- Beauty Parlors, General Stores, Bars, Hangouts, and How They Get sji, spotkań z ciekawymi ludźmi, wypoczynku w gronie You Through the Day, New York 1999. osób o podobnych zainteresowaniach oraz jako miejsca 13 Justyna Jasiewicz, Biblioteka – trzecie miejsce, prezen- aktywizacji na rzecz lokalnych społeczności. Propozy- tacja podczas IV Konferencji Regionalnej Programu Rozwoju Bibliotek „Biblioteka miejscem dla wszystkich”, Zielona Góra cją Biblioteki adresowaną do osób starszych są kursy 25 IX 2013 r., http://www.wimbp.rzeszow.pl/gfx/biblioteka/ komputerowe dla seniorów. Celem tych zajęć jest przy- userfiles/files/2013/konferencja/biblioteka_-_trzecie_miejsce. gotowanie seniorów do samodzielnej pracy w bibliote- pdf [dostęp: 30.07.2020]; Agnieszka Piotrowska, Magdalena ce i nabycie przez nich umiejętności korzystania z kom- Witczak, Zastosowanie idei „trzeciego miejsca” na przykładzie wy- putera, Internetu oraz multimediów14. branych bibliotek europejskich (Hjorring, Blanes), [w:] Biblioteka jako „trzecie miejsce”. Międzynarodowa Konferencja Biblioteki Uni- wersytetu Łódzkiego / Scientific Library as a „Third Place”. Interna- tional Conference of the Library of the University of Łódź, red. Maria 14 Por. http://www.bracz.edu.pl/event/tag/warsztaty-kom- Wrocławska, Justyna Jerzyk-Wojtecka, Łódź 2011, s. 51–54. puterowe/ [dostęp: 30.07.2020]. 128 Anna Gruszecka, Agnieszka Łuczak

Co roku w wybranych filiach Biblioteki Raczyń- ki, prezentowany w szesnastowiecznej kamienicy przy skich odbywa się trzymiesięczny cykl zajęć dla dzieci Starym Rynku 84. Można tam dziś oglądać między Jesień z… wybranym bohaterem literackim. Podczas innymi replikę medalu Nagrody Nobla z 1905 r. przy- tych zajęć mają miejsce m.in. spotkania autorskie znanej Sienkiewiczowi za całokształt twórczości, kolek- i warsztaty z udziałem pisarzy, poetów, plastyków, cję rzeźbiarza Franciszka Ksawerego Blacka, w skład aktorów. W programie są również pogadanki, zajęcia której wchodzi odlew prawej dłoni i maska pośmiertna plastyczne, pokazy kulinarne, których inspiracją są pisarza czy rękopisy utworów, m.in. fragment Potopu. literackie przygody wybranego bohatera. Odbywają Także z daru dla Biblioteki wywodzi się Pracownia- się także zajęcia integracyjne i literackie prowadzone -Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego. Przez 30 lat przez bibliotekarzy. Natomiast podczas ferii zimowych pamiątki związane z pisarzem i jego twórczością zbierał Biblioteka zaprasza do udziału w akcji Zima z książką, Marian Walczak, a przekazał Bibliotece w maju 1979 r. przebiegającej co roku pod innym hasłem przewodnim. przy okazji jubileuszu 150-lecia jej istnienia. Fundator Wybrane teksty literackie stają się inspiracją do zajęć, ofiarował między innymi rękopisy i pierwodruki po- warsztatów plastycznych i teatralnych, a także szere- wieści Kraszewskiego. Pracownia-Muzeum działa od gu przeróżnych gier i zabaw prowadzonych w filiach 1986 r. przy ul. Wronieckiej 14. Natomiast Mieszka- na terenie całego Poznania. Z kolei podczas akcji Lato nie-Pracownia Kazimiery Iłłakowiczówny ulokowane z książką przypominane są najbardziej znane powieści jest w mieszkaniu poetki, a raczej pokoju, który był najchętniej czytanych autorów literatury dziecięcej. jej miejscem na ziemi od 1947 r. Zachowano jego stan Podczas zajęć uczestnicy poznają bohaterów lubianych i w pierwszą rocznicę śmierci Iłłakowiczówny w 1984 r. książek i ich literacki świat. Na uczestników spotkań zostało udostępnione zwiedzającym. Pozostawiono na w wybranych filiach czekają zajęcia literackie, plastycz- swoim miejscu sprzęty, książki, przedmioty codzienne- ne, warsztaty teatralne i gry ruchowe15. go użytku i obrazy, dopełniając je ekspozycją przybli- W strukturze Biblioteki znajdują się także trzy mu- żającą postać tej niezwykłej, osobnej postaci. Wszyst- zea, zbudowane wokół trzech bardzo różnych postaci kie muzea stanowiące oddziały Biblioteki proponują polskich pisarzy. Z miłości Ignacego Mosia do Henryka różnorodne formy edukacji pozaszkolnej, którymi są Sienkiewicza powstało Muzeum Literackie poświęcone zajęcia otwarte oraz wystawy czasowe skierowane do polskiemu nobliście z 1905 r., otwarte w 1978 r. Po- wszystkich miłośników humanistyki – niezależnie od czątkiem placówki był dar kolekcjonera dla Bibliote- wieku.

15 Por. http://www.bracz.edu.pl/event/category/dla-dzieci/ [dostęp: 30.07.2020]. Biblioteka Raczyńskich jako instytucja wspierająca rozwój i edukację 129

Wsparcie dla nauczycieli – storii oraz młodzieży z całej Polski. Intencją twórców uzupełnienie programu szkolnego jest niekomercyjne udostępnianie jak najszerszej grupie odbiorców materialnych zasobów dziedzictwa kulturo- Neutralność miejsca oraz mniej formalna atmosfera, wego, także pochodzących ze zbiorów Biblioteki. jaka panuje w Bibliotece Raczyńskich, może zostać Wśród wielu ciekawych propozycji adresowanych umiejętnie wykorzystana przez nauczycieli do roz- do nauczycieli jest między innymi wystawa pt. Kanon szerzenia i zaprezentowania w inny sposób materiału lektur nieczytanych, do pracy nad którą zostali zaprosze- obowiązującego w szkole. Zainteresowani historią re- ni poznańscy uczniowie. Pokazuje w sposób przekor- gionu mogli pogłębić swoją wiedzę podczas wykładów, ny najbardziej nielubiane lektury szkolne, aby zmienić spacerów i wystaw w ramach trzyletniego projektu pt. podejście do nich wielu czytelników. Bohater lub autor Kanon wielkopolski przeprowadzonego w latach 2016– może na ekspozycji stać się bohaterem mema albo wpi- 2018. Wykłady, jakie się wówczas odbyły, dostępne są su w mediach społecznościowych. Celem wystawy jest na profilu YouTube Biblioteki Raczyńskich, a wystawę nowe, niekonwencjonalne spojrzenie na autorów, któ- pt. W drodze ku niepodległości. Społeczeństwo polskie w Wiel- rych biografie kryją wiele tajemnic. Czytelnicy dzięki kopolsce pod zaborem pruskim w latach 1815–1918 można wystawie mogą docenić lektury, oswojone kreatywnym wypożyczyć i zamówić towarzyszący jej wykład16. podejściem młodych czytelników, spojrzeć na nie świe- Przydatnym narzędziem edukacyjnym jest Wiel- żym okiem i z innej perspektywy. Na wystawie padają kopolska Teka Edukacyjna www.tekawielkopolska.pl, prowokacyjne pytania i odpowiedzi, które mogą także którą Biblioteka Raczyńskich przygotowała w ramach stanowić inspirację dla polonistów realizujących program współpracy z Fundacją Centrum Solidarności. Teka ta szkolny. Czy Lalka mogłaby stać się przebojem Netflixa? powstała w ramach serii portali historycznych, które Co po weselu Rydla pisałyby portale plotkarskie, gdy- prezentują najnowszą historię Polski przez pryzmat re- by istniały w 1900 r.? Jak wyglądałby profil Wertera gionów geograficznych. Na portalu umieszczono sze- w aplikacji randkowej? Dlaczego Sienkiewicz telegrafo- roki wachlarz propozycji edukacyjnych, wykorzystują- wał, że nie wie, gdzie jest Kmicic? Jaki wpływ na odbiór cych różne środki przekazu – filmy, piosenki, biogramy, zachowania Judyma mogła mieć cenzura? Czy przepi- dokumenty życia codziennego, fotografie, literaturę, sany prozą Pan Tadeusz robi wrażenie? Czy bohaterowie które pomogą w poznaniu i zrozumieniu najnowszej Chłopów stosowali hygge w praktyce? Wystawę można historii Polski. Portal skierowany jest do nauczycieli hi- wypożyczyć w wersji elektronicznej do wydruku17.

16 Kontakt: [email protected]. 17 Kontakt: [email protected]. 130 Anna Gruszecka, Agnieszka Łuczak

W pracy nauczyciela przydatne mogą być dyna- mysł na niepodległość; Wszyscy znali Sienkiewicza. Kogo znał micznie rozwijające się muzea poświęcone znaczą- Sienkiewicz? O XIX-wiecznych kręgach towarzyskich; Od cym postaciom polskiej literatury. Pracownicy muze- posągu do człowieka, czyli o życiu Henryka Sienkiewicza. ów tworzą liczne propozycje zajęć dostosowanych do Co roku od lutego do kwietnia w Muzeum odbywa różnego poziomu odbiorców. Opowiadają o Henryku się cykl bezpłatnych spotkań dla maturzystów, dzięki Sienkiewiczu, Kazimierze Iłłakowiczównie czy Józefie którym mogą lepiej usystematyzować wiedzę z zakresu Ignacym Kraszewskim, pokazując ich inne od powie- języka polskiego. Wykłady prowadzą doświadczeni na- lanych w streszczeniach twarze i opowiadając historie uczyciele języka polskiego18. bohaterów ich prozy i poezji. Propozycje skierowane do W Pracowni-Muzeum Józefa I. Kraszewskiego dzieci i młodzieży zachęcają do wprowadzania uczniów można zamówić oprowadzanie tematyczne dla zwie- w świat literatury, kultury i historii. Oferta placówek dzających na różnych poziomach wiedzy. Podczas zajęć muzealnych Biblioteki umożliwia wzbogacenie lekcji przedstawiany jest dorobek literacki Józefa Ignacego o atrakcyjne zajęcia, pomocne w realizowaniu progra- Kraszewskiego, autora około 340 utworów, dziennika- mu szkolnego w niebanalny sposób. rza, malarza, muzyka, archeologa. Omawiany jest też W Muzeum Literackim Henryka Sienkiewicza cykl jego powieści obrazujących historię Polski, który prezentowana jest wystawa czasowa pt. Trójkąty miłosne rozpoczyna Stara baśń. Wśród licznych tematów opro- u Sienkiewicza. Odsłona pierwsza – „Pan Wołodyjowski”, wadzania najważniejsze to: Wielkopolskie ślady Józefa która odsłania przed odwiedzającymi tajemnice trój- I. Kraszewskiego; Józef Ignacy Kraszewski a sprawa polska. kątów miłosnych zaprezentowanych w trzeciej części Zasługi pisarza dla Polaków w czasie utraty niepodległości; Trylogii. Pokazuje, jak pisarz wykorzystywał i modyfi- Tytan pracy. Józef Ignacy Kraszewski – pisarz, dziennikarz, kował schemat trójkąta miłosnego. Na ekspozycji świat malarz, muzyk, archeolog…; Nie tylko „Hrabina Cosel”. powieściowy spotyka się z rzeczywistym – ukazane jest, Kobiety w powieściach i życiu Kraszewskiego. W Muzeum z jakich autentycznych elementów biografii i cech po- można wypożyczyć wystawę planszową pt. Kraszewski staci historycznych skonstruowani zostali Baśka, Azja dla sprawy polskiej, która wpisuje się w ogólnopolskie i Krzysia. Nie bez znaczenia jest również życiorys sa- obchody 100-lecia odzyskania niepodległości zaplano- mego autora, który wikłał się w zagmatwane relacje wane na lata 2018–2021. Na wystawie przedstawiona uczuciowe. W Muzeum można także zamówić opro- została sylwetka Józefa I. Kraszewskiego z wyekspo- wadzania tematyczne ukazujące biografię polskiego nowanymi wątkami biograficznymi, prezentującymi noblisty od strony mniej podręcznikowej, np. M jak…? Miłość Sienkiewicza niejedno ma imię; Kobiety w życiu Hen- 18 http://www.bracz.edu.pl/muzea/muzeum-literackie- ryka Sienkiewicza; Jeden cel, wiele dróg – Sienkiewicza po- -henryka-sienkiewicza/ [dostęp: 30.07.2020]. Biblioteka Raczyńskich jako instytucja wspierająca rozwój i edukację 131 jego zaangażowanie w działalność na rzecz „sprawy I i II wojnę światową, była sekretarką Józefa Piłsud- narodowej” oraz fragmenty powieści i publicystyki na- skiego (choć sama wolała słowo „sekretarz”), sporo po- wiązujące do tego tematu. Kraszewski, zwany również dróżowała po Europie, ale przede wszystkim w poetyc- „nauczycielem historii narodu”, jest autorem około ki sposób komentowała otaczający ją świat. Osobna stu powieści obrazujących dzieje Polski, założycielem jako człowiek i poetka, mieszkała w Poznaniu niemal „Macierzy Polskiej” – organizacji oświatowej mającej połowę swojego życia, zachowując dystans do rzeczy- na celu szerzenie oświaty ludowej wśród społeczeństwa wistości politycznej, zawsze pozostając sobą. Jej życie polskiego. Przybliżony został także jubileusz 50-lecia nie pasuje do stereotypowych opisów losów polskiej pisarza jako manifestacji jedności podzielonego na za- kobiety w XX w., ale ani owe stereotypy nie wyczerpu- bory narodu. Wystawie towarzyszą materiały audiowi- ją różnorodności i znaczenia życiorysów Polek, ani Iłła- zualne19. kowiczówna nie starała się owego stereotypu wypełnić. Mieszkanie-Pracownia Kazimiery Iłlakowi- Wcześnie osierocona, znakomicie wykształcona dzięki czówny to jedyne w Poznaniu biograficzno-literackie przybranej matce, ambitna, z szerokimi horyzontami, muzeum utworzone w autentycznym mieszkaniu po- żyła na własnych warunkach. Jej osobowość i los coraz etki. By zachować cząstkę jej świata, pozostawiono na bardziej przyciąga uwagę naszych współczesnych – od- swoim miejscu sprzęty, książki, obrazy i przedmioty najdująca swoje miejsce w służbie publicznej, jedno- codziennego użytku. Zwiedzanie indywidualne mu- cześnie pisząca poezje i tłumacząca ważne dzieła świa- zeum organizowane jest raz w miesiącu. Grupy zor- towej literatury, prowadząca po tropach emancypacji ganizowane mogą również umawiać się w ustalonych i głębokiej wiary nie poddaje się zaszufladkowaniu. terminach20. W Mieszkaniu-Pracowni Kazimiery Iłła Jednocześnie pozostaje niezależna, wewnętrznie wolna kowiczówny, które stało się miejscem kulturalnych i inspirująca do własnych poszukiwań i odnajdywania spotkań, można zamówić oprowadzania tematyczne swoich własnych dróg w skomplikowanym świecie. i zajęcia edukacyjne. Szeroka oferta przeznaczona jest Proponujemy spojrzeć na Iłłakowiczównę w szerszym dla wielu odbiorców, a jej główne zadanie to populary- kontekście czasów, w jakich żyła. Szczególnej uwadze zacja wiedzy na temat życia i twórczości nietuzinkowej polecamy oprowadzania: Wszystkie tajemnice Kazimiery poetki. Urodziła się ona jeszcze pod zaborami, przeżyła Iłłakowiczówny; W kuluarach – artyści, urzędnicy i politycy w życiu Iłły; Spotkanie u Iłły. Poznań we wspomnieniach poetki; Bez ziemi własnej – Iłłakowiczówna wobec polityki. 19 http://www.bracz.edu.pl/muzea/pracownia-muzeum- -jozefa-i-kraszewskiego/ [dostęp: 30.07.2020]. Zarówno w nowym gmachu, jak i w filiach biblio- 20 http://www.bracz.edu.pl/muzea/mieszkanie-muzeum- tecznych proponujemy przeprowadzenie lekcji biblio- -kazimiery-illakowiczowny/ [dostęp: 30.07.2020]. tecznych. Celem zajęć jest przygotowanie młodzieży 132 Anna Gruszecka, Agnieszka Łuczak do samodzielnej pracy w bibliotece. Podczas specjalnej piętrze mają ponownie pojawić się książki, a w zmo- lekcji uczniowie dowiedzą się, jak poszukiwać mate- dernizowanych wnętrzach znajdą się też przestrzenie riałów potrzebnych do realizacji projektów szkolnych do prowadzenia działań artystycznych i edukacyjnych. z różnorakich dziedzin wiedzy, szczególnie z szeroko po- Gmach ma także być dostosowany do swobodnego jętej humanistyki. Studenci natomiast zdobędą wiedzę korzystania zeń przez osoby niepełnosprawne. W tych o tym, jak tworzyć warsztat bibliograficzny niezbędny odnowionych przestrzeniach odbywać się będą zajęcia przy pisaniu prac licencjackich lub magisterskich21. i warsztaty dla szkół i uczniów, ułatwiające przygotowanie do matury, prowadzone w sposób atrakcyjny i interdyscyplinarny. Większość działań edukacyjnych Modernizacja starego gmachu odbywających się w Bibliotece Raczyńskich jest bezpłat- i nowe propozycje edukacyjne na. Biblioteka również nieodpłatnie wypożycza wystawy i zachęca do tworzenia własnej oprawy artystycznej W 2021 r. dzięki funduszom unijnym zostanie zreali- ekspozycji oraz podejmowania działań edukacyjnych zowany projekt „Modernizacja budynku Biblioteki Ra- związanych z ich tematyką. Pełen wykaz działań edu- czyńskich w Poznaniu oraz konserwacja i digitalizacja kacyjnych i kulturalnych, wystaw oraz propozycji im cennych zbiorów bibliotecznych”. Dotyczy on moder- towarzyszących prowadzonych we wszystkich placów- nizacji historycznego gmachu Biblioteki Raczyńskich, kach Biblioteki Raczyńskich znajduje się w Ofercie edu- 22 który ma powrócić do spełniania swej pierwotnej, bi- kacyjnej umieszczonej na portalu biblioteki . bliotecznej funkcji. W pomieszczeniach na pierwszym

22 http://www.bracz.edu.pl/wp-content/uploads/2020/02/ 21 Kontakt: [email protected] i [email protected]. OfertaBracz2T_net-compressed.pdf [dostęp: 30.07.2020]. Ma r t a Sz c z e s i a k -Śl u s a r e k „Inka”. Kobiety działały w opozycji antykomunistycz- nej lat osiemdziesiątych, walcząc o lepsze warunki ży- Edukacja cia i pełną suwerenność Polski. Ponosiły za to wszelkie negatywne konsekwencje tych działań, znosiły okrop- w Instytucie Pamięci Narodowej ności wojen, działalność systemów totalitarnych – niemieckiego i komunistycznego i opłakiwały polskich synów i mężów, którzy zginęli na wszystkich frontach wojen. Były ostoją domowego ogniska i materialną ziałalność edukacyjna Instytutu Pamięci Narodo- podporą polskich rodzin. Z jednej strony uczestniczki Dwej obejmuje swoim zasięgiem szerokie spektrum powstania warszawskiego, z drugiej bezimienne boha- inicjatyw i projektów, m.in. w różnorodnych formach terki trudnej codzienności – wszystkie stanowią temat ukazuje także rolę kobiet w dziejach państwa polskiego prowadzonych przez Instytut badań naukowych oraz w okresie porozbiorowym, aż po 1989 r. W naturalny działań edukacyjnych, ukazujących ich życie, a także sposób wpisują się one bowiem w historię działań nie- rolę społeczną. Przedstawiając propozycje działań edu- podległościowych i wydarzeń społeczno-politycznych kacyjnych Instytutu, warto wspomnieć o tych materia- po utracie przez Polskę niepodległości. Ich niebagatelną łach, które zostały poświęcone właśnie kobietom. rolę w historii Polski podkreśla Instytut Pamięci Naro- dowej. To właśnie kobiety przygotowywały w ramach patriotycznego wychowania w czasach zaborów polskie Specyfika działalności dzieci do walki i życia obywatelskiego w przyszłej wol- Instytutu Pamięci Narodowej nej Polsce. Polskie kobiety pojawiają się jako działaczki społeczne w okresie zaborów, sanitariuszki w powstaniu Zgodnie z ustawą z 18 grudnia 1998 r. Instytut po- wielkopolskim, powstaniach śląskich, jako działaczki wołano, by zachować pamięć o ogromie ofiar, strat plebiscytowe. Są to także niezłomne bohaterki wal- i szkód poniesionych przez naród polski w latach czące w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego, II wojny światowej i po jej zakończeniu. W ostatnich jak chociażby gen. Elżbieta Zawacka „Zo” czy ratują- latach, wychodząc naprzeciw zmianom legislacyjnym ca dziecięce życia w okresie okupacji niemieckiej Irena i społecznym oczekiwaniom, ustawę wielokrotnie no- Sendler. Nie brak również postaci, które w założeniu welizowano, poszerzając zakres chronologiczny dziejów komunistów miały zostać zapomniane. Instytut przy- Polski, jaki bada Instytut, aż do okresu przedrozbioro- wraca dobre imię takim niezłomnym kobietom podzie- wego. Najważniejszą misją Instytutu jest popularyza- mia niepodległościowego jak Danuta Siedzikówna ps. cja wiedzy o ważnych dla Polski wydarzeniach histo- 134 Marta Szczesiak-Ślusarek rycznych związanych z działaniami obywateli na rzecz Polskiemu. Istotnym elementem działania Biura Edu- walki o niepodległy i suwerenny byt państwa polskie- kacji Narodowej jest również wspieranie instytucji oraz go. Poprzez swoją działalność podtrzymuje on także różnorodnych środowisk w kształtowaniu postaw pa- pamięć o ludziach, którzy działali na rzecz odbudowy triotycznych oraz dbanie o zachowanie prawdy w prze- niepodległości państwa polskiego oraz ponosili konse- kazie historycznym, jak również podejmowanie działań kwencje swojej aktywności. Celem działań Instytutu przeciwko szerzeniu treści niezgodnych z faktami. jest również upowszechnianie informacji o zbrodniach Dzięki rozbudowanej strukturze IPN działania popełnionych w XX w. na przedstawicielach narodu edukacyjne prowadzone przez pracowników Instytu- polskiego, włączając w to miejsca, metody i sprawców. tu obejmują swoim zasięgiem całe terytorium państwa Głównym biurem Instytutu jest Archiwum, które polskiego. Wszystko za sprawą funkcjonowania jedena- ma za zadanie gromadzić, opracowywać, przechowy- stu Oddziałowych Biur Edukacji Narodowej (OBEN) wać i udostępniać materiały archiwalne wytworzone w całej Polsce oraz pięciu delegatur, których pracę w latach 1939−1990 przez nazistowski i komuni- koordynuje Centrala IPN w Warszawie. Usytuowanie styczny aparat bezpieczeństwa. W archiwach IPN, któ- OBEN w większości miast wojewódzkich pozwala na re gromadzą ponad 100 km akt, znajdują się również realizację działań edukacyjnych w warunkach lokal- dokumenty wytworzone po zakończeniu II wojny nych. O tym, do którego oddziału lub delegatury z da- światowej przez byłą Główną Komisję Badania Zbrod- nego miasta może zgłosić się zainteresowana współpra- ni Niemieckich, która w 1949 r. zmieniła nazwę na cą z IPN instytucja, nauczyciel lub każdy obywatel, nie Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich. decyduje tylko jego bliskość. Zasięg działania danego Działalność edukacyjna to kolejny istotny element oddziału IPN pokrywa się bowiem ze strukturą roz- aktywności IPN. Pracownicy naukowi Instytutu opra- mieszczenia sądów apelacyjnych w kraju, a nie podzia- cowują materiały i prowadzą badania naukowe, a rolą łem administracyjnym na województwa. Lokalizację pionu edukacji jest upowszechnianie efektów tych prac właściwego Oddziału Instytutu przedstawia mapa za- i szeroko pojęte działania: edukacyjne, wystawiennicze, mieszczona na stronie internetowej1. Nietrudno jednak popularyzatorskie i wydawnicze, prowadzone w kraju, znaleźć właściwe Biuro Edukacji Narodowej, a warto, jak i za granicą. Edukacja uwzględnia w tym zakre- ponieważ każdy region proponuje bogatą ofertę edu- sie badania naukowe prowadzone w Instytucie, m.in. kacyjną przygotowaną specjalnie na potrzeby danego w oparciu o materiały archiwalne zgromadzone w Ar- obszaru. W przypadku pojawienia się wątpliwości, roz- chiwum IPN, a także ustalenia działającej współcześnie w ramach wszystkich jedenastu oddziałów i Centrali 1 https://edukacja.ipn.gov.pl/edu/oddzialowe-biura- IPN – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi -edukac [dostęp: 5.08.2020]. Edukacja w Instytucie Pamięci Narodowej 135 wieje je kontakt mailowy lub telefoniczny z właściwym z innymi instytucjami podejmowanych przedsięwzięć terytorialnie Biurem Edukacji Narodowej. Zgłaszają- o charakterze rocznicowym i edukacyjnym. Warunki cy się może być pewien, że nie pozostanie bez odpo- współpracy ustalane są w drodze porozumienia i ela- wiedzi, a co więcej, propozycji będzie o wiele więcej stycznie dopasowane do możliwości partnerów organi- niż możliwości skorzystania z nich. Obecność struktur zujących dane wydarzenie. Istotnym elementem dzia- IPN w dużych miastach pozwala na realizację zadań łalności pionu edukacyjnego IPN jest także bezpłatna w szerokim zakresie oraz na realną współpracę ze szko- dla korzystających forma oferowanych propozycji łami, ośrodkami doskonalenia nauczycieli, uczelniami edukacyjnych, co ma kluczowe znaczenie dla różnego wyższymi, stowarzyszeniami, fundacjami i innymi or- rodzaju niekomercyjnych podmiotów, m.in. dla szkół ganizacjami w kraju i za granicą. Pion edukacji Insty- i stowarzyszeń. Instytut, zgodnie z wytyczonymi przez tutu podejmuje również szereg działań poza granicami ustawodawcę celami, ma za zadanie wspierać, również kraju. Głównie skierowane są one do przedstawicieli finansowo, społeczne przedsięwzięcia o charakterze Polonii. Edukatorzy nie zapominają także o obcokra- patriotycznym służące budowaniu i utrwalaniu tożsa- jowcach mieszkających w Polsce i chcących poznać hi- mości narodowej. W praktyce, dzięki wsparciu mery- storię naszego kraju. torycznemu i finansowemu udzielanemu przez dział Jednym z głównych założeń przyświecających In- edukacji, wiele ważnych lokalnie i ponadregionalnie stytutowi i dotyczących działań edukacyjnych jest ich przedsięwzięć ma szansę zostać zrealizowanych na wy- powszechna dostępność. Każdy zainteresowany ma sokim poziomie merytorycznym i frekwencyjnym. możliwość skorzystania z wydawnictw, pomocy eduka- Funkcjonowanie poszczególnych Biur Edukacji cyjnych, portali tematycznych, filmów i innych mate- Narodowej w oddziałach IPN cechuje duża otwartość riałów wytworzonych przez pion edukacyjny, zarówno na potrzeby związane ze specyfiką danego regionu, w formie drukowanej, jak i elektronicznej2. Propono- która wiąże się z jego historią. Wpływa to na lokal- wane formy i materiały są różnorodne, zgodne z naj- ne warunki działania w zakresie edukacji historycznej. nowszymi kierunkami rozwoju metod dydaktycznych Program i zakres jest zatem spójny z wydarzeniami obecnie wykorzystywanych w edukacji, co przekłada historycznymi na danym terenie. W przypadku Wiel- się także na atrakcyjność przekazu. Biuro Edukacji kopolski szczególną uwagę kieruje się na przykład na IPN otwarte jest na współpracę w ramach wspólnie wydarzenia związane z Poznańskim Czerwcem 1956 r. Zaowocowało to na przestrzeni ostatnich lat wieloma 2 Różnorodne formy działania oraz materiały w formie przedsięwzięciami naukowymi i popularnonaukowy- elektronicznej zamieszczone są na stronie pod linkiem: https:// mi. Najnowszym produktem pionu edukacyjnego jest ipn.gov.pl/pl/edukacja-1 [dostęp: 5.08.2020]. powstała w 2020 r. Teka Edukacyjna o Poznańskim 136 Marta Szczesiak-Ślusarek

Czerwcu 1956, przygotowana przez Oddziałowe Biuro stron internetowych oddziałów IPN oraz portalu www. Edukacji Narodowej IPN w Poznaniu. Teka skierowa- edukacja.ipn.gov.pl. Oferta główna Biura Edukacji na jest głównie do metodyków, nauczycieli i uczniów. Narodowej zawiera projekty i konkursy ogólnopolskie, Na temat Poznańskiego Czerwca ’56 powstał także realizowane również na poziomie oddziałów. Oferty portal tematyczny, jak również ukazały się wystawy, regionalne, oprócz etapów projektów ogólnopolskich, wydawnictwa o charakterze źródłowym i albumowym realizują także własne programy i propozycje związane oraz dodatki prasowe3. Większość tych materiałów do- ze specyfiką historyczną danego regionu, historią tere- stępna jest publicznie w wersji elektronicznej. nu ich działalności4.

Oferta edukacyjna Materiały edukacyjne, wydawnictwa

Oferta edukacyjna skierowana jest do wszystkich zain- Jednym z najważniejszych kierunków działań Biura teresowanych najnowszą historią. Jednymi z głównych Edukacji Narodowej jest tworzenie materiałów eduka- odbiorców propozycji edukacyjnych OBEN są nauczy- cyjnych i pomocy dydaktycznych dla nauczycieli. Ich ciele i uczniowie. W związku z tym oferta edukacyjna odbiorcami są nauczyciele, metodycy oraz pracownicy centrali Biura Edukacji Narodowej oraz jego poszcze- instytucji kulturalnych, oświatowych, bibliotek, świe- gólnych oddziałów tworzona jest na początku każdego tlic oraz osoby prowadzące działalność edukacyjną. nowego roku szkolnego, dzięki temu uwzględnia ona Głównym materiałem stanowiącym kompendium wie- wiodące tematy rocznicowe obchodzone w danym roku dzy na dany temat wraz ze scenariuszami lekcji, mate- oraz potrzeby wynikające z kalendarza pracy szkół. riałami źródłowymi i ikonograficznymi jest wydawana Oferty edukacyjne dostępne są w wersji papierowej przez IPN wspomniana już w przypadku Poznańskiego i elektronicznej. Można się z nimi zapoznać i pobrać ze Czerwca 1956 r. Teka Edukacyjna. Do tej pory ukazało się dwadzieścia siedem wydawnictw z tego cyklu. Po- święcone są one istotnym zagadnieniom dotyczącym 3 Teka edukacyjna w wersji elektronicznej do pobrania do- najnowszej historii Polski, z uwzględnieniem ważnych stępna jest pod linkiem: https://ipn.gov.pl/pl/publikacje/teki-e- tematów, które jednak nie zostały dotąd opracowane dukacyjne/73876,Teka-edukacyjna-Poznanski-Czerwiec-1956. html; wystawa elementarna o Poznańskim Czerwcu 1956 r. do- stępna jest w wersji do pobrania pod linkiem: https://ipn.gov.pl/ 4 Oferta OBEN IPN Oddział w Poznaniu dostępna jest na pl/edukacja-1/wystawy/73393,Wystawa-Poznanski-Czerwiec- stronie pod linkiem: https://poznan.ipn.gov.pl/pl7/edukacja/ -1956-do-pobrania.html [dostęp: 5.08.2020]. edukacja-poznan/oferta-edukacyjna [dostęp: 5.08.2020]. Edukacja w Instytucie Pamięci Narodowej 137 w formie zbiorczych wydawnictw dla uczniów. Przykła- są m.in. w ramach serii „Patroni naszych ulic” oraz dem mogą być opublikowane w ostatnim czasie Teki: „Bohaterowie Niepodległej”, poświęcone konkretnym Polski gen wolności, Zbrodnia pomorska 1939, Policja Pań- postaciom. Wśród opublikowanych materiałów biogra- stwowa 1919−1939, Agresja sowiecka na Polskę i okupacja ficznych znajdują się m.in. sylwetki żołnierzy wyklę- wschodnich terenów Rzeczypospolitej 1939−1941, „Operacja tych, postacie rozpoznawalne, a także mniej znane, jak polska” NKWD 1937−19385. Walorem Tek Edukacyj- np. Agnieszka Wisła, działaczka polonijna w Ameryce, nych jest bogato opracowana baza źródłowa, wzboga- aktywna członkini Sokolstwa Polskiego, zaangażowana cona syntetycznym opisem oraz możliwość dowolnego w rekrutację do tworzonej we Francji Armii Polskiej wykorzystania poszczególnych komponentów przez na- w okresie I wojny światowej. Współorganizowała ona uczycieli w procesie dydaktycznym, a także powszech- działające do dziś Stowarzyszenie Weteranów Armii na i darmowa dostępność. Teka zawiera materiały dla Polskiej w Ameryce i była założycielką kobiecej orga- nauczyciela, takie jak: scenariusze lekcji, propozycje nizacji – Korpusu Pomocniczego Pań6. Kolejną boha- ćwiczeń, bibliografia, oraz materiały dla uczniów: eseje, terką, której postać została przedstawiona w broszurze kalendarium, tablice synchronistyczne wraz z wyborem z serii „Bohaterowie Niepodległej”, jest matka Matylda materiałów źródłowych. Uzupełniają je karty ze zdję- Getter, zakonnica Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek ciami, mapami i skanami dokumentów. Teki w wersji Rodziny Maryi, która podczas okupacji niemieckiej drukowanej przekazywane są nauczycielom bezpłatnie uratowała ponad siedmiuset pięćdziesięciu Żydów, podczas organizowanych przez OBEN szkoleń, jak w tym pięćset dzieci7. Oprócz wspomnianych serii bio- również przesyłane do bibliotek szkolnych. Większość graficznych dostępne są w formie elektronicznej (PDF) Tek jest również dostępna w wersji elektronicznej. publikacje popularnonaukowe w kilku wersjach języ- Rozwinięciem wątków poruszanych w materiałach kowych, interaktywne atlasy historyczne oraz broszury dydaktycznych są natomiast biograficzne publikacje dotyczące rocznicowych wydarzeń historycznych. popularnonaukowe, w większości dostępne w formie elektronicznej w formacie PDF na stronach Instytutu. 6 Anitta Maksymowicz, Agnieszka Wisła, Warszawa 2018. Są to krótkie serie wydawnicze. Życiorysy wydawane Broszura dostępna również w formacie PDF na stronie internetowej pod linkiem: https://ipn.gov.pl/pl/publikacje/publikacje- -edukacyjne-i/100137,Agnieszka-Wisla-PDF-do-pobrania. 5 Teki Edukacyjne wydawane są przez Oddziałowe Biura html [dostęp: 5.08.2020]. Edukacji Narodowej przy współpracy z Centralą IPN. Dostępne 7 S. Teresa Antonietta Frącek, Matka Matylda Getter, Wa r- są w wersji elektronicznej online, do pobrania na stronie pod lin- szawa 2019. Wersja dostępna w PDF: https://ipn.gov.pl/pl/ kiem https://ipn.gov.pl/pl/publikacje/teki-edukacyjne?page=0 publikacje/publikacje-edukacyjne-i/100086,Matka-Matylda- [dostęp: 5.08.2020]. -Getter-PDF-do-pobrania.html [dostęp: 5.08.2020]. 138 Marta Szczesiak-Ślusarek

Wystawy i wystawy elementarne również przedstawienie historii lokalnych w szerszym kontekście ogólnopolskim. W trakcie dwudziestoletniej działalności Instytutu Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom i potrzebom Pamięci Narodowej pracownicy opracowali kilkaset związanym z funkcjonowaniem szkół, pracownicy Biu- wystaw na różnorodne tematy związane z najnow- ra Edukacji opracowują serie wystaw elementarnych, szą historią Polski. Wiele z nich jest eksponowanych tj. podstawowych form wystawowych. Jest to uprosz- w ramach czasowych wystaw w szkołach, ośrodkach czony kanon przedstawiający najważniejsze wydarze- kulturalnych, muzeach, a także w plenerze, na ulicach nia z historii Polski oraz ważne postacie, przygotowany i placach polskich, ale i europejskich miast. Przedsta- w celu wykorzystania gotowych już plansz przy okazji wiają one zarówno wydarzenia o charakterze ogólno- obchodów rocznicowych czy realizowania programów polskim, ale również – co warte podkreślenia – wątki nauczania w szkołach. Wystawy łączy podobna kom- z historii lokalnych. Część wystaw, jak np. ta prezen- pozycja i syntetyczne ujęcie tematu. W założeniu są towana w 2018 r. pt. Ojcowie Niepodległości, została one przygotowane w formacie do druku i samodzielnej przygotowana w wielu egzemplarzach i prezentowana ekspozycji (również w formie gazetek ściennych, pla- była jednocześnie w kilkunastu miejscowościach w ca- katów itp.) i zostały zamieszczone na stronie Instytu- łym kraju. Ostatecznie w trakcie rocznych obchodów tu w formie plików PDF do pobrania8. Liczba wystaw stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości mogli i realizowanych tematów wciąż się powiększa o nowe ją zobaczyć mieszkańcy w ponad stu miejscowościach tytuły. Oprócz wystaw elementarnych opracowywane w całej Polsce. W czterdziestą rocznicę zawarcia poro- są tematy o charakterze regionalnym, które zasługują zumień sierpniowych w miastach w całym kraju miesz- na utrwalenie i upowszechnienie, m.in. wątek doty- kańcy będą mieli okazję zapoznać się z wystawą pt. Tu czący konduktorek Miejskiego Przedsiębiorstwa Ko rodziła się „Solidarność”. Opowiada ona o robotniczych munikacyjnego w Poznaniu, uczestniczek Poznańskie- strajkach w 1980 r. i procesie powstawania NSZZ „So- go Czerwca 1956 r.: Stanisławy Sobańskiej, Heleny lidarność”. Wystawa zawiera zarówno opis wydarzeń Przybyłek i Marii Kapturskiej; materiały archiwalne o znaczeniu ogólnopolskim, jak i wątki regionalne, zachowały się wśród kilkudziesięciu teczek aresztowa- dobrane odpowiednio do miejsc prezentacji wystawy. nych przez bezpiekę kobiet. Obecnie dokumenty te Jako całość zostaną one zaprezentowane w Warszawie, przechowywane są w Archiwum IPN w Poznaniu. Wy- co pozwoli na ukazanie zjawiska w szerokim zakre- stawa przybliża sylwetki kobiet, które za swój udział sie. Duże przedsięwzięcia organizacyjne i logistyczne przygotowywane przez pracowników pionu edukacji 8 https://ipn.gov.pl/pl/edukacja-1/wystawy?page=0 [do- pozwalają na dotarcie do mniejszych ośrodków, jak stęp: 5.08.2020]. Edukacja w Instytucie Pamięci Narodowej 139 w wydarzeniach w 1956 r. w Poznaniu zapłaciły wy- ofertę wystaw, które możecie Państwo samodzielnie soką cenę9. wypożyczyć. Nowością IPN są wystawy elementarne Jedna z wystaw powstałych w IPN, która dotyczy o powstaniu wielkopolskim i Poznańskim Czerwcu ’56. kobiecych postaci, przybliża sylwetkę Danuty Siedzi- Wypożyczając wystawy, jednocześnie zachęcamy Pań- kówny ps. „Inka”. Ta nastoletnia sanitariuszka z 5. Wi- stwa do tworzenia własnej oprawy artystycznej ekspo- leńskiej Brygady Armii Krajowej, zamordowana przez zycji i podejmowania działań edukacyjnych związanych komunistów w 1946 r., doczekała się wielu form upa- z ich tematyką. miętnienia, m.in. współtworzonego przez IPN teledysku do piosenki Kasi Malejonek Jedna chwila10. Od- nalezienie szczątków „Inki” przez Biuro Poszukiwań Portale tematyczne i Identyfikacji IPN w 2014 r. skupiło uwagę na tej wy- jątkowej postaci, która straciła życie, nie mając jeszcze Oprócz wystawy, teledysku oraz broszury poświęconej 18 lat11. Przygotowaliśmy dla Państwa bardzo bogatą „Ince” z serii „Patroni naszych ulic”, opublikowanej w wersji PDF, jej postać została również przedstawio- 9 Więcej na temat konduktorek MPK w artykule: Kata- na na portalu IPN https://inka.ipn.gov.pl/. Przykład rzyna Florczyk, Cena odwagi. Maria Kapturska, Helena Przyby- ten ukazuje różnorodność form edukacyjnych wyko- łek, Stanisława Sobańska, [w:] Poznański Czerwiec ’56, dodatek rzystywanych przez pion edukacji IPN w celu przy- do miesięcznika „Pamięć.pl”, dostępny również online: https:// bliżenia danego bohatera oraz wydarzeń z nim zwią- przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/poznanski-czerwiec-56/ zanych. Większość z tych metod, dróg dotarcia do 35845,Poznanski-Czerwiec-03956-Dodatek-do-miesiecznika- możliwie szerokiego grona odbiorcy jest odpowiedzią -IPN-Pamiecpl.html?search=903445 [dostęp: 5.08.2020]. na zapotrzebowanie związane z edukacją historyczną 10 Teledysk historyczny do utworu Kasi Malejonek pt. Jed- na chwila (słowa Michał Konarski, muzyka Darek Malejonek prowadzoną w szkołach oraz w instytucjach oświato- i Maleo Reggae Rockers), pochodzącego z płyty Panny wyklęte, przygotowany przez Instytut Pamięci Narodowej wraz z Fun- dacją Niepodległości oraz Michałem Wilczkiem i Grzegorzem lezieniem jej szczątków na terenie Cmentarza Garnizonowego Pastuszakiem. Dostępny na portalu IPNtv: https://www.you- w Gdańsku. 28 sierpnia 1946 r. została zamordowana na terenie tube.com/watch?v=QvqLy88OPJ4 [dostęp: 5.08.2020]. Więzienia Karno-Śledczego w Gdańsku wraz z Feliksem Selma- 11 Wystawa przedstawia postać pochodzącej z rodziny o pa- nowiczem ps. „Zagończyk”, żołnierzem 5. Wileńskiej Brygady triotycznych korzeniach i nastawieniu Danuty Siedzikówny oraz Armii Krajowej. Wystawa dostępna jest na stronie IPN pod skomplikowane losy młodej dziewczyny podczas okupacji i po linkiem: https://ipn.gov.pl/pl/edukacja-1/wystawy/36255,Nie- jej zakończeniu. Ukazuje trudny proces przywracania należytej zlomna-wykleta-przywrocona-pamieci-Danuta-Siedzikowna- pamięci, podejmowany po 1989 r., m.in. w związku z odna- -Inka-19281946.html [dostęp: 5.08.2020]. 140 Marta Szczesiak-Ślusarek wych i kulturalnych, a także przez środowiska, które rocznicą wybuchu powstania i łączy pracę wielu środo- propagują wiedzę historyczną i kształtują postawy pa- wisk zaangażowanych w propagowanie wiedzy o tym triotyczne. Kolejną propozycją dla osób poszukujących wydarzeniu. Istotnym faktem jest to, że portal https:// informacji wszelkiego typu na tematy związane z hi- pw.ipn.gov.pl/ ma otwartą formę i jest uzupełniany storią najnowszą są tworzone przez Instytut Pamięci nowymi materiałami. Wysoki poziom publikowanych Narodowej portale tematyczne. Dotyczą one m.in. wy- treści oraz liczba materiałów sprawia, iż jest on obec- stąpień społecznych przeciwko władzy komunistycznej nie najobszerniejszym zbiorem informacji na temat po- w poszczególnych dekadach PRL, konspiracji w okre- wstania wielkopolskiego. sie okupacji niemieckiej i tematyki wojennej, żołnierzy podziemia antykomunistycznego, a także wybitnych postaci, wobec których aparat bezpieczeństwa państwa Nowe i popularne formy edukacyjne komunistycznego podjął różnego rodzaju działania, a którzy zginęli z rąk funkcjonariuszy aparatu bezpie- Powszechny dostęp do multimediów, ich zasięg oraz czeństwa, jak bł. ks. Jerzy Popiełuszko czy rotmistrz łatwość korzystania z tej formy przekazu sprawiły, że Witold Pilecki. Większość z portali funkcjonuje w kil- wiele materiałów filmowych, wywiadów, konferencji, ku wersjach językowych. Ponad czterdzieści tematów prezentacji książek zrealizowanych przez pracowni- zrealizowanych jest w przystępny dla odbiorcy sposób ków Biura Edukacji zostało zamieszczonych na IPNtv, i zawiera przegląd najważniejszych informacji dotyczą- czyli filmowym kanale tematycznym Instytutu. Po- cych danego zagadnienia12. Dużym walorem portali te- zwala to osobom zainteresowanym historią odnaleźć matycznych tworzonych przez IPN są zamieszczone na atrakcyjne dla nich treści i obejrzeć je w wersji online. nich skany dokumentów, zdjęcia, również z zasobu In- Kanał pełni też funkcję archiwum nagrań o charakte- stytutu, multimedia i scenariusze lekcji. Wzbogacone rze edukacyjnym, popularyzatorskim. Wprowadzane są one również publikacjami w formie elektronicznej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej zmiany me- do pobrania. Na uwagę zasługuje portal poświęcony tod dydaktycznych, konieczność korzystania ze zdalne- doniosłemu wydarzeniu w XX w., jakim było powsta- go nauczania, a także potrzeba dotarcia do nauczycieli nie wielkopolskie. Przedsięwzięcie zorganizowane zo- i uczniów bez osobistego kontaktu wpłynęła w Insty- stało przez poznański Oddział IPN w związku z setną tucie na rozwój nowych form edukacyjnych, w głównej mierze opartych na systemach teleinformatycznych. 12 Wykaz portali tematycznych IPN dostępny jest na stro- Chociaż domeną działów edukacji IPN jest możliwość nie pod linkiem: https://ipn.gov.pl/pl/edukacja-1/portale-tema- bezpośredniego kontaktu z edukatorami i realizacja tyczne?page=0 [dostęp: 5.08.2020]. wspólnych przedsięwzięć niemalże w każdym miej- Edukacja w Instytucie Pamięci Narodowej 141 scu w Polsce, to prężnie rozwijające się formy multi- ką Brytanię. Symbolikę dotyczącą konkretnych wy- medialne w atrakcyjny sposób pozwalają edukatorom darzeń, daty i postacie z nimi związane utrwalają gry zrealizować dany temat lub dotrzeć wprost do nauczy- z serii „Znaj Znak”. Szybkie rozgrywki i proste zasady cieli i uczniów. Popularność zyskują infografiki doty- pozwalają na włączanie graczy w tę niecodzienną ścież- czące obowiązkowych tematów realizowanych zgodnie kę nauki. Część gier przygotowana jest ściśle z myślą z podstawą programową w szkołach. Przedstawiają one o wykorzystaniu ich w procesie dydaktycznym na lek- schematyczną wersję wydarzeń, zawierającą najważ- cji w szkole14. W tej kategorii polecana jest m.in. gra niejsze jej elementy. Nowością w edukacji są tzw. wir- Polskie Państwo Podziemne, przypominająca wyjątkowe tualne paczki edukacyjne, będące zbiorem materiałów struktury polskiej konspiracji, nie tylko w militarnym IPN przygotowanych na potrzeby realizacji tematów wymiarze. Gra dostępna jest również w wersji online. rocznicowych13. Oprócz wydawnictw dla graczy IPN przygotował także Niewątpliwie sukcesem na polu niekonwencjonal- szereg puzzli edukacyjnych. Są to m.in.: Walka o granice nych metod nauczania można nazwać wydanie przez II Rzeczypospolitej 1918−1924 i IV rozbiór Polski. Wy- pion edukacji IPN gry planszowej Kolejka, która uka- mienione powyżej propozycje to tylko niektóre z gier zuje realia życia codziennego w PRL z perspektywy i puzzli, które – jak wynika z wieloletnich doświadczeń dokonywanych zakupów. Gra została przetłumaczona pracowników Instytutu – zachęcają uczniów i nauczy- na pięć języków i zyskała zwolenników na wszystkich cieli do poznawania historii. Co warte podkreślenia, kontynentach. Sprzedano setki tysięcy egzemplarzy, IPN z wydanymi kilkudziesięcioma pozycjami gier jest co jest ewenementem w skali europejskiej. Ogromna w tym segmencie liderem na polskim rynku. popularność i duży walor edukacyjny spowodowały, że Rosnąca liczba materiałów edukacyjnych oraz wy- opracowane zostały kolejne wydawnictwa tego typu, twarzanych przez poszczególne działy edukacji w od- m.in. gra Polak mały wprowadzająca najmłodszych działach IPN treści, mogących służyć pogłębianiu wie- w symbolikę narodową. Dużym zainteresowaniem cie- dzy na tematy związane z najnowszą historią Polski, szą się niezmiennie wojenne strategiczne gry planszo- rodzą konieczność kondensowania i selekcjonowania we: 7. W obronie Lwowa, 111: Alarm dla Warszawy czy opracowanego już materiału. Ogromna baza wszelkie- 303. Ta ostatnia przenosi graczy w realia bitwy o Wiel- go rodzaju materiałów edukacyjnych różnorodnych for-

13 Infografiki zamieszczone są na poszczególnych stronach 14 Wykaz powstałych gier edukacyjnych, szczegółowy opis Oddziałów IPN, a także na stronie https://edukacja.ipn.gov. oraz wersje do gry online znajdują się na stronie pod linkiem: pl/edu/materialy-edukacyjne/infografiki-historyczn [dostęp: https://edukacja.ipn.gov.pl/edu/materialy-edukacyjne/gry [do- 5.08.2020]. stęp: 5.08.2020]. 142 Marta Szczesiak-Ślusarek matów wymaga przejrzystego sposobu ich prezentacji Pozwala on uczestnikom sięgnąć do korzeni swojej ro- tak, by szukający informacji lub formy działania eduka- dziny, snuć opowieści nie zawsze tylko o bohaterskich cyjnego odbiorca bez trudu je odnalazł. Odpowiednia czynach, jednak zawsze o bohaterach codzienności. Po- nawigacja, ale również proponowanie poszczególnych jawiają się w nich wątki dotyczące nie tylko walczących materiałów w zależności od kalendarza rocznic oraz żołnierzy, ale i kobiet, które zmagały się z ówczesną świąt o charakterze historycznym pozwala na odkrywa- trudną, codzienną rzeczywistością. Jak napisała w swo- nie przez użytkownika nieznanych wątków historycz- jej pracy jedna z laureatek konkursu: „Wojna nie jest nych. Wydarzenia aktualne, jak również opisy wyda- sprawą wyłącznie męską […]”16. Ta swoista sztafeta rzeń historycznych zamieszczane są na stronie głównej pokoleń nie kończy się jednak na wymianie rodzinnych Instytutu oraz stronach oddziałów IPN: https://ipn. doświadczeń. Laureaci konkursu biorą udział w Wyjeź- gov.pl/. Warto jednak korzystać ze stron, które w sposób dzie Pamięci na teren Górnej Austrii, podążając szla- czytelny prowadzą czytelnika do poszukiwanych treści, kiem martyrologii polskich więźniów niemieckich obo- jak portal edukacyjny Instytutu https://edukacja.ipn. zów koncentracyjnych założonych na tych terenach. gov.pl/ czy portal „Przystanek Historia” z treściami hi- W tej niezwykłej wielopokoleniowej podróży pamięci storycznymi, artykułami i filmami https://centrumedu. towarzyszą im potomkowie zamordowanych w tych ipn.gov.pl/. Nową propozycją działu edukacji jest portal obozach osób. W ten oto sposób przekazana zostaje www.opowiedziane.ipn.gov.pl prezentujący różnorodne sztafeta pamięci. tematycznie wywiady ze świadkami historii. Docelowo Interesującą propozycją o charakterze cyklicznym znajdzie się w nim ponad 2000 notacji. jest ogólnopolski konkurs recytatorski W kręgu poezji i prozy lagrowej więźniarek KL Ravensbrück. Poprzez twórczość więźniarek tego obozu, gdzie Polki stano- Konkursy i projekty wiły jedną z największych grup narodowościowych, również wśród ofiar oraz kobiet poddawanych ekspe- Uczniom proponujemy udział w konkursach. Najczę- rymentom medycznym, uczniowie poznają naznaczoną ściej polegają one na wydobyciu z zakamarków przekazywanych z pokolenia na pokolenie rodzinnych historii. Na tym polega m.in. ponadregionalny konkurs Sztafeta Rodzin Polskich Ofiar Obozów Koncentracyjnych oraz Muzeum 15 Martyrologii Wielkopolan. Cieszy się dużą popularnością wśród pamięci. Losy mojej rodziny podczas II wojny światowej . uczniów. Laureaci biorą udział w Wyjazdach Pamięci. 16 Fragment pracy Julii Frankiewicz, laureatki I miejsca 15 Konkurs organizowany jest przez Oddziałowe Biuro konkursu Sztafeta pamięci. Losy mojej rodziny podczas II wojny świa- Edukacji Narodowej IPN w Poznaniu wraz ze Stowarzyszeniem towej w kategorii szkół ponadpodstawowych. Edukacja w Instytucie Pamięci Narodowej 143 ich cierpieniem historię. Wypełniają tym samym testa- ze środków do osiągnięcia celu, jakim jest stworzenie ment więźniarek i ich rodzin, które mówią: „jeśli echo przez uczestników etiudy filmowej na temat historii ich głosów zamilknie, zginiemy”17. Praca uczniów to wybranego bohatera NSZZ „Solidarność”. Zwycięskie nie tylko przedstawienie formy pisemnej historii czy dzieła prezentowane są m.in. na gdyńskim Festiwalu zadeklamowanie fragmentu wspomnień. Konkursy Filmowym Niepokorni Niezłomni Wyklęci, a stworzo- prowadzone przez IPN to często również twórcza pra- ne przez uczniów materiały filmowe dostępne są online. ca, podczas której uczeń zdobywa cenne umiejętności. Jedna z etiud filmowych, pt. „Solidarność” droga moja, Konkursem dającym możliwość rozwoju osobistego poświęcona jest działaczce wielkopolskiej opozycji, jest chociażby cykliczny konkurs Niezwyciężeni 1920. Barbarze Napieralskiej, redaktorce prasy podziemnej, Obrońcy Ojczyzny. Zadaniem uczestników jest przygo- w okresie stanu wojennego internowanej wraz z inny- towanie filmu/vloga na temat wybranego przez siebie mi kobietami w Ośrodku Odosobnienia w Gołdapi18. bohatera wojny polsko-bolszewickiej, odznaczonego Dbając o pamięć polskich ofiar II wojny światowej, Krzyżem lub Medalem Niepodległości. Laureaci bio- OBEN IPN w Poznaniu opracowuje również cykl fil- rą udział w profesjonalnych warsztatach filmowych. mów Utracone dzieciństwo opowiadający losy świadków Udział w konkursach ma pobudzić aktywność ich historii z Wielkopolski z perspektywy ich rodzin. Ak- uczestników w poznawaniu historii. tualne konkursy oraz projekty filmowe i multimedialne opisane są szczegółowo na stronie internetowej Instytu- tu, jak również na stronach oraz w ofertach edukacyj- Projekty filmowe i multimedialne nych poszczególnych oddziałów IPN. Istotny jest fakt, że ich różnorodność jest tak duża, iż każdy z odbiorców W przypadku projektu edukacyjnego realizowanego znajdzie propozycję odpowiednią dla siebie, począwszy przez Oddziałowe Biuro Edukacji Narodowej IPN od najmłodszych po starszą młodzież. Projekty eduka- w Poznaniu Opowiem Twoją historię atrakcyjną propozy- cyjne takie jak ogólnopolski projekt Kamienie Pamięci cją dla młodych twórców są warsztaty filmowe prowa- są kierowane do pasjonatów historii w każdym wieku dzone przez profesjonalnych reżyserów. Są one jednym i z różnych środowisk.

17 Słowa Marii Lorens, pomysłodawczyni konkursu oraz córki byłej więźniarki KL Ravensbrück Katarzyny Matei. Orga- nizatorzy: Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach, 18 Etiudy filmowe, w tym materiał dotyczący Barbary Na- Stowarzyszenie „Rodzina Więźniarek Niemieckiego Obozu pieralskiej, dostępne są na stronie pod linkiem: https://www. Koncentracyjnego Ravensbrück” oraz Miasto Ruda Śląska. youtube.com/watch?v=rFthitECGj8 [dostęp: 5.08.2020]. 144 Marta Szczesiak-Ślusarek

Szkolenia dla nauczycieli formy doskonalenia zawodowego. Pedagodzy do tej pory wzięli udział m.in. w organizowanym przez po- Jednymi z najbardziej efektywnych odbiorców ofer- znański Oddział IPN seminarium wyjazdowym do Ło- ty edukacyjnej Instytutu Pamięci Narodowej są na- dzi oraz do miejsca pamięci, jakim jest były niemiecki uczyciele. To największa grupa osób korzystających obóz zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Szko- z wszelkich materiałów wytworzonych przez Instytut. lenie odbyło się pod hasłem „Historia Żydów w Kraju Do nich skierowane są m.in. organizowane przy współ- Warty”. Tematykę dotyczącą zbrodni wołyńskiej poru- pracy z Ministerstwem Edukacji Narodowej szkolenia szono natomiast podczas seminarium zorganizowanym z cyklu Korzenie totalitaryzmu. To szkolenie na terenie w obiektach Muzeum II Wojny Światowej w Gdań- Wielkopolski realizowane jest przy współpracy regio- sku. Nieprzerwanie wiodące w badaniach naukowych nalnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli, z którym prowadzonych w Instytucie Pamięci Narodowej są poznańskie Biuro Edukacji Narodowej bardzo blisko zagadnienia związane z historią podziemia niepodle- współpracuje już od wielu lat. Podczas szkoleń, które głościowego i żołnierzami wyklętymi. Są one również dotyczą zróżnicowanej tematyki, historycy, specjaliści przedmiotem działań edukacyjnych oraz propozycji w danej dziedzinie, przygotowują prezentację nauko- szkoleniowych. Nauczyciele z Wielkopolski i Ziemi wą, udostępniając jednocześnie uczestnikom mate- Lubuskiej, która podlega terytorialnie Oddziałowi IPN riały źródłowe. Instytut przekazuje biorącym udział w Poznaniu, odwiedzili już Muzeum Żołnierzy Wyklę- w szkoleniach opracowania dotyczące omawianych tych i Więźniów Politycznych w Warszawie oraz tzw. zagadnień, a sam udział w szkoleniach potwierdzany Łączkę na cmentarzu powązkowskim w Warszawie, jest odpowiednim certyfikatem wręczanym uroczyście na której komuniści w tajnych pochówkach pogrzebali jesienią każdego roku. Interesującą propozycją realizo- ponad 200 najwybitniejszych żołnierzy polskiego pod- waną przez OBEN IPN w Poznaniu są również szkole- ziemia niepodległościowego. W przyszłości nauczyciele nia i seminaria wyjazdowe skierowane do metodyków poznają także nowe obiekty przystosowane do zwiedza- i nauczycieli, którzy są niejako gwarantem upowszech- nia i edukacji w tej trudnej tematyce, m.in. byłą siedzi- niania danej tematyki wśród młodego pokolenia. In- bę NKWD przy ul. Strzeleckiej w Warszawie. Tamtej- stytut tworzy koncepcję programu szkolenia połączo- szy Oddział Instytutu przygotował to miejsce pamięci, nego z wizytą studyjną w jednym z miejsc pamięci. nadając mu edukacyjny charakter. O dużej otwartości Wysoki poziom merytoryczny, możliwość spotkania Biura Edukacji Narodowej świadczy fakt, iż szkolenia ze świadkami historii, specjalistami w danej dziedzinie organizowane są wszędzie tam, gdzie zbierze się grupa oraz wysoko oceniana organizacja samego wyjazdu po- około dziesięciu nauczycieli. Edukatorzy dojeżdżają na wodują, iż nauczyciele bardzo chętnie korzystają z tej miejsca spotkań, przywożą materiały związane tema- Edukacja w Instytucie Pamięci Narodowej 145 tycznie ze szkoleniem i przekazują je nauczycielom oraz program „Wirtualny Przystanek”, wykorzystujący szkolnym bibliotekom. Towarzyszy temu duża otwar- najnowsze rozwiązania do stworzenia multimedialnej tość na potrzeby placówek oświatowych oraz samego ścieżki edukacyjnej, opartej na wirtualnej i rozszerzo- grona pedagogicznego. Poznański Oddział współpra- nej rzeczywistości AV i VR. Działalność „Przystanków cuje również z Ośrodkami Doskonalenia Nauczycieli Historia” wykracza także poza granice Polski. Z oferty w kilku miastach, m.in. w Koninie, Kaliszu, Pile, Zie- może skorzystać Polonia m.in. w Niemczech, Wielkiej lonej Górze i Lesznie. Szkolenia organizowane są rów- Brytanii, Ukrainie, Łotwie, Stanach Zjednoczonych nież w siedzibie Oddziału i w prowadzonych przez pion i Australii. edukacyjny „Przystankach Historia”.

Rajdy i zajęcia terenowe Centrum Edukacyjne „Przystanek Historia” Dla zwolenników aktywnych form istnieje bogata oferta rajdów, tematycznych spacerów edukacyjnych, sa- Wyjątkową przestrzenią dla spotkań osób zaintere- modzielnie realizowanych w przestrzeni miejskiej que- sowanych historią są Centra Edukacyjne „Przystanek stów, gier miejskich, m.in. z wykorzystaniem aplikacji Historia”, organizowane przez IPN w wielu miastach. Action Track. Zajęcia terenowe oparte na zdobywaniu Odbywają się tam zajęcia, cykliczne spotkania, promo- i wykorzystaniu wiedzy na temat antykomunistycznego cje książek, działania edukacyjne różnego typu inicjo- podziemia zbrojnego po II wojnie światowej oraz zasa- wane przez Instytut, ale równie często przez partnerów dach surwiwalu realizowane są podczas corocznie orga- lokalnych, w tym biblioteki. Szczególną formę w przy- nizowanego w Wielkopolsce Rajdu Szlakiem Żołnierzy padku poznańskiego Instytutu posiada „Przystanek Hi- Wyklętych imienia kpt. Jana Kempińskiego „Błyska” storia” w Radiu Poznań. W tym przypadku miejscem oraz por. Kazimierza Skalskiego „Zapory”. Miłośnicy spotkań jest studio radiowe im. Krzysztofa Komedy, koni i formacji kawaleryjskich mają możliwość wzięcia nośnikiem fale radiowe, które sprawiają, że odbiorcą udziału w kolejnych edycjach Wielkopolskiego Rajdu może być każdy słuchacz. Oprócz dwóch „Przystan- Konnego szlakiem 3. Pułku Ułanów Wielkopolskich. ków Historia” usytuowanych w bibliotekach w Lesznie Podczas kilkudniowego rajdu ubrani w historyczne i Zielonej Górze, będących w zasięgu działania Oddzia- mundury ułani odwiedzają miasta związane z walkami łu IPN w Poznaniu, rozpoczęło swoje funkcjonowa- powstania wielkopolskiego, prezentując pokazy kawa- nie Centrum Edukacyjne IPN „Przystanek Historia” leryjskie w miastach północno-wschodniej Wielkopol- w Poznaniu. Do odwiedzenia go ma zachęcać również ski. Cykliści zapraszani są na organizowane w okresie 146 Marta Szczesiak-Ślusarek wakacyjnym regionalne rajdy rowerowe, podczas któ- najnowszych ustaleń badawczych i odkryć, jak również rych odwiedzane są ważne dla historii regionu miejsca zwrócenie uwagi na przemilczane przez dziesięciolecia związane z tematem przewodnim danej edycji. Dużą ważne tematy historyczne. W tym celu pion edukacyj- popularnością cieszą się niezmiennie organizowane ny współpracuje z instytucjami kultury. Tradycją stały w Poznaniu lekcje terenowe z cyklu „Tramwajem przez się organizowane co roku Koncerty Zaduszkowe w Te- historię najnowszą”. Podróżując zabytkowym tramwa- atrze Muzycznym w Poznaniu. Trudne tematy podej- jem (poznańską bimbą), uczniowie mają możliwość do- mują spektakle, na przykład Ballada o Wołyniu Teatru tarcia do miejsc istotnych dla danego wydarzenia, na Nie Teraz. przykład Poznańskiego Czerwca 1956 r., które zwią- Przyglądając się pracy działu edukacji Instytutu zane jest ściśle z tym miastem. Podczas przejazdu ana- Pamięci Narodowej, można odnieść wrażenie, że robi lizują oni przygotowane materiały, słuchają wykładu, się tu niemalże wszystko. Faktycznie, liczba i różnorod- a lekcja kończy się w Muzeum Powstania Poznańskie- ność, a także skala działań edukacyjnych nieustająco się go – Czerwiec 1956. powiększa. Jednak jednym z najważniejszych walorów Dużym wyzwaniem dla edukatorów są potencjalni owej działalności jest otwartość i chęć współpracy z lo- odbiorcy, którzy przed laty zakończyli proces edukacji, kalnymi środowiskami. Niemalże żaden z wniosków a ich zainteresowania daleko odbiegają od historycz- dotyczących wspólnych przedsięwzięć nie pozostaje bez nych pasji. Organizowane przez Instytut kampanie odpowiedzi. Osoby zgłaszające się do Instytutu trak- społeczne o charakterze edukacyjnym, obchody roczni- towane są jak partnerzy w działaniu na rzecz szerzenia cowe, a także spoty dotyczące ważnych rocznic i krót- edukacji historycznej. W dobie rozwoju systemów te- kie filmy, jak np.Niezwyciężeni , mają pomóc w dotarciu leinformatycznych, edukacji zdalnej i możliwości ko- do tych osób19. Celem tych działań jest przekazanie rzystania ze zdobyczy techniki kontakt z drugą osobą pozostaje wciąż największą wartością. 19 Film animowany Niezwyciężeni w krótkiej formie przedstawia historię Polski od napaści III Rzeszy i Związku Sowiec- kiego na Polskę w 1939 r. aż do 1989 r. Film dostępny jest na stronie pod linkiem: http://www.niezwyciezeni-film.pl/movie. zują najważniejsze wydarzenia XX w., wskazując na dynamikę html?watch. Drugi film z serii poświęcony jest wojnie polsko- zmian, nie tylko w kontekście politycznym. Ogromnym walo- -bolszewickiej i odbudowie kraju w okresie II Rzeczypospolitej, rem filmów jest technika, w jakiej są wykonane, a także istnie- https://www.youtube.com/watch?v=13Nn_2sAnR4 [dostęp: nie wersji anglojęzycznej, co pozwala zapoznać z historią Polski 5.08.2020]. Obydwie produkcje w syntetyczny sposób poka- również odbiorców z zagranicy. Konspekty warsztatów

Ma r t a Ka l i s z -Zi e l i ń s k a macje dotyczące życia i funkcjonowania kobiet w naj- dawniejszych czasach. Należy zwrócić uwagę przede Archeologia o kobiecie – wszystkim na fakt, że wielu polskich badaczy wykazuje kobieta w archeologii tradycyjne podejście do badań archeologicznych, sku- piając się przede wszystkim na wydzielaniu poszczegól- I. Materiały źródłowe nych kultur lub odnosząc się do tych już istniejących (np. kultura pucharów lejkowatych, amfor kulistych, –– kopie oryginalnych pradziejowych zabytków: brą- kultura łużycka itd.). Są to badania w głównej mie- zowe naramienniki (epoka brązu, kultura łużycka), rze materiałowe i zdecydowanie mniej skupiające się brązowe bransolety (epoka brązu, kultura łużycka), na człowieku, a bardziej na materialnych efektach jego brązowy naszyjnik (epoka brązu), szpile (epoka że- działalności. W takim ujęciu także rola kobiet w pra- laza), średniowieczne zausznice. dziejach jest często pomijana. Nie ulega jednak wątpli- wości, że w publikacjach opisujących życie codzienne II. Problematyka warsztatu ludzi w pradziejach ukazuje się je najczęściej z męskiej W obszarze nauk humanistycznych od kilku dekad perspektywy. To może sugerować, iż mężczyźni cieszyli omawiane jest szeroko rozumiane pojęcie „kobiet”, tak- się wówczas lepszym statusem, a kobiety miały mniej- że w kontekście ich przeszłości i znaczenia dla dziejów. szą władzę, ograniczającą się do mniej ważnych zajęć. Tym samym dyskusje te przeniosły się także na grunt Najlepszym przykładem może być łatwo dostępna li- archeologii. W obrębie tej nauki wspomniane zagad- nia ewolucyjna, która zmiany w budowie i postawie nienie może być rozpatrywane z wielu perspektyw, ludzkiego ciała najczęściej ukazuje w wersji męskiej. które nie sposób omówić w ramach krótkich tekstów Może to zastanawiać, biorąc pod uwagę fakt, że jeden czy też pojedynczych zajęć dydaktycznych. W najbar- z najstarszych odkrytych szkieletów człekokształtnego dziej ogólnym ujęciu zagadnienie kobiety w archeologii ssaka (Australopithecus afarensis) był szkieletem żeńskim. można jednak podzielić na dwa bloki tematyczne: ar- Z takim podejściem w opozycji stała m.in. Marija Gim- cheologia o kobiecie oraz kobieta w archeologii. butas – amerykańska archeolog, badaczka religii i kul- Pierwszy z wymienionych będzie omawiał przede tur neolitycznych oraz epoki brązu tzw. Starej Europy, wszystkim efekty prowadzonych na przestrzeni lat która czasy te definiowała jako okres matriarchatu. Po- badań, w wyniku których pozyskane zostały infor- twierdzenia swoich koncepcji szukała właśnie w mate- 148 Konspekty warsztatów riałach archeologicznych. Jej zdaniem upadek znaczenia Domańska E., Mikrohistorie. Spotkania w międzyświa- kobiet miał miejsce w IV tys. p.n.e., kiedy swoją mitach, wyd. 2, uzup. i uakt., Poznań 2005 grację rozpoczęła ludność tzw. kultury ceramiki sznu- Renfrew C., Bahn P.G., Archeologia. Teorie, metody, prak- rowej, łączona z Indoeuropejczykami. Funkcjonujące tyka, przeł. M. Kasprzycka i in., Warszawa 2002 wówczas rolnicze osady matriarchalnego społeczeń- Szymczak M., Kobiety w polskich programach i podręczni- stwa miały zostać najechane przez zdominowane przez kach do nauczania historii dla szkoły średniej po II woj- mężczyzn koczownicze ludy pasterzy. Marija Gimbutas nie światowej, Zielona Góra 2011 stwierdziła także, że nowa rzeczywistość charakteryzo- wała się dominacją męskich bóstw i zhierarchizowaną strukturą społeczną. Drugi blok, dotyczący kobiet w archeologii, ukazuje przede wszystkim te badaczki, które pomimo wielu przeciwności losu i barier społecznych, nie przejmując Ra d o s ł a w Ta r a s e w i c z się stereotypami, dokonały niezwykle istotnych odkryć archeologicznych. Wśród ich najbardziej znanych i wy- Żony i córki królów bitnych przedstawicielek z przeszłości można wymie- nić: Jane Dieulafoy, Gertrude Margaret Lowthian Bell, w okresie nowobabilońskim i perskim hrabianki Szembekówny – Jadwigę i Zofię, Harriet Boyd Hawes, Kathleen Kenyon, Tatianę Proskouria- I. Przykładowe materiały źródłowe koff, Wandę Sarnowską, Marię Reiche, Zofię Kielan- –– Kroniki babilońskie, [w:] Mane, Tekel, Fares. Źródła -Jaworowską. do dziejów Babilonii chaldejskiej, tłum. S. Zawadzki, Poznań 1996, s. 21–46; III. Wskazówki bibliograficzne –– dokumenty administracyjne z Uruk, [w:] P.-A. Beaulieu, Ba’u-asītu and Kaššaya, Daughters of Biel R., Queens of Spades – kobiety w archeologii, https:// Nebuchadnezzar II, „Orientalia. Nova Series” 1998, archeologia.com.pl/kobiety-w-archeologii/ [do- vol. 67, no. 2, s. 173–201; stęp: 29.05.2020] –– Tzw. autobiografia matki Nabonida, [w:] Mane, Tekel, Błaszczyk D., Czy kobieta jest człowiekiem? – kwestia ko- Fares. Źródła do dziejów Babilonii chaldejskiej, tłum. bieca w męskim świecie Archeologii, [w:] Społeczne funk- S. Zawadzki, Poznań 1996, s. 92–96; cjonowanie archeologii, red. L. Wróblewska, Poznań –– Diodor Sycylijski, Starożytności asyryjskie i indyjskie, 2001, s. 140–155 tłum. M. Wróbel, Poznań 2017; Konspekty warsztatów 149

–– fragment z Babyloniaca Berossosa o koalicji babi- ty dworu nowobabilońskiego, tu bezimiennej matki lońsko-medyjskiej, [w:] The Persian Empire. A Cor- Nabonida (rzeczywiście miała na imię Adad-guppi). pus of Sources from the Achaemenid Period, vol. 1, ed. W tzw. Kronice Nabonida-Cyrusa wśród sekwencji kilku A. Kuhrt, London–New York 2007, s. 44; wydarzeń z 9 r. panowania Nabonida, autor kroniki –– fragment z Dziejów Herodota o zabójstwach Kam- umieszcza jako jeden z wątków informację o śmierci byzesa, [w:] Herodot, Dzieje III, 32. matki króla i obchodzonej oficjalnej żałobie: „5 Nisan- nu matka króla w Dur-karaszu nad brzegiem Eufratu II. Problematyka warsztatu powyżej Sippar zmarła. Syn króla i żołnierze jego przez Historia państw starożytnego Bliskiego Wschodu 3 dni obchodzili żałobę. W miesiącu Simanu w Aka- to przede wszystkim narracja patriarchalna. W zależ- dzie obchodzono oficjalną żałobę”. ności od kategorii źródeł dużo w niej opisów, relacji Dwa powyższe cytaty pokazują, że informacje i przedstawień o wielkich władcach, bogatych przed- o kobietach dworu królewskiego okresu nowobabi- siębiorcach czy znaczących dygnitarzach. To często hi- lońskiego i perskiego (VII–IV w. przed Chrystusem) storie „pisane” niejako przez nich samych. Pisane bez- czerpiemy z kilku kategorii źródeł. Są to źródła rodzi- pośrednio w kommemoratywnej narracji władców dla me, pisane w trakcie życia bohaterów opowiadań oraz upamiętnienia na przykład sukcesów militarnych lub najczęściej w ich „rodzimych” językach, jak inskryp- pisane pośrednio w pojedynczych epizodach sukcesów cje królewskie, kroniki, dokumenty administracyjne ekonomicznych lub promocjach na kolejnych szcze- i prawne zapisane pismem klinowym w językach su- blach kariery urzędniczej. meryjskim i akadyjskim. Niekiedy jednak nawet treść Patriarchalna wizja starożytnego Bliskiego Wscho- oficjalnych inskrypcji (przykładem jest właśnie Kroni- du rzadko pozwala przedostać się narracji historycznej, ka Nabonida-Cyrusa) stawała się przedmiotem później- której głównymi bohaterami były kobiety. Ich historie szych manipulacji dopuszczających się przeinaczenia są często wplecione jako wątek poboczny głównego historii. Są to także źródła, które powstały nieco lub nurtu opowiadań. Euzebiusz z Cezarei, cytując Alek- dużo później oraz w innych, nierodzimych językach. sandra Polihistora, pisze o Amytis, córce Astiagesa: Powyżej cytowany fragment o Amytis (7 w. przed „Sardanapallus (Nabopolassar) posłał armię na pomoc Chrystusem) pochodzi z Kroniki autorstwa Euzebiusza Astiagesowi, satrapie Medii i zgodził się, aby Amytis, z Cezarei (żył na przełomie III i IV w. po Chrystusie). córka Astiagesa, została panną młodą jego syna, Nabu- Oryginał zaginionej Kroniki napisany był po grecku. chodonozora. Nabuchodonozor panował przez 43 lata”. Pierwsza jej część istnieje w tłumaczeniu armeńskim, W podobnym, ale jakże lekceważącym dla powagi wy- druga w przekładzie łacińskim św. Hieronima. Ale darzenia tonie przedstawiona jest historia innej kobie- wśród autorów tzw. klasycznych na pierwszym miej- 150 Konspekty warsztatów scu wymienić należy Herodota z Halikarnasu, piszą- Weisberg D., Royal Women of the Neo-Babylonian Period, cego po grecku autora Dziejów żyjącego w 5 w. przed [w:] Le palais et la royauté. Archéologie et civilisation. Chrystusem. Na pewno w tym gronie znaleźć się musi XIXe Rencontre assyriologique internationale, Paris, Berossos, piszący po grecku autor nieznanego z ory- 29 juin – 2 juillet 1971, éd. P. Garelli, Paris 1974, ginału dzieła Babyloniaca (przełom III i IV w. przed s. 447–454 Chrystusem) oraz z pewnością Józef Flawiusz, żyjący w I w. po Chrystusie autor między inny Dawnych dzie- jów Izraela czy Przeciw Apionowi. Ten obfity bagaż źródeł stanie się przedmiotem rozważań i analiz podczas warsztatu. Pozwoli nam on An n a Ta t a r k i e w i c z przybliżyć historię kobiet dworu królewskiego z okresu nowobabilońskiego i perskiego. Przedstawimy historię matek, żon i córek tych dworów. Bezpośrednim ce- „Pachy nie mogą cuchnąć jak cap – lem warsztatu będzie przybliżenie wszystkich wątków czy pamiętasz?! / I że nogi nie mogą po- z opowiadań, w których pojawiają się kobiety dworu. kryć się szczeciną […]”. Przekazy te pozwolą zastanowić się nad sytuacją praw- Zabiegi higieniczne i pielęgnacyjne ną, społeczną i ekonomiczną kobiet dworu. Spróbuje- my ustalić, jaki wpływ na życie królestw miały matki starożytnych Rzymianek i żony królów. I. Materiały źródłowe

III. Wskazówki bibliograficzne –– Marcjalis, Epigramy, tłum. S. Kołodziejczyk, War- szawa 1998; A Companion to Women in the Ancient World, ed. S.L. Ja- –– Marcjalis, M. Waleryusa Marcyalisa epigramów ksiąg mes, S. Dillon, New York 2012 XII, tłum. J. Czubek, Kraków 1908; Saggs H.W.F., Wielkość i upadek Babilonii, tłum. J. No –– Owidiusz, Sztuka kochania, przekł. E. Skwara, Po- wacki, Warszawa 1973 znań 2008; Stol M., Women in the Ancient Near East, Boston–Berlin –– Pliniusz Starszy, Historia naturalna [K. Pliniusza 2016 Starszego Historyi naturalnej ksiąg XXXVII], tłum. Van de Mieroop M., Historia starożytnego Bliskiego Wscho- J. Łukaszewicz, Poznań 1845; du ok. 3000–323 p.n.e., tłum. M. Komorowska, –– Kyranides, O magicznych właściwościach roślin, zwie- Kraków 2008 rząt i kamieni, tłum. E. Żybert, Wrocław 2013. Konspekty warsztatów 151

II. Problematyka warsztatu Rzymiankę czesała fryzjerka – ornatrix. Pokazywa- nie włosów siwych było uważane za brak dbałości o sie- Bez względu na to, jakie standardy dbałości o zdro- bie, więc je usuwano lub farbowano. Wykorzystywano wie i urodę ciała przyjmowano w różnych kulturach do tego celu miksturę sporządzaną z tłuszczu i popiołu i epokach, wydaje się, że od tysiącleci doskonale zda- bukowego, którą Rzymianki barwiły sobie włosy na kowano sobie sprawę z relacji pomiędzy czystym, wypie- lor rudawy. Innym powszechnie praktykowanym przez lęgnowanym ciałem i dobrym samopoczuciem, a i moż- Rzymianki sposobem na uzyskanie pożądanego koloru liwy wpływ efektów pewnych zabiegów higienicznych włosów były… peruki. W okresie Cesarstwa modne na ocenę atrakcyjności osoby i jej statusu społecznego były peruki robione z jasnych włosów niewolnic z Ger- także nie był starożytnym nieznany. Owidiusz na przy- manii, a także ciemne włosy importowane z Indii. O ile kład zaleca dbałość o codzienną higienę osobistą. Radzi piękne włosy na głowie i długie rzęsy oraz uporząd- i przypomina kobietom (i mężczyznom również): kowane brwi były symbolem piękna, dbałości o siebie Pachy nie mogą cuchnąć jak cap – czy pamiętasz?! i atrakcyjności, to owłosienie na innych częściach ciała I że nogi nie mogą pokryć się szczeciną […] uważano za sprzeczne z higieną. Wśród Rzymianek po- Mam przypomnieć, że zęby zniszczy zaniedbanie pularna była depilacja „chemiczna”, do której używa- I że do mycia twarzy rano służy woda? no specjalnej maści depilacyjnej – psilostrum. Usuwano Owidiusz, Sztuka kochania, również, za pomocą pęsety, włosy spod pach. III, 192–198 (tłum. E. Skwara) Dbano również o higienę jamy ustnej, a na jej brak reagowano – nierzadko gwałtownie. Najlepszym przy- Inspirując się słowami Owidiusza, przyjmijmy, że kładem na to mogą być częste prześmiewcze komenta- podstawowe elementy higieny i pielęgnacji Rzymia- rze w tekstach Katullusa czy Marcjalisa dotyczące nie- nek (i Rzymian) to dbałość o ciało pozbawione zapachu świeżego oddechu, brudnych lub zepsutych zębów. Do potu, zabiegi depilacyjne, zadbane włosy, świeży od- codziennej higieny używano proszku do mycia zębów, dech i jasne zęby. Choć informacje na temat sposobów najczęściej przygotowanego ze sproszkowanych kości, pielęgnowania ciała znajdujemy w tekstach antycznych kopyt i rogów niektórych zwierząt, skorup krabów niestety raczej sporadycznie (gdyż problemy higieny i muszli ostryg. Mieszano go np. z miodem, czasami i urody nie cieszyły się zainteresowaniem autorów lite- dodając wyciągi z ziół. Taki preparat nie tylko oczysz- ratury pięknej), to możemy jednak wykorzystać teksty czał, ale miał je ponoć wybielać, wzmacniać dziąsła, takich autorów jak Marcjalis, Pliniusz, Owidiusz, żeby a nawet minimalizować bóle zębów. Poniżej kilka przy- na paru przykładach pokazać, w jaki sposób dbano kładów tekstów nawiązujących do depilacji (1, 2, 3), o urodę i higienę w starożytnym Rzymie. dbania o włosy (4, 5, 6) czy problemów z zębami (7). 152 Konspekty warsztatów

1. Zarost środki sztucznymi wytępiasz na twarzy 7. Czemu ma Tais zęby sczerniałe / A Lekanija śnieżysto Czyżbyś, Gargalianie, lękał się golarzy? białe? / Stąd ta różnica, badasz powody? / Co dzieło Cóż zrobisz z paznokciami, bo ich wszak wiesz o tym sztuki, to nie przyrody Nie wytrzebi żywicą ni weneckim błotem? [Marcjalis, Epigramy, V, 43 (tłum. J. Czubek)] Maszli co wstydu, przestań pastwić się nad twarzą: Babom wiedzieć od czego im włosy wyłażą III. Wskazówki bibliograficzne [Marcjalis, Epigramy, III, 74 (tłum. J. Czubek)] Czystość i brud. Higiena w starożytności, red. W. Korpal- 2. Żywica bluszczu jest psilothrum. ska, W. Ślusarczyk, Bydgoszcz 2013 [Pliniusz Starszy, Historia naturalna, XXIV, 79 Miazek-Męczyńska M., „Do mycia twarzy rano służy (tłum. J. Łukaszewicz)] woda”, czyli Owidiuszowe zalecenia dla kochanków z zakresu higieny osobistej, [w:] Czystość i brud. Hi- 3. Jeśli ktoś pragnie usunąć owłosienie z całego ciała, powi- giena w starożytności, red. W. Korpalska, W. Ślusar- nien wrzucić spaloną skórę żaby do kąpieli, a wypadną mu czyk, Bydgoszcz 2013, s. 13–27 wszystkie włosy. Tatarkiewicz A., Higiena osobista w starożytności, [w:] Jeśli krew nietoperza wetrzesz w miejsce, skąd udało ci się wyrwać włosy, nigdy już tam nie odrosną następne. Historia higieny wodą pisana, red. W. Ślusarczyk, Bydgoszcz 2017, s. 42–55, online: http://redakcja. [Kyranides, O magicznych właściwościach roślin, zwierząt i kamieni (tłum. E. Żybert)] quixi.pl/link/Higiena.pdf [dostęp: 18.06.2020]

4. To Fabulla swoimi śmie nazywać włosami?! / Ależ jej są: kupiła, więc bynajmniej nie kłamie. [Marcjalis, Epigramy, VI, 12 (tłum. S. Kołodziejczyk)] Ro m a n De i k s l e r

5. Kiedyś do pewnej panny wpadłem niespodziewanie, Kobiety w czasie wojny żydowskiej a ta w pośpiechu włosy włożyła na opak. [Owidiusz, Sztuka kochania, III, 245 (tłum. E. Skwara)] I. Materiały źródłowe

6. [Mydło] jest to wynalazek galijski do czerwienienia wło- –– Józef Flawiusz, Wojna żydowska, tłum., wstęp J. Ra- sów. Robi się go z łoju i popiołu. Najlepsze z łoju kozie- dożycki, wyd. 3 popr. i uzup., Warszawa 1995; go i popiołu bukowego. –– Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, cz. 1–2, tłum. [Pliniusz Starszy, Historia naturalna, XXVIII, 51 Z. Kubiak, J. Radożycki, koment. J. Radożycki, (tłum. J. Łukaszewicz)] Warszawa 1997; Konspekty warsztatów 153

–– Józef Flawiusz, Autobiografia, [w:] Przeciw Apiono- W trakcie trwania warsztatu zostanie podjęta wi; Autobiografia, tłum., wstęp, koment. J. Rado- próba odpowiedzi na pytania: jak oceniane były przez życki, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 2010; Józefa Flawiusza kobiety w trakcie powstania żydow- –– Biblia Tysiąclecia, tłum. W. Prokulski i in., wyd. 5, skiego?, czy brały one udział w działaniach zbrojnych?, Poznań 2000; jak wyglądała ich sytuacja po przegranym powstaniu –– „L’Année Épigraphique” 1963; żydowskim? –– Meshorer Y., Ancient Jewish Coinage, vol. II: Herod Uczniowie będą mieli możliwość analizy źródeł the Great Through Bar Cochba, New York 1982. historiograficznych, ikonograficznych, epigraficznych i numizmatycznych dotyczących dziejów Judei w I/II w. II. Problematyka warsztatu po Chr.

Wybuch pierwszego powstania żydowskiego III. Wskazówki bibliograficzne w Judei w 66 r. spowodował wiele problemów spo- łecznych. Najpierw należało ustalić, kto ma dowodzić Baron A., Kobieta w świadectwach Kościoła starożytnego, armią żydowską, a następnie rozplanować działania [w:] Kobieta w Kościele. Materiały z sesji ekumenicz- zbrojne w poszczególnych rejonach. Judejczycy, jako nej zorganizowanej przez Międzywydziałowy Instytut niewielki region Imperium Rzymskiego, musieli zmie- Ekumenii i Dialogu Uniwersytetu Papieskiego Jana rzyć się jeszcze z kwestią liczebności armii: posiadali Pawła II w Krakowie oraz Oddział Krakowski Pol- mniej żołnierzy niż Rzymianie. Z tego powodu na- skiej Rady Ekumenicznej, 18 listopada 2008 roku, leżało rozważyć rolę kobiet w walkach o wyzwolenie red. Ł. Kamykowski, Z.J. Kijas, A. Napiórkowski, Izraela. Kraków 2011, s. 9–53 Józef Flawiusz w Wojnie żydowskiej budował stereo- Ciecieląg J., Palestyna w czasach Jezusa. Dzieje polityczne, typ męskich Żydów, opisując ich śmiałe działania, od- Kraków 2000 ważne walki i wybór honorowej śmierci zamiast odda- Daniel-Rops H., Życie codzienne w Palestynie w czasach nia się w ręce dowódców rzymskich. Historyk żydowski Chrystusa, tłum. J. Lasocka, Warszawa 1994 przedstawił lojalnych władców z dynastii herodiańskiej Reeder C.A., Gender, War, and Josephus, „Journal for the jako niezaprzeczalnie męskich, kobiety żydowskie jako Study of Judaism. In the Persian, Hellenistic, and niewątpliwie kobiece. Zgodnie z Wojną żydowską Żydzi Roman Period” vol. 46 (2015), no. 1, s. 65–85 jako całość mogą być postrzegani jako męscy pomimo Women in Antiquity. New Assessments, ed. R. Hawley, niepowodzenia buntu. Wniosek ten Józef Flawiusz po- B. Levick, London 1995 parł w swoich późniejszych dziełach. 154 Konspekty warsztatów

An n a Ko t ł o w s k a politycznego nie musi pociągać za sobą inkluzyw- ności obyczajowej. Kobieta w starożytnych Atenach. III. Wskazówki bibliograficzne Aspekt prawny i obyczajowy Davies J.K., Demokracja w Grecji klasycznej, tłum. I. Materiały źródłowe G. Muszyński, Warszawa 2003 Hansen M.H., Demokracja ateńska w czasach Demostene- –– Arystofanes, Komedie, t. 2, tłum. J. Ławińska-Tysz- sa, tłum. R. Kulesza, Warszawa 1999 kowska, Warszawa 2003; –– materiały o charakterze legislacyjnym przygotowane przez prowadzącą warsztat.

II. Problematyka warsztatu Łu k a s z Ró ż y c k i Podstawowym celem zajęć jest przedstawienie roli społecznej i obyczajowej kobiet w Atenach demokra- Broń w słońcu powinna się mienić. tycznych (V-IV w. p.n.e.). Podstawą źródłową będą Rzecz o rzymskim rynsztunku m.in. teksty komedii wystawianych w teatrze ateńskim, na polu bitwy pokazujące „odwrócony świat”, tzn. sytuację, w któ- rej zwiększona zostaje obyczajowa, a nawet pojawi się I. Materiały źródłowe polityczna rola kobiet, co zdaniem ówczesnej opinii publicznej doprowadziłoby do katastrofy państwa. De- –– Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, precjacja społeczna kobiet musiała zaowocować zwięk- tłum. A. Kościółek, Wrocław 1968; szeniem opiekuńczej roli państwa nad losem obywate- –– Das Strategikon des Maurikios, ed. G.T. Dennis, lek. Na bazie ówczesnej legislacji omówiona zostanie Übers. von E. Gamillscheg, Wien 1981; procedura zabezpieczenia socjalnego niektórych kate- –– Pseudo-Hygini De metatione castrorum / O wytyczaniu gorii kobiet w ramach instytucji demokratycznych. obozów wojskowych, tłum. I. Łuć, K. Królczyk, Po- Ostatnią częścią warsztatu będzie krótki rys po- znań 2010. równawczy: omówienie sytuacji społeczno-obyczajowej kobiet w państwach doryckich (Sparta, Kreta) oraz II. Problematyka warsztatu w Rzymie. Analiza, która wypadnie jednoznacznie na Celem warsztatów jest przedstawienie rzymskie- niekorzyść Aten, wykaże, iż inkluzywność ustroju go rynsztunku, jego faz ewolucyjnych, a także poza- Konspekty warsztatów 155 militarnych aspektów z nim związanych. W czasie Ma g d a l e n a Bi n i a ś -Sz k o p e k warsztatów uczestnicy na podstawie analizy źródłowej traktatów wojskowych będą mogli przekonać się, jak wyposażenie legionisty miało wpływać na przeciwni- Kłopoty małżeńskie ka, wzbudzając w nim strach i podziw. Zakres chro- w rodzinie poznańskiej u progu XV w. nologiczny zajęć obejmować będzie okres tak zwanych reform Mariusza do czasów późnej epoki dominatu. I. Materiały źródłowe W toku warsztatów słuchacze będą mieli również oka- –– Praktyka w sprawach małżeńskich w sądach duchow- zję zapoznać się z kopiami różnych elementów rzym- nych dyjecezyi krakowskiej w wieku XV, wyd. B. Ula- skiego wyposażenia wojskowego. Omówiona zostanie nowski, Kraków 1888, odb. z „Archiwum Komisyi funkcjonalność rynsztunku, a także koszty jego wy- Historycznej” t. V [wybór]; tworzenia na przestrzeni wieków. –– rękopis Acta causarum (AC 1), Archiwum Archidie- III. Wskazówki bibliograficzne cezjalne w Poznaniu. Bishop M.C., Coulston J.C.N., Roman Military Equip- II. Problematyka warsztatu ment, Oxford 2013 Elton H., Warfare in Roman Europe AD 350–425, Warto podkreślić, iż dla budowania obrazu XV w. Oxford 2004 w Polsce wciąż nie w pełni wykorzystano wszystkie do- James S., Excavations at Dura-Europos 1928–1937. Fi- stępne źródła. W grupie, w której jeszcze wiele zostało nal Report VII: The Arms and Armour and Other Mili- do odkrycia, znajdują się księgi sądów kościelnych, któ- tary Equipment, Oxford 2004 rych jedynie niewielki procent został podany do druku, Różycki Ł., Strach i motywacja na późnoantycznym polu bi- a ogromna większość pozostaje wciąż w materiale ręko- twy w świetle rzymskich traktatów wojskowych, Poznań piśmiennym, złożonym w archiwach kościelnych. Cela- 2018 mi warsztatu są: w pierwszej kolejności przedstawienie Żygulski jun. Z., Broń starożytna. Grecja, Rzym, Galia, uczniom materiału źródłowego dotychczas nieznanego Germania, Warszawa 1998 historiografii, a związanego z problemami małżonków z diecezji poznańskiej w XV w.; w dalszej kolejności podjęcie próby wspólnego czytania i wyszukiwania informacji w tych ciekawych źródłach. Działania te będą służyły zbudowaniu zestawu problemów nękających wskazane małżeństwa w omawianym miejscu i czasie. 156 Konspekty warsztatów

Warto zaznaczyć, iż w czasie pracy nad tym ma- zmierzyć się z tymi materiałami i sprawdzić, jak pora- teriałem staną przed nami także wyzwania dotyczące dzimy sobie z ich interpretacją. jego interpretacji. Jakkolwiek byśmy go czytali, musimy pamiętać, iż są to akta sądowe o specyficznym cha- III. Wskazówki bibliograficzne rakterze, które obejmowały tylko wybraną i – co trzeba podkreślić – jednak specyficzną część społeczeństwa, Biniaś-Szkopek M., Analiza małżeńskich sporów sądowych wkraczającą w przestrzeń pewnej anomalii. Oprócz zanotowanych w najstarszej księdze poznańskiego konsy- tego sam zapis sporządzany w języku łacińskim – storza, [w:] Stilo et animo. Prace historyczne ofiarowane w oryginale formułowany przez strony sporu w języku profesorowi Tomaszowi Jasińskiemu w 65. rocznicę uro- narodowym – zawiera niewątpliwie subiektywne spoj- dzin, red. M. Dorna i in., Poznań 2016, s. 257–269 rzenie pisarza i jego interpretację oglądanej sytuacji, Biniaś-Szkopek M., Małżonkowie przed sądem biskupie- skażoną dodatkowo rutyną kancelaryjnego formularza, go oficjała poznańskiego w pierwszej ćwierci XV wieku, którego skryba, chcąc nie chcąc, musiał się trzymać. Poznań 2019 Doskonale trudności w analizie źródeł sądowych, któ- Koczerska M., Geneza, znaczenie i program dalszych bare poddamy analizie w ramach warsztatu, oddała jed- dań nad kobietą i rodziną w średniowieczu i nowożytno- na z autorek zajmujących się tymi kwestiami – Maria ści, [w:] Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu Koczerska: „Na badacza problemów kobiety i rodziny czasów nowożytnych, red. Z.H. Nowak, A. Radzi- w średniowieczu i wczesnej nowożytności czyhają róż- miński, Toruń 1998, s. 7–17 ne niebezpieczeństwa i pułapki. Wynikają one głównie Koczerska M., Rodzina szlachecka w Polsce późnego śre- z charakteru źródeł i niezbyt krytycznego do nich po- dniowiecza, Warszawa 1975 dejścia. Zarówno źródła o charakterze normatywnym, Kołacz-Chmiel M., Mulier honesta et laboriosa. Kobieta jak i źródła procesowe w sprawach karnych zajmują się w rodzinie chłopskiej późnośredniowiecznej Małopolski, przypadkami wynaturzeń życia rodzinnego […]. Czy- Lublin 2018 li historyk zjawisk i instytucji społecznych musi mieć Krawiec A., Problematyka małżeńska w średniowiecznym zawsze na uwadze, że anomalie są najbardziej źródło- ustawodawstwie synodalnym Kościoła polskiego, [w:] twórcze”1. W ramach warsztatu spróbujemy zatem Docendo discimus. Studia historyczne ofiarowane profesorowi Zbigniewowi Wielgoszowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. K. Kaczmarek, J. Nikodem, 1 M. Koczerska, Geneza, znaczenie i program dalszych badań nad kobietą i rodziną w średniowieczu i nowożytności, [w:] Kobie- Poznań 2000, s. 247–259 ta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Lesiński B., Stanowisko kobiety w polskim prawie ziemskim Z.H. Nowak, A. Radzimiński, Toruń 1998, s. 9–10. do połowy XV wieku, Wrocław 1956 Konspekty warsztatów 157

Skierska I., Źródła do badania praktyk religijnych w śre- Ma ł g o r z a t a De l i m a t a -Pr o c h dniowiecznej Polsce. Akta sądów kościelnych i kapituł, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2007, „[…] w bólu będziesz rodziła dzieci”, t. 87, s. 175–195 Szymczakowa A., Obrazki z życia małżeńskiego (i nie tyl- czyli o ciąży, porodzie i połogu w Polsce ko) w Polsce centralnej w średniowieczu, [w:] Rycerze, do XVI w. wędrowcy, kacerze. Studia z historii średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy Środkowej, red. B. Wojcie- I. Materiały źródłowe chowska, W. Kowalski, Kielce 2013, s. 347–355 Szymczakowa A., Stan badań nad rodziną szlachecką póź- –– Anonim tzw. Gall, Kronika polska, tłum. R. Gro- nego średniowiecza, [w:] Genealogia. Stan i perspekty- decki, wstęp i oprac. M. Plezia, Wrocław 1996 wy badań nad społeczeństwem Polski średniowiecznej na –– [Surmatowski ks.], Prospekt Wesoły, Miłosiernych tle porównawczym, red. J. Pakulski, J. Wroniszewski, Oczu, Przenayświętszey Maryi, Na smutne ludzkiey Toruń 2003, s. 75–94 niedoli przypadki, z Gory S. Gostynskiey, łaskawie ob- Wiesiołowski J., Zmiany społecznej pozycji kobiety w śre- rocony. Albo zebranie cudow Przy Obrazie Nayświętszey dniowiecznej Polsce, [w:] Kobieta w kulturze średnio- Bogarodzice Panny przed Gostyniem doznanych, Po- wiecznej Europy. Prace ofiarowane Profesor Alicji Kar- znań 1726 łowskiej-Kamzowej, red. A. Gąsiorowski, Poznań –– Średniowieczne żywoty i cuda patronów Polski, tłum. 1995, s. 41–46 J. Pleziowa, wstęp i oprac. M. Plezia, Warszawa 1987 –– Wojtczak J.A., Średniowieczne życiorysy bł. Kingi i bł. Salomei, Warszawa 1999

II. Problematyka warsztatu Wydawałoby się, że materiał źródłowy, zwłaszcza ten rozświetlający mroki średniowiecza, zawiera informacje wyłącznie na temat polityki, bitew, układów, traktatów, walki o granice, historii gospodarczej. Nic bardziej myl- nego. Zarówno kroniki, jak i część piśmiennictwa ha- giograficznego umożliwiają rekonstrukcję obrazu życia prywatnego. W ramach tego obszaru wymienić należy 158 Konspekty warsztatów szczególny czas, jakim była ciąża, a ponadto urodzenie babki lub męża. W skrajnych przypadkach, o czym dziecka oraz pierwsze chwile jego życia. informowały nas księgi, rodziły samotnie. W nieco W materiale kronikarskim opisano niecierpliwe lepszym położeniu były kobiety, do których wzywano oczekiwanie książęcych i królewskich par na potom- „baby” (obecnie akuszerki). Ten słabo wykwalifiko- stwo. Szczególnie pożądany był syn, który przedłużał wany, bo bazujący jedynie na własnym doświadczeniu linię rodu, a w przyszłości obejmował tron. Warto zadać „personel medyczny” w obliczu trudnego porodu czę- pytanie: jakie zabiegi podejmowali przedstawiciele dy- sto okazywał bezradność i porzucał rodzące. nastii, aby ten upragniony potomek zawitał na świecie? Podczas warsztatów poddamy analizie fragmenty Kogo obarczano „odpowiedzialnością” za okresową bez- kronik oraz ksiąg cudów w celu rekonstrukcji wspo- płodność? Czy wyłącznie kobiety? Kolejne zagadnienie mnianych obszarów życia prywatnego: oczekiwania to czas ciąży i porodu, o którym czytamy w księgach cu- na dziecko, ciąży, porodu oraz połogu; odpowiemy na dów i łask. Opisano w nich prośby kierowane do Boga pytanie o umieralność okołoporodową, udział i zaan- za pośrednictwem kandydatów na świętych, a także te- gażowanie „bab” oraz stosowane „procedury medycz- rapeutyczne efekty tych nadprzyrodzonych interwencji. ne”. Gdy te zawiodły, liczono na nadprzyrodzoną in- W związku z tym księgi cudów i łask z jednej strony terwencję kandydatów na świętych. W związku z tym służyły jako podstawa prac komisji kościelnych (wery- uczestnicy warsztatów zapoznają się z praktykami re- fikacja świętości za pośrednictwem cudów), z drugiej ligijnymi, którym oddawali się wotanci, a które miały natomiast możemy dzisiaj je eksplorować w ramach wymusić szczęśliwe donoszenie ciąży oraz urodzenie studiów nad historią medycyny. Umożliwiają one także żywego i zdrowego dziecka. udzielenie odpowiedzi na pytanie o liczbę kobiet, któ- re doświadczyły komplikacji w okresie ciąży i porodu; III. Wskazówki bibliograficzne o procent urodzeń martwych oraz porodów trudnych. Poza danymi szacunkowymi księgi łask stanowiły pod- Delimata M., Dziecko w Polsce średniowiecznej, Poznań stawę diagnozy stanu zagrażającego życiu matki i dziec- 2004 ka (np. gestoza); dawały wgląd w świat „procedur me- Sioda T., Historia ożywiania noworodków w Polsce, Poznań dycznych”, które wdrażano, aby ocucić pozornie umarłe 2015 dziecko lub po prostu sprawdzić, czy przyszło na świat Tyszkiewicz J., Człowiek w środowisku geograficznym śre- żywe, gdy nie dawało żadnych oznak życia. dniowiecznej Polski. Związki i uwarunkowania przy- W tych trudnych chwilach kobiety niekiedy nie rodniczo-kulturowe, Warszawa 1981 doświadczały fachowej opieki lub pomocy ze strony Zaborowska B., Pomoc przy porodach w Rzeczypospoli- innych osób. Mogły jedynie liczyć na wsparcie matki, tej w epoce nowożytnej w świetle zielników i poradni- Konspekty warsztatów 159

ków medycznych, [w:] Wśród córek Eskulapa. Szkice II. Problematyka warsztatu z dziejów medycyny i higieny w Rzeczypospolitej XVI– XVIII wieku, red. A. Karpiński, Warszawa 2009, Późne średniowiecze i czasy wczesnonowożytne s. 279–312 stanowiły okres, w którym mieszkańcy Europy zostali skonfrontowani z wieloma informacjami, które całko- wicie zmieniły ich obraz świata. Jak wyobrażali sobie otaczający ich świat, zanim rozpoczęły się Wielkie Od- krycia? Skąd czerpali o nim wiedzę? Jak ich wyobrażenia Ad a m Kr a w i e c zmieniały się pod wpływem podróży morskich i lądo- wych podejmowanych w XV i XVI w.? Podczas warsz- Obraz świata w średniowieczu i w czasach tatów zanalizujemy ten temat na podstawie wybranych źródeł. Rozpoczniemy od tekstów, które wprowadzą Wielkich Odkryć Geograficznych uczestników w wyobrażony świat średniowiecznych Eu- ropejczyków, zwracając szczególną uwagę na elementy I. Materiały źródłowe wspólne dla średniowiecza i epoki późniejszej. Następnie Teksty: dzięki wybranym mapom z XIII-XVI w. prześledzimy, –– Hartman Schedel, Liber Cronicarum, Nürnberg jakim przekształceniom podlegał w tym okresie sposób 1493 (fragment, tłumaczenie prowadzącego); przedstawiania Ziemi. Spróbujemy odpowiedzieć też na –– Honorius Augustodunensis, Imago mundi, ed. pytania o przyczyny tych zmian: co zmieniało się pod V.I.J. Flint, „Archives d’Histoire Doctrinale et Lit- wpływem nowych informacji dostarczanych przez po- téraire du Moyen Âge” 1982, vol. 49, s. 48–151 dróżników, a co w wyniku upowszechnienia nowego (fragment, tłumaczenie prowadzącego); sposobu myślenia o świecie i nowych metod kartogra- Mapy: ficznych. Na mapach poszukamy także tych elemen- mapa świata z Hereford (koniec XIII w.); mapa świata tów wcześniejszych wyobrażeń, które okazały się trwałe Fra Mauro (ok. 1450); mapa świata Alberta Cantino i cały czas funkcjonowały w ludzkiej wyobraźni mimo (1502); mapa świata Martina Waldseemüllera (1507); wszystkich zmian. Przyglądając się mapom, zwrócimy mapa Carta universal Diogo Ribeiro (1529); mapa Nova uwagę nie tylko na kontury lądów, ale też na umiesz- et aucta orbis terrarium descriptio Gerarda Mercatora czone na nich przedstawienia różnych ludów i zwierząt, (1569). a także na dekoracje i legendy, umieszczone poza tere- Wszystkie teksty oraz reprodukcje map zostaną nami lądów. Zastanowimy się, co wszystkie te elementy dostarczone przez prowadzącego. mówią o obrazie świata ludzi, którzy zamawiali mapy 160 Konspekty warsztatów i je wykonywali. Zobaczymy, że opisy geograficzne The History of Cartography, vol. 3: Cartography in the i mapy są źródłami, które mówią nie tylko o kształtach European Renaissance, part 1–2, ed. D. Woodward, lądów i mórz, ale także – a może przede wszystkim – Chicago 2007 o ludziach. Badając to, co kartografowie umieszczali na La terre. Connaissance, représentations, mesure au moyen âge, swoich dziełach, a także zastanawiając się, czego i z ja- sous la direction de P. Gautier Dalché, Turnhout kiego powodu tam nie umieścili, możemy dostrzec ma- 2013, „Atelier du Médiéviste” 13 rzenia, lęki, ambicje polityczne, uprzedzenia i obsesje ludzi z dawnych wieków.

III. Wskazówki bibliograficzne Al e k s a n d r a Lo s i k -Si d o rs k a Historia wyobrażeń geograficznych i kartografii w średniowieczu i okresie wczesnonowożytnym nie do- czekała się, niestety, naukowego opracowania w języku Słów kilka polskim, które w pełni odpowiadałoby aktualnemu sta- o sztuce dobrego umierania nowi badań. Z prac popularnych można polecić m.in.: Brotton J., Słynne mapy. Arcydzieła światowej kartografii I. Materiały źródłowe i ich tajemnice, Warszawa 2016 – Długosz Z., Historia odkryć geograficznych i poznania Zie- – Dyaryusz czterodniowego pogrzebu ś.p. Jmci Pana Jo- mi, Warszawa 2002 zefa z Potoka na Stanisławowie, Brodach, Xięstwie Kay B., Na koniec świata. Historia odkryć geograficznych, Zbaraskim y Niemierowie Potockiego Kasztelana kra- tłum. K. Żak, Warszawa 2003 kowskiego Hetmana Wielkiego Koronnego w Stanisła- wowie w Kościele Kollegiackim anno millesimo septinge- Wybrane nowsze prace w językach obcych: tesimo quinquagesimo primo, expedyowanego, sygn. BK Edson E., Mapping Time and Space. How Medieval Map- 37444 [dostępne również w wersji elektronicznej: makers Viewed Their World, London 1997 http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id Edson E., The World Map 1300–1492. The Persistence of =110630]; Tradition and Transformation, Baltimore 2007 –– [Marcin Siemieński], Monumenta Ecclesiae metropoli- The History of Cartography, vol. 1: Cartography in Prehi- tanae gnesnensis, Poznań 1815; storic, Ancient and Medieval Europe and the Mediter- –– Maksymilian Cercha, Stanisław Cercha, Pomniki ranean, ed. by J.B. Harley, D. Woodward, Chicago Krakowa Maksymiliana i Stanisława Cerchów z teks 1987 tem Feliksa Kopery, t. 1–2, Kraków 1904; Konspekty warsztatów 161

–– prezentacja multimedialna przedstawiająca źródła Warsztat zakończy prezentacja multimedialna, ikonograficzne. w trakcie której uczestnicy zapoznają się z podstawo- wymi typami obiektów sepulkralnych, czyli nagrobka- II. Problematyka warsztatu mi, epitafiami oraz płytami nagrobnymi. Celem zajęć jest przekazanie uczestnikom podstawo- Zwyczaje pogrzebowe szlachty polskiej w okresie wej wiedzy na temat zwyczajów pogrzebowych szlachty Rzeczypospolitej szlacheckiej są jednym z najbardziej polskiej, a także zaznajomienie z metodami badawczymi interesujących elementów kultury sarmackiej. Uderza- historii sztuki, epigrafiki i heraldyki, szczególnie zaś za- jąca jest ich wielowymiarowa symbolika, teatralność prezentowanie podstawowych zasad analizy źródeł iko- i przepych. Warsztat ma za zadanie przedstawienie nograficznych, w tym interpretacji symboliki sztuki re- wszystkich rytuałów związanych z pochówkiem sar- nesansowej i barokowej, wyrażeń heraldycznych, pisma maty. Omówione zostaną zatem poszczególne ele- epigraficznego, a także treści inskrypcji sepulkralnych. menty liturgii pogrzebowej: od chwili śmierci przez przygotowanie do ceremonii pochówku i sam po- III. Wskazówki bibliograficzne grzeb aż po fundacje mające na celu upamiętnienie Arie`s Ph., Człowiek i śmierć, tłum. E. Bąkowska, War- zmarłego. szawa 1992 Zajęcia będą podzielone na kilka części, w trak- Baczewski S., Propagandowa rola szlacheckiego pogrzebu cie których zaprezentowane zostaną różne typy źródeł z XVII wieku w świetle kazań pogrzebowych, [w:] We- przydatnych do analizowania zwyczajów pogrzebo- sela, chrzciny i pogrzeby. Kultura życia i śmierci, red. wych. Pierwszy etap poświęcony będzie podręcznikom H. Suchojad, Warszawa 2001 ars bene moriendi. Uczestnicy spróbują określić, czym Chrościcki J., Pompa funebris. Z dziejów kultury staropol- była owa „sztuka dobrego umierania”, jaka postawa skiej, Warszawa 1974 była z nią związana i jakie miała konsekwencje dla li- Gombin K., Uroczystości pogrzebowe w Warszawie po turgii pogrzebowej. śmierci Eustachego i Marianny Potockich, „Roczniki Przedmiotem analizy będzie diariusz z pochówku Humanistyczne” 52 (2004), z. 4, s. 479–485 Józefa z Potoka Potockiego, który pozwoli na opisa- Włodarski M., Ars moriendi, Kraków 1978 nie poszczególnych etapów pogrzebu – uroczystości trwających łącznie nawet kilka dni. W tej części zajęć omówione zostaną takie zagadnienia jak castrum doloris, portret trumienny, odzież grobowa, chorągwie pogrzebowe, a także miejsce muzyki w liturgii pogrzebowej. 162 Konspekty warsztatów

An d r z e j Si p kimi wśród polskich benedyktynek zapoczątkowanymi przez Magdalenę Mortęską OSB tzw. reformą cheł- „Wyjące wilczyce”, mińską, co pozwoli na przejście do omówienia życia codziennego i mentalności zróżnicowanego społeczeń- czyli siostry benedyktynki stwa staropolskiego Poznania, często pełnego wzajem- w siedemnastowiecznym Poznaniu nej niechęci wśród poszczególnych grup społecznych. Opierając się na zapiskach klasztornych, obfitujących I. Materiały źródłowe w szczegóły, a jednocześnie prowadzonych w barwny –– Podstawę źródłową niniejszych zajęć stanowić będą sposób, zostanie przeprowadzona krytyczna analiza głównie Kroniki benedyktynek poznańskich (oprac. przedstawionego obrazu stosunków między mniszka- M. Borkowska OSB, W. Karkucińska, J. Wiesio- mi a mieszczaństwem oraz benedyktynkami a jezuita- łowski, wyd. 2 popr., Poznań 2001), to jest zacho- mi poznańskimi. wane fragmenty Pamięci rzeczy potrzebnych za panny ksieni teraźniejszej Anny Czarnkowskiej, której elekcja III. Wskazówki bibliograficzne na księstwo była w dzień św. Barbary R.P. 1637 oraz Borkowska M., Łatanie pamięci, czyli rzecz o klasztor- tzw. Drugiej księgi. nym kronikarstwie retrospektywnym, „Znak” 1995, –– Istotną rolę odgrywać będzie także ustęp Kroni- nr 480 ki benedyktynek chełmińskich (oprac. W. Szołdrski Borkowska M., Życie codzienne polskich klasztorów żeń- CSSR, „Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej” 1937, skich w XVII–XVIII wieku, wyd. 2, Kraków 2017 t. IX i 1938, t. X) zatytułowany O początku klasz- Dzieje Poznania, t. I, cz. 2, red. J. Topolski, Warsza- toru poznańskiego. wa–Poznań 1988 Targosz K., Piórem zakonnicy. Kronikarki w Polsce XVII w. II. Problematyka warsztatu o swoich zakonach i swoich czasach, Kraków 2002 Tematyka warsztatów dotyczyć będzie współistnie- nia w społeczeństwie staropolskim różnych wspólnot wyznaniowych na przykładzie katolickich zakonnic i protestanckiego mieszczaństwa w Poznaniu XVII w., od momentu rozpoczęcia starań sióstr o pozyskanie pa- łacu Górków do początku lat 50. XVII w. Rolę wstępu odegra krótka refleksja nad przemianami potrydenc- Konspekty warsztatów 163

Ka r o l Ko ś c i e l n i a k człowieka, największą wagę przykłada do rekonstru- owania przebiegu poszczególnych kampanii czy bitew, Wzajemne oddziaływanie mody cywilnej jednak zagłębia się również ona w szczegółową analizę i wojskowej od XVII do XIX w. związaną z funkcjonowaniem samych sił zbrojnych jako elementu składowego państwa. Należy zaznaczyć, że I. Materiały źródłowe historia wojskowa obejmuje niezwykle szerokie spek- –– K-U. Keubke, 1000 mundurów, Ożarów Mazowiec- trum zagadnień związanych z dużą aktywnością czło- ki 2009; wieka w przeszłości. Co też wpływa na to, iż historycy –– V. Bourgeot, A. Pigeard, Encyclopédie des uniformes zajmujący się badaniem aspektów wojskowych opiera- Napoléoniens 1800–1815, t. 1–2, Entremont-le- ją się na bardzo zróżnicowanym materiale źródłowym -Vieux 2003; (z całą jego specyfiką). Sytuacja taka powoduje koniecz- –– G. Förster, P. Hoch, R. Müller, Uniformen europä- ność różnorodnego, bardzo specjalistycznego podejścia ischer Armeen, Berlin 1978; do źródła. Interdyscyplinarnego podejścia do wszyst- –– L. i F. Funcken, L’uniforme et les armes des soldats de la kich elementów, które składają się na pełen obraz armii guerre en dentelle. t. 1: France. Maison du roi et infan- na przestrzeni dziejów. Jednym z nich jest znajomość terie sous Louis XV et Louis XVI, Grande-Bretagne et umundurowania. Do dzisiaj trwa dyskusja na temat, Prusse, infanterie (1700 à 1800), Tournai 1975; kiedy ujednolicono umundurowanie wojsk. O jego ge- –– Ph. Haythornthwaite, M. Chappell, World Uniforms nezie, ewolucji, a przede wszystkim rozwoju tych wie- and Battles in Colour 1815–50, Dorset 1976; lobarwnych „uniformów” od XVII do XIX w. Funda- –– F.G. Hourtoulle, J. Girbal, P. Courcelle, Soldiers and mentu pod ujednolicenie ubioru wojskowego dostarczył Uniforms of Napoleonic Wars, transl. A. McKay, Paris rozwój manufaktur i tworzenie zawodowych armii przez 2004; większość państw europejskich. Manufaktury włókien- –– C. Lienhart, R. Humbert, Les uniformes de l’armée nicze, o wiele wydajniejsze niż zakłady krawieckie, były française. Recueil d’ordonnances de 1690 à 1894, Leip w stanie wyprodukować długą serię identycznych ubrań zig 1897; dla dużych armii. Uniformizacja oddziałów wojskowych –– Ch. McNab, Mundury. Ilustrowana encyklopedia, przybrała na sile w drugiej połowie XVII w. Począt- tłum. J. Kotarski, Poznań 2011. kowo krój munduru, jego barwy i ozdoby zależały od wystawiających, czyli finansujących każdy regiment. II. Problematyka warsztatu Dawniej historycy europejscy wysuwali przypuszcze- Wydawać by się mogło, iż historia wojskowa, zaj- nia, że pierwsze mundury, podobnie jak liberia służby mująca się badaniem militarnych aspektów przeszłości dworskiej, powstawały z chęci uświetnienia osoby pa- 164 Konspekty warsztatów nującego lub wodza. Do tego niektórzy akcentowali, iż An i t a Na p i e r a ł a mundur wojskowy od ubioru cywilnego odróżniał się tylko detalami, a także określoną kolorystyką i bar- wą dodatków. Przede wszystkim był on przeznaczony Pierwsze polskie lekarki – do tego, aby wyeksponować specjalny status żołnierza edukacja i drogi kariery znajdującego się w służbie królewskiej i nie był szyty z myślą o polu bitwy, stąd też bardziej był zbliżony do I. Materiały źródłowe stroju dworskiego. Dopiero z upływem czasu mundury –– N. Cybulski, Z powodu artykułu prof. Rydygiera O do- zaczęły przybierać określony kształt i kolory, które miały puszczeniu kobiet do studyów lekarskich, „Przegląd Le- stanowić dla żołnierzy widzialny symbol przynależności karski” 1895, nr 8 i ułatwić rozpoznanie w zamęcie bitewnym. I właśnie –– A. Gettlich, Wyższe wykształcenie kobiet, „Czas” wymieniony zakres tematyczny przyświeca temu warsz- 1895, nr 125 tatowi, czyli wzajemnych oddziaływań mody cywilnej –– J. Hulewicz, Walka kobiet polskich o dostęp na uniwer- i wojskowej. Czy więcej było mody cywilnej w mundu- sytety, Warszawa 1936 (fragmenty) rach, czy może wojskowej pośród cywilnej? Na te i inne –– T. Krajewska, Pamiętnik, oprac. B. Czajecka, Kra- pytania prowadzący warsztaty oraz uczestnicy postarają ków 1989 (fragmenty) się udzielić odpowiedzi. –– M. Lipińska, Kobiety i rozwój nauk lekarskich, War- III. Wskazówki bibliograficzne szawa 1932 (fragmenty) –– L. Rydygier, O dopuszczeniu kobiet do studyów lekar- Howard M., Wojna w dziejach Europy, tłum. T. Rybow- skich, „Przegląd Lekarski” 1895, nr 7 ski, wyd. 2 popr. i uzup., Wrocław 2007 Smoliński A., Od militarnego kostiumu do uniformu, czy- II. Problematyka warsztatu li kilka uwag o tym, jak i dlaczego powstał wojskowy mundur?, „Częstochowskie Teki Historyczne” 4 Kwestia dostępu do edukacji i stopni uniwersy- (2013/2014), s. 45–70 teckich dla kobiet, która stała się jednym z ważniej- Teodorczyk J., O genezie mundurów wielobarwnych szych postulatów emancypacyjnych, budziła w drugiej XVIII wieku, „Muzealnictwo Wojskowe” 3 (1985), połowie XIX w. spore kontrowersje. Jeszcze większe s. 169–185 polemiki wywoływała sprawa edukacji medycznej ko- Żygulski jun. Z., Kostiumologia, Kraków 1972 biet i umożliwienia im wykonywania zawodu lekarza. Żygulski jun. Z., Wielecki H., Polski mundur wojskowy, W dyskusjach prowadzonych w ówczesnej prasie i na Kraków 1988 wydziałach lekarskich spierano się na argumenty. Prze- Konspekty warsztatów 165 ciwnicy, którzy zazwyczaj odwoływali się do natury ko- Podstawowym celem warsztatu jest omówienie biety, wskazywali na jej rzekomą sprzeczność z wyma- sytuacji kobiet, które mimo prawnych i obyczajowych ganiami zawodu lekarza. Ich zdaniem kobiety nie miały ograniczeń związanych z ich edukacją wyższą zdecydo- wystarczających sił fizycznych, zdolności umysłowych wały się na podjęcie niełatwych studiów medycznych ani siły charakteru do wykonywania tak trudnej pro- za granicą, zdobyły dyplomy uniwersyteckie, a następ- fesji. Wśród licznych argumentów sprzeciwiających się nie prowadziły praktykę zawodową, zyskując uznanie, edukacji medycznej „płci pięknej” pojawiały się także także dzięki swojej działalności naukowej i społecznej. stwierdzenia, które dotyczyły sfery obyczajowej. Prze- Podczas warsztatu zaprezentowane zostaną najważniej- strzegano kobiety m.in. przed zgorszeniem i „utratą sze fakty z życia prywatnego i naukowego pierwszych powabu niewiasty”. Nie bez znaczenia były też argu- polskich lekarek: Anny Tomaszewicz-Dobrskiej, Tere- menty ekonomiczne, które wskazywały na trudności sy Cieszkiewicz, Józefy Joteyko i Teodory Krajewskiej. materialne związane z zawodem lekarza. Z drugiej jed- Odwołując się do materiałów źródłowych – relacji pa- nak strony pojawiały się głosy, które w tym nowym miętnikarskich i pierwszych opracowań biograficznych zjawisku dostrzegały szansę na przywrócenie zawodowi z początku XX w., uczestnicy/uczestniczki warsztatu lekarskiemu właściwego znaczenia. Według niektó- będą mogli poznać cały kompleks problemów i do- rych, powtarzających się opinii kobiety wykazywały się świadczeń, z którymi musiały zmierzyć się ówczesne większym poświęceniem i zaangażowaniem w podej- kobiety marzące o zawodzie lekarskim. ściu do pacjentów. Zwolennicy otwarcia studiów medycznych dla kobiet przekonywali, że „kobiety lekarze” III. Wskazówki bibliograficzne mogą spełnić szczególną rolę w medycynie. Janicka I., „Medycynierki, medyczki, lekarki” – dyskrymi- W 1891 r. na Zjeździe Lekarzy i Przyrodników nacja naukowa i zawodowa kobiet-lekarek w wybra- w Krakowie podjęto uchwałę, która uznała konieczność nych państwach europejskich oraz USA w XIX wieku, wprowadzenia legislacyjnych zmian, umożliwiających „Studia Historica Gedanensia” 4 (2013), s. 69–91 kobietom studia medyczne. Trzy lata później kobiety Kempa M.E., Kobiety lekarzami, [w:] Zawód lekarza na mogły uczestniczyć w charakterze hospitantek lub za ziemiach polskich w XIX i XX wieku, red. B. Urba- zgodą profesora w wykładach na Uniwersytecie Jagiel- nek, Warszawa 2009, „Zawody Medyczne na Zie- lońskim, a na nowo utworzonym wydziale medycznym miach Polskich w XIX i XX wieku”, s. 101–110 we Lwowie zaczęto przyjmować pierwsze studentki. Kulik H., Dąbek J., Rola pierwszych lekarek w rozwoju Niemniej jednak jeszcze przez długi czas stanowiska nauk medycznych, [w:] Naukowcy. Osobowość, rola, wydziałów medycznych, a także poszczególnych leka- profesjonalizm, red. A. Żywczok, M. Kitlińska-Król, rzy w tej kwestii pozostawały niejednoznaczne. Katowice 2019, s. 109–127 166 Konspekty warsztatów

Mackiewicz J., Pierwsze kobiety z dyplomem lekarza na te- biet i mężczyzn (Equal Rights Amendment). Ku zasko- renie zaborów rosyjskiego i austriackiego, „Medycyna czeniu wielu polityków zaangażowanych w nowelizację Nowożytna” 6 (1999), nr 2, s. 79–98 ustawy zasadniczej poprawka spotkała się z szerokim Suchmiel J., Emancypacja naukowa kobiet w uniwersyte- oburzeniem środowisk kobiecych, nieakceptujących tach w Krakowie i we Lwowie do roku 1939, „Prace postulatów feministycznych. Na czele owego prote- Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Często- stu stanęła związana z Partią Republikańską Phyllis chowie. Pedagogika” 13 (2004), s. 115–123 Schlafly, która zainicjowała zorganizowaną kampanię pod hasłem „Stop ERA”. Dzięki jej zaangażowaniu oraz kobiet skupionych w Eagle Forum, przyjęta przez Kon- gres poprawka nie weszła w życie, co w znacznym stop- Ro m u a l d Ry d z niu zahamowało realizację feministycznego programu. Uczestnictwo w proteście przeciwko wprowadzeniu Jak Mrs. America zatrzymała feministki – ERA uczyniło w krótkim czasie z Phyllis Schlafly jedną Phyllis Schlafly jako kobieta skuteczna z najważniejszych postaci konserwatywnych środowisk kobiecych w Stanach Zjednoczonych, odrzucających I. Materiały źródłowe projekty radykalnych zmian. Celem warsztatu jest prezentacja postaci Phyllis –– Phyllis Schlafly, Feministyczne fantazje, tłum. Schlafly na tle przemian społecznych w USA w II po- N. i M. Dueholm, Kąty Wrocławskie 2006. łowie XX w. oraz analiza zasad światopoglądowych, które ukształtowały jej zapatrywania polityczne i spo- II. Problematyka warsztatu łeczne. By zrealizować założone zadanie, uczestnicy Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte XX w. były warsztatu będą mogli w ich trakcie zapoznać się z wy- w dziejach Stanów Zjednoczonych okresem niebywa- branymi fragmentami tekstów Schlafly prezentujących łego rozkwitu ruchów o charakterze emancypacyjnym. jej najważniejsze poglądy oraz wziąć udział w dyskusji. Jednym z najważniejszych był nurt feministyczny, któ- rego przywódczynie stawiały sobie za cel „wyzwolenie III. Wskazówki bibliograficzne kobiet” z ograniczeń, będących efektem męskiej do- Critchlow D.T., Phyllis Schlafly and Grassroots Conserva- minacji w życiu społecznym i politycznym. Dążąc do tism. A Woman’s Crusade, Princeton 2008 realizacji swoich postulatów, działaczki feministyczne Kabiesz E., Kampania Phyllis Schlafly, https://www. doprowadziły w 1972 r. do uchwalenia przez Kongres gosc.pl/doc/6298338.Kampania-Phyllis-Schlafly USA poprawki do Konstytucji o równych prawach ko- [dostęp: 26.06.2020] Konspekty warsztatów 167

Romejko A., Recenzja: Phyllis Schlafly, „Feministyczne nauki. Nie byłoby jednak sukcesów Marii, gdyby nie fantazje”, tłum. z ang. N. i M. Dueholm, Wydawnictwo jej starsza siostra – Bronisława (1865–1939), tak samo „Wektory”, Kąty Wrocławskie 2006, ss. 219, „Studia jak nie byłoby kariery Bronisławy bez pomocy Marii. Gdańskie” 22 (2008), s. 222–229 Obie siostry już w młodości wiedziały, że chcą się uczyć, Venker S., Schlafly Ph., The Flipside of Feminism, Wa- jednak aby kontynuować naukę na studiach, musiały shington 2011 wyjechać do Francji. Najpierw wyjechała Bronisława, Zdzieborska M., Phyllis Schlafly. Najbardziej wyzwolona a Maria postanowiła, że zatrudni się jako guwernantka antyfeministka, https://weekend.gazeta.pl/week- i będzie połowę swojej pensji wysyłała siostrze do Pary- end/1,152121,25313960,phyllis-schlafly-naj- ża. Po ukończeniu medycyny na Sorbonie, ślubie z dzia- bardziej-wyzwolona-antyfeministka.html [dostęp: łaczem emigracyjnym Kazimierzem Dłuskim, Broni- 26.06.2020] sława przyjęła u siebie Marię, która rozpoczęła studia w zakresie nauk ścisłych. Niedługo potem Bronisława obroniła doktorat i otworzyła własny gabinet medyczny jako „specjalista chorób kobiet i położnictwa”. Tym Ma g d a l e n a He r u d a y -Ki e ł c z e w s k a samym stała się jedną z pierwszych Polek z doktora- tem z medycyny. Po kilku latach razem z mężem zde- Bronisława Skłodowska – siostra Marii cydowała się na wyjazd w Tatry, gdzie otworzyli razem sanatorium, w którym leczono gruźlicę. Inwestycję I. Materiały źródłowe wsparła finansowo Maria. Wspólnym przedsięwzię- ciem obu sióstr był otwarty w 1932 r. w Warszawie –– Korespondencja polska Marii Skłodowskiej-Curie, Instytut Radowy, gdzie leczono pacjentów chorych na 1881–1934, oprac. K. Kabzińska i in., Warszawa raka i prowadzono badania nad tą chorobą. Bronisława 1994 była bardzo aktywna również jako działaczka ruchów –– Maria Skłodowska Curie: listy = lettres = letters, wy- kobiecych i działaczka społeczna, organizując m.in. bór A. Albrecht, tłum. A. Zych i in., Warszawa ośrodek dla dzieci „Helenów”. Do dzisiaj trwa wiele 2012 zapoczątkowanych przez nią inicjatyw. Podczas warsztatów uczestnicy poznają kolejne II. Problematyka warsztatu etapy życia Bronisławy Skłodowskiej. Dowiedzą się, Maria Skłodowska-Curie (1867–1934) jest nieza- jak pod koniec XIX w. wyglądało życie na emigracji, przeczalnie jedną z najbardziej znanych Polek i przede sytuacja kobiet, które chciały studiować, jak przebie- wszystkim jedną z kobiet najbardziej zasłużonych dla gały studia i praca kobiety-lekarki. Poznają również ży- 168 Konspekty warsztatów cie prywatne Bronisławy i jej relacje ze sławną siostrą, Felicji Pietruszyńskiej, Marii Wojdarskiej, Heleny które do końca życia obu kobiet były bardzo serdeczne. Wojewodzińskiej; Siostry, które łączyła pasja do nauki, wspierały się wie- –– fotografie ze zbiorów m.in. Wielkopolskiego Mu- lokrotnie w trudnych sytuacjach, czemu nie przeszka- zeum Niepodległości. dzało życie w dwóch różnych krajach. II. Problematyka warsztatu III. Wskazówki bibliograficzne Dzieje zwycięskiego powstania przełomu Brian D., Rodzina Curie, tłum. J. Hensel, Warszawa 1918/1919 r. są wciąż żywe, nie tylko w powstańczych 2006 rodzinach. Utrwalone na łamach gazet, listów, pamięt- Curie E., Maria Curie. Biografia, tłum. H. Szyllerowa, ników czy przekazywanych z pokolenia na pokolenie Warszawa 2015 wspomnień, często podkreślały rolę kobiet, które wśród Henry N., Uczone siostry. Rodzinna historia Marii i Bro- wielu niebezpieczeństw niosły pomoc walczącym żołnie- ni Skłodowskich, tłum. A. Broczkowska-Nguyen, rzom. Jednak służba, którą ochotnie podjęły, zaczęła się Wrocław–Poznań 2016 na długo przed wybuchem pierwszego strzału. W cza- Wajs-Baryła E., Bronisława Dłuska doktor wszech nauk sach, gdy Polska znalazła się pod obcym zaborem i na lekarskich, Warszawa 2018 wiele lat znikła z mapy Europy, wówczas to one mimo Warszawskie oblicza niepodległości. Zbiór esejów, red. represji uczyły dzieci języka polskiego, podtrzymywały E. Wajs-Baryła, Warszawa 2019 tradycje przodków i opowiadały o historii ojczystego kraju. Ich działalność patriotyczna przybrała bardziej formalne ramy, gdy na ziemiach polskich zaczęły po- wstawać organizacje zrzeszające panie. Wspomnieć na- leży między innymi Towarzystwo Przyjaciół Wzajem- El ż b i e t a Ma n i a nego Pouczania się i Opieki nad Dziećmi „Warta” czy Towarzystwo Ziemianek Wielkopolski i Pomorza. Za- Siłaczki powstania wielkopolskiego – łożenie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oraz roz- powszechnienie skautingu wzmocniło aktywność mło- o roli kobiet w służbie narodu dych dziewcząt, które podobnie jak chłopcy ćwiczyły sprawność fizyczną i zdobywały harcerskie umiejętno- I. Materiały źródłowe ści, takie jak bandażowanie rannych, rozpalanie ogni- –– fragmenty wspomnień m.in. Pelagii Horak, Hele- ska, robienie węzłów czy taktyka w podchodach. Wraz ny Królik, Zofii Krystek, Kazimiery Ostrowskiej, z powołaniem przez skautów Polskiej Organizacji Woj- Konspekty warsztatów 169 skowej Zaboru Pruskiego, w działalność której włączył An n a Pi e s i a k się Żeński Hufiec Skautów, zaczęto organizować kursy strzeleckie i sanitarne dla drużyn żeńskich. Szerszą wie- Hospitantki, studentki, magistrantki… dzę i doświadczenie w zakresie pomocy rannym panie Polki na uniwersytetach – trudne początki mogły zdobyć, pracując zwłaszcza w placówkach Czer- wonego Krzyża. Tak przygotowane doczekały końca I. Materiały źródłowe pierwszej wojny światowej i początku wielkiego zrywu Wielkopolan. Losy sanitariuszek, łączniczek, telegrafi- –– fragment filmu Siłaczki, reż. Marta Dzido/Piotr stek, pracownic szpitali i kuchni polowych, matek, żon Śliwowski, Polska 2018. i córek zaangażowanych nie tylko w szycie mundurów II. Problematyka warsztatu czy sztandarów, ale i roznoszenie korespondencji, ulo- tek, gazet, a nawet tych, które odważyły się chwycić za Profesor [Chwostek] zadawał pytania bez podnoszenia broń, będą tematem niniejszych warsztatów. wzroku i zwracał się do mnie per „panie Rosenbach”. Już po wszystkim zapytał zdumiony, jak to możliwe, że jestem tak dobrze przygotowana2. III. Wskazówki bibliograficzne 1918. Od rewolucji do powstania, „Kronika Miasta Po- Był koniec XIX w. i wciąż dominował pogląd, znania” 2018, nr 3 (cały tom) że kobiety nie są zdolne do abstrakcyjnego myślenia Barłóg A., Udział kobiet w Powstaniu Wielkopolskim i przyswajania wiedzy na wyższym poziomie. Emocje 1918–1919, Poznań 2008 u kobiet biorą bowiem górę nad rozumem, nie potra- Grot Z., Czubiński A., Powstanie Wielkopolskie 1918– fią one pojąć i zapamiętać dłuższego wykładu, a sama 1919, Poznań 2006 ich obecność w uczelnianych audytoriach rozprasza Wielkopolanie ku Niepodległej – w stulecie zwycięskiego studentów mężczyzn. Rok akademicki 1894/1895 już powstania 1918–1919 roku. Katalog wystawy, red. trwał, gdy trzy młode kandydatki – Jadwiga Sikorska, O. Bergmann, Poznań 2018 Stanisława Dowgiałłówna i Janina Kosmowska zostały Wspomnienia z Powstania Wielkopolskiego, wybór i oprac. poinformowane przez dziekana Wydziału Filozoficzne- J. Karwat, Poznań 2007 go Uniwersytetu Jagiellońskiego o przyjęciu ich na studia w charakterze hospitantek, które mogły uczęszczać na wykłady i zdawać egzaminy, ale nie mogły otrzymać

2 H. Deutsch, Konfrontacja z samą sobą. Epilog, tłum. A. Pluszka, Warszawa 2008, s. 106. 170 Konspekty warsztatów dyplomu. Od lat 60. XIX w. kobiety mogły studio- ności dziekana czy prorektora. Szwajcaria była bardziej wać na uniwersytetach w Szwajcarii (Zurych, Genewa) liberalna i w 1867 r. Nadieżda Susłowa otrzymała w Zu- i Francji (Sorbona), Belgii, Rosji, a rzadziej w Niem- rychu pierwszy doktorat medycyny, a dziesięć lat później czech. Francuski i Szwajcarki niespecjalnie garnęły się dyplom otrzymała Polka Anna Tomaszewicz-Dobrska. do nauki akademickiej i na uniwersytetach studiowa- Zanim więc Polki mogły legalnie studiować na rodzi- ły głównie Polki i Rosjanki. Takie nazwiska jak Anna mych uczelniach, przyjmowały je uczelnie europejskie. Tomaszewicz-Dobrska, Zofia Daszyńska-Golińska czy Zarówno w Krakowie, jak i we Lwowie w pierw- Gabriela Balicka to beneficjentki szwajcarskiego syste- szych latach XX w. niełatwo było należeć do grona stu- mu szkolnictwa. Z kolei na francuskich uniwersytetach dentek. W 1897 r. w Krakowie, kiedy to Polki uzyska- nauki pobierały siostry Skłodowskie, pierwsza praw- ły prawo studiowania na galicyjskich uniwersytetach, niczka Warszawy Janina Podgórska czy Romana Pa- było ich 122, w 1904 r. już 232, a w 1912 r. – 510. chucka, aktywna działaczka społeczna Warszawy. Józe- Przed płcią piękną w Krakowie najdłużej bronił się Wy- fa Joteyko studiowała w Brukseli, a pierwsza adwokat dział Prawa – do 1918 r. i Akademia Sztuk Pięknych – II RP Helena Kononowicz-Wiewiórska na Petersbur- do 1920 r. Kobiety musiały też poczekać na możliwość skich Wyższych Kursach Naukowych dla Kobiet. Jak habilitacji. Uzyskały ją dopiero w niepodległej Polsce. wyglądała droga kobiet do nauki i wyższych uczelni? Za zmianami społecznymi i kulturowymi podążał język Na gruncie polskim za pierwszą polską studentkę i szybko powstało polskie określenie „studentka”, w ję- uchodziła legendarna Nawojka, córka burmistrza Do- zyku niemieckim Studentin czy étudiante po francusku, brzynia lub też rektora szkoły parafialnej w Gnieźnie, a w języku rosyjskim fenomenem była kursistka, czyli która ok. 1414 r. miała w męskim przebraniu podjąć uczestniczka kursów wyższych dla kobiet. studia na Uniwersytecie Krakowskim, za co o mało nie Czy w męskim świecie nauki było miejsce dla ko- spłonęła na stosie. Od tego czasu w wyniku m.in. mo- biet? Na przełomie wieków wielu odpowiadało na to dernizacji i demokratyzacji społecznej dokonano zmian. pytanie przecząco, ale nie przeszkodziło to kobietom Jednak przez długi czas ograniczano studentki do ka- studiować i wybierać prace „przy uniwersytecie” jako tegorii wolnych słuchaczek bez szans na dyplom i nie demonstratorki, asystentki czy lektorki. Celem warsz- zgadzano się na studiowanie niektórych kierunków. tatu jest ukazanie walki Polek o równe prawa w dzie- W Krakowie pierwsze zmiany wniosły siostry Filipina dzinie edukacji oraz próba odpowiedzi na pytanie, dla- i Konstancja Studzińskie, prowadzące aptekę w Zgro- czego droga kobiet na uniwersytety była tak trudna. madzeniu Sióstr Miłosierdzia, które po rocznych studiach Jak radziły sobie Polki z ograniczeniami w dziedzinie w trybie eksternistycznym zdały w 1824 r. egzamin ma- edukacji? Z jakimi barierami, stereotypami i uprzedze- gisterski. Odbył się on jednak poza uczelnią i bez obec- niami musiały radzić sobie pierwsze studentki? Konspekty warsztatów 171

III. Wskazówki bibliograficzne styczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1927 („Statystyka Polski” t. 31); Deutsch H., Konfrontacja z samą sobą. Epilog, tłum. – A. Pluszka, Warszawa 2008 – Drugi powszechny spis ludności z dn. 9.XII.1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność: Polska, Hulewicz J., Walka kobiet polskich o dostęp na uniwersytety, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Pol- Warszawa 1936 skiej, Warszawa 1938 („Statystyka Polski” seria C, Klemensiewiczowa J., Przebojem ku wiedzy, Wrocław z. 94); 1961 –– Konstytucja marcowa, Dz. U. 1921, nr 44, Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX w. poz. 267; Zbiór studiów, cz. 1–2, red. A. Żarnowska, –– Konstytucja kwietniowa, Dz. U. 1935, nr 30, A. Szwarc, Warszawa 1992 poz. 227. Möbius P.J., Rosen K. von, O umysłowym i moralnym nie- dorozwoju kobiety, tłum. A. Drowicz, Kraków 1937 II. Problematyka warsztatu Suchmiel J., Działalność naukowa kobiet w Uniwersytecie we Lwowie do roku 1939, Częstochowa 2000 W okresie międzywojennym podstawą bogactwa Weininger O., Płeć i charakter, tłum. O. Ortwin, War- Rzeczypospolitej uznano pracę. Wśród praw i wolno- szawa 1994 ści w Polsce jako jednym z pierwszych krajów europejskich znalazły się również prawa społeczne. Co więcej, międzywojenne prawodawstwo regulowało warunki zatrudniania kobiet. Między innymi ustawodawca za- braniał im wykonywania pracy w warunkach szczegól- Lu c y n a Bł a ż e j c z y k -Ma j k a nie szkodliwych dla zdrowia oraz niebezpiecznych dla moralności i dobrych obyczajów. Kobiety w gospodarce Celem warsztatu jest uzmysłowienie młodym w okresie międzywojennym ludziom zmian w pozycji zawodowej kobiet, jakie nastąpiły po odzyskaniu niepodległości. Zadaniem w świetle spisów powszechnych uczestników warsztatu będzie zapoznanie się z najważ- niejszymi aktami prawnymi regulującymi prawo pracy I. Materiały źródłowe kobiet w okresie międzywojennym. Następnie każdy –– Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia z uczestników dokona przeglądu danych statystycz- 30 września 1921 roku. Mieszkania, ludność, stosunki nych, pochodzących ze spisów powszechnych prze- zawodowe. Tablice państwowe, Główny Urząd Staty- prowadzanych w Polsce w okresie międzywojennym. 172 Konspekty warsztatów

Zgromadzony w ten sposób materiał będzie punktem revista de la mujer nacional-sindicalista” 1939, wyjścia do oceny struktury zatrudnienia kobiet w po- nr 13, s. 14–15. szczególnych województwach w latach spisowych. Warsztaty zostaną przeprowadzone w sali kompu- II. Problematyka warsztatu terowej. „Staraj się zawsze sprawiać wrażenie pogody, rów- nowagi i spokoju. W tych nerwowych czasach – bądź III. Wskazówki bibliograficzne tą, której mężczyzna szuka, żeby powierzyć jej swoje Koper S., Dwudziestolecie międzywojenne, t. 20: Na służ- wątpliwości i troski” – pouczała słuchaczki szefowa bie i w pracy, Warszawa 2013 Sekcji Kobiecej Falangi Pilar Primo de Rivera podczas Równe prawa i nierówne szanse. Kobiety w Polsce między- sesji inaugurującej III Radę Narodową tejże organiza- wojennej, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa cji, która miała miejsce 5 stycznia 1939 r. w miejsco- 2000 wości Zamora. W dalszej części swojego wywodu pod- kreślała: „Kobieta powinna umieć słuchać w milczeniu, a kiedy już mówi, to nie za głośno i za szybko, nigdy nie wolno jej krzyczeć”. Wskazywała również, że „dobrze wychowana dziewczyna nie powinna publicznie Jo a n n a Ja r o s z y k -Pawlukiewicz zabierać głosu, brać udziału w dyskusjach, jej miejsce jest zawsze w cieniu, a to, co myśli, winna zachować Ideał kobiety w czasach reżimu dla siebie”3. generała Franco w Hiszpanii Nauki te mieściły się w promowanym przez pań- stwo Francisco Franco i Kościół katolicki modelu ko- I. Materiały źródłowe biecości, sprowadzającym się do „3c”, czyli „casa, coci- na, calceta” (dom, kuchnia, pończocha), który zaczęto –– Ustawa o edukacji podstawowej z 17 lipca 1945 r. wdrażać po zwycięskim zakończeniu wojny domowej („Boletín Oficial del Estado” z 18.07.1945, nr 199); –– Discurso de la Delegada Nacional camarada Pilar 3 Discurso de la Delegada Nacional camarada Pilar Primo de Primo de Rivera en la sesión inaugural del III Consejo Rivera en la sesión inaugural del III Consejo Nacional de la Sección Femenina de la Falange Española Tradicionalista y de las JONS, ce- Nacional de la Sección Femenina de la Falange Españo- lebrado en Zamora el día 5 de enero de 1939 – III Año Triunfal, la Tradicionalista y de las JONS, celebrado en Zamora „Y. La revista de la mujer nacional-sindicalista” 1939, nr 13, el día 5 de enero de 1939 – III Año Triunfal, „Y. La s. 14–15. Konspekty warsztatów 173 w 1939 r. Formowaniu idealnej Hiszpanki sprzyjało wcielające w życie takie wartości jak siła, skromność przyjmowane ustawodawstwo: „wyzwolono” ją od za- i poświęcenie. Można wyodrębnić szereg cech idealnej trudnienia w administracji publicznej, a mężatki rów- kobiety, która powinna łączyć cierpliwość, rezygnację, nież od pracy w fabrykach i warsztatach. Panna do 25 doskonałość, autentyzm z łagodnością, współczuciem, roku życia mogła opuścić dom rodzinny tylko po za- zrozumieniem, nieśmiałością, entuzjazmem i radością. mążpójściu, zniesione zostało prawo rozwodowe i nie- Podkreślano jednocześnie, że kobiece poświęcenie nie zależność ekonomiczna kobiet. Aby zachęcać do pro- będzie miało żadnej wartości, jeżeli nie będzie akcepto- kreacji, wprowadzono dodatkowe subsydia dla rodzin wane z łagodnym uśmiechem. Aby taki kanon kobiety wielodzietnych. Aby kształcić dziewczynki i chłopców można było wcielić w życie, władza powołała specjalną zgodnie z tradycyjnymi rolami przypisywanymi w spo- instytucję mającą na celu indoktrynację, opiekę i edu- łeczeństwie kobietom i mężczyznom, zlikwidowano kację młodych Hiszpanek. Instytucją tą stała się Sekcja koedukację, a art. 14 ustawy o edukacji podstawowej Kobieca Falangi, której założycielką i liderką była Pi- z 17 lipca 1945 r. stanowił: „Państwo ze względów mo- lar Primo de Rivera, siostra fundatora partii. Stworzyła ralnych i skuteczności pedagogicznej zaleca rozdzielenie ona specjalistyczny program formacyjny dla dziewcząt, płci i osobne kształcenie chłopców i dziewcząt w szkole który opierał się na zasadzie, iż „naczelnym celem ko- podstawowej”4. Z kolei według art. 11 tego samego biety […] jest służyć jako doskonałe uzupełnienie męż- aktu prawnego „edukacja podstawowa kobieca będzie czyzny, tworząc z nim […] perfekcyjną jedność spo- przygotowywać przede wszystkim do życia domowego, łeczną”. Sprowadzał się on do trzech fundamentalnych rzemiosła i przemysłu domowego”. kwestii: formacji ducha narodowego, formacji religijnej Hiszpanki wypchnięte zostały tym samym ze sfe- oraz wykształcenia umiejętności idealnej „pani domu”. ry publicznej (z wyjątkiem działaczek Sekcji Kobiecej W ten sposób ówczesne państwo hiszpańskie, wy- Falangi) i zamknięte w kręgu patriarchalnej rodziny, jątkowe z wielu względów w Europie lat trzydziestych w której podlegały zwierzchnictwu i nadzorowi ze stro- i czterdziestych, pozycjonowało miejsce kobiet w spo- ny męża. Podkreślano przy tym cierpienie jako nieod- łeczeństwie. Określanie kobiet jako osób spełniających łączny element życia kobiety, które ta powinna znosić wyżej wymienione kryteria pokazywało, że muszą one w milczeniu i z godnością, niczym narodowokatolickie pełnić bardzo tradycyjne funkcje w społeczeństwie, ikony typu święta Teresa z Avila czy królowa Izabe- wynikające z ideologicznych założeń obowiązujących la Katolicka, przedstawiane w propagandzie (rów- w systemie, który wskazywał na ich miejsce w życiu nież za pomocą kina) jako strażniczki hiszpańskości, społecznym. Oznaczało to też, że w przeciwieństwie do reszty Europy Zachodniej pozycja kobiety w Hiszpanii 4 „Boletín Oficial del Estado” z 18.07.1945, nr 199. przez całe dekady pozostawała w oddaleniu od ówcze- 174 Konspekty warsztatów

śnie obowiązujących w świecie zachodnim rozwiązań. Ma ł g o r z a t a Pr a c z y k Dopiero schyłek lat 50. przyniósł – wraz z liberaliza- cją gospodarki i stopniowym otwieraniem Hiszpanii Polki – migrantki. na Zachód – liberalizację również w sferze obyczajów, moralności i postrzegania miejsca kobiet w życiu spo- Sytuacja kobiet migrujących na „Ziemie łecznym. Odzyskane” po II wojnie światowej

III. Wskazówki bibliograficzne I. Materiały źródłowe Jarska N., „Idealne kobiety”. Sekcja Kobieca Falangi 1934– –– Drogi powrotu. Wspomnienia mieszkańców Pomorza 1950, Lublin 2011 Szczecińskiego, oprac. T. Białecki, Poznań 1981; Jarska N., Ideał kobiety w prasie Sekcji Kobiecej Falangi –– Osadnicy, oprac. A. Knyt, Warszawa 2014; 1939–1950, „Przegląd Historyczny” 100 (2009), –– Pamiętniki osadników Ziem Odzyskanych, oprac. nr 1, s. 85–103 Z. Dulczewski, A. Kwilecki, Poznań 1963; Martinez Lozano A., Przełamując stereotypy. Portrety Hisz- –– Wieś polska 1939–1948. Materiały konkursowe, panek czasów frankizmu w twórczości filmowej Juana t. 1–4, oprac. K. Kersten, T. Szarota, Warszawa Antonio Bardema, Wrocław 2015 1967–1971; Szczygieł P., Wykluczanie kobiet za pośrednictwem aparatu –– Wypędzeni ze Wschodu. Wspomnienia Polaków i Niem- szkolnego w czasach dyktatury Francisco Franco w Hisz- ców, red. H.-J. Bömelburg, R. Stössinger, R. Traba, panii, „Ars Educandi” 2014, t. 11, https://czaso- tłum. J. Górny i in., Olsztyn 2001. pisma.bg.ug.edu.pl/index.php/arseducandi/article/ view/1898 [dostęp: 26.06.2020] II. Problematyka warsztatu Celem warsztatu jest zarysowanie problemu polskich migracji powojennych na „Ziemie Odzyskane” na przykładzie doświadczeń migrujących kobiet. Po II wojnie światowej doszło do zasadniczych zmian w kształcie polskich granic. Wschodnie tereny II Rzeczypospolitej zostały włączone w terytorium Związku Radzieckiego, z kolei wschodnie tereny Niemiec, m.in. na mocy konferencji w Poczdamie, zostały przyłączone do Polski. Zmiana terytorialna, która wówczas nastąpiła, skutko- Konspekty warsztatów 175 wała wymianą ludności. Tereny zachodniej i północnej ogromu pracy, która warunkowała przeżycie w nowym Polski, zamieszkiwane do końca wojny przez Niemców, miejscu. Podejmowali ją wszyscy: mężczyźni, kobiety, po wojnie opuściło około 3,5 mln Niemców. Zasiedlili a nawet dzieci. A jak kształtowały się doświadczenia je głównie Polacy przybywający na Ziemie Zachodnie kobiet migrantek? i Północne z terenów centralnej Polski oraz z Kresów Odpowiedź na to pytanie umożliwia analiza wspo- Wschodnich II Rzeczypospolitej. Było ich około 2,2 mnień, które w liczbie sięgającej wielu tysięcy powsta- mln. wały po wojnie. Obszerna literatura wspomnieniowa Konieczność porzucenia własnych domostw prezentująca doświadczenia „zwykłych ludzi” powstała w przypadku polskich obywateli z Kresów, trudy po- dzięki licznym konkursom pamiętnikarskim, ogłasza- dróży, a następnie zmagania z osiedleniem się w no- nym od końca wojny aż po koniec XX w. Część z nich wym miejscu stanowiły niezwykle ważne doświad- poświęcona była właśnie wspomnieniom osadników czenie, wpływające na tożsamość migrantów i często „Ziem Odzyskanych”. Dzięki temu dysponujemy sze- na kształt całego ich życia. Zmiana miejsca zamiesz- roką gamą opowieści, także spisanych przez kobiety, kania – w przypadku Kresów wymuszona – nie tylko mówiących o tym, jakie znaczenie odgrywała w ich ży- skutkowała poczuciem straty i krzywdy emocjonalnej. ciu migracja i zmiana miejsca zamieszkania. W ramach Wiązała się także często ze zmianą całego środowiska – warsztatu analizowany będzie materiał źródłowy pod tak społecznego, jak i fizycznego. Mieszkańcy wsi tra- postacią pamiętników kobiet migrujących po wojnie fiali niejednokrotnie do miast, a mieszkańcy miast – na „Ziemie Odzyskane”. Podstawowe pytania, które na wieś. Zmieniał się krajobraz. Ludzie zamieszkujący będą towarzyszyć analizie źródeł, są następujące: jakie tereny poleskich lasów i bagnisk trafić mogli na Śląsk, były doświadczenia przebywania w drodze?, jak ra- tereny pagórkowate, górzyste. Ludność zamieszkująca dziły sobie, podróżując?, jak wspominały konieczność tereny zachodniej Ukrainy mogła się znaleźć na bałtyc- opuszczenia wcześniejszego miejsca zamieszkania?, kim wybrzeżu. Poniemieckie wsie i miasta były pełne na ile był to ich wybór, a na ile i w jakich wypadkach innej architektury, innego dziedzictwa kulturowego był to przymus?, jak wyglądało oswajanie przez nie (cmentarze ewangelickie, niemieckie pomniki, obco nowego miejsca zamieszkania?, na ile doświadczenie brzmiące nazwy), miały odmienny układ przestrzenny. migracji było doświadczeniem emancypacyjnym dla Inne środowisko, w którym znaleźli się osadnicy, nie- kobiet? I wreszcie: czy można uznać, że doświadczenie jednokrotnie wymagało zmiany pracy bądź dostosowa- migrujących kobiet wyróżniało się jakąś specyfiką, czy nia charakteru pracy do nowych warunków. Ponadto wręcz przeciwnie? Zaproponowany materiał źródłowy zniszczenia wojenne i bieda skutkowały koniecznością jest przekrojowy. W trakcie warsztatu będą analizowa- uporządkowania otaczającej rzeczywistości, podjęcia ne wspomnienia kobiet pochodzących z różnych grup 176 Konspekty warsztatów społecznych, różnych rejonów geograficznych, o zróż- Ja n Mi ł o s z nicowanym wykształceniu oraz w różnym wieku. Ta- kie ujęcie problematyki pozwoli na zrekonstruowanie Więzienia w okresie stalinowskim różnych typów doświadczeń migracyjnych kobiet, pozwoli na ich porównanie oraz przybliży problematykę w Wielkopolsce doświadczenia migracyjnego. I. Materiały źródłowe III. Wskazówki bibliograficzne –– Śladami zbrodni, projekt naukowo-badawczy Instytutu Halicka B., Polski Dziki Zachód. Przymusowe migracje Pamięci Narodowej, http://slady.ipn.gov.pl/sz/wol- i kulturowe oswajanie Nadodrza 1945–1948, tłum. nytekst/5923,Tekst-strona-glowna.html [dostęp: A. Łuczak, Kraków 2015 14.06.2017]; Kersten K., Repatriacja ludności polskiej po II wojnie świa- –– Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji ko- towej. Studium historyczne, Wrocław 1974 munistycznych lat 1944–1956, red. T. Łabuszewski, Praczyk M., Pamięć środowiskowa we wspomnieniach osad- Warszawa 2012; ników na „Ziemiach Odzyskanych”, Poznań 2018 –– T. Wolsza, Więzienia stalinowskie w Polsce. System, co- Traba R., (Nie-)powroty. Esej o doświadczeniu i pamięci dzienność, represje, Warszawa 2013; roku 1945, [w:] Rok 1945 (nie-)powroty. Inne opowie- –– P. Woźniak, Zapluty karzeł reakcji. Wspomnienia ści o historii Polski, red. R. Traba, Gdańsk 2017, s. AK-owca z więzień w PRL, Paris 1982; 15–59 –– zbiór fotografii z zakładów karnych i aresztów Wylegała A., Przesiedlenia a pamięć. Studium (nie)pamięci śledczych w Wielkopolsce – archiwum własne (Jan społecznej na przykładzie ukraińskiej Galicji i polskich Miłosz). „Ziem Odzyskanych”, Toruń 2014 Zaremba M., Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludo- II. Problematyka warsztatu wa reakcja na kryzys, Kraków 2012 Lata stalinowskie w Polsce (1944–1956) to najbardziej mroczny okres w XX-wiecznej historii Polski. Okres, w którym przyniesiona na bagnetach Armii Czerwonej władza komunistyczna poprzez wprowadzenie bezwzględnego terroru starała się złamać niepodle- głościowe dążenia i ducha oporu narodu polskiego. Cały obszar kraju został opleciony siecią miejsc, w których Konspekty warsztatów 177 więziono, torturowano i pozbawiano życia tych, którzy Również na terenie Wielkopolski istniała sieć wię- nie chcieli poddać się nowej komunistycznej okupacji. zień, aresztów i obozów, oparta na dwóch najsłynniej- Więzienia, areszty i obozy podlegały Departamen- szych w kraju więzieniach karnych – w Rawiczu i we towi Więziennictwa i Obozów Ministerstwa Bezpie- Wronkach. czeństwa Publicznego; o ich liczbie świadczą poniższe Chcemy w czasie warsztatów przejść śladami tych, dane: 1945 r. – 113 więzień; 1946 r. – 131 więzień; którzy nie poddali się stalinowskiemu bezprawiu i za to 1947 r. – 123 więzienia, w tym: 14 karnych, 101 kar- cierpieli w miejscach stalinowskiego terroru. no-śledczych, 1 kolonia rolna, 7 ośrodków pracy; 1950 r. – 126 więzień, w tym: 16 karnych, 4 specjalne, III. Wskazówki bibliograficzne 102 karno-śledcze, 4 kolonie rolne; 1954 r. – 179 wię- Pawlak K., Za kratami więzień i drutami obozów. (Za- zień, w tym: 51 centralnych, 85 karno-śledczych, rys dziejów więziennictwa w Polsce), wyd. 2, Kalisz 29 węglowych, 2 dla młodocianych. 1999 Osadzonych w nich więźniów dzielono na katego- Szkolenie polskiej kadry penitencjarnej w latach 1918– rie wg rozporządzenia MBP z 1950 r.: 2012, red. K. Pawlak, Kalisz 2014 A – „najbardziej niebezpieczni dla ładu społeczne- Śladami zbrodni. Przewodnik po miejscach represji komuni- go”; z wyrokami powyżej 10 lat (dzielono ich na pod- stycznych lat 1944–1956, red. T. Łabuszewski, War- grupy – członkowie sztabów wojskowych organizacji szawa 2012 podziemnych, dowódcy oddziałów, kierownicy obwo- Wolsza T., Więzienia stalinowskie w Polsce. System, co- dów, szpiedzy, sabotażyści, faszyści, recydywiści); dzienność, represje, Warszawa 2013 B – rokujący nadzieję na przyszłość, byli jedynie Woźniak P., Zapluty karzeł reakcji. Wspomnienia AK-owca członkami nielegalnych organizacji – z wyrokami do z więzień w PRL, Paris 1982 10 lat (dzielono ich na podgrupy – obcy klasowo, ob- szarnicy, kapitaliści, bogacze wiejscy, spekulanci, żyjący z wyzysku); C – najmniej niebezpieczni społecznie – „zdepra- wowani warunkami wojennymi, obyczajami kapita- listycznymi, o bardzo niskim stopniu uświadomienia politycznego”, także skazani za nadużycie władzy, od- mawiający służby wojskowej (dla nich utworzono sieć ośrodków pracy więźniów, kolonii rolnych i warsztatów przy więzieniach). 178 Konspekty warsztatów

An n a Id z i k o w s k a -Cz u b a j docierały do Polski. Kultura młodzieżowa rozwijała się w warunkach dużego uzależnienia od państwowego Kultura młodzieżowa w PRL monopolu, w społeczeństwie, gdzie istniała silna tradycja paternalistycznego stosunku dorosłych względem I. Materiały źródłowe (fragmenty w wyborze) młodzieży. Generowała ciekawe zjawiska, które zyski- wały zainteresowanie młodych ludzi, ogółu społeczeń- –– fragmenty Polskiej Kroniki Filmowej ukazujące stwa i rządzących, którzy starali się je wykorzystywać kulturę młodzieżową, w tym: subkulturę bikinia- do własnych celów. rzy, chuliganów (pojęcia w oficjalnych enuncjacjach Kluczowe znaczenie w kulturze młodzieżowej ma uznawane często za synonim), V Światowy Festiwal kategoria protestu, buntu. W powojennej Polsce prote- Młodzieży w 1955 r., festiwale jazzowe w Sopocie sty młodzieżowe przejawiały się rozmaicie. Początkowo w 1956 i 1957 r.; był to bunt wyłącznie w sferze obyczajowej: od koloro- –– filmy dokumentalne o festiwalu w Jarocinie (wy- wych skarpetek bikiniarzy poprzez krótkie spódniczki bór z lat 1980–1989); dziewcząt po szaleństwo twista. Sytuacja ta zmieniła się –– filmy fabularne poruszające problematykę kultury z czasem, jednak fakt, iż pojawianie się nowych zjawisk młodzieżowej: Pingwin (reż. J.S. Stawiński, 1964), w kulturze młodzieżowej było uzależnione od łaskawe- Mocne uderzenie (reż. J. Passendorfer, 1967); go oka władzy, wpłynął na kształt tej kultury. –– archiwalne audycje radiowe (Archiwum Polskiego Kultura młodzieżowa była w Polsce tworzona Radia, Oddział Warszawa): O czym marzy dziewczy- obok lub w opozycji do ustalanych przez państwo- na, audycja problemowa nt. młodzieży w okresie wą politykę kulturalną reguł, również jako sprzeciw odwilży z 27.11.1957 r., sygn. B 941; wobec tworzonej odgórnie „kultury dla młodzieży”. –– Młodzież polska roku 1976, reportaż dźwiękowy Młodzież – czy to po październiku 1956, czy w koń- z 14.04.1976 r. zawierający wypowiedzi ówczes- cu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych – odrzu- nego młodego pokolenia Polaków o swoim życiu, ciła model patronacki realizowany przez państwowe sygn. 13435/4. media, organizacje młodzieżowe, szkołę, tworząc lub współtworząc, a następnie kultywując to, co uznawa- II. Problematyka warsztatu ła za kulturę własną, w której mogła się rozpoznać W kulturze młodzieżowej w naszym kraju można jako jej podmiot. Przejawiało się to głównie w zamy- wyróżnić kilka etapów rozwoju. Na jej obraz składało kaniu się we własnych kręgach, tworzeniu własnej się to, co udało się stworzyć na miejscu w połączeniu przestrzeni symbolicznej, na prywatkach, fajfach, z nowinkami z Zachodu, które z różną intensywnością dyskotekach, koncertach. Widać to na przykład w fil- Konspekty warsztatów 179 mach fabularnych z tamtego okresu – Mocne uderzenie, Kosiński K., Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach Pingwin itp. PRL, Warszawa 2006 Kultura młodzieżowa wniosła także nowe, trwałe Wertenstein-Żuławski J., Między nadzieją a rozpaczą. wartości w życie społeczne. Na pewno nie miała takie- Rock, młodzież, społeczeństwo, Warszawa 1993 go wpływu na społeczeństwo jak kultura młodzieżowa na Zachodzie, z tego względu, że trwała w ograniczonym wymiarze. Coś jednak zmieniła – wprowadziła innowacyjne wątki w życie społeczne, współtworzyła Ag n i e s z k a Sa w i c z społeczeństwo obywatelskie i opór przeciwko upań- stwowieniu życia. Warsztat ma na celu przedstawienie wiedzy na Kotlety z mortadeli, czyli jak być wzorową temat kultury młodzieżowej w PRL. Wraz z uczest- panią domu i przodownicą pracy. nikami warsztatu, korzystając z zaprezentowanych Poradnik z czasów PRL-u materiałów źródłowych, spróbujemy opisać i określić znaczenie tej kultury. Postaramy się również porównać I. Materiały źródłowe współczesną kulturę młodzieżową z tą z poprzedniej epoki historycznej. Uczestnikom warsztatu proponuje- –– wybrane Polskie Kroniki Filmowe; my: poznanie i analizę ciekawych źródeł historycznych, –– wybór fotografii dokumentujących życie codzienne pracę w zespole, przygotowanie merytoryczne w zakre- w PRL; sie znajomości kultury młodzieżowej w PRL. –– wybrane utwory muzyczne; –– plakaty propagandowe; –– fragmenty artykułów z prasy kobiecej, m.in. „Ko- III. Wskazówki bibliograficzne bieta i Życie”, „Przyjaciółka”, „Filipinka”. Dominik T., Karewicz M., Złota młodzież, niebieskie pta- II. Problematyka warsztatu ki. Warszawka lat 60., Warszawa 2003 Fatyga B., Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury mło- Powojenna rzeczywistość to nie tylko świat wielkiej dzieżowej, Warszawa 1999 polityki, budowy nowego ustroju na mocy kolejnych Idzikowska-Czubaj A., Rock w PRL-u. O paradoksach partyjnych dyrektyw i zgodnie z instrukcjami płynący- współistnienia, Poznań 2011 mi z Moskwy, ale przede wszystkim to świat zwyczaj- Kosiński K., Nastolatki ’81. Świadomość młodzieży w epoce nych ludzi, borykających się z problemami, jakie niosły „Solidarności”, Warszawa 2002 ze sobą dobrodziejstwa socjalizmu. 180 Konspekty warsztatów

Podźwignięcie kraju ze zniszczeń II wojny świato- ma mniej niż 24 godziny. Gdy jeszcze uświadomimy wej, realizacja kolejnych planów gospodarczych wyma- sobie, że do tego wszystkiego trzeba było przekonać gały gigantycznego wysiłku i zaangażowania całego męża, że koncentrat pomidorowy bez pomidorów społeczeństwa, przy czym znaczna część jego żeńskiej jest całkiem smaczny, wmówić dzieciom, że wyrób populacji po zakończonej pracy nie odpoczywała bez- czekoladopodobny smakuje jak czekolada, usmażyć trosko na kanapie, będącej bublem zapadającym się kotlety z mortadeli, bo schabu na kartki wystarczyło „wskutek niewłaściwego użytkowania”, a podejmowa- dla pierwszych pięciu osób z kolejki, zrobiona przez ła walkę o zabezpieczenie bytu rodziny. Polacy bowiem fryzjera trwała znikała po pierwszym umyciu włosów zmagali się z ciągłymi niedoborami, okresami regla- domowym szamponem z żółtek (o sklepowym można mentacji, stali w kilometrowych kolejkach, a gdy już było tylko pomarzyć), trzeci stopień zasilania sprawiał, zakupili towar, często okazywał się on wybrakowany. że brakowało prądu, za to woda ciekła z nieszczelnych Kwitło łapówkarstwo, a bez „znajomości” coraz trud- rur, których spółdzielnia nie zamierzała wymienić, to niej było cokolwiek załatwić. Brakowało mieszkań, zyskamy obraz świata, w którym dzielne panie radziły kulał transport publiczny, a własny samochód wyda- sobie doskonale. wał się dobrem niemalże nieosiągalnym, podobnie jak A w jaki sposób? Jak zmieniło się ich życie po spodnie z nogawkami równej długości. Tymczasem 1945 r., gdy zdjęły z głów kapelusze i zastąpiły je chus- media tworzyły rzeczywistość alternatywną i w ślad za teczkami? Jak sobie radziły, rzucone nakazem pracy na rządzącymi powtarzały, że PRL jest krajem dobrobytu drugi koniec kraju, oderwane od rodziny, do której nie i powszechnej szczęśliwości, czego obywatele z uporem mogły nawet zadzwonić, gdyż na możliwość zainstalo- nie dostrzegali. Z porównywalną konsekwencją władza wania telefonu czekało się latami? Jak walczyły z cią- nie zauważała problemów zwykłych ludzi. głymi niedoborami, mimo braków podstawowych pro- Ich rozwiązywanie w dużej mierze spoczęło na bar- duktów tworzyły kulinarne cuda, szyły piękne ubrania kach kobiet, dzielących życie pomiędzy pracę zawo- i nie traciły kobiecości, zasiadając na traktorach? O tym dową, niejednokrotnie wcale nie lżejszą niż ta wyko- porozmawiamy podczas warsztatów. nywana przez mężczyzn, zakupy, prowadzenie domu, Warsztaty mają na celu zapoznanie uczniów z ży- wychowanie dzieci… A przecież jeszcze panie znajdo- ciem społecznym w PRL na tle zachodzących zmian po- wały czas na zaangażowanie w działalność partii i or- litycznych i gospodarczych. Pozwolą młodym ludziom ganizacji różnego autoramentu, na miłość, ploteczki, podjąć dyskusję na temat miejsca i roli kobiety i zasta- fryzjera, przeróbki wybrakowanej sklepowej odzieży… nowić się, na ile (i czy w ogóle) czasy te różniły się od Uf, od samego wymieniania tych obowiązków i przy- współczesnych. Istotnym punktem spotkania będzie jemności kurczy się człowiekowi kalendarz, a doba praca z przedstawieniami propagandowymi, takimi Konspekty warsztatów 181 jak Polskie Kroniki Filmowe czy plakaty i próba zesta- Ma r i u s z Me n z wienia przekazywanych tam treści z codziennymi problemami pań, o których pisały do redakcji kobiecych Kobiety stojące na czele państw. czasopism. Pozwoli to na opanowanie podstaw analizy materiałów źródłowych oraz doskonalenie umiejętności Wizerunki dawnych i współczesnych wyciągania wniosków. przywódczyń

III. Wskazówki bibliograficzne I. Materiały źródłowe Boćkowska A., To nie są moje wielbłądy. O modzie w PRL, –– Charyzma w polityce, film dokumentalny, Francja Wołowiec 2015 2007 (fragmenty); Kot W., PRL czas nonsensu, Poznań 2007 „Polskie De- –– M. Kamińska, Margaret Thatcher – wizerunek Żela- kady” (wcześniej opublikowane jako: Kronika na- znej Damy, „Black Dresses”, sierpień 2016, http:// szych czasów 1950–1990, Poznań 2001) blackdresses.pl/2016/08/08/margaret-thatcher- Mroczkowska M., Listy do „Przyjaciółki”, Warszawa -wizerunek-zelaznej-damy/ [dostęp: 9.08.2020]; 2004 –– M. Misztal, Królowa Wiktoria, Wrocław 2010 (frag- „Polska Ludowa” 1944–1989. Wybrane problemy historii menty); politycznej i społecznej, red. D. Litwin-Lewandowska, –– J. Rudnicki, Angela Merkel. Żelazna dama, „Gazeta K. Bałękowski, Lublin 2016 Wyborcza” 22.04.2017, online: https://wyborcza. Sokół Z., Wizerunki kobiet na łamach tygodnika „Kobieta pl/ksiazki/7,158030,21666190,angela-merkel- i Życie” w latach 1946–2002, „Rocznik Prasoznaw- -zelazna-dama.html [dostęp: 9.08.2020]; czy” 2012, nr 6, s. 11–36 –– Wybitne Postacie Uniwersytetu, #29 – prof. Hanna Suchocka, reż. J. Malinowska, film dokumentalny, UAM Poznań 2014, https://www.youtube.com/ watch?v=MtpqayKBRpY [dostęp: 9.08.2020]. II. Problematyka warsztatu Kobiety od zawsze odgrywały ważną rolę w polityce, ale dopiero rozwój idei feministycznych i ruchu emancypacyjnego w XIX i XX w. otworzył drogę do stopniowego ich równouprawnienia. W przeszłości zdarzało się, że kobiety jako królowe stawały na cze- 182 Konspekty warsztatów le państw (np. królowa Jadwiga) lub wywierały real- oraz Angeli Merkel. Na koniec spróbujemy odpowie- ny wpływ na państwo (np. królowa Bona), to jednak dzieć na dwa kluczowe pytania. Czy istnieją jakieś dopiero w drugiej poł. XX w. panie wywalczyły sobie wspólne cechy osobowościowe kobiet przywódczyń większy wpływ na świat polityki oraz zaczęły skutecz- państw? I czy mają one istotny wpływ na kreowanie nie rywalizować o przywództwo w państwie. wizerunków tych przywódczyń? Przedmiotem warsztatu będzie przeanalizowanie na wybranych przykładach wizerunków kobiet wła- III. Wskazówki bibliograficzne dzy – przywódczyń, które stanęły na czele państw. Grzelak M., Piontek D., „Żelazna Dziewczyna – Multi W pierwszej części krótko omówimy konterfekt królo- Madame Non”: Angela Merkel, pierwsza dama świato- wej Wiktorii, której panowanie odcisnęło się głębokim wej polityki, „Przegląd Politologiczny” 2013, nr 4, piętnem na obliczu dziewiętnastowiecznej monarchii s. 219–236, online: https://repozytorium.amu. brytyjskiej – używamy przecież określenia „epoka wik- edu.pl/bitstream/10593/10549/1/pp-4-2013- toriańska”. Wykorzystamy w tym celu wybrane frag- -219-236.pdf [dostęp: 9.08.2020] menty biografii królowej autorstwa Mariusza Misztala. Jones N., Najbardziej wpływowe kobiety w polityce w 2019 Wprowadzeniem do części drugiej będzie krótki frag- roku. One rządzą światem, „Forbes”, 25.12.2019, ment francuskiego filmu dokumentalnego pt. Chary- https://www.forbes.pl/rankingi/najbardziej-wply- zma w polityce. Zastanowimy się, jakimi cechami oso- wowe-kobiety-w-polityce-w-2019-r-one-rzadza- bowościowymi wyróżniały się i wyróżniają kobiety -swiatem/1x5ld6g [dostęp: 9.08.2020] władzy w ostatnim półwieczu (fragmenty będą doty- Kobiety w polityce, red. J. Marszałek-Kawa, Toruń 2010 czyły Margaret Thatcher i Angeli Merkel). Następnie Kobiety w polityce, red. M. Banaś, Kraków 2017, onli- przeczytamy dwa krótkie teksty ukazujące wizerunki ne: https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/ obu „żelaznych dam” (artykuły Moniki Kamińskiej item/52505/banas_kobiety_w_polityce_ oraz Janusza Rudnickiego) i przeprowadzimy analizę 2017.pdf?sequence=1&isAllowed=y [dostęp: porównawczą przedstawionych wizerunków. 9.08.2020] W ostatniej części przyjrzymy się postaci Hanny Kobiety w polityce. Statystyki międzynarodowe. Opracowania Suchockiej, która jako pierwsza Polka w 1992 r. stanęła tematyczne. OT-676, Biuro Analiz, Dokumentacji na czele rządu. Wykorzystamy w tym celu fragment fil- i Korespondencji, Dział Analiz i Opracowań Tema- mu przygotowanego przez Uniwersyteckie Studio Fil- tycznych, Kancelaria Senatu, Warszawa 2019, on- mowe UAM z cyklu Wybitne Postacie Uniwersytetu. Sku- line: https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/pl/senat- pimy się na politycznym wizerunku polskiej premier -opracowania/178/plik/ot-676_kobiety_w_poli- i porównamy go z wizerunkami Margaret Thatcher tyce.pdf [dostęp: 9.08.2020] Konspekty warsztatów 183

Kobiety w polityce. Studia i rozprawy, red. J.G. Otto, War- Ma c i e j Do r n a szawa 2019 Kobiety wobec polityki – kobiety w polityce. Historia, realia, Fotografia i historia perspektywy, red. A. Frątczak, Kraków 2009 Nowik M., Pierwsze damy polskiej polityki, „Newsweek I. Materiały źródłowe Polska” 22.05.2019, online: https://www.newsweek.pl/kultura/recenzje-poselki-osiem-pierw- –– Narodowe Archiwum Cyfrowe, https://www.nac. szych-kobiet-olga-wiechnik/v7595d2 [dostęp: gov.pl/; 9.08.2020]. –– Civil War Photos, https://www.archives.gov/ Wilk E., Czy kobiety są jakieś inne, „Polityka” z dn. research/military/civil-war/photos; 7.02.2017, nr 6, s. 36, online inny tytuł: Czy płeć –– M. Warkoczewska, Poznań na starej fotografii, Po- ma znaczenie?, https://www.polityka.pl/tygodnik- znań 1967; polityka/spoleczenstwo/1692990,1,czy-plec-ma- –– D. King, Stalins Retuschen. Foto- und Kunstmanipula- -znaczenie.read [dostęp: 9.08.2020] tionen in der Sowjetunion, Hamburg 1997. Żemojtel-Piotrowska M., Pani premier jest kobietą – czyli II. Problematyka warsztatu o faktach i mitach dotyczących kobiet w polityce, „Tajniki Polityki” 12.10.2014, online: http://tajnikipolity- Tematem warsztatu będzie fotografia jako nośnik ki.pl/pani-premier-jest-kobieta-czyli-slow-pare-o- informacji o przeszłości. Uczestnicy będą mieli oka- -faktach-i-mitach-dotyczacych-kobiet-w-polityce/ zję zastanowić się nad specyfiką fotografii jako źródła [dostęp: 9.08.2020] historycznego oraz uświadomić sobie szanse i trudno- ści związane z wykorzystywaniem fotografii w docie- kaniach historycznych. W trakcie warsztatu nie za- braknie również odniesień do historii fotografii oraz do rozmaitych form nadużyć, jakim medium to pod- legało w różnych okresach historycznych. Podstawą wspólnych analiz będzie bogaty materiał ilustracyjny, reprezentujący wszystkie okresy w dziejach fotografii i obejmujący zarówno fotografie mało znane, jak i zdjęcia-ikony, należące do swoistego fotograficznego kanonu ludzkości i kształtujące masowe wyobrażenia o zdarzeniach historycznych. 184 Konspekty warsztatów

III. Wskazówki bibliograficzne Re g i n a Pa c a n o w s k a Brauchitsch B. von, Mała historia fotografii, przeł. J. Koźbiał, B. Tarnas, Warszawa 2004 Jakimi nićmi szyte? Kowalska M., Bech A., Od „Lotnej” do „Sztandaru chwa- O kobietach w branży odzieżowej, ły”. Zdjęcia – symbole i historie, które się nie wydarzyły, [w:] Foto-historia. Fotografia w edukacji historycznej, etyce w modzie, greenwashingu red. V. Julkowska, Poznań 2012, s. 175–183 (i nie tylko) Malczewska-Pawelec D., II Rzeczpospolita widziana na fotografiach, ponuro( o manipulacjach zdjęciami w prasie I. Materiały źródłowe polskiej doby stalinowskiej), [w:] Foto-historia. Fotogra- –– Grubymi nićmi szyte – raport Clean Clothes Cam- fia w przedstawianiu przeszłości, red. V. Julkowska, paign, Kraków, Warszawa 2014; Poznań 2012, s. 149–164 –– Uszyte w Europie – raport Clean Clothes Campaign, Nadar B.F., „Fotografia” 1962, nr 4, s. 93–97 Kraków, Warszawa 2014. Sempoliński L., Michał Szweycer (1809–1871) fotograf Adama Mickiewicza , „Fotografia” 1962, nr 10, II. Problematyka warsztatu s. 235–238 Żdżarski W., Zaczęło się od Daguerre’a… Szkice z dziejów Problematyka dotycząca roli i znaczenia kobiet fotografii XIX w., Warszawa 1977 w gospodarce należy w ostatnich latach do szczególnie często poruszanych zagadnień. Szereg różnic i odmien- ności obserwowanych w poszczególnych regionach czy krajach, warunkowanych w dużej mierze czynnikami o charakterze historyczno-kulturowym, powoduje, że wśród przygotowywanych na gruncie różnych dyscyplin naukowych analiz odnajdziemy odmienne wnioski i postulaty. Dotyczy to także krajów Europy Środko- wej czy Wschodniej. Z jednej strony bowiem zapo- czątkowany w sposób symboliczny w 1989 r. proces transformacji systemowej prowadził do zmiany pozycji zawodowej kobiet, w tym zwiększenia ich udziału w zakładaniu i prowadzeniu firm, z drugiej zaś wraz z narastającymi problemami gospodarczymi, jak trud- Konspekty warsztatów 185 ności na rynku pracy i bezrobocie, nie sprzyjał niwelo- i już w końcu XIX stulecia ich udział w światowym waniu istniejących różnic. Dotyczy to również branży rynku szacowano na 80%. Dla wielu kobiet ich użyt- odzieżowej, gdzie zatrudnienie – na różnych stanowi- kowanie stało się jednym z możliwych źródeł zarob- skach – znajdowały kobiety. kowania. Wraz z postępującą mechanizacją i rosnący- O branży odzieżowej mówi się często, że to „ob- mi oczekiwaniami klientów doszło do wykształcenia woźny kram”, a o lokalizacji poszczególnych fabryk grup zawodowych przygotowujących odzież nie tyle decydują trudne do wyeliminowania koszty siły robo- na potrzeby nielicznych elit, co odbiorców masowych. czej. Problemy w tej branży, związane z naruszeniem Niemałą rolę w produkcji tkanin, a także wytwarzaniu przepisów dotyczących ochrony środowiska czy warun- odzieży przeznaczonej zwłaszcza na rynki wschodnie, ków pracy (niskie płace, godziny ponadwymiarowe czy co warto podkreślić, odgrywały także fabryki zlokali- niebezpieczne warunki pracy), nagłaśniane medialnie zowane na ziemiach polskich, a po II wojnie światowej zwłaszcza po katastrofach budowlanych fabryk odzie- również w krajach demokracji ludowej. Początek trans- żowych w Pakistanie (2012) czy Bangladeszu (2013), formacji wiązał się dla nich z utratą dotychczasowych dotyczą nie tylko krajów azjatyckich, ale także Euro- rynków zbytu, problemami finansowymi i konieczną py Środkowej i Wschodniej. Warsztaty mają na celu restrukturyzacją. Wiele z nich nie dostosowało się do zwrócenie uwagi na sposób funkcjonowania zakładów nowych warunków, nie sprostało konkurencji i upadło. odzieżowych w tym regionie, szczególnie warunków Zmiana w branży tekstylnej widoczna stała się dopiero pracy i wynagrodzeń oferowanych przez producentów w pierwszej dekadzie XXI w. wiodących europejskich marek zatrudnianym na naj- W drugiej części warsztatu uczestnicy dowiedzą niższych stanowiskach pracownikom, wśród których się, w świetle przygotowanych przez Clean Clothes dominują kobiety. Kraje postsocjalistyczne pełnią bo- Campaign i dostępnych online raportów, jak w krajach wiem rolę zaplecza taniej siły roboczej dla zachodnio- Europy Środkowej i Wschodniej funkcjonuje system europejskich marek i sieci handlowych. OPT (Outward Processing Trade). Jak zmieniała się Warsztaty składają się z dwu części. W pierwszej sytuacja w branży po 1989 r.? Kto i dla kogo w tym zostanie zwrócona uwaga na rolę jednego z ważnych, regionie szyje ubrania? Dlaczego praca w branży tek- a nie do końca docenianych XIX-wiecznych wynalaz- stylnej cieszy się złą sławą jako niskopłatna i wykony- ków, jakim była maszyna do szycia. Konstruktorem wana w złych warunkach? Czy w tej branży funkcjo- najbardziej znanego i rozpowszechnionego modelu, nują związki zawodowe? Kto może wykonywać zawód przeznaczonego przede wszystkim do szycia domowe- krojczego, operatora maszyny, a kto szwaczki? W pod- go w systemie nakładczym, był Isaac Merritt Singer sumowaniu warsztatu postawimy pytanie o kontekst (1850). Maszyny tej marki szybko zyskały popularność etyczny współczesnego, zdominowanego przez znanych 186 Konspekty warsztatów kreatorów mody i marek rynku. Nawiążemy także do Mróz-Gorgoń B., Nazwisko jako marka na przykładzie zyskującego na znaczeniu terminu greenwashing, czyli rynku mody, „Problemy Zarządzania, Finansów tzw. zielonego marketingu. i Marketingu” 32 (2013), s. 389–401 Płonka M., Etyka w modzie, czyli CSR w przemyśle odzie- III. Wskazówki bibliograficzne żowym, Warszawa 2013 Boćkowska A., To nie są moje wielbłądy. O modzie w PRL, Wittenberg-Cox A., Maitland A., Kobiety i ich wpływ na Wołowiec 2015 biznes, wyd. 2, Warszawa 2013 Ferguson N., Cywilizacja. Zachód i reszta świata, tłum. Zielińska U., Moda Polska, czyli od Łodzi i Żyrardowa po P. Szymor, Kraków 2013 Londyn i Tel Awiw, „Rzeczpospolita” 11.11.2018, Grubymi nićmi szyte – raport Clean Clothes Campaign, online: https://www.rp.pl/Biznes/311099970- Warszawa–Kraków 2012 https://docplayer.pl/ -Moda-Polska-czyli-od-Lodzi-i-Zyrardowa-po- 1996408-Grubymi-nicmi-szyte-warunki-pracy- -Londyn-i-Tel-Awiw.html [dostęp: 9.08.2020] -w-fabrykach-dostawcow-polskich-firm-odziezo- wych-w-bangladeszu-grubymi-nicmi-szyte.html INFORMATOR

WYDZIAŁ HISTORII UNIWERSYTETU im. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU

Opracowali Agnieszka Jakuboszczak i Maciej Michalski STUDIUJ NA UNIWERSYTECIE ZE 100-LETNIĄ HISTORIĄ O studiowaniu na Wydziale Historii UAM

Od Instytutu Historii do Wydziału Historii organizacyjne. Wydział Historii powstał z połączenia Instytutu Historii oraz Instytutu Wschodniego. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu po W swoich dziejach Instytut, a obecnie Wydział wołano do życia w 1919 r. jako Wszechnicę Piastow Historii zmieniał kilkakrotnie siedzibę, gdyż mieścił ską (potem Uniwersytet Poznański). Od początku ist- się m.in. w Collegium Iuridicum, a także w Collegium nienia nowej uczelni związani z nią byli wybitni polscy Novum. Od 1990 r. studenci odbywali zajęcia w gma- historycy, jak Kazimierz Tymieniecki czy Adam Skał- chu Collegium Historicum przy ul. Święty Marcin 78 kowski. Trudny czas wojny nie zniechęcił poznańskich (obecnie Collegium Martineum). W 2015 r. nastąpi- naukowców, którzy prowadzili działalność naukowo- ła przeprowadzka do nowego Collegium Historicum -dydaktyczną w konspiracji. Poznańscy profesorowie w kampusie Morasko przy ul. Uniwersytetu Poznań- kontynuowali działalność w Warszawie i innych mia- skiego 7, gdzie Wydział Historii rezyduje obecnie. stach, tworząc Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich, który działał w latach 1940–1944. W 1945 r. powró- cono do Poznania. Wkrótce, z powodów politycznych, Wydział Historii dziś Uniwersytet Poznański został podzielony na kilka mniejszych jednostek. W 1955 r. z inspiracji wybitnego Obecnie Wydział Historii składa się z 1 katedry, 11 za- historyka profesora Janusza Pajewskiego, ówczesnego kładów oraz 6 pracowni merytorycznych (łącznie pra- dziekana Wydziału Filozoficzno-Historycznego, patro- cuje w nim około 120 nauczycieli akademickich). nem Uniwersytetu został Adam Mickiewicz. W 1956 r. Kierunki studiów prowadzone w naszym Wydziale powołano do życia Instytut Historii, który istniał do wybrało około 800 studentów; w październiku 2019 r. 2019 r. Jako pierwszy funkcję dyrektora tej jednostki przyjęliśmy prawie 200 nowych studentów. objął sławny historyk średniowiecza profesor Henryk Spełniamy wszystkie wymogi stawiane przez Pań- Łowmiański. Od 1975 r. historię można było studio- stwową Komisję Akredytacyjną, jeżeli chodzi o poziom wać w ramach Wydziału Historycznego. Wydział ten merytoryczny i liczbę kadry naukowej. jesienią 2019 r. składał się z sześciu instytutów, które na Nasza oferta programowa została w ostatnich la- mocy decyzji senatu UAM utworzyły nowe struktury tach dostosowana do potrzeb rynku pracy. 190 Informator

Wydział Historii UAM ul. Uniwersytetu Poznańskiego 7, 61-614 Poznań

historia.amu.edu.pl [email protected] FaceBook → Wydział Historii UAM

Pracownia Historii Zakład Historii Najnowszej Zakład Dydaktyki Historii Starożytnego Bliskiego Wschodu

Pracownia Historii Zakład Źródłoznawstwa Zakład Historii Gospodarczej Starożytnej Grecji i Rzymu i Nauk Pomocniczych Historii

Zakład Historii Europy Pracownia Historii Bizancjum Pracownia Historii Kultury Środkowej i Południowo-Wschodniej

Zakład Historii Średniowiecznej Zakład Kultury i Myśli Politycznej Pracownia Historii Wojskowej

Zakład Historii Nowożytnej Zakład Archiwistyki Pracownia Historii Wizualnej do XVIII wieku

Zakład Metodologii Historii Zakład Historii XIX wieku Katedra Studiów Wschodnich i Historii Historiografii Informator 191

Kształcenie odbywa się w nowoczesnych salach Włączamy się także w organizację Olimpiady Histo- dydaktycznych, ale także – jeśli zajdzie taka potrze- rycznej. Naszymi stałymi partnerami są także insty- ba – prowadzimy zajęcia w formie zdalnej (e-learning tucje muzealnych, instytucje kultury oraz instytucje i b-learning). biblioteczne. Nasi studenci mogą korzystać z bogatej oferty Biblioteka Collegium Historicum oferuje ponad stypendiów krajowych i zagranicznych oraz składać 200 tysięcy woluminów, z których można skorzystać wnioski o dofinasowanie badań w ramach konkur- na miejscu w wygodnej czytelni lub wypożyczyć. sów „Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza” lub minigrantów Wydziału Historii. W ramach programu ERASMUS+ z wyjazdów zagranicznych może korzystać ponad 70 studentów. Wyjeżdżać można do W przyszłości planujemy... kilkunastu krajów, w tym do Norwegii, Francji, Hisz- panii, Włoch, Niemiec, Turcji, Czech, Austrii czy Li- • poszerzenie oferty studiów zagranicznych oraz wy- twy. Wyjazdy te umożliwiają nie tylko studiowanie na miany międzynarodowej; najlepszych europejskich uczelniach, ale także odbycie • rozwijanie działalności „klas akademickich”, dzięki praktyk w różnych instytucjach poza granicami kraju którym już w szkole podstawowej i ponadpodsta- (archiwach czy firmach). wowej można poszerzać wiedzę historyczną pod W Wydziale Historii goszczą z wykładami wybitni okiem naszych pracowników naukowych; uczeni z Polski i z zagranicy, którzy dzielą się z naszymi • wspieranie badań naukowych prowadzonych przez studentami wiedzą i doświadczeniami. studentów; organizowanie konferencji studenckich Intensywnie współpracujemy z Polskim Towa- i doktoranckich oraz objazdów naukowych i wizyt rzystwem Historycznym, organizując liczne wykłady. studyjnych.

Studia na Wydziale Historii?

Nasza oferta studiowania skierowana jest do każdego, kto chce swoją przyszłość za- wodową oprzeć na solidnej, szerokiej wiedzy humanistycznej i doświadczeniu zdoby- tym w czasie praktyk zawodowych proponowanych w ramach naszych specjalności. 192 Informator

3 + 2= ? a może 3 + 2 + 4= ? Kilka słów o tym, jak się studiuje na Wydziale Historii

Zajęcia w naszym Wydziale prowadzone są dwustop- storii obowiązuje europejski system punktów zalicze- niowo – przez trzy lata uczysz się, by uzyskać tytuł li- niowych ECTS, który umożliwia każdemu studentowi cencjata (studia I stopnia). W tym momencie możesz zaliczenie przez macierzystą uczelnię okresu studiów na zakończyć studia lub przez dwa kolejne lata odbyć stu- innej uczelni. dia magisterskie (studia II stopnia). W Wydziale Hi-

Studia licencjackie Studia magisterskie pierwszego stopnia drugiego stopnia obejmują obejmują

• zajęcia z historii • zajęcia ogólnohu- • specjalności manistyczne magiste- Studia • międzyprzedmioto- licencjat • specjalności we ścieżki specjali- • międzyprzedmioto- rium doktoranckie zacyjne we ścieżki specjali- • wykłady monogra- zacyjne ficzne • wykłady mistrzow- • seminarium licen- skie cjackie • seminarium magi- doktorat sterskie Informator 193

Głównym kierunkiem studiów prowadzonym w Wy- do korzystania z wyjazdów w ramach programu ERA- dziale Historii jest historia. SMUS+ czy MOST.

Kierunek HISTORIA HISTORIA specjalność Archiwistyka i zarządzanie dokumenta Od roku akademickiego 2020–2021 rekrutacja odby- cją – wybór specjalności po pierwszym semestrze wa się na kierunek HISTORIA, a specjalności wybie- Jest to specjalność na kierunku HISTORIA dla rasz już w trakcie studiów, po ukończeniu pierwszego tych, którzy chcą opanować umiejętność pracy z doku- semestru. mentami papierowymi oraz elektronicznymi. Program studiów przygotowany jest odrębnie dla studiów licen- HISTORIA cjackich i magisterskich w systemie 3 + 2. Ma on na studia bez specjalności (Historia ogólna) – wybór spe- celu przygotowanie do pracy w archiwach oraz firmach cjalności po pierwszym semestrze różnego typu. Absolwenci będą mogli znaleźć pracę Studia bez specjalności na kierunku HISTORIA to w instytucjach państwowych, naukowych, kościel- oferta dla tych, którzy chcą zdobyć zarówno szeroką nych, archiwach banków, urzędów administracji sa- erudycję, jak i pogłębioną wiedzę o wybranych epo- morządowej oraz w kancelariach. Program kształcenia kach. Pierwsze trzy lata studiów zakończone licencja- jest uniwersalny i nowoczesny, dostosowany do potrzeb tem to poznawanie historii od starożytności po XXI w. zmieniającego się rynku usług archiwizacyjnych. Stąd Ponadto poszerzasz znajomość wybranego przez siebie nie brakuje w programie zajęć dotyczących teorii i me- jednego języka obcego, także możesz uczyć się wybra- todyki archiwalnej, prawa archiwalnego, prawa admi- nego języka starożytnego. Ten okres studiów sprawi, że nistracyjnego, ochrony dziedzictwa kulturowego oraz zdobędziesz wiedzę w zakresie zagadnień politycznych, zarządzania dokumentacją. Integralnym elementem społecznych, gospodarczych i kulturalnych. Opanujesz kształcenia są przedmioty z informatyki oraz zarządza- warsztat historyka. Swojemu potencjalnemu praco- nia i informacji naukowej, gdzie studenci skupiają się dawcy zaoferujesz nie tylko wiedzę, ale także obycie na praktycznym zastosowaniu komputera w archiwach w zakresie zagadnień politycznych, społecznych, go- i biurowości, problematyce kancelarii współczesnych spodarczych czy kulturalnych. Doświadczenia możesz oraz archiwów elektronicznych i archiwalnych baz da- wzbogacić również poprzez uczestnictwo w wybranych nych. Każdy student ma możliwość zweryfikowania przez siebie zajęciach uzupełniających oraz wykładach swojej teoretycznej wiedzy w czasie praktyk i staży za- monograficznych i mistrzowskich. Zachęcamy również wodowych. 194 Informator

HISTORIA podjąć pracę w charakterze nauczyciela historii w szko- specjalność Polityka i media w dziejach – wybór spe- le podstawowej i ponadpodstawowej. To jednak nie cjalności po pierwszym semestrze wszystko, gdyż program studiów nauczycielskich daje Jest to specjalność na kierunku HISTORIA dla potencjał pozwalający opanować sztukę rozmowy w za- tych, którzy chcą rzetelnie i kompetentnie analizować rządzaniu ludźmi oraz w życiu publicznym, czyli w sfe- dawną i obecną scenę polityczną. Proponujemy studia, rze szeroko rozumianej kultury komunikowania się. które stawiają na samorealizację. W toku nauki pozna- Jest to możliwe dzięki interdyscyplinarnemu kształce- jesz fakty historyczne i zdobywasz wiedzę o bieżących niu z zastosowaniem następujących form dydaktycz- wydarzeniach politycznych. Mniej istotne jest budowa- nych: wykładów, seminariów, konwersacji i warsztatów nie modeli systemowych, pozostających często jedynie wzbogaconych o praktyki zawodowe i aktywny udział na papierze. Dlatego studenci zachęcani są do aktyw- w życiu kulturalnym. Naszym studentom nieobca jest ności w ramach kół naukowych i wyrażania swych prze- działalność w wolontariacie, ponieważ ich czas wypeł- konań politycznych i rzeczowej argumentacji na ich nia nie tylko nauka, ale także aktywność społeczna. rzecz. Program nauczania jest interdyscyplinarny, gdyż obok historii poznawanej przede wszystkim w aspekcie HISTORIA politycznym zaproponowano zajęcia z pogranicza so- specjalność Mediewistyka – wybór specjalności po cjologii i politologii. Dodatkowe doświadczenia można pierwszym semestrze zdobyć w czasie praktyk i staży w TV, Urzędzie Mia- Jest to specjalność na kierunku HISTORIA dla sta Poznania i w Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu, tych, którzy chcą obok wszechstronnych informacji w biurach parlamentarzystów i eurodeputowanych. z historii Polski i historii powszechnej uzyskać pogłę- Dzięki zajęciom uzupełniającym zdobywasz przygoto- bioną, specjalistyczną wiedzę na temat średniowiecza. wanie do aktywnego uczestniczenia w życiu politycz- Wyniesione ze studiów umiejętności analityczne, wie- nym. Otrzymujesz również narzędzia do kompetentnej dza interdyscyplinarna, samodzielność myślenia i umie- analizy społeczno-politycznej przydatnej między inny- jętność zarówno problematyzowania, jak i rozwiązywa- mi w zawodzie dziennikarza czy urzędnika. nia problemów w pracy indywidualnej oraz zespołowej przygotowują do działania w wielu zawodach wyma- HISTORIA gających kreatywności. Znaczna liczba wymaganych specjalność nauczycielska – wybór specjalności po przy zaliczeniach poszczególnych przedmiotów prac pierwszym semestrze pisemnych wykształci swobodę operowania słowem pi- Jest to specjalność na kierunku HISTORIA dla sanym i nauczy sprawnego wyrażania myśli w formie tych, którzy chcą uzyskać kwalifikacje pozwalające pisemnej. Absolwent mediewistyki zdobędzie unika- Informator 195 tową gruntowną i wszechstronną wiedzę w zakresie tarnych od starożytności do XXI w. Program został tak historii średniowiecza oraz umiejętności warsztatowe skonstruowany, aby pozwolić na rozwinięcie własnych potrzebne historykowi w pracy z materiałem źródło- zainteresowań. wym. W trakcie studiów II stopnia istnieje możliwość Podejmującym studia na specjalności historia woj- uczestnictwa w konwersatoriach na temat badań dzie- skowości oferujemy doświadczoną kadrę i atrakcyjnie jów globalnych i regionalnych, które pozwolą zapoznać prowadzone zajęcia. Program studiów pierwszego stop- się z problematyką badawczą i warsztatową typową dla nia pozwala na poznanie dziejów militarnych w ujęciu dziejów innych okresów niż średniowiecze, dając zawsze chronologicznym, natomiast studia drugiego stopnia niezbędną dodatkową erudycję i umiejętności. prezentują historię wojskową w ujęciu problemowym. Każdy znajdzie coś dla siebie. HISTORIA Oferta studiów skierowana jest także do tych specjalność Historia wojskowości – wybór specjalno- wszystkich, którzy wiążą swoją przyszłość z armią za- ści po pierwszym semestrze wodową lub innymi instytucjami związanymi z woj- Proponujemy także specjalność związaną z historią skiem. Uatrakcyjniając nasz kierunek, proponujemy wojskowości, obejmującą studia pierwszego i drugie- objazdy naukowe, studium terenowe związane z dzie- go stopnia. Pragniemy w ten sposób zaprezentować jami oręża polskiego. i przekazać pogłębioną wiedzę na temat dziejów mili-

Pamiętaj: od roku akademickiego 2020–2021 rekrutacja odbywa się na kierunek HISTORIA, a specjalności wybierasz już w trakcie studiów, po ukończeniu pierwszego semestru. 196 Informator

Na Wydziale Historii, obok historii, możesz studiować diów II stopnia – magisterskich, uzyskania kwalifikacji także inne kierunki. Są to: zawodowych do nauczania historii i języka polskiego w szkole podstawowej i ponadpodstawowej. Program Kierunek GOSPODARKA I EKONOMIA studiów II stopnia zapewnia rzetelne przygotowanie W DZIEJACH do pracy zawodowej, co zwiększa szanse absolwentów tego kierunku na rynku pracy. Program przewiduje Jest to kierunek dla tych, którzy chcą zdobyć wiedzę zajęcia kierunkowe z historii, literaturoznawstwa i ję- będącą połączeniem historii rozwoju cywilizacji i go- zykoznawstwa oraz blok przedmiotów dydaktycznych spodarki świata, myśli ekonomicznej oraz teorii ekono- i psychologiczno-pedagogicznych. Wiele zajęć prowa- micznych. Uczymy także gromadzenia, analizowania dzonych jest w formie ćwiczeń, warsztatów, laborato- i interpretowania danych gospodarczych i społecznych. riów. Są też praktyki zawodowe realizowane w szkołach Z nami dowiesz się, jak wykorzystać specjalistyczne podstawowych i ponadpodstawowych. Ukończenie oprogramowanie (Excel z VBA, Statistica, język R, Big kierunku na I stopniu jest warunkiem kontynuacji Data). Absolwenci kierunku będą mogli szukać zatrud- studiów na stopniu II. Tytuł magistra kierunku „Hu- nienia jako analitycy rynku i specjaliści ds. gromadze- manistyka w szkole. Polonistyczno-historyczne studia nia i przetwarzania danych w firmach produkcyjnych nauczycielskie” kwalifikuje jego absolwentów do pra- i usługowych, sektorze bankowym i ubezpieczenio- cy w zawodzie nauczyciela historii i języka polskiego wym, mediach i firmach zajmujących się marketingiem w szkole podstawowej i ponadpodstawowej. oraz instytucjach państwowych, samorządowych i po- zarządowych. Kierunek WSCHODOZNAWSTWO Kierunek HUMANISTYKA W SZKOLE. Kierunek ma charakter interdyscyplinarnych studiów Polonistyczno-historyczne studia nauczycielskie regionalnych, poświęconych rzeczywistości położo- To kierunek oferujący studia interdyscyplinarne, któ- nych na wschód od Polski krajów byłego Związku re kompleksowo przygotowują do zawodu nauczyciela Radzieckiego. Wschodoznawstwo to jedyny w skali w zakresie dwóch przedmiotów: historii i języka pol- kraju unikatowy kierunek studiów wyznaczający pełny skiego. Kierunek studiów realizowany jest wspólnie i oryginalny oraz oparty na wieloletnich doświadcze- przez Wydział Historii i Wydział Filologii Polskiej i Kla- niach model kształcenia, który skupia się na specyfice sycznej UAM. Dzięki temu połączeniu masz możliwość regionu Europy Wschodniej, Azji Środkowej i Syberii. zdobycia specjalistycznej wiedzy z zakresu dwóch kie- Regiony Europy Wschodniej, Azji Środkowej i Sy- runków humanistycznych oraz – po ukończeniu stu- berii to obszary zamieszkałe przez ponad 140 ludów Informator 197 i narodów o rozmaitym pochodzeniu, aspiracjach po- swojej pasji. Tym osobom dedykujemy nasz interdyscy- litycznych i kulturalnych. Po rozpadzie Związku Ra- plinarny program studiów licencjackich, pozwalający dzieckiego powstało na jego terytorium 15 nowych pogłębić wiedzę z wielu dziedzin wiedzy oraz rozwinąć państw, w których funkcjonują rozmaite systemy poli- umiejętności ogólne. tyczne, podlegające nadal procesom transformacji go- Mimo angielskiej nazwy nasz program korzeniami spodarczej i politycznej, o różnych systemach ideowych sięga średniowiecza. U jego podstaw stoi ideał artes libe- i religijnych. Wszystkie te elementy są przedmiotem rales. Zgodnie z nim każda specjalizacja powinna opierać studiów na Wschodoznawstwie. się na szerokiej wiedzy ogólnej oraz zespole uniwersal- Na program studiów składa się m.in. praktyczna nych umiejętności. Tradycyjną listę siedmiu dyscyplin nauka języka rosyjskiego, metodologia nauk huma- wykładanych w ramach tej koncepcji (m.in. matema- nistycznych, podstawy ekonomii i międzynarodowe tyka i astronomia) uzupełniliśmy o nowsze dziedziny stosunki polityczne, podstawy prawa dla wschodo- wiedzy: fizykę, biologię, historię czy psychologię. Przez znawców, prawo międzynarodowe publiczne, prawo trzy lata student naszego kierunku zapozna się z prze- dyplomatyczne i konsularne, geografia regionalna oraz krojowym obrazem współczesnej nauki, który obejmuje język zachodni. Poza tym w skład programu wchodzą zarówno humanistykę, jak i nauki eksperymentalne. bloki przedmiotów dotyczące historii, kultury, ekono- Towarzyszy temu rozwój kompetencji takich jak prze- mii i polityki obszarów postradzieckich. mawianie, logiczne myślenie czy praca w zespole. Kształcenie oparte na takich założeniach pozwala Kierunek LIBERAL ARTS AND SCIENCES rozwinąć zmysł poszukiwania prawdy oraz komplekso- we spojrzenie na świat. Jednocześnie jesteśmy przeko- To propozycja studiów wyłącznie na poziomie licencjac- nani, że to właśnie formuła Liberal Arts and Sciences kim. Kierunek jest przeznaczony dla tych studentów, pozwoli naszym studentom stawić czoła wyzwaniom których zainteresowania nie mieszczą się w ramach jed- współczesnego, dynamicznie zmieniającego się rynku nej specjalizacji, albo dla tych, którzy jeszcze szukają pracy.

Masz ochotę na więcej? Jeszcze cztery lata i zostajesz doktorem nauk humanistycznych (studia doktoranckie – III stopnia). Na każ- dym etapie studiów kolejne prace dyplomowe przygotujesz pod okiem kompetentnego pracownika naukowego, a Twoje prawa studenta będą chronione i reprezentowane dzięki instytucji opiekuna roku. 198 Informator

Co trzeba zrobić, żeby studiować historię lub inny kierunek na Wydziale Historii?

Jeśli chcesz studiować na I stopniu, na studiach Jeśli chcesz studiować na II stopniu, na studiach licencjackich magisterskich

Krok 1 – zdaj maturę! Krok 1 – Uzyskaj dyplom licencjata! Krok 2 – Utwórz konto w Systemie Internetowej Re- Krok 2 – Utwórz konto w Systemie Internetowej Re- krutacji: rekrutacja.amu.edu.pl krutacji: rekrutacja.amu.edu.pl Krok 3 – Wybierz kierunek studiów: Historia, Go- Krok 3 – Wybierz kierunek studiów: Historia lub spodarka i ekonomia w dziejach, Wschodoznaw- Wschodoznawstwo stwo, Humanistyka w szkole – polonistyczno-hi- Krok 4 – Dokonaj opłaty. Aby się zrekrutować na storyczne studia nauczycielskie lub Liberal Arts studia, należy uiścić opłatę. Bez jej wpłacenia nie- and Sciences możliwe jest zakończenie procesu rekrutacji Krok 4 – Dokonaj opłaty. Aby się zrekrutować na Krok 5 – Wprowadź dane dotyczące dyplomu: ocenę studia, należy uiścić opłatę. Bez jej wpłacenia nie- na dyplomie, datę wydania dyplomu oraz numer możliwe jest zakończenie procesu rekrutacji dyplomu Krok 5 – Wprowadź dane dotyczące świadectwa ma- Krok 6 – Załącz plik ze zdjęciem turalnego oraz wyniki uzyskane na egzaminie ma- Krok 7 – Złóż komplet wymaganych dokumentów. turalnym Szczegółowe informacje na temat wymaganych Krok 6 – Załącz plik ze zdjęciem dokumentów znajdują się na stronie: rekrutacja. Krok 7 – Złóż komplet wymaganych dokumentów. amu.edu.pl Szczegółowe informacje na temat wymaganych dokumentów znajdują się na stronie: rekrutacja. amu.edu.pl

UWAGA: jeśli wybierasz kierunek: Liberal Arts and UWAGA: Jeśli wybierasz kierunek: Historia, bez dy- Sciences, musisz jeszcze przystąpić do rozmowy kwa- plomu z historii, musisz przystąpić do egzaminu. lifikacyjnej. Informator 199

Szczegółowe informacje znajdziesz na stronie: amu.edu.pl/kandydaci/rekrutacja

Mając indeks studenta Uniwersytetu im. Adama kierunku (drugi fakultet). Nasi studenci najczęściej rów- Mickiewicza w Poznaniu, otwierasz przed sobą nowe nolegle studiują prawo, europeistykę lub politologię. perspektywy. Zawsze, poza studiowaniem kierunku Naszych najlepszych studentów premiujemy sys- prowadzonego przez Wydział Historii, możesz posze- temem stypendialnym, a najlepszą pracę magisterską rzać swoje kwalifikacje, podejmując studia na drugim i licencjacką Nagrodą im. Kazimierza Tymienieckiego! 200 Informator

Perspektywy zawodowe

Przyszłość po skończeniu studiów historycznych naj- nesmenami. Ich ścieżki kariery mogą być bardzo różne częściej kojarzy się z pracą badawczą w placówkach i prowadzić także poza granice Polski i Europy. Klu- naukowych lub też pracą w zawodzie nauczyciela. Nie czem do sukcesu zawodowego mogą stać się oferowane są to jednak jedyne możliwości. Absolwentów historii w trakcie studiów staże w Poznaniu, na terenie kra- i innych kierunków prowadzonych na Wydziale Histo- ju lub za granicą. Bogata oferta stypendiów unijnych rii można spotkać w wielu dużych firmach prywatnych, ERASMUS+ otwiera kolejne perspektywy. jak i państwowych. Są oni archiwistami i pracownika- mi banków, urzędów, konsulatów, instytucji pożytku Klucz do dobrego startu w zawodowe życie jest w Two- publicznego. Zostają politykami, dziennikarzami i biz- ich rękach. Spójrz, co wybrali nasi absolwenci. Informator 201

Doktorat – etap kariery zawodowej?

Studia doktoranckie prowadzone są w ramach Szkoły Doktorskiej UAM. Historycy najczęściej piszą doktorat w ramach Szkoły Doktorskiej Dziedzinowej Nauk Humanistycznych.

Kilka słów o praktycznej stronie studiów III stopnia • Każdy doktorant otrzymuje stypendium dok- (studiów doktoranckich). toranckie. • Kształcenie w szkole doktorskiej trwa 8 seme- • Studia są bezpłatne. strów i kończy się złożeniem rozprawy doktor- • Szczegóły znajdziesz na stronie: humanistyka. skiej. amu.edu.pl 202 Informator

Z NAMI WARTO ROZWIJAĆ SIĘ I PO MAGISTERCE!!!

Nasza oferta STUDIÓW PODYPLOMOWYCH to:

Studia Podyplomowe Archiwistyki i Zarządzania Dokumentacją

Studia podyplomowe z zakresu archiwistyki mają za wiązaniami metodycznymi dotyczącymi gromadzenia zadanie doskonalenie i pogłębianie wiedzy z zakresu i porządkowania archiwaliów, ich ewidencjonowania archiwistyki, kancelarii współczesnej (w tym kancela- i udostępniania. W programie studiów przewidziane są rii elektronicznej) i zarządzania dokumentacją współ- także zajęcia praktyczne oraz wizyty studyjne organi- czesną oraz ochrony dziedzictwa kulturalnego. Studia zowane w Archiwum UAM oraz w innych placówkach są przeznaczone dla osób zatrudnionych w archiwach archiwalnych i bibliotecznych na terenie Poznania. wszystkich szczebli (także archiwach społecznych) oraz innych instytucjach przechowujących materiały ar- Na studia mogą być przyjmowane osoby legity- chiwalne i pozostałe rodzaje dokumentacji. Ich celem mujące się dyplomem ukończenia studiów wyższych jest również zapoznanie słuchaczy z najnowszymi roz- na poziomie licencjackim i magisterskim. oraz Studia Podyplomowe Historii

4-semestralne studia doskonalące dla absolwentów podstawy programowej kształcenia ogólnego w zakre- II stopnia (historia, kierunki humanistyczne, pokrewne sie przedmiotu historia na poziomie szkoły podstawo- z przygotowaniem pedagogicznym) w zakresie naucza- wej i średniej. nia historii w szkole podstawowej i ponadpodstawowej. Rekrutacja Na studia przyjmowane są osoby posiadające dyplom Uzyskane kompetencje ukończenia studiów wyższych na poziomie magister- Studia podyplomowe przygotowują do nauczania hi- skim oraz posiadające przygotowanie pedagogiczne. storii zgodnie z wymogami aktualnie obowiązującej