Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk

Rozdziały: 1, 2, 3, 5, 8 i 10 – Agnieszka K. Cianciara; rozdziały: 4 i 9 – Adam Burakowski; rozdziały: 7 i 12 – Paweł Olszewski; rozdziały: 6 i 11 – Jakub Wódka

Publikacja powstała w ramach realizacji projektu badawczego nr UMO-2012/05/D/HS5/01596 pt. „Europeizacja partii politycznych i grup interesu w kontekście Partnerstwa Wschodniego”, ﬁ nansowanego przez Narodowe Centrum Nauki

Recenzenci Prof. UW dr hab. Tomasz Grzegorz Grosse (Uniwersytet Warszawski) Dr hab. Anna Pacześniak (Uniwersytet Wrocławski)

Redaktor Bogusława Wójcikowska

Projekt okładki i stron tytułowych Andrzej Łubniewski

ISBN 978-83-64091-44-5

Wydawca Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk 00-625 Warszawa, ul. Polna 18/20 tel. (22) 825 52 21, faks (22) 825 21 46 www.isppan.waw.pl

Realizacja Ośrodek Wydawniczo-Poligraﬁ czny „SIM” 00-669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11 tel. (22) 629 80 38, faks (22) 629 80 36 e-mail: [email protected] Spis treści

WPROWADZENIE ...... 7

PERSPEKTYWA TEORETYCZNA

Rozdział 1. Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty ...... 19 Rozdział 2. Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących ...... 39

EUROPEIZACJA PARTII POLITYCZNYCH

Rozdział 3. Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja ...... 61 Rozdział 4. Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność ...... 86 Rozdział 5. Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski ...... 114 Rozdział 6. (De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe ...... 141 Rozdział 7. Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak? ...... 183

EUROPEIZACJA GRUP INTERESU

Rozdział 8. Europeizacja grup interesu na Ukrainie: przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego ...... 211 Rozdział 9. Grupy interesu w Republice Mołdawii: import z Zachodu? ...... 235 Rozdział 10. Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja? ...... 253 Rozdział 11. Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych: casus TÜSIAD ...... 275 Rozdział 12. Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja? ... 295

KONKLUZJE ...... 319

WYKAZ PARTII POLITYCZNYCH I GRUP INTERESU ...... 331

SUMMARY ...... 341

BIBLIOGRAFIA ...... 345

INDEKS OSÓB ...... 371

O AUTORACH ...... 375 Wprowadzenie

Celem niniejszego opracowania jest pogłębiona i wszechstronna refl eksja o charakterze teoretycznym oraz empirycznym na temat procesów europeizacji krajowych aktorów życia politycznego, gospodarczego i społecznego, w przypadku gdy państwo nie jest członkiem Unii Europejskiej i nie ma ofi cjalnie sformułowanej perspektywy członkostwa lub też gdy taka perspektywa formalnie istnieje, ale politycznie jest mało wiarygodna. Hipoteza badawcza zakłada, że mimo podobieństwa niektórych narzędzi stosowanych przez UE w ramach polityki rozszerzenia i Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (w tym Partnerstwa Wschodniego), specyfi ka krajowego kontekstu instytucjonalnego w wymiarze politycznym oraz społeczno-gospodarczym, a także odmienność zachęt oferowanych przez UE (brak perspektywy członkostwa lub brak jej wiarygodności) skutkują w omawianych krajach odmiennymi formami, wzorami i efektami europeizacji, niż było to w przypadku krajów Europy Środkowej (rozszerzenie w latach 2004 i 2007). Dlatego ważnym celem cząstkowym jest refl eksja nad wzorami europeizacji w różnych kontekstach instytucjonalnych. Wydaje się, iż kluczowe jest pytanie o granice europeizacji oraz przekształcanie jej impulsów przez krajowych aktorów, chcących wykorzystać dostarczane zasoby unijne do budowy własnej pozycji i realizacji partykularnych interesów politycznych i gospodarczych oraz po- szukujących w procesie europeizacji dodatkowych źródeł legitymizacji swoich działań na arenie wewnętrznej i międzynarodowej. Kolejnym celem analizy jest empiryczna weryfi kacja przyjętej koncepcji teoretycznej w perspektywie porównawczej, uwzględniającej proces euro- 8 Wprowadzenie peizacji wybranych partii politycznych i grup interesu (organizacji biznesu i organizacji społeczeństwa obywatelskiego) z wybranych państw objętych Partnerstwem Wschodnim oraz państw o statusie kandydatów (Macedonia) lub państw kandydujących, które rozpoczęły formalnie proces negocjacji akcesyjnych (Turcja). W zamierzeniu autorów niniejsza publikacja stanowi ambitną próbę wy- znaczenia nowego obszaru badań w obrębie studiów europejskich w Polsce. Warto zauważyć, że dysponujemy obszerną literaturą zachodnią (zwłaszcza anglojęzyczną), dotyczącą procesów europeizacji w krajach „starej piętnast- ki”. Powstało wiele prac, także w języku polskim, na temat specyfi ki pro- cesów europeizacji w państwach Europy Środkowej zarówno w kontekście przedakcesyjnym, jak i pełnego członkostwa. W przypadku literatury w ję- zyku polskim mamy jednak do czynienia przede wszystkim z pracami poru- szającymi tematykę europeizacji krajowego systemu prawnego i jego dostosowania do porządku prawnego Unii Europejskiej oraz europeizacji polityk publicznych w poszczególnych obszarach. Brakuje natomiast ugruntowanej teoretycznie refl eksji, dotyczącej wzorów europeizacji i ich wpływu na krajowe życie publiczne w przypadku państw uczestniczących od 2009 roku w projekcie Partnerstwa Wschodniego. W szczególności polscy autorzy kon- centrują się jak dotąd głównie na problematyce genezy, założeń i struktur polityki sąsiedztwa i Partnerstwa Wschodniego, a także na wpływie Polski i innych państw regionu (chociażby w kontekście sprawowania prezydencji w Radzie UE) na rozwój tej polityki. Nieliczne są także w polskim piśmienni- ctwie opracowania dotyczące procesów socjalizacyjnych partii politycznych, a szczególnie (gospodarczych) grup interesu w kontekście europejskim. W związku z tym o nowatorskim charakterze niniejszej monografi i świadczy ujęcie tej problematyki w kontekście uczestnictwa partii politycznych i grup interesu w transnarodowych sieciach oraz formalnych i nieformalnych forach dialogu i wymiany informacji w wielopoziomowych strukturach unijnego rządzenia. Stosunkowo niewiele jest w literaturze (także zagranicznej) analiz teoretycznych i empirycznych dotyczących europeizacji partii politycznych i grup interesu, również w odniesieniu do (starych) państw członkowskich. Badaczy w większym stopniu zajmuje problematyka europeizacji polityk publicznych niż instytucji i aktorów politycznych. Niewątpliwie wyniki dotychczasowych badań wskazują, że wpływ UE jest większy w przypadku polityk niż instytucji i gry politycznej. Dlatego wpływ integracji europej- Wprowadzenie 9 skiej na partie i systemy partyjne jest stosunkowo rzadko badany, zwłaszcza w sposób porównawczy, uwzględniający mechanizmy i efekty europeizacji w starych i nowych państwach członkowskich. Szersze badania komparatystyczne nad europeizacją organizacji partyjnych prowadzone były dotąd z wykorzystaniem przykładów z Europy Zachodniej. Literatura na temat reprezentacji interesów na poziomie UE zaś dotyczy niemal wyłącznie grup interesu z państw członkowskich, a w niewielu opracowaniach poruszana jest problematyka aktorów spoza Unii. Ogólnie rzecz ujmując, można stwierdzić, że problematyka europeizacji jest często podejmowana na łamach prestiżowych europejskich periodyków naukowych, relatywnie rzadko natomiast znajduje się w centrum zainteresowania polskich studiów europejskich i politologicznych. Do wyjątków należą prace takich badaczy, jak m.in.: Janusz Ruszkowski1, Anna Pacześniak, Rafał Riedel2 czy Tomasz Grzegorz Grosse3. Pogłębione i kompleksowe badania procesu europeizacji partii politycznych (casus nowego państwa członkow- skiego – Polski) przeprowadziła niedawno Anna Pacześniak4. Badania doty- czące europeizacji gospodarczych grup interesu w Polsce prowadziła z kolei w latach 2007−2010 Agnieszka K. Cianciara5. Jednak systematyczna analiza zewnętrznej europeizacji w odniesieniu do partii politycznych i grup interesu w krajach kandydujących i sąsiedzkich jest w polskiej politologii i europeistyce nowością i dotychczas nie była prowadzona. Analiza procesów europeizacji partii politycznych i grup interesu w wybranych krajach Partnerstwa Wschodniego i krajach kandydujących niewątpliwie umożliwi wypełnienie luki o charakterze teoretycznym i empirycznym. Monografi a składa się z trzech części: jednej teoretycznej i dwóch empirycznych. Część pierwsza podzielona została na dwa rozdziały. W części drugiej i trzeciej jeden rozdział odpowiada analizie jednego studium przy-

1 Europeizacja ad extra w zarządzaniu zewnętrznym (external governance) Unii Europejskiej, „Rocz- nik Integracji Europejskiej” 2010, nr 4, s. 7−27. 2 A. Pacześniak, R. Riedel (red.), Europeizacja – mechanizmy, wymiary, efekty, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010. 3 T.G. Grosse, Systemowe spojrzenie na europeizację, „Studia Europejskie” 2012, nr 3, s. 9−27; idem, W objęciach europeizacji: wybrane przykłady z Europy Środkowej i Wschodniej, Instytut Stu- diów Politycznych PAN, Warszawa 2012. 4 A. Pacześniak, Europeizacja polskich partii politycznych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014. 5 A.K. Cianciara, Polski lobbing gospodarczy w Unii Europejskiej 2004–2010: perspektywa neoinstytucjonalna, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012. 10 Wprowadzenie padku, odpowiednio partii politycznych i grup interesu. Studia przypadku dotyczą trzech państw objętych Europejską Polityką Sąsiedztwa i Partner- stwem Wschodnim (Ukraina, Mołdawia i Gruzja) oraz dwóch państw kan- dydujących (Turcja i Macedonia). W części pierwszej znajdują się dwa rozdziały o charakterze teoretycznym. W pierwszym z nich nakreślono szerokie tło teoretyczne procesów europeizacji zewnętrznej w krajach Partnerstwa Wschodniego zgłaszających aspiracje członkowskie, chociaż nieposiadających statusu kandydata, oraz w krajach uznanych przez UE za kandydatów, w których jednak proces akcesyjny z różnych względów znajduje się w impasie. W rozdziale pierwszym analizie poddana została problematyka wieloznaczności zjawiska europeizacji, a tak- że podstawowe mechanizmy europeizacji zewnętrznej – warunkowość i socjalizacja – oraz ich uwarunkowania w świetle podejścia instytucjonalnego, odpowiednio – instytucjonalizmu racjonalnego wyboru i instytucjonalizmu socjologicznego. Ponadto przedstawiono rozważania nad efektami europeizacji zewnętrznej, ze szczególnym uwzględnieniem paradoksów oraz patologii europeizacji w kontekście transformacji lub konsolidacji hybrydowych reżimów politycznych, które są udziałem wszystkich analizowanych w części empirycznej państw. W rozdziale drugim rozwinięto refl eksję na temat potencjału podejścia socjalizacyjnego do badania wpływu UE w procesie europeizacji zewnętrz- nej. Sformułowane zostały hipotezy dotyczące potencjalnego wpływu róż- nych form transnarodowej współpracy partii politycznych, organizacji biznesu i organizacji społeczeństwa obywatelskiego na strategie i działania tych podmiotów w kraju. W obu częściach empirycznych (rozdziały od trzeciego do dwunastego) zweryfi kowano hipotezy dotyczące realnych efektów europeizacji zachodzącej z wykorzystaniem mechanizmów socjalizacyjnych. Nie sposób jednak rozpatrywać wpływu środowiska europejskiego względnie transnarodowego na interesujących nas aktorów bez uwzględnie- nia uwarunkowań i kontekstu krajowego. Jak sugerują autorzy badający dotychczas ten problem, czynniki krajowe mają fundamentalne znaczenie dla zmian, jakie mogą zajść w procesie europeizacji. W pierwszej kolejności zauważa się, że koszty adaptacji do rozwiązań europejskich są niższe w przypadku krajów demokratycznych z lepiej rozwi- niętą gospodarką rynkową niż w przypadku krajów autorytarnych ze słabiej rozwiniętą gospodarką rynkową, kontrolowaną przez elity władzy. Im bardziej autorytarny system polityczny i większa kontrola elit politycznych nad Wprowadzenie 11 gospodarką oraz im wyższe korzyści czerpane przez elity z tej symbiozy, tym mniejsze prawdopodobieństwo transferu unijnych reguł gry, które wprost zagrażają przetrwaniu elit politycznych i gospodarczych. Powstaje zatem pytanie, czy organizacje polityczne i gospodarcze stanowią czynnik wspierający europeizację, czy raczej kolejny, obok instytucji władzy, punkt oporu. Per- spektywa ograniczonych i niepewnych korzyści, a co za tym idzie realnego zagrożenia dla utrzymania się dotychczasowych elit u władzy, znacząco ogranicza szanse europeizacji w państwach półautorytarnych (hybrydowych) o nieskonsolidowanej demokracji, a takimi zajmujemy się w niniejszym opracowaniu. Równocześnie czynnikami determinującymi zaistnienie w krajach kan- dydujących i sąsiedzkich zmian zgodnych z unijną agendą reform są krajowa agenda polityczna i strategie legitymizacyjne krajowych aktorów. Zmiana w procesie europeizacji jest prawdopodobna, mimo znacznego systemowego niedopasowania, wysokich kosztów adaptacji i niekonsekwentnie stosowanej przez UE zasady warunkowości, gdy zmiana ta może przynieść korzyści lokalnym elitom władzy, wpisując się w ich preferencje oraz strategie dzia- łania. Tak zwana logika stosowności czyni europeizację tym bardziej prawdo- podobną i głębszą, im dany kraj i jego elity mają większe aspiracje do uczestnictwa we wspólnocie państw demokratycznych i do integracji z UE, a reputacja międzynarodowa stanowi dla nich ważny element tożsamości. Efektywność europeizacji w ramach mechanizmu socjalizacji wzrasta wraz ze (1) wzrostem bezpośredniego wsparcia UE dla aktorów prodemokratycznych i prorynkowych; (2) częstotliwością i intensywnością kontaktów między UE a aktorami krajowymi; (3) autonomią aktorów krajowych od elit znajdu- jących się u władzy. W opracowaniu przyjęto określone ramy czasowe – lata 2004–2014. Ce- zurę tę uzasadnia się w następujący sposób: w 2004 roku Unia rozszerzyła się o osiem państw Europy Środkowej, przesuwając swoje granice na wschód; jednocześnie zainaugurowano Europejską Politykę Sąsiedztwa. Ponadto pod koniec 2005 roku rozpoczęły się negocjacje akcesyjne Turcji z UE, a Ma- cedonii ofi cjalnie przyznano status państwa kandydującego. W maju 2009 roku funkcjonować zaczęło Partnerstwo Wschodnie (PW), w obrębie któ- rego przewidziano powstanie wielu forów (Euronest, Forum Społeczeństwa Obywatelskiego, Forum Biznesu), w teorii umożliwiających europeizację przedstawicieli partii politycznych i organizacji społeczeństwa obywatelskie- 12 Wprowadzenie go z krajów partnerskich poprzez regularne kontakty z przedstawicielami państw członkowskich UE. Inicjatywa PW przewidywała również możliwość podpisania z poszczególnymi krajami partnerskimi nowej generacji umów stowarzyszeniowych i umów o pogłębionej strefi e wolnego handlu. Przy- jęte ramy czasowe pozwolą zatem na analizę procesów europeizacji przed i po zaistnieniu bodźca, czyli utworzenia Partnerstwa Wschodniego, przy- znania statusu kandydata czy rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych i stowarzyszeniowych. Nie oznacza to jednak rygorystycznego ograniczenia rozważań wyłącznie do wzmiankowanego okresu. W poszczególnych analizowanych przypadkach zrozumienie całokształtu uwarunkowań europeizacji partii politycznych i grup interesu może wymagać zarysowania o wiele szerszych ram czasowych. We wstępie warto kilka zdań poświęcić uzasadnieniu wyboru konkretnych krajowych studiów przypadku. Przede wszystkim autorzy zdecydowali się na łączne rozpatrywanie państw sąsiedzkich i kandydujących. Jest to spowodowane tym, że realna pozycja tych państw w stosunku do UE jest bardziej równorzędna, niż wynika to z ich formalnego statusu – państw kandydują- cych bądź państw partnerskich/stowarzyszonych, pozbawionych ofi cjalnej perspektywy akcesji. Ponadto w 2014 roku instytucje UE uznały, że umowa stowarzyszeniowa i umowa o wolnym handlu nie stanowią ostatecznej formy wzajemnych stosunków z Ukrainą (stanowisko Rady Europejskiej) oraz Mołdawią i Gruzją (rezolucja Parlamentu Europejskiego), dając nadzieję na bliższą integrację w przyszłości (członkostwo). Równocześnie formalny status kandydata nie gwarantuje jakichkolwiek realnych postępów na drodze do akcesji, co dobitnie pokazuje przykład zarówno Turcji, jak i Macedonii. Przypadek tych krajów świadczy również o tym, że barierą dla procesów europeizacji są uwarunkowania polityczne, gospodarcze i społeczne nie tylko w państwach aspirujących do integracji, ale również w państwach członkow- skich UE, które skutecznie utrudniają względnie blokują integrację. W naszym przekonaniu istotną wartość dodaną niniejszej pracy stanowią badania empiryczne. Zostały one przeprowadzone na podstawie gruntownej analizy źródeł pierwotnych i wtórnych, w tym dokumentów, stron internetowych, artykułów prasowych i opracowań ośrodków analitycznych (europejskich i działających w omawianych krajach), a także dostępnej literatury przedmiotu w językach: angielskim, rosyjskim, rumuńskim, tureckim i polskim. Jednak najważniejszym i oryginalnym elementem badań empirycznych pozostaje ponad 50 wywiadów, które przeprowadzono we wszystkich bada- Wprowadzenie 13 nych krajach, a także w Brukseli i Warszawie. Respondentami byli czołowi działacze partii politycznych, przedstawiciele biznesu i organizacji pozarzą- dowych oraz lokalni analitycy. Ponadto wiele rozmów przeprowadzono z dyplomatami, politykami i urzędnikami unijnymi i z państw członkowskich, bezpośrednio zaangażowanymi we współpracę z analizowanymi krajami (w tym w Parlamencie Europejskim, a także w Radzie Europy). Warto zaznaczyć, że część rozmówców zastrzegła sobie anonimowość. Preferencje te zostały uwzględnione w przypisach w poszczególnych roz- działach. Wywiady były przeprowadzane od marca do grudnia 2014 roku. Znalazło to wyraz w tekstach, które na przykład odnoszą się do sytuacji politycznej sprzed wyborów z jesieni 2014 roku – jest to przypadek opraco- wań na temat Mołdawii i Ukrainy (wywiady przeprowadzono odpowiednio w marcu i czerwcu 2014 roku). Rozmowy zaś w Macedonii przeprowadzono w gorącym okresie kampanii przed wyborami parlamentarnymi w kwietniu 2014 roku. Poszczególne teksty powstawały od sierpnia 2014 do stycznia 2015 roku. Wywiady miały w założeniu charakter pogłębiony i częściowo ustruk- turyzowany. Orientacyjny zestaw pytań został przedstawiony poniżej. Wy- pada jednak poczynić kilka zastrzeżeń. Po pierwsze, badacze podchodzili do opracowanego pierwotnie zbioru pytań w sposób kreatywny, dostosowu- jąc go do specyfi ki danego kraju, a także spodziewanej wiedzy i zaintereso- wań danego rozmówcy. Wydaje się oczywiste, że nie było celowe zadawanie identycznych pytań przedstawicielowi partii politycznej w Macedonii, organizacji pozarządowej w Gruzji i organizacji biznesu na Ukrainie. Niemniej jednak badacze dołożyli starań, aby jądro wywiadów pozostało bez zmian, a wyłaniający się z nich obraz był możliwie spójny. Po drugie, ze względu na możliwości czasowe, chęci i wiedzę, jakimi dysponowali respondenci, wywiady były zróżnicowane pod względem czasu trwania; niektóre z nich trwały 15–20 minut, inne – nawet 3 godziny. Należy podkreślić, że samo przekonanie do podjęcia rozmowy lub ustalenie terminu spotkania nastręczało w nie- których przypadkach niemałych trudności i wymagało od badaczy znacznego wysiłku i zaangażowania. Głównym celem przeprowadzenia wywiadów było ustalenie motywacji, preferencji i percepcji przedstawicieli partii politycznych i grup interesu na temat procesu integracji europejskiej i jego wpływu na funkcjonowanie organizacji, z których się wywodzą, ale także na szersze krajowe otoczenie polityczne, gospodarcze i społeczne. Kolejnym celem było skonfrontowanie 14 Wprowadzenie uzyskanych w ten sposób informacji i opinii z danymi pozyskanymi z innych źródeł. Zagadnienia poruszane w wywiadach podzielono na dwie czę- ści: kwestie o charakterze ogólnym dotyczące integracji europejskiej, raczej o charakterze ankietowym, oraz pytania szczegółowe, wymagające dłuższej, swobodnej odpowiedzi ze strony respondenta. Część pierwsza • Poparcie dla integracji europejskiej: integracja/członkostwo to dobra/ zła rzecz (zastosowana skala od 0 do 5)? • Czy dany kraj odnosi/odniesie korzyści z integracji europejskiej (tak/ nie, jakie)? • Czy UE odniesie korzyści z integracji z danym państwem (tak/nie, jakie)? • Jak postrzegana jest UE: pozytywnie/negatywnie (zastosowana skala od 0 do 5)? • Jakie są (trzy) główne skojarzenia respondenta z UE? • Jaki jest poziom zaufania do instytucji UE (zastosowana skala od 0 do 5)? • Czy integracja z UE wzmacnia w danym kraju: (1) demokratyzację; (2) rządy prawa i walkę z korupcją; (3) rozwój gospodarczy; (4) bezpieczeń- stwo kraju; (5) dobrobyt obywateli (tak/ raczej tak/ nie wiem/ raczej nie/ nie)? Część druga • Czy zbliżenie do UE (integracja) miało jakikolwiek wpływ na partię/ organizację od momentu… (inauguracji polityki sąsiedztwa/ Partnerstwa Wschodniego, rozpoczęcia negocjacji umowy stowarzyszeniowej/ umowy o pogłębionej strefi e wolnego handlu, rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych itd.)? • Jakie zaszły zmiany organizacyjne w partii w związku z integracją euro- pejską (nowe stanowiska, komórki organizacyjne, większa rola osób zajmują- cych się UE; jaka jest pozycja delegatów do Zgromadzenia Parlamentarnego Euronest w ich partiach; jakie są kryteria selekcji do Euronest)? • Czy kwestie europejskie są obecne w kampaniach wyborczych? Jakie kwestie są szczególnie obecne? Czy zaszły pod tym względem jakiekolwiek zmiany w czasie? • Czy kwestie europejskie są wykorzystywane w bieżącej rywalizacji partyjnej? W jaki sposób? Wprowadzenie 15

• Czy i w jaki sposób intensyfi kowane są powiązania transnarodowe, np. w partiach europejskich, we współpracy z PE, współpracy bilateralnej z państwami UE? • Jakie korzyści partia odnosi z przynależności do europejskiej federacji partyjnej? • Jaka jest wartość dodana międzyparlamentarnej współpracy dwustronnej i/lub wielostronnej? • Na ile europejskie federacje partyjne są użyteczne jako forum osiąga- nia celów przez partię? Jakie są przejawy działalności partii na tym forum? • Dlaczego przedsiębiorstwa zrzeszają się na poziomie krajowym/europejskim? Jakie korzyści odnoszą fi rmy z działalności na poziomie europejskim? Jakie są przejawy działalności krajowej organizacji na poziomie europejskim? • Jakie są korzyści z udziału organizacji w Forum Społeczeństwa Oby- watelskiego PW? • Czy doświadczenia wyniesione ze współpracy w sieciach transnarodowych na poziomie europejskim są użyteczne w osiąganiu celów partii/organizacji w kraju? W jaki sposób? Niektóre fragmenty niniejszej monografi i były już publikowane w formie artykułów naukowych w krajowych czasopismach recenzowanych. Pierwot- na wersja rozdziału pierwszego, odnoszącego się do wzorów europeizacji zewnętrznej, została opublikowana w 2013 roku w „Studiach Europejskich” (nr 3). Fragmenty rozdziałów ósmego, dziewiątego i dziesiątego na temat europeizacji społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie, w Gruzji i Mołdawii ukazały się w periodyku „Społeczeństwo i Polityka” (w 2014, nr 4 i w 2015, nr 1). Przekazywana czytelnikom publikacja jest uwieńczeniem szeroko zakrojonych badań teoretycznych i empirycznych, prowadzonych przez zespół pracowników naukowych Zakładu Europeistyki i Zakładu Europy Środko- wo-Wschodniej Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Badania te, prowadzone w latach 2013–2014, zostały w całości sfi nansowane przez Narodowe Centrum Nauki w Krakowie, w ramach grantu przyznane- go na realizację projektu pt. „Europeizacja partii politycznych i grup interesu w kontekście Partnerstwa Wschodniego” (UMO-2012/05/D/HS5/01596). Autorzy składają serdeczne podziękowania wszystkim rozmówcom, którzy zechcieli poświecić swój czas i podzielić się wiedzą oraz opiniami w czasie kilkudziesięciu wywiadów, przeprowadzonych w Ankarze, Brukseli, 16 Wprowadzenie

Kijowie, Kiszyniowie, Skopje, Stambule, Tbilisi i Warszawie. Podziękowania należą się recenzentom niniejszego tomu oraz redaktorom i recenzentom czasopism, w których publikowane były cząstkowe wyniki badań, a także uczestnikom konferencji i seminariów, na których wyniki te były dyskuto- wane. W szczególności składamy podziękowania kierownikowi Zakładu Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN profesorowi Józefowi M. Fiszerowi, który umożliwił owocną dyskusję nad założeniami i wynikami projektu podczas cyklicznych otwartych seminariów, organizowanych przez Zakład.

Warszawa, marzec 2015 PERSPEKTYWA TEORETYCZNA

Rozdział 1 Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty

Celem rozdziału1 jest nakreślenie szerokiej perspektywy teoretycznej dla pro- cesów europeizacji zewnętrznej, zachodzących zarówno w krajach objętych Europejską Polityką Sąsiedztwa (EPS) oraz Partnerstwem Wschodnim, jak i w krajach posiadających oﬁ cjalny status kandydata do członkostwa w Unii Europejskiej (UE). Służy temu przegląd najnowszej literatury polskiej i obcej (anglojęzycznej) traktującej o procesach europeizacji, dyfuzji norm i reguł oraz o wpływie aktorów zewnętrznych na procesy demokratyzacji w krajach trzecich. Ta perspektywa teoretyczna ma w założeniu stanowić punkt wyjścia do wypracowania bardziej szczegółowego podejścia, wyjaśniającego procesy europeizacji partii politycznych i grup interesu w wybranych krajach objętych inicjatywą Partnerstwa Wschodniego (Gruzja, Mołdawia, Ukraina) oraz – w celach komparatystycznych – w wybranych krajach kandydujących (Turcja i Macedonia). Teoretyczne ujęcie zewnętrznej europeizacji partii politycznych i grup interesu zostanie zaprezentowane w rozdziale drugim tego tomu. Rozdział składa się z trzech części. W pierwszej analizowana jest wielo- znaczność zjawiska europeizacji i wczesne próby jego deﬁ niowania, zwłasz- cza w kontekście europeizacji wewnętrznej, tj. zachodzącej w państwach członkowskich, oraz interakcyjności europeizacji odgórnej i oddolnej. W czę- ści drugiej przedstawiam podstawowe mechanizmy europeizacji zewnętrznej

1 Pierwotna wersja niniejszego rozdziału ukazała się jako artykuł: A.K. Cianciara, Wzory europeizacji zewnętrznej: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty, „Studia Europejskie” 2013, nr 3. 20 Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty

– warunkowość i socjalizację – oraz ich uwarunkowania w świetle podejścia instytucjonalnego, odpowiednio – instytucjonalizmu racjonalnego wyboru i socjologicznego. Część trzecia poświęcona jest reﬂ eksji nad efektami europeizacji zewnętrznej, ze szczególnym uwzględnieniem paradoksów (patologii) europeizacji w kontekście transformacji lub konsolidacji autorytarnych i hybrydowych reżimów politycznych. W konkluzjach wskazuję na ograniczoną wartość eksplanacyjną mechanizmu warunkowości, poten- cjał podejścia socjologicznego w analizie sieci transnarodowych oraz kluczo- wą rolę strategii lokalnych elit politycznych i gospodarczych w kontekście problematyki efektywności transferu unijnych norm i reguł.

FENOMEN EUROPEIZACJI

Intensyﬁ kacja użycia terminu „europeizacja” związana jest z wyczerpywa- niem się adekwatności tradycyjnych teorii integracji do opisu bytu politycznego, jakim jest Unia Europejska2. Autorzy wskazują ponadto na instytucjonalny zwrot w naukach politycznych (od lat osiemdziesiątych XX wieku), a potem także w studiach europejskich3. Konceptualizacja fenomenu europeizacji pozwala na uchwycenie podstawowych zależności i procesów za- chodzących w relacjach między instytucjami ponadnarodowymi (poziomem unijnym) a instytucjami i aktorami krajowymi. Europeizacja nie jest teorią wyjaśniającą relacje w wielopoziomowym systemie rządzenia UE, ale feno- menem, który sam wymaga wyjaśnienia4. Najczęściej stosowanymi ramami teoretycznymi służącymi wyjaśnianiu europeizacji jest nowy instytucjonalizm – zarówno racjonalnego wyboru, jak i socjologiczny, ale także historyczny. Problem wielowymiarowości i wieloaspektowości europeizacji pojawia się już w pionierskich opracowaniach dotyczących tego zjawiska. Johan P. Olsen podkreślał istnienie „wielu twarzy europeizacji”, takich jak: (1) central-

2 J. Caporaso, The Three Worlds of Regional Integration Theory, w: P. Graziano, M.P. Vink (red.), Europeanization: New Research Agenda, Palgrave Macmillan, Houndmills Basingstoke 2007, s. 24. 3 J. Ruszkowski, Europeizacja jako przedmiot badań w studiach nad integracją europejską, w: K.A. Woj- taszczyk (red.), Metodologiczne problemy studiów europejskich, Ofi cyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2012, s. 81−82. 4 R. Riedel, Podejścia i teorie w badaniach nad europeizacją, w: A. Pacześniak, R. Riedel (red.), Europeizacja – mechanizmy, wymiary, efekty, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 46. Fenomen europeizacji 21 na (ponadnarodowa) penetracja krajowych systemów rządzenia i zachodzą- ce tam procesy adaptacyjne; (2) rozwój instytucji na poziomie europejskim; (3) tworzenie politycznego projektu integracji europejskiej; (4) zmiany poza granicami UE zachodzące w procesie rozszerzenia oraz (5) eksport form organizacji politycznej do państw i organizacji trzecich5. Wskazane elementy uwidaczniają znaczące trudności ze sformułowaniem jednoznacznej defi nicji europeizacji, która zachodzi zarówno wewnątrz UE – w relacjach instytucji i aktorów poziomu ponadnarodowego i krajowego – jak i w relacjach UE z instytucjami i aktorami krajów nienależących do Unii, w tym krajów kandy- dujących, ale także innych podmiotów stosunków międzynarodowych, niejednokrotnie od kontynentu europejskiego geografi cznie odległych. Mamy zatem do czynienia z europeizacją wewnętrzną i zewnętrzną. Ulrich Beck i Edgar Grande stwierdzili, że europeizacja przebiega w dwóch kierunkach: do wewnątrz – poprzez rozszerzanie kompetencji UE i wynikające z niego dostosowania w państwach członkowskich, oraz na zewnętrz – dzięki geografi cznemu rozszerzaniu Unii i eksportowi jej reguł i norm6. James Caporaso wskazał, że europeizacja implikuje zmianę zarówno na poziomie krajowym, jak i europejskim, a więc zachodzić może europeizacja odgórna (ang. top-down) oraz oddolna (ang. bottom-up). Wreszcie, europeizacja może być ujmowana jako proces albo efekt końcowy czyli zmiana, która zaszła pod wpływem członkostwa, akcesji czy innych relacji o charakterze integracyjnym z UE7. Chronologicznie rzecz ujmując, badacze europeizacji skupili się najpierw na procesie krajowej adaptacji do integracji europejskiej w przypadku państw członkowskich. Pierwsza ogólna defi nicja europeizacji, sformułowana przez Roberta Ladrecha w 1994 roku, odnosiła się do „stopniowego procesu re- orientacji kierunku i kształtu polityki krajowej w taki sposób, że polityczna i gospodarcza dynamika UE staje się częścią organizacyjnej logiki krajowej polityki i krajowego procesu decyzyjnego”8. Z kolei Claudio Radaelli defi - niował europeizację w państwach członkowskich w kontekście instytucjo-

5 J.P. Olsen, The Many Faces of Europeanization, „Journal of Common Market Studies” 2002, t. 40, nr 5, s. 921−952. 6 U. Beck, E. Grande, Europa kosmopolityczna: społeczeństwo i polityka w drugiej nowoczesności, tłum. A. Ochocki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 38. 7 Zob. J. Caporaso, The Three Worlds of Regional Integration Theory, s. 27. 8 Zob. P.R. Graziano, Europeanization and Domestic Policy Change: the Case of Italy, Routledge, London − New York 2013, s. 7. 22 Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty nalizmu socjologicznego, wskazując, że jest to „proces konstrukcji, dyfuzji oraz instytucjonalizacji formalnych i nieformalnych reguł, procedur, podzielanych wartości i norm, które najpierw są defi niowane i konsolidowane w ramach systemu decyzyjnego UE, a następnie inkorporowane do logiki krajowych dyskursów, tożsamości, struktur politycznych i polityk publicznych”9. W praktyce europeizacja wewnątrz UE ma charakter dwukierunkowy i interakcyjny, a analityczne rozróżnienie na europeizację odgórną i oddolną ulega zatarciu. Reguły i normy, które są defi niowane na poziomie unijnym, a następnie ulegają dyfuzji na poziomie krajowym, są bowiem konstruowane z udziałem krajowych aktorów. Przedstawiciele rządów i innych instytucji państw członkowskich, a także krajowych partii politycznych czy grup interesu transferują swoje preferencje, strategie i sposoby działania na poziom unijny, współkształtując owe europejskie reguły i normy. Odmiennie wygląda sytuacja w przypadku europeizacji zewnętrznej, to jest państw kandydujących, sąsiedzkich i innych. Zarówno w procesie rozszerzenia, jak i w ramach polityki sąsiedztwa mamy do czynienia z bardziej ograniczonym wpływem oddolnym aktorów krajowych, którzy ze wzglę- du na brak możliwości uczestnictwa w formalnych procesach decyzyjnych w UE i z powodu asymetrii siły w relacjach z Unią są raczej adresatami niż nadawcami impulsów zmian. Nie oznacza to jednak, że nie przekształcają impulsów z poziomu europejskiego, modyfi kując tym samym efekty europeizacji na poziomie krajowym. Europeizacja zewnętrzna bywa też określa- na mianem zewnętrznego transferu politycznego lub dyfuzji reguł10. Mecha- nizmy, uwarunkowania i efekty europeizacji zewnętrznej będą analizowane szczegółowo w dalszej części rozdziału. W tym miejscu natomiast warto pokrótce odnieść się do literatury, w której zostały omówione mechanizmy europeizacji wewnętrznej, co stanowi zresztą dobry punkt wyjścia do dalszych rozważań porównawczych. Zdecydowana większość opracowań dotyczących europeizacji wewnętrz- nej bazuje na opisie rzeczywistości Europy Zachodniej, czyli państw człon-

9 C.M. Radaelli, The Europeanization of Public Policy, w: K. Featherstone, C.M. Radaelli (red.), The Politics of Europeanization, Oxford University Press, Oxford − New York 2003, s. 30. 10 Por. T.G. Grosse, Analiza koncepcji geopolitycznych stosowanych wobec Europejskiej Polityki Są- siedztwa, w: J.M. Fiszer (red.), Europejska Polityka Sąsiedztwa Unii Europejskiej: geneza, doświad- czenia, perspektywy, Instytut Studiów Politycznych PAN, Dom Wydawniczy Elipsa, War- szawa 2012, s. 59−62; T.A. Börzel, T. Risse, From Europeanization to Diffusion: Introduction, „West European Politics” 2012, t. 35, nr 1, s. 2. Fenomen europeizacji 23 kowskich „Piętnastki” sprzed rozszerzenia w latach 2004 i 2007. W literaturze podkreśla się przy tym kluczowe różnice w procesach europeizacji na Zachodzie oraz na Wschodzie, i to nie tylko w okresie akcesji państw Europy Środkowej, ale już po ich przystąpieniu do UE. Powstały prace wska- zujące różnice w zakresie mechanizmów i efektów europeizacji wewnętrznej w Europie Zachodniej oraz europeizacji zewnętrznej w ramach rozszerzenia w Europie Środkowej11. Równocześnie ciągle rozwija się nurt literatury, w której podkreśla się specyﬁ kę europeizacji w nowych krajach członkow- skich w kontekście poakcesyjnym12. Autorzy poruszają problematykę ba- dawczą dotyczącą m.in. potencjalnego regresu zmian dokonanych w nowych państwach członkowskich podczas akcesji, przede wszystkim ze względu na stosowaną wówczas przez UE presję warunkowości (ang. conditionality). Autorzy tego nurtu badawczego dążą do uzyskania odpowiedzi na pytanie, w jakich warunkach krajowa zmiana instytucjonalna, dokonana pod presją procesu rozszerzenia, będzie w nowych państwach członkowskich podtrzy- mywana, a w jakich nastąpi odwrót od kierunku wyznaczonego przez UE. W badaniach nad europeizacją w Europie Środkowej zarówno w kontek- ście przed-, jak i poakcesyjnym dominuje perspektywa racjonalistyczna (instytucjonalizm racjonalnego wyboru), w której za podstawowy mechanizm europeizacji uznaje się system nagród i kar stosowany przez UE. W literaturze dotyczącej europeizacji w państwach Europy Zachodniej podkreśla się, że instytucje i polityki UE, będące impulsem do zmiany w pań- stwach członkowskich, nie prowadzą do konwergencji i ujednolicenia krajowych struktur politycznych, polityk publicznych oraz reguł gry politycznej. Najczęściej wyjaśnia się procesy europeizacji poprzez mechanizm niedostosowania (ang. misﬁ t) poziomu europejskiego do krajowego, stanowiący prze- słankę krajowej zmiany. Im większe jest niedostosowanie między unijnymi a krajowymi strukturami politycznymi, tym większe prawdopodobieństwo zmian. Adaptacja nie jest automatyczna, a impulsy europeizacji są przekształ-

11 A. Héritier, Europeanization Research East and West: a Comparative Assessment, w: F. Schim- melfennig, U. Sedelmeier (red.), The Europeanization of Central and Eastern Europe, Cornell Univeristy Press, Ithaca – London 2005, s. 201. 12 A.M. Cirtautas, F. Schimmelfennig, Europeanization Before and After Accession: Conditionality, Legacies and Compliance, „Europe-Asia Studies” 2010, t. 62, nr 3, s. 421−441; R.A. Epstein, U. Sedelmeier, Beyond Conditionality: International Institutions in Postcommunist Europe after En- largement, „Journal of European Public Policy” 2008, t. 15, nr 6, s. 795−805; U. Sedelmeier, Is Europeanization through Conditionality Sustainable? Lock-in of Institutional Change after EU Accession, „West European Politics” 2012, t. 35, nr 1, s. 20−38. 24 Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty cane przez krajowych aktorów i instytucje, określane jako czynniki pośredni- czące (ang. mediating factors)13. Podstawowym mechanizmem europeizacji zachodzącej w krajach człon- kowskich jest prawny przymus. Państwa członkowskie zobligowane są do przyjmowania do swoich porządków prawnych prawodawstwa unijnego, a efektywność europeizacji zapewniają środki dyscyplinujące, będące w dys- pozycji Komisji Europejskiej i Trybunału Sprawiedliwości UE. Krajowi aktorzy dokonują kalkulacji zysków i strat wynikających z podjęcia lub niepod- jęcia działań dostosowawczych. Istniejące instytucje krajowe mogą pewne wybory czynić mniej lub bardziej kosztownymi. Zgodnie z założeniami instytucjonalizmu racjonalnego wyboru europeizacja jest ujmowana jako polityczna struktura szans, dających krajowym aktorom dodatkowe możli- wości wywierania wpływu. Zmiana jest bardziej prawdopodobna i głębsza, jeśli w instytucjach krajowych stosunkowo słabe są punkty oporu (ang. veto points) przeciw presji europeizacji oraz gdy projektowane zmiany wzmacniają krajowe koalicje na rzecz reform, dostarczając im nowych zasobów14. Rów- nocześnie w optyce instytucjonalizmu socjologicznego podstawową zasadą europeizacji jest normatywna logika stosowności (ang. logic of appropriateness). Zakłada się, że aktorzy nie dążą wyłącznie do maksymalizacji własnych zy- sków, ale także do spełnienia społecznych oczekiwań. Internalizują europejskie reguły, normy i praktyki poprzez mechanizmy socjalizacji, perswazji i społecznego uczenia się w ramach uczestnictwa w europejskich sieciach politycznych, redeﬁ niując przy tym swoje preferencje i interesy. Zorientowa- na na konsensus i współpracę kultura unijnego procesu decyzyjnego pomaga również uporać się z krajowymi punktami oporu15. Krajowe czynniki pośredniczące między presją a efektem europeizacji wyjaśniają brak konwergencji i harmonizacji w państwach członkowskich. Ze względu na krajową specyﬁ kę polityczną, gospodarczą czy społeczną i kulturową analogiczny impuls europeizacji przynosi w poszczególnych krajach różne rezultaty. Ze względu na przymus prawny transpozycji acquis communautaire do krajowego porządku prawnego stosunkowo największy za-

13 P.R. Graziano, Europeanization and Domestic Policy Change, s. 18−19. 14 T.A. Börzel, The Transformative Power of Europe Reloaded: the Limits of External Europeaniza- tion, Freie Universität Berlin, FB Politik- und Sozialwissenschaften, Otto-Suhr-Institut für Politikwissenschaft Kolleg-Forschergruppe „The Transformative Power of Europe”, Berlin 2010, s. 6. 15 Ibidem, s. 7. Mechanizmy i uwarunkowania europeizacji zewnętrznej 25 kres i jednolitość zmian obserwuje się w europeizacji polityk publicznych. To właśnie zmian w polityce ochrony środowiska, polityce transportowej czy spójności dotyczyły pierwsze empiryczne badania zjawiska europeizacji16. Z czasem rozwinęły się badania empiryczne dotyczące europeizacji instytucji (administracji rządowej, parlamentów narodowych, władzy sądowniczej czy ewolucji relacji między centrum a regionami), a także partii politycznych i grup interesu w państwach członkowskich17.

MECHANIZMY I UWARUNKOWANIA EUROPEIZACJI ZEWNĘTRZNEJ

MECHANIZM WARUNKOWOŚCI

Mechanizmy i uwarunkowania europeizacji zewnętrznej różnią się znacząco od tych związanych z europeizacją wewnętrzną. W przypadku europeizacji zewnętrznej nie istnieje przymus prawny transponowania unijnej legislacji. Zakłada się także, że odmienne są mechanizmy i uwarunkowania w przypadku europeizacji krajów kandydujących i krajów sąsiedzkich. Kraje kandy- dujące mobilizowane są do wprowadzania wymaganych przez Unię reform przez obietnicę członkostwa w UE po spełnieniu określonych warunków. Wieloetapowość procesu akcesyjnego – uzyskanie oﬁ cjalnego statusu kandydata, formalne rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych, otwarcie i zamknię- cie poszczególnych rozdziałów negocjacyjnych – umożliwia UE wywieranie skutecznej presji na kandydatów, którzy dostosowują się do wymogów unijnych w obawie przed opóźnieniem lub zamrożeniem procesu rozszerzania. Zasada warunkowości funkcjonowała w sposób efektywny w przypadku rozszerzenia o kraje Europy Środkowej, gdyż oferta członkostwa ze strony Unii była jednoznaczna i wiarygodna, a państwa kandydujące – zdeterminowane w sprawie przystąpienia do UE. Inaczej jest w przypadku obecnych kandy- datów, czyli państw bałkańskich i Turcji, gdyż zarówno UE, jak i państwa

16 P.R. Graziano, Europeanization and Domestic Policy Change, s. 5. 17 Więcej na temat europeizacji partii politycznych i grup interesu w państwach człon- kowskich: R. Ladrech, Europeanization and National Politics, Palgrave Macmillan, Hound- mills Basingstoke 2010; R. Ladrech, Party Change and Europeanization: Elements of an Inte- grated Approach, „West European Politics” 2012, t. 35, nr 3, s. 574−588; P.R. Graziano, M.P. Vink (red.), Europeanization; A. Pacześniak, R. Riedel (red.), Europeizacja – mechanizmy, wymiary, efekty. 26 Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty kandydujące w mniejszym stopniu są zdeterminowane w realizacji rozszerzania. Zachęta do reform w formie obietnicy członkostwa nie jest formalnie oferowana krajom sąsiedzkim, w tym objętym inicjatywą Partnerstwa Wschodniego. Stąd inaczej wygląda kalkulacja zysków i strat w przypadku aktorów krajowych, którzy mogą liczyć najwyżej na perspektywę selektywnej integracji gospodarczej i politycznej w ramach umowy o stowarzyszeniu oraz o pogłębionej streﬁ e wolnego handlu. Ponadto w Europie Środkowej punkty oporu były nieliczne bądź w ogóle ich nie było. Grupy interesu – ekonomiczne i społeczne – w krajach post- socjalistycznych były bardzo słabe i nie odgrywały istotnej funkcji pośredni- czącej. UE wręcz wymagała zaangażowania tych aktorów w proces reform w celu ich wzmocnienia w procesie politycznym. Konsensus krajowych elit w sprawie członkostwa w UE i „powrotu do Europy” wyciszał oponen- tów, i to mimo znaczących kosztów dostosowawczych narzucanych przez UE. Z drugiej strony, choć czynniki pośredniczące odgrywały mniejszą rolę niż w przypadku europeizacji starych państw członkowskich, to ograniczały wpływ akcesji, zwłaszcza poza sferą implementacji prawa unijnego. Efektem była europeizacja powierzchowna: przyjęcie do krajowego porządku prawnego wielkiej liczby regulacji unijnych nie zawsze przekładało się na ich odpo- wiednią implementację i egzekwowanie ani też nie miało znaczącego wpły- wu na zmiany w zachowaniu aktorów. W przypadku europeizacji krajów kandydujących dużą rolę odgrywają dwie zmienne – niedostosowanie i warunkowość – jako czynniki określające efektywność zewnętrznego transferu reguł. Skuteczne stosowanie przez UE zasady warunkowości wymaga dwóch elementów. Po pierwsze, oferowana zachęta musi być wiarygodna, co oznacza, że członkostwo musi być przez kraj kandydujący postrzegane jako korzystne (przyszłe korzyści będą większe niż aktualnie ponoszone koszty), a czasowa perspektywa dojścia do człon- kostwa jest precyzyjnie określona w perspektywie krótko- lub średniotermi- nowej. Po drugie, Unia musi w miarę konsekwentnie wprowadzać system nagród i kar, który powinien być stosowany w zależności od postępu i regresu we wdrażaniu reform, a nie ze względu na inne czynniki o charakterze politycznym lub gospodarczym, związane z interesami samej Unii bądź jej poszczególnych państw członkowskich18. W rezultacie im mniej wiary-

18 Por. T. Casier, To Adopt or Not to Adopt: Explaining Selective Rule Transfer under the European Neighbourhood Policy, „Journal of European Integration” 2011, t. 33, nr 1, s. 43−44. Mechanizmy i uwarunkowania europeizacji zewnętrznej 27 godna i konsekwentna realizacja zasady warunkowości UE oraz im większe niedostosowanie kraju kandydującego, tym z perspektywy racjonalistycznej mniej prawdopodobna jest zmiana w danym kraju. Dlatego uprawniona jest teza, że wiarygodność i konsekwencja w realizacji zasady warunkowości UE jest w przypadku Turcji i Bałkanów dużo niższa niż w przypadku państw Europy Środkowej. Podobnie poziom dostosowania do modelu politycznego, społeczno-gospodarczego oraz prawodawstwa unijnego tych krajów jest znacząco niższy niż krajów, które przystąpiły do UE w latach 2004 i 2007. W sytuacji mniejszych i niepewnych korzyści oraz wyższych kosztów dostosowawczych nie powinna dziwić bardziej znacząca rola czynników po- średniczących, w tym aktorów i instytucji stanowiących tzw. punkty oporu. W przypadku krajów Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej należy wziąć po uwagę wiele innych czynników, które nie znalazły zastosowania (lub znalazły je w mniejszym stopniu) w odniesieniu do europeizacji kra- jów Europy Środkowej w procesie akcesyjnym: (1) poziom asymetrii w relacjach władzy; (2) typ reżimu w ramach kontinuum demokracja – autokracja; (3) poziom konsolidacji państwowości i zdolności państwa (ang. state capacity); (4) krajowe bodźce do przeprowadzania zmian19. Stosunki UE z państwami trzecimi zarówno w ramach polityki rozszerzenia, jak i polityki sąsiedztwa mają z defi nicji charakter asymetryczny i hierarchiczny. UE narzuca krajom, z reguły dysponującym marginalnym potencjałem gospodarczym i politycznym w porównaniu z potencjałem unijnym, formę i warunki tych relacji, promując daleko idące zmiany, prze- kształcające system polityczny, prawny i społeczno-gospodarczy tych krajów. Ta asymetria jest pogłębiana przez jednostronną zależność krajów kandydu- jących i partnerskich w dziedzinie wymiany handlowej czy pomocy fi nansowej i technicznej, ale również może być redukowana poprzez występowanie współzależności, na przykład energetycznej, jak w przypadku Azerbejdżanu. Specyfi cznym przypadkiem jest Turcja, która ze względu na swój potencjał gospodarczy i polityczny oraz rolę regionalnego mocarstwa może układać swoje relacje z UE na bardziej partnerskich zasadach. Powstaje pytanie, na ile relatywnie ograniczona asymetria w relacjach z UE, a także fakt, że członko- stwo w Unii nie jest postrzegane jako jedyna dostępna Turcji opcja geopo-

19 T.A. Börzel, D. Soyalitin, Europeanization in Turkey: Stretching the Concept to its Limits?, KFG Working Paper Series, nr 36, Freie Universität Berlin, Berlin 2012, s. 10. 28 Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty lityczna (w przeciwieństwie do krajów Europy Środkowej), hamuje transfer reguł europejskich do tego kraju. Koszty adaptacji do rozwiązań europejskich są niższe w przypadku kra- jów bardziej demokratycznych, z lepiej rozwiniętą gospodarką rynkową, niż w przypadku krajów bardziej autorytarnych, ze słabiej rozwiniętą go- spodarką rynkową, kontrolowaną przez elity władzy. Im bardziej autorytarny system polityczny i większa kontrola elit politycznych nad gospodarką oraz im wyższe korzyści czerpane przez elity z owej symbiozy, tym mniejsze prawdopodobieństwo transferu unijnych reguł gry, które wprost zagrażają przetrwaniu elit politycznych i gospodarczych. W takim przypadku zakłada się również niski poziom autonomii organizacji gospodarczych i społeczeń- stwa obywatelskiego. Powstaje zatem pytanie, na ile organizacje gospodarcze i społeczne stanowią czynnik wspierający europeizację, a na ile kolejny, obok instytucji władzy, punkt oporu. Perspektywa ograniczonych i niepewnych korzyści oraz realne zagrożenie dla utrzymania się dotychczasowych elit u władzy znacząco ogranicza szanse europeizacji w państwach autorytarnych lub półautorytarnych. Problem konsolidacji państwowości krajów kandydujących (zwłaszcza na Bałkanach) oraz zdolności krajów sąsiedzkich do implementacji i egzekucji prawa na ich terytorium (problem integralności terytorialnej dotyczy Mołda- wii oraz państw Kaukazu Południowego) stanowi kluczowe wyzwanie, jeśli chodzi o relacje z UE. Dlatego wiele wysiłków UE, w tym wsparcie ﬁ nansowe i techniczne, ukierunkowanych jest na wzmocnienie zdolności państw do wy- konywania swoich podstawowych funkcji. W ramach procesu akcesyjnego i stowarzyszenia Unia wymaga nie tylko transpozycji prawa unijnego do krajowego porządku prawnego, ale również stworzenia struktury administracyjnej, która będzie w stanie to prawo realizować. Wspierane są też zdolności organizacji pozarządowych, aby mogły wywierać presję na rządzących z poziomu krajowego w kierunku implementacji europejskich reform. Instytucjonalne i administracyjne zdolności państwa stanowią jedno z istotnych uwarunkowań postępów europeizacji, na przykład w sferze wprowadzania rządów prawa. Jednocześnie czynnikiem determinującym zaistnienie w krajach kandydują- cych i sąsiedzkich zmian zgodnych z unijną agendą reform jest krajowa agenda polityczna oraz strategie legitymizacyjne krajowych aktorów20.

20 Por. G. Noutcheva, S. Aydin-Duzgit, Lost in Europeanization: the Western Balkans and Turkey, „West European Politics” 2012, t. 35, nr 1, s. 62; T. Casier, To Adopt or Not to Adopt, s. 46. Mechanizmy i uwarunkowania europeizacji zewnętrznej 29

W literaturze na temat europeizacji w procesie akcesyjnym w Europie Środkowej zwracano uwagę, że reformy promowane przez UE wzmacniały aktorów o nastawieniu proliberalnym i proeuropejskim. Najnowsze trendy w literaturze na temat demokratyzacji i europeizacji dotyczą nie tylko analizy pozytywnego wpływu UE, która wspomaga demokratyzację, ale także wpływu negatywnego, który powstrzymuje procesy demokratyzacyjne21. Py- tanie o warunki, w jakich wpływ UE ma znaczenie dla postępu lub regresu demokratyzacji w krajach trzecich, wpisuje się w szersze zagadnienie możli- wości wywierania wpływu przez aktorów zewnętrznych w ramach procesów transnarodowej dyfuzji reguł i norm. Tymczasem badania empiryczne nad europeizacją w Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej wskazują, że działania UE nie tylko promują demokratyzację, ale także – paradoksalnie – umożliwiają konsolidację istniejącego reżimu o charakterze niedemokra- tycznym lub hybrydowym. Przyjmuje się, że europeizacja zachodzi w sposób powierzchowny, selektywny lub pozbawiony swojego pierwotnego kontekstu normatywnego w tych sferach instytucji i polityki publicznej, w których modernizacja (poprawa efektywności) jest zbieżna z preferencjami i strategiami lokalnych elit. Na przykład nacisk UE na wzmocnienie instytucji państwa i walkę z korup- cją przyczynia się nie tylko do stworzenia bardziej przyjaznych warunków dla inwestycji i biznesu (oddziałując tym samym pozytywnie na wzrost gospodarczy i wzmacniając legitymizację elit znajdujących się u władzy), ale także tworzy dogodne warunki do skuteczniejszej walki z politycznymi oponenta- mi22. W konsekwencji zmiana w procesie europeizacji jest prawdopodobna, mimo znacznego systemowego niedopasowania, wysokich kosztów adaptacji i niekonsekwentnie stosowanej zasady warunkowości, wtedy gdy owa zmiana może przynieść korzyści elitom władzy i wpisuje się w ich preferencje oraz strategie działania. Podsumowując, należy skonstatować, że europeizacja, jako zewnętrzny transfer reguł w ramach mechanizmu warunkowości, jest bardziej prawdopodobna, systemowa i pogłębiona: (1) im bardziej wiarygodna i komplek-

21 Zob. J. Tolstrup, When Can External Actors Inﬂ uence Democratization? Leverage, Linkages, and Gatekeeper Elites, „Democratization” 2013, t. 20, nr 4, s. 716−742; J. Tolstrup, Studying a Negative External Actor: Russia’s Management of Stability and Instability in the ‘Near Abroad’, „Democratization” 2009, t. 16, nr 5, s. 922−944. 22 T.A. Börzel, Y. Pamuk, Pathologies of Europeanization: Fighting Corruption in the Southern Cau- casus, „West European Politics” 2012, t. 35, nr 1, s. 93. 30 Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty sowa jest oferta korzyści oferowanych przez UE w zamian za adaptację do jej reguł oraz im mniej sprzeczności można stwierdzić w unijnej agendzie politycznej, na przykład między agendą demokratyzacyjną a polityką energetyczną; (2) im większa jest asymetria w relacjach danego kraju z UE; (3) im wyższy poziom konsolidacji demokracji i gospodarki rynkowej; (4) im wyższy poziom zdolności instytucjonalnych i administracyjnych pań- stwa oraz – przede wszystkim – (5) im bardziej transferowane reguły są zgodne z preferencjami i strategiami lokalnych elit, tj. umożliwiają wzmocnienie i legitymizację ich władzy. Istotnym warunkiem wpływu (ang. leverage) UE jest także brak presji ze strony innych aktorów zewnętrznych (przypadek Europy Środkowej, w przeciwieństwie do Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego, gdzie taką rolę odgrywa Rosja). W państwach obecnie kandydujących i sąsiedzkich kluczowe znaczenie mają – jak to pokazano powyżej – preferencje i strategie elit pragnących utrzymać władzę, dlatego postępów w transferze reguł można spodziewać się w tych wymiarach, w których UE pomaga ów cel osiągnąć. Uzależnienie sukcesów europeizacji od politycznej woli lokalnych elit skłania do wniosku o ograniczonym znaczeniu mechanizmu warunkowości w ramach polityki rozszerzenia i polityki sąsiedztwa23. UE podejmuje działania mające na celu modyﬁ kację kalkulacji kosztów i korzyści krajowych aktorów. Chodzi tutaj o zróżnicowane upodmiotowienie (ang. differential empowerment) poszczególnych aktorów, czyli dostarczanie zasobów tym aktorom, którzy wspierają, leżący w ich interesie, transfer unijnych reguł. Wzmocnienie tych aktorów – partii politycznych, grup interesu, organizacji społeczeństwa obywatelskiego – przyczynia się w założeniu do wytworzenia silniejszej krajowej i oddolnej presji na decydentów, aby do- konywali zmian zgodnych z europejską agendą24.

23 F. Schimmelfennig zwraca uwagę, iż praktyczne znaczenie tego mechanizmu było ograniczone również w kontekście akcesji państw Europy Środkowej w latach 2004 i 2007, aczkolwiek z odmiennych powodów. Według autora większość krajów regionu (z wyjąt- kiem Słowacji i Łotwy) nie potrzebowała systemu nagród i kar, aby zreformować swoje systemy polityczne i gospodarcze. Unia ograniczała się do wspierania sił liberalnych, które z własnej woli przeprowadzały promowane przez nią zmiany, a ich proeuropejska polityka była przedmiotem konsensu politycznego i społecznego w kraju. Zob. F. Schim- melfennig, European Regional Organizations, Political Conditionality and Democratic Transforma- tion in Eastern Europe, „East European Politics and Societies” 2007, t. 21, nr 1, s. 139. 24 Por. T.A. Börzel, T. Risse, From Europeanization to Diffusion, s. 7. Mechanizmy i uwarunkowania europeizacji zewnętrznej 31

MECHANIZM SOCJALIZACJI

Fenomen europeizacji zewnętrznej może być wyjaśniany w kategoriach kalkulacji zysków i kosztów w ramach podejścia racjonalistycznego. Alternatyw- ne podejście stanowi wyjaśnianie zjawiska w perspektywie instytucjonalizmu socjologicznego, który kładzie nacisk na mechanizm socjalizacji, uczenia się i perswazji. Mechanizm ten zakłada tworzenie sieci, w której aktorzy, w efekcie procesu argumentacji i dostosowania się do społecznych oczekiwań, re- interpretują swoje preferencje, wartości i modyﬁ kują działania. Socjalizacja ma charakter długoterminowy, nie wpływa na krótkookresowe kalkulacje, ale pozwala na stopniowe zmiany w strukturach politycznych, administracyjnych i społeczno-gospodarczych w krajach trzecich, a tym samym na stworzenie endogennych impulsów dla transformacji systemowej. Zakłada się też, że mechanizmy socjalizacji i uczenia się mogą funkcjonować odmiennie w krajach kandydujących i sąsiedzkich ze względu na różnorodność politycznych struktur i sieci, w jakich działają aktorzy pochodzący z poszczególnych krajów objętych polityką rozszerzenia i sąsiedztwa. Logika stosowności czyni europeizację tym bardziej prawdopodobną i głębszą, im bardziej dany kraj i jego elity aspirują do uczestnictwa we wspól- nocie państw demokratycznych i do integracji z UE oraz w im większym stopniu reputacja międzynarodowa stanowi dla nich ważny element toż- samości. Według Sandry Lavenex i Franka Schimmelfenniga efektywność europeizacji w ramach mechanizmu socjalizacji zwiększa się również wraz ze wzrostem: (1) bezpośredniego wsparcia UE dla aktorów prodemokratycznych i prorynkowych; (2) częstotliwości i intensywności kontaktów między UE i aktorami krajowymi; (3) autonomii aktorów krajowych względem elit znajdujących się u władzy25. Jeffrey Checkel zaś formułuje warunki, które umożliwiają zmianę i ułatwiają proces uczenia się w ramach interakcji społecznej zachodzącej w unijnych instytucjach. Wydaje się jednak, iż schemat ten można zasto- sować również do interakcji między przedstawicielami instytucji unijnych i państw członkowskich a przedstawicielami krajów kandydujących i są- siedzkich. Aktorzy będą bardziej podatni na presje socjalizacyjne wtedy, gdy: (1) znajdą się w nowym środowisku, będącym dla nich źródłem niepewno- ści; (2) mają w owym środowisku status nowicjusza dysponującego ogra-

25 Por. S. Lavenex, F. Schimmelfennig, EU Democracy Promotion in the Neighbourhood: from Leverage to Governance?, „Democratization” 2011, t. 18, nr 4, s. 891−892. 32 Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty niczonym bagażem kognitywnym i normatywnym; (3) presja socjalizacyjna wywierana jest przez osoby dysponujące władzą w grupie, do której aktorzy krajowi należą bądź pragną należeć; (4) interakcja przebiega w relatywnie izolowanym i odpolitycznionym środowisku26. Socjalizacja to kluczowy mechanizm europeizacji w ramach sieci transnarodowych na poziomie administracji państwowej w formule tzw. funkcjonalnego rządzenia (ang. functional governance). Zakłada sektorową współpracę na poziomie administracji państwa partnerskiego oraz administracji UE, w ramach której promuje się zasady tzw. dobrego rządzenia (ang. good governance), czyli przejrzystości, odpowiedzialności i uczestnictwa. Część autorów27 uwa- ża, że z powodu niskiej skuteczności mechanizmu warunkowości europeizacja ma szansę przyczyniać się do zbliżania systemów reguł i funkcjonowania polityk sektorowych (transportowej, ochrony środowiska itd.) do modelu unijnego oraz pogłębiania horyzontalnych, międzyrządowych więzi między administracjami krajów trzecich a UE. Oznacza to uprzywilejowanie współ- pracy sektorowej wobec współpracy politycznej w zakresie demokratyzacji, praw człowieka, rządów prawa, a także zmianę optyki UE – od promocji demokracji do promocji dobrego rządzenia. Zakłada się, że taki „pełzający” transfer reguł na poziomie administracyjnym i sektorowym umożliwi euro- peizację bez jednoczesnego antagonizowania aktorów politycznych, stano- wiących główny punkt oporu. Daje to szansę na wprowadzanie rozwiązań o potencjale demokratyzacyjnym „tylnymi drzwiami” jako swoiście uboczny efekt współpracy funkcjonalnej. Europeizacja w ramach transnarodowych horyzontalnych sieci przedstawicieli administracji publicznej, działających w ramach konkretnego obszaru polityki publicznej, jest oparta na mechanizmach socjalizacji urzędników. Odbywa się w ramach sieci, w których przedstawiciele administracji państw członkowskich i sąsiedzkich pracują nad implementacją unijnych standardów oraz reguł prawnych i administracyjnych w środowisku krajowym. Zakłada się, że reguły wypracowane na potrzeby zaawansowanych demokracji niosą ze sobą elementy demokratycznego rządzenia, takie jak wymóg uczestnictwa aktorów pozarządowych w procesie decyzyjnym czy konieczność udostęp-

26 J.T. Checkel, A. Moravcsik, A Constructivist Research Program in EU Studies?, „European Union Politics” 2001, t. 2, nr 2, s. 221−222. 27 Zob. S. Lavenex, A Governance Perspective on the European Neighbourhood Policy: Integration Beyond Conditionality?, „Journal of European Public Policy” 2008, t. 15, nr 6, s. 938−955; S. Lavenex, F. Schimmelfennig, EU Democracy Promotion, s. 885−888. Mechanizmy i uwarunkowania europeizacji zewnętrznej 33 niania informacji publicznej28. Zakłada się również, że transfer reguł jest tym efektywniejszy, im interakcje w ramach sieci są bardziej zinstytucjonalizowane oraz im wyższy jest stopień decentralizacji i autonomii administracji w stosunku do władzy politycznej29. Nie można jednak zawężać funkcjonowania mechanizmu socjalizacyjnego do sieci transnarodowych z udziałem przedstawicieli administracji sektorowej. Podobną rolę socjalizacyjną w kontekście wymiany idei, rozprzestrze- niania się norm i wartości mogą pełnić m.in. transnarodowe sieci, w których partycypują przedstawiciele partii politycznych, grup interesu, organizacji pozarządowych. Strukturę umożliwiającą tworzenie sieci oraz ułatwiającą interakcje akto- rów stanowią z kolei powiązania (ang. linkages) między UE a państwami kan- dydującymi i sąsiedzkimi. Wyróżnia się przy tym powiązania o charakterze: (1) gospodarczym (handel i inwestycje); (2) międzyrządowym (dyplomacja, wojsko); (3) technokratycznym (eksperci); (4) społecznym (migracja, turysty- ka, diaspora) oraz (5) informacyjnym (media)30. Jednak to, czy powiązania te są funkcjonalne względem socjalizacji w sieciach, zależy w dużej mierze od zakresu kontroli i instrumentalizacji powiązań przez lokalne elity gospodarcze, społeczne i polityczne – zarówno kręgi rządzące, jak i opozycyjne31. Powsta- je pytanie, czy owe elity (lub wpływowe grupy w tych elitach) będą działa- ły na rzecz rozwoju bądź ograniczenia powiązań z aktorami zewnętrznymi promującymi demokratyzację, rządy prawa, dobre rządzenie (UE), czy raczej będą skłonne wzmacniać relacje z aktorami o odmiennych celach (Rosja). W kontekście europeizacji przez socjalizację w krajach kandydujących i sąsiedzkich wyzwanie stanowi relatywnie niski, choć zróżnicowany, poziom autonomii elit gospodarczych i społecznych wobec elit politycznych w sytuacji, gdy w grę wchodzi analiza systemów półautorytarnych i hybrydowych. Motywacje lokalnych elit do wspierania lub osłabiania agendy

28 T. Freyburg, Transgovernmental Networks as Catalysts for Democratic Change? EU Functional Cooperation with Arab Authoritarian Regimes and Socialization of Involved State Ofﬁ cials into Democratic Governance, w: S. Lavenex, F. Schimmelfennig (red.), Democracy Promotion in the EU’s Neighbourhood: from Leverage to Governance?, Routledge, London − New York 2013, s. 120−121. 29 S. Lavenex, F. Schimmelfennig, EU Democracy Promotion, s. 897. 30 Więcej na temat wpływu i powiązań aktorów zewnętrznych z reżimami niedemokratycz- nymi i hybrydowymi zob. S. Levitsky, L.A. Way, Competitive Authoritarianism: Hybrid Regimes after the Cold War, Cambridge University Press, New York 2010. 31 J. Tolstrup, When can External Actors, s. 10. 34 Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty europeizacji UE wynikają zarówno z podzielanej tożsamości, norm i warto- ści, jak i z kalkulacji zysków i kosztów. Socjalizacja będzie zatem efektywniejsza, gdy UE w większym stopniu będzie angażować się w różnego rodzaju transnarodowe sieci tych aktorów, dla których zyski z transferu unijnych re- guł przewyższają koszty. Naturalnymi adresatami wysiłków socjalizacyjnych UE są niezwiązane z elitami władzy organizacje pozarządowe i media, struktury partii opozycyjnych, zorientowany na gospodarkę rynkową mały i średni biznes, studenci i kadra uniwersytecka. Na przykład gdy UE dysponuje systemem zachęt przede wszystkim o charakterze ekonomicznym, najbardziej skuteczna wydaje się mobilizacja lokalnego poparcia gospodarczych grup interesu32. Zachęty te wspierane są wysiłkami socjalizacyjnymi, polegający- mi na wzmacnianiu powiązań ekonomicznych i powiązań o charakterze sie- ciowym. Jednocześnie wskazuje się, że skuteczność powiązań, jeśli chodzi o europeizację i transfer reguł, zależy od dywersyﬁ kacji partnerów, czyli an- gażowania przez UE wszystkich znaczących aktorów, nie tylko tych o orientacji jednoznacznie prozachodniej33.

REZULTATY EUROPEIZACJI ZEWNĘTRZNEJ

W literaturze wyróżnia się trzy wymiary europeizacji państw członkowskich. Badania koncentrują się na europeizacji: (1) polityk publicznych, (2) instytucji oraz (3) gry politycznej, w tym zwłaszcza partii politycznych i grup interesu34. Analiza zmiany w kontekście władzy ustawodawczej i wykonawczej na poziomie krajowym dotyczy m.in. przekazywania UE, pod wpływem procesów europeizacji, kolejnych kompetencji władzy wykonawczej i uszczu- plenia kompetencji władzy ustawodawczej, a w konsekwencji zmiany rów- nowagi w systemach politycznych państw członkowskich. Ma to bezpo- średni związek z problematyką legitymizacji demokratycznej na poziomie europejskim oraz deﬁ cytu demokracji zarówno na poziomie unijnym, jak i krajowym.

32 I. Melnykovska, R. Schweickert, Bottom-up or Top-down: What Drives the Convergence of Ukraine’s Institutions Towards European Standards?, „Southeast European and Black Sea Studies” 2008, t. 8, nr 4, s. 445−447. 33 G. Sasse, Linkages and the Promotion of Democracy: the EU’s Eastern Neighbourhood, „Demo- cratization” 2013, t. 20, nr 4, s. 28. 34 R. Ladrech, Europeanization, s. 24. Rezultaty europeizacji zewnętrznej 35

Równocześnie europeizacja tworzy dla partii politycznych i organizacji społeczeństwa obywatelskiego nowe kanały wpływu na politykę euro- pejską. Efektem może być ewolucja programów wyborczych partii, zmiany w strukturze organizacyjnej partii, a także realizacja celów politycznych przez transnarodową aﬁ liację partyjną i udział w pracach europejskich grup politycznych. Rezultatem europeizacji jest także mobilizacja organizacji spo- łeczeństwa obywatelskiego na poziomie europejskim oraz ich upodmiotowienie w unijnym procesie decyzyjnym w wyniku instytucjonalizacji kanałów partycypacji. Jednak europeizacja tych organizacji w większym stopniu służy wzmocnieniu legitymizacji instytucji europejskich, zwłaszcza Komisji Euro- pejskiej (legitymacja „na wejściu” – ang. input legitimacy), w mniejszym zaś – promowaniu demokracji uczestniczącej. Instytucjonalizacja na poziomie unijnym prowadzi do oligarchizacji społeczeństwa obywatelskiego, co rodzi pytanie o jego reprezentatywność i realną rolę we wzmacnianiu demokracji w UE. W konsekwencji stawia się tezę, że europeizacja wewnętrzna nie prowadzi do wzmocnienia demokracji w państwach członkowskich. Czy zatem europeizacja zewnętrzna przyczynia się do konsolidacji demokracji bądź demokratyzacji systemów autorytarnych i hybrydowych w krajach kandydują- cych i sąsiedzkich? Reﬂ eksja dotycząca związków europeizacji z demokratyzacją była przedmiotem zainteresowania badaczy w kontekście procesu akcesyjnego państw Europy Środkowej. Podstawowe pytania brzmiały: czy rezultatem europeizacji było wzmocnienie, czy osłabienie procesów demokratycznych?, jaki był jej wpływ na konsolidację systemu politycznego w okresie transformacji ustrojowej?35. Istnienie instytucji gwarantujących stabilną demokrację, rządy prawa oraz poszanowanie praw człowieka i praw mniejszości (tzw. kryteria kopenhaskie) stanowią podstawę relacji UE z krajami aspirującymi do człon- kostwa i stowarzyszenia w ramach polityki sąsiedztwa. Jednak proces europeizacji w Europie Środkowej miał na celu, jak się wydaje, raczej stabilizację systemu politycznego oraz wspieranie transformacji w stopniu, w jakim wy- magała tego realizacja interesów geopolitycznych i gospodarczych UE. Na przykład efektem europeizacji był nie tyle rozwój aktywności obywatelskiej i rozkwit organizacji społeczeństwa obywatelskiego, ile wzmocnienie naj- większych organizacji o prounijnej i liberalnej orientacji ideologicznej36.

35 T.G. Grosse, W objęciach europeizacji: wybrane przykłady z Europy Środkowej i Wschodniej, Insty- tut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012, s. 157. 36 Ibidem, s. 190−191. 36 Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty

Jak kształtują się zmiany – efekty europeizacji – na poziomie krajowym w państwach członkowskich, kandydujących i sąsiedzkich? Pod wpływem europeizacji nie mamy, jak się wydaje, do czynienia z fundamentalną transfor- macją polityczną, ale raczej ze stopniowymi zmianami preferencji i strategii osiągania celów przez aktorów krajowych, zachodzącymi w zróżnicowanym zakresie. Trudno tutaj mówić o konwergencji, kluczową rolę bowiem odgry- wają w każdym z państw specyfi czne dla niego uwarunkowania. W literaturze wyróżnia się pięć typów rezultatów procesu europeizacji: (1) inercja; (2) opór przed zmianami; (3) absorpcja; (4) akomodacja; (5) transformacja37. Pierwsze dwa typy oznaczają brak zmian wynikających z pasywnego lub aktywnego sprzeciwu wobec europeizacji, kolejne trzy – wprowadzenie zmian od niewielkiej modyfi kacji po fundamentalne zmiany. Najrzadziej zachodzącym efektem europeizacji w krajach kandydujących i sąsiedzkich jest systemowa transformacja. Stosunkowo rzadko należy także spodziewać się bezpośredniego i aktywnego oporu przed wprowadzaniem zmian, skoro – przynajmniej na poziomie deklaratywnym – wszystkie omawiane państwa dążą do integracji bądź znaczącego zbliżenia z UE. Stosun- kowo najczęstszymi efektami zaś są inercja i absorpcja. Absorpcja oznacza nieznaczne dostosowanie i modyfi kacje, które jednak nie wpływają w sposób istotny na logikę instytucjonalną oraz praktykę działania. Mimo niskiej wiary- godności oferty akcesyjnej dla aktualnych kandydatów należy się spodziewać bardziej zaawansowanych zmian w krajach kandydujących niż sąsiedzkich. Powinniśmy również odnieść się do spodziewanych kierunków zmian. Czy procesy europeizacji w krajach niedemokratycznych, autorytarnych i hybrydowych, owocują demokratyzacją systemu, czy raczej rezultatem jest stabilizacja, a nawet konsolidacja istniejącego reżimu? W tym kontekście wielu autorów pisze o patologiach lub paradoksach europeizacji38. Przykładem jest wzrost efektywności rządzenia w krajach sąsiedzkich i jednoczesny spadek jakości demokracji. Dotychczas przeprowadzone badania empiryczne wskazują, że transfer reguł w sferze wzmacniania zdolności państwa do walki z korupcją czy efektywności administracji nie prowadzi do demokratyzacji.

37 R. Ladrech, Europeanization, s. 36−38. 38 Zob. T.A. Börzel, Y. Pamuk, Pathologies of Europeanization; T.A. Börzel, V. van Hüllen, Good Governance and Bad Neighbours: the Limits of the Transformative Power Europe, KFG Wor- king Paper Series, nr 35, Freie Universität Berlin, Berlin 2011; S. Stewart, The Interplay of Domestic Contexts and External Democracy Promotion: Lessons from Eastern Europe and South Caucasus, „Democratization” 2009, t. 16, nr 4, s. 804−824. Podsumowanie 37

Co więcej, dojście do władzy prozachodnich liderów w Gruzji, na Ukrainie i w Mołdawii spowodowało zastąpienie wysiłków mających na celu wspieranie opozycji i społeczeństwa obywatelskiego działaniami wspomagający- mi instytucje państwa w selektywnej, jak się okazało, implementacji zasad tzw. dobrego rządzenia. W praktyce UE wspierała zmianę liderów, a nie kon- solidację demokracji, czego efektem była faktyczna konsolidacja miękkiego autorytaryzmu. Koncentracja powiązań sieciowych wyłącznie na prozachodnim hybrydowym reżimie nie prowadzi zatem do dalszej demokratyzacji, ale do konsolidacji tendencji półautorytarnych, nawet jeśli reżim jest blisko związany z UE i USA39. Wynika to ze służebności celu demokratyzacyjnego względem unijnych celów gospodarczych, ekspansji rynkowej i polityki energetycznej w regionie.

PODSUMOWANIE

Procesy europeizacji przebiegają odmiennie w kontekście wewnętrznym i zewnętrznym. Dla państw członkowskich podstawowe znaczenie ma mechanizm korekcyjny, w którym wyższy stopień niedostosowania środowiska krajowego do unijnego oznacza większą presję europeizacji i większy zakres zmian. Tymczasem w przypadku państw kandydujących i sąsiedzkich, w których – wobec niestosowania zasady warunkowości w sposób wiary- godny i konsekwentny – koszty europeizacji przekraczają potencjalne zyski, im większe niedostosowanie, tym bardziej selektywna i powierzchowna jest zmiana zachodząca pod wpływem europeizacji. W krajach obecnie kandydujących i sąsiedzkich kluczowe znaczenie mają preferencje i strategie elit pragnących utrzymać władzę, dlatego postępów w transferze reguł można spodziewać się w tych wymiarach, w których Unia pomaga ów cel osiągnąć. Uzależnienie sukcesów europeizacji od politycznej woli lokalnych elit nasuwa wniosek o ograniczonym znaczeniu mechanizmu warunkowości w odniesieniu do polityki sąsiedztwa i rozszerzenia. Ograniczone znaczenie mechanizmu warunkowości skłania do przyjrze- nia się mechanizmowi socjalizacji w ramach analizy sieci transnarodowych jako alternatywnemu podejściu do europeizacji zewnętrznej. W najnowszej literaturze przedmiotu wyczerpująco opisane są mechanizmy socjalizacji

39 G. Sasse, Linkages and the Promotion of Democracy, s. 19−20. 38 Europeizacja zewnętrzna: mechanizmy, uwarunkowania, rezultaty przedstawicieli administracji publicznej w krajach sąsiedzkich w sieciach działających w formule funkcjonalnego rządzenia. Brakuje natomiast analiz socjalizacji w sieciach tworzonych przez przedstawicieli partii politycznych, grup interesu, organizacji pozarządowych itd. Z punktu widzenia europeizacji przez socjalizację w krajach kandydu- jących i sąsiedzkich przeszkodę stanowi stosunkowo niski, chociaż zróżni- cowany, poziom niezależności elit gospodarczych i społecznych od władz politycznych w sytuacji, gdy w grę wchodzi analiza systemów półautorytar- nych lub hybrydowych. Przy tym wspieranie agendy europeizacji UE przez lokalne elity wynika zarówno z podzielanej tożsamości, norm i wartości, jak i z kalkulacji zysków i kosztów. Wskazuje się ponadto, że skuteczność po- wiązań sieciowych, jeśli chodzi o europeizację i transfer reguł, zależy od dy- wersyﬁ kacji partnerów, czyli angażowania przez UE wszystkich znaczących aktorów, nie tylko tych o orientacji jednoznacznie prozachodniej. W krajach sąsiedzkich i kandydujących, charakteryzujących się hybrydowym reżimem politycznym lub stosunkowo niskim stopniem konsolidacji demokracji, procesy europeizacji mogą prowadzić nie tylko do demokratyzacji, ale także do stabilizacji i konsolidacji tendencji niedemokratycznych. Dotychczas przeprowadzone badania empiryczne wskazują na wzrost efek- tywności rządzenia w krajach sąsiedzkich i jednoczesny spadek jakości demokracji. Wynika to również ze służebności celu demokratyzacyjnego wzglę- dem celów gospodarczych, ekspansji rynkowej i polityki energetycznej UE w ramach strategii zewnętrznego transferu reguł. Rozdział 2 Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących

W niniejszym rozdziale dokonano szczegółowej konceptualizacji procesu zewnętrznej europeizacji partii politycznych i grup interesu, w tym organizacji biznesu i organizacji pozarządowych. Literatura przedmiotu dostarcza stosunkowo niewielu analiz teoretycznych i empirycznych dotyczących tej problematyki, również w odniesieniu do (starych) państw członkowskich1. Badaczy w większym stopniu interesuje bowiem problematyka europeizacji polityk publicznych niż instytucji i aktorów politycznych. Niewątpliwie na podstawie wyników dotychczasowych badań można stwierdzić, że wpływ UE jest większy w przypadku polityki niż instytucji, partii i systemów partyjnych2. Dlatego wpływ integracji europejskiej na partie i systemy partyjne jest relatywnie rzadko badany, zwłaszcza w sposób porównawczy, uwzględniający mechanizmy i efekty europeizacji w starych i nowych pań- stwach członkowskich3. Szersze badania komparatystyczne nad europeiza- cją organizacji partyjnych prowadzone były głównie w Europie Zachod-

1 S. Bulmer, Theorizing Europeanization, w: P. Graziano, M.P. Vink (red.), Europeanization: New Research Agenda, Palgrave Macmillan, Houndmills Basingstoke 2007, s. 56. 2 P. Mair, The Limited Impact of Europe on National Party Systems, „West European Politics” 2000, t. 23, nr 4, s. 27−28. 3 P.G. Lewis, Introduction: Europeanising Party Politics? Central and Eastern Europe after Enlar- gement, w: P. Lewis, R. Markowski (red.), Europeanizing Party Politics? Comparative Perspecti- ves on Central and Eastern Europe, Manchester University Press, Manchester 2011, s. 16; E. Kulahci, Introduction to European Integration. Party Systems and Political Parties, w: E. Ku- lahci (red.), Europeanization and Party Politics: How the EU Affects Domestic Actors, Patterns and Systems, European Consortium for Political Research, Colchester 2012, s. 1. 40 Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących niej4. Ponadto wiele publikacji tego nurtu dotyczy głównie polityzacji spraw europejskich w kontekście rosnących tendencji eurosceptycznych w państwach członkowskich Unii5. Literatura na temat reprezentacji interesów na poziomie UE odnosi się niemal wyłącznie do grup interesu z państw członkowskich, a niewiele opracowań porusza problematykę zagranicznych aktorów6. Ogólnie rzecz ujmując, problematyka europeizacji jest jednak często poruszana na łamach prestiżowych europejskich periodyków naukowych. Sto- sunkowo rzadko natomiast znajduje się w centrum zainteresowania polskich studiów europejskich i politologicznych7. Pogłębione i kompleksowe badania procesu europeizacji partii politycznych (casus nowego państwa człon- kowskiego – Polski) prowadziła Anna Pacześniak8, a europeizacją gospodarczych grup interesu w Polsce zajmowała się w latach 2007–2010 Agnieszka K. Cianciara. Jednak systematyczna – teoretyczna i empiryczna – analiza zewnętrznej europeizacji partii politycznych i grup interesu w krajach kan- dydujących i sąsiedzkich stanowi w polskiej politologii i europeistyce nowy i dotychczas nieeksplorowany kierunek badań.

EUROPEIZACJA PRZEZ SOCJALIZACJĘ

Socjalizacja stanowi istotny mechanizm europeizacji w ramach sieci transnarodowych. Zakłada funkcjonowanie sieci, w której aktorzy, w rezultacie

4 T. Poguntke, N. Aylott, R. Ladrech, K.R. Luther, The Europeanization of Political Party Orga- nizations: a Conceptual Analysis, „European Journal of Political Research” 2007, t. 46, nr 6, s. 747−771. 5 D. Almeida, The Impact of European Integration on Political Parties: Beyond the Permissive Consen- sus, Routledge, London − New York 2012, s. 5. 6 A. Rasmussen, P. Aleksandrova, Foreign Interests Lobbying in Brussels: Participation of non-EU Members in Commission Consultations, „Journal of Common Market Studies” 2012, t. 50, nr 4, s. 614. 7 Do wyjątków należą prace J. Ruszkowskiego, R. Riedla, A. Pacześniak, T.G. Grosse i A.K. Cianciary. Por. m.in.: J. Ruszkowski Europeizacja ad extra w zarządzaniu zewnętrznym (external governance) Unii Europejskiej, „Rocznik Integracji Europejskiej” 2010, nr 4, s. 7−27; A. Pacześniak, R. Riedel (red.), Europeizacja – mechanizmy, wymiary, efekty, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010; T.G. Grosse, Systemowe spojrzenie na europeizację, „Studia Europejskie” 2012, nr 3, s. 9−27; idem, W objęciach europeizacji: wybrane przykłady z Europy Środkowej i Wschodniej, ISP PAN, Warszawa 2012; A.K. Cianciara, Polski lobbing gospodarczy w Unii Europejskiej 2004– –2010: perspektywa neoinstytucjonalna, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012. 8 A. Pacześniak, Europeizacja polskich partii politycznych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014. Europeizacja przez socjalizację 41 procesu argumentacji i dostosowując się do społecznych oczekiwań, rein- terpretują swoje preferencje, wartości oraz modyfi kują działania. Efekty socjalizacji uzależnione są od tego, czy krajowi aktorzy uznają reguły i normy unijne za uzasadnione i stosowne. W jakim zatem stopniu europeizacja w lo- gice stosowności zachodzi ze względu na deklaratywną i realną kalkulację zysków i strat, a w jakim ze względu na realną i głęboką internalizację norm i reguł? Socjalizacja odbywa się na poziomie elit władzy, opinii publicznej, ale także pośrednim, tj. aktorów pośredniczących (ang. intermediary actors), czyli partii politycznych i organizacji społeczeństwa obywatelskiego9. Akto- rzy ci stanowią główny przedmiot zainteresowania w niniejszej monografi i. Przyjmuje się, iż partie i grupy interesu są zarówno adresatami, jak i agentami europeizacji. Z jednej strony podmioty te poddawane są presji socjalizacyj- nej w ramach uczestnictwa w sieciach na poziomie europejskim. Z drugiej zaś efektem socjalizacji może być ich własny wpływ na zmianę środowiska krajowego. Należy też podkreślić rolę krajowych uwarunkowań w powstrzy- mywaniu lub też promowaniu procesów europeizacji przez omawianych aktorów. W jakim stopniu elity polityczne, gospodarcze i organizacje społeczeń- stwa obywatelskiego mogą pozytywnie wpływać na demokratyzację i moder- nizację kraju w zgodzie z reformami promowanymi przez UE? Elity polityczne pozostające u władzy stanowią często główne punkty oporu (ang. veto points) przed zmianami, dlatego też polityczne reformy promowane przez UE przynoszą ograniczone rezultaty. Jednak to właśnie rządy są głównym benefi cjentem Europejskiej Polityki Sąsiedztwa: ponad 70% funduszy prze- znaczanych jest na bezpośrednie wsparcie budżetów krajów partnerskich. Większość pozostałych funduszy przekazywana jest na projekty skierowane do instytucji publicznych10. Jednocześnie sprawowanie władzy przez siły deklaratywnie proeuropejskie nie oznacza, że proces europeizacji polityk, instytucji i gry politycznej przebiega w sposób postulowany przez Unię. Siły polityczne opowiadające się za zbliżeniem z UE nie muszą być zwolennikami unijnego modelu demokratycznych rządów prawa, co w praktyce prowadzi do selektywnego traktowania agendy reform. Podobnie antyreżi-

9 I. Solonenko, External Democracy Promotion in Ukraine: the Role of the European Union, „De- mocratization” 2009, t. 16, nr 4, s. 717. 10 M. Falkenhein, I. Solonenko, The EU and Civil Society in Eastern Europe: Partners in the Pur- suit of Policy Change?, w: T.A. Börzel, K. Börzel (red.), Policy Chance in the EU’s Immediate Neighbourhood: a Sectoral Approach, Nomos, Baden-Baden 2012, s. 57−60. 42 Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących mowa opozycja polityczna nie zawsze jest naturalnym sojusznikiem i agentem europeizacji, ponieważ może być zbyt słaba, rozproszona i skłócona albo też może sprzeciwiać się integracji europejskiej na rzecz alternatyw- nych kierunków polityki zagranicznej. W tym kontekście warto zastanowić się w perspektywie porównawczej, jak przebiegają i jakie są wzajemne relacje między procesami europeizacyjnymi partii rządzących a opozycyjnych, proeuropejskich a preferujących inne opcje polityczne. Należy sądzić, że efekty europeizacji w stosunkowo największym stopniu będą obserwowa- ne w przypadku partii opozycyjnych i proeuropejskich, natomiast w mniejszym odnosić się będą do partii rządzących i proeuropejskich. Dysponują- ce mniejszymi zasobami partie opozycyjne będą bowiem bardziej skłonne do wykorzystywania zasobów oferowanych przez UE. Nie należy przy tym zapominać o hipotezie badawczej, potwierdzanej wielokrotnie w przypadku badań nad państwami członkowskimi oraz kandydatami z Europy Środko- wej, mówiącej, że europeizacja wzmacnia egzekutywę kosztem legislatywy i aktorów niepaństwowych przez erozję kontroli parlamentarnej11. Czy zatem również w przypadku krajów obecnie kandydujących i sąsiedzkich UE, zamiast wspierać słabych aktorów politycznych, faktycznie wzmacnia ich kosztem struktury rządowe i administracyjne? Podkreśla się także socjalizacyjny potencjał organizacji biznesu jako ak- tora w sposób naturalny zainteresowanego łatwiejszym dostępem do unijnego rynku. Czy zatem gospodarcze grupy interesu mogą odgrywać rolę skutecznego agenta europeizacji w państwach o systemie hybrydowym? W literaturze podnosi się, że promowane przez Unię reformy mają szczególnie duże znaczenie dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), z re- guły pozbawionego istotnych wpływów politycznych. Z kolei wielki biznes (oligarchowie), posiadający wpływy wynikające z powiązań z elitami władzy lub należący do nich, jest zainteresowany dostępem do wspólnego rynku, jednak wykorzystuje wpływy polityczne celem ograniczenia wysokich kosz- tów dostosowawczych. Przekłada się to między innymi na powierzchowną i selektywną implementację reguł i praktyk unijnych. Społeczeństwo obywatelskie – kolejny potencjalny agent europeizacji – w krajach sąsiedzkich i kandydujących dysponuje ograniczoną bazą człon- kowską, cierpi na brak krajowych funduszy, charakteryzuje się niskim po-

11 F. Jur je, Europeanization and New Member States: a Comparative Social Network Analysis, Routledge, London − New York 2013, s. 9. Partie polityczne jako adresaci i agenci europeizacji 43 ziomem współpracy z innymi grupami oraz funkcjonuje w trudnym i nie- pewnym środowisku prawnym. Jednak organizacje zajmujące się ochroną środowiska, stowarzyszenia konsumenckie czy związki zawodowe stanowią dla Unii wdzięczny obiekt zabiegów socjalizacyjnych ze względu na podzie- lane cele oraz niewielkie zasoby własne, powodując większe zainteresowanie ich pozyskiwaniem z UE, a co za tym idzie większą skłonność do przej- mowania unijnych reguł gry. Jeśli chodzi o efekty procesu europeizacji, postuluje się często wzmocnienie kanałów socjalizacji skierowanych do tych aktorów12.

PARTIE POLITYCZNE JAKO ADRESACI I AGENCI EUROPEIZACJI

FORMY WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ

Europeizacja partii politycznych w ramach mechanizmu socjalizacji zachodzi, gdy w transnarodowych sieciach aktorów tworzą się powiązania i rozwija się współpraca. Do sieci tych zaliczamy europejskie federacje partyjne i zinstytucjonalizowane formy współpracy utworzone w ramach Partner- stwa Wschodniego (Zgromadzenie Parlamentarne Euronest) oraz podobne struktury działające w procesie akcesyjnym, w tym fora dialogu obecne w dwustronnej współpracy między Parlamentem Europejskim a parlamentami krajów kandydujących. Transnarodowe formy współpracy nie tylko dostarczają impulsów socjalizacyjnych aktorom z krajów sąsiedzkich i kan- dydujących, ale również wyposażają je w rozmaite zasoby, które mogą być wykorzystywane zarówno w krajowej grze politycznej, jak i – jako wynik sprzężenia zwrotnego – mogą służyć eksploracji nowych metod i kanałów wywierania wpływu na poziomie UE. Analiza sieci społecznych pozwala na badanie pozycji aktorów i powiązań pomiędzy nimi w sieciach transnarodowych. Sieci umożliwiają wymianę za- sobów (np. informacji) oraz rozwój międzyorganizacyjnych zależności. Ana- liza częstotliwości i charakteru kontaktów między aktorami sieci umożliwia pośrednią ocenę wpływu UE na przedstawicieli partii politycznych z krajów sąsiedzkich i kandydujących. Pozwala również odpowiedzieć na pytanie o po-

12 M. Falkenhein, I. Solonenko, The EU and Civil Society in Eastern Europe, s. 70−71. 44 Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących ziom aktywności, który może być zależny od przynależności do elity rządzącej lub opozycji pro- lub antyeuropejskiej. Przyjęta technika wywiadów zakłada ustalenie sposobów postrzegania przez respondentów własnej działalności w sieci oraz działań innych aktorów, w zależności od wypracowanej koncepcji tożsamości i ról. Analiza taka może pomóc w ustaleniu, którzy aktorzy grają decydującą rolę, gdyż zakłada się, że wpływ powiązany jest z centralną pozycją w sieci13. Ponadto badania mogą dostarczyć odpowiedzi na pytanie, czy w percepcji respondentów wzrasta znaczenie transnarodowych relacji i powiązań w czasie. W jaki sposób – na przykład – analizowani aktorzy odnosili się do transnarodowych form współpracy w przypadku pierwszego posiedzenia Zgromadzenia Parlamentarnego Euronest, a jak w przypadku kolejnych – w 2013 czy w 2014 roku? Nasuwa się wiele pytań. Jak funkcjonuje proces socjalizacji i jakie są jego efekty w ramach Euronest? W jakim stopniu stanowi on wartość dodaną w stosunku do współpracy bilateralnej między Parlamentem Europejskim a parlamentami poszczególnych krajów partnerskich i jak jest postrzegana ta współpraca przez przedstawicieli partii politycznych z krajów sąsiedzkich? Jak z kolei wyglądają efekty socjalizacji w ramach współpracy parlamentarnej PE i parlamentów krajów kandydujących? Zasadne jest też pytanie o to, czy kontakty te nie są zbyt sporadyczne, mało intensywne i za bardzo sformalizowane, aby mogły zajść jakiekolwiek głębsze procesy transferu i internalizacji norm i reguł. Należy też pamiętać, że socjalizacja w Zgromadzeniu Parlamentar- nym prowadzona jest głównie przez przedstawicieli Parlamentu Europejskie- go z nowych krajów członkowskich. Faktyczny brak deputowanych z Europy Zachodniej może mieć istotne znaczenie dla procesów europeizacji. Dotychczasowe wycinkowe badania na temat socjalizacji w transnarodowej sieci, jaką jest Euronest, wskazują na dostosowywanie się do unijnych reguł gry bardziej ze względu na strategiczną kalkulację aktorów niż inter- nalizację norm i zmianę preferencji. W konsekwencji zgromadzenie stanowi dogodne forum międzynarodowe do wyrażania i uzasadniania krajowych preferencji politycznych i partyjnych14. Bez wątpienia istnieje więc potrzeba

13 Por. A. Taylor, A. Geddes, C. Lees, The European Union and the South East Europe: the Dy- namics of Europeanization and Multilevel Governance, Routledge, London − New York 2013, s. 27−29. 14 H. Kostanyan, B. Vandecasteele, The EuroNest Parliamentary Assembly: the European Parlia- ment as a Socializer of Its Counterparts in the EU’s Eastern Neighbourhood?, „EU Diplomacy Papers” College of Europe, Brugge – Natolin 2013, nr 5, s. 16−17. Partie polityczne jako adresaci i agenci europeizacji 45 prowadzenia pogłębionych badań empirycznych, które, posługując się meto- dą wywiadów z aktorami politycznymi, pozwolą na identyfi kację ich motywacji i oczekiwań. Takie podejście umożliwi pogłębioną analizę, którą trudno przeprowadzić, korzystając wyłącznie z ofi cjalnych dokumentów Euronest. Kolejnym i potencjalnie niezwykle istotnym forum socjalizacji są europejskie federacje partyjne, w których partiom z krajów sąsiedzkich i kandydują- cych przysługuje status członka, członka stowarzyszonego lub obserwatora. Członkostwo w europartiach nie tylko wiąże się z wieloma profi tami o charakterze fi nansowym czy ekspercko-doradczym, ale przede wszystkim dostarcza zewnętrznej legitymizacji partii na arenie krajowej oraz ułatwia dostęp do zachodnich decydentów i promowanie wśród nich własnych preferencji i interesów. W literaturze podkreśla się, że socjalizacja to proces długotrwały, który z reguły wzmacnia tendencje endogenne, zachodzące już w partiach. Jednocześnie wskazuje się, że partie w krajach podlegających transformacji ustrojowej są bardziej otwarte na wpływy zewnętrzne niż partie w krajach o stabilnej i skonsolidowanej demokracji15. Zmiany w programie i statucie partii mogą zachodzić w wyniku procedury afi liacyjnej, w której europejska federacja stosuje elementy zasady warunkowości (narzuca kryteria członko- stwa)16. O socjalizacji aktorów w procesie uczestnictwa w transnarodowych sieciach możemy wnioskować, obserwując przejawy ich aktywności oraz ana- lizując motywację do ich podjęcia.

WYMIARY EUROPEIZACJI

Hipotezy na temat efektów europeizacji w krajach sąsiedzkich i kandydują- cych oparte zostały na literaturze dotyczącej Europy Zachodniej i Środko- wej, ale dostosowane do omawianego kontekstu wschodnioeuropejskiego. Inspiracją była klasyﬁ kacja wymiarów europeizacji autorstwa Roberta Ladre- cha oraz ustalenia Tima Haughtona dotyczące wskaźników europeizacji17.

15 B. von dem Berge, T. Poguntke, The Inﬂ uence of Europarties on Central and Eastern European Partner Parties: a Theoretical and Analytical Model, „European Political Science Review” 2013, t. 5, nr 2, s. 2−4. 16 Więcej: N. Timus, Europeanization through Transnational Party Cooperation: the Case of EPP and Ukrainian Parties, 12th Biennial Conference of EUSA, Boston 3−5 March 2011, s. 3. 17 R. Ladrech, Europeanization and National Politics, Palgrave Macmillan, Houndmills Basing- stoke 2010, s. 129–133; T. Haughton, Driver, Conductor or Fellow Passenger? EU Membership and Party Politics in Central and Eastern Europe, w: T. Haughton (red.), Party Politics in Central and Eastern Europe: Does EU Membership Matter?, Routledge, London − New York 2011, s. 5. 46 Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących

Według tych autorów proces europeizacji w ramach transnarodowych sieci znajduje odzwierciedlenie w programie partii, organizacji partyjnej, rywalizacji między partiami oraz relacjach między partiami a rządem. Wskaźnikiem zmian w sferze programowo-ideologicznej będzie wzrost znaczenia kwestii europejskich w programach partii, a w sferze organizacyjnej – wzrost roli specjalistów do spraw europejskich w partyjnym procesie decyzyjnym oraz zmiany w dystrybucji władzy w partii, wyrażające się w alokacji ważnych stanowisk na rzecz deputowanych instytucjonalnie zaangażowanych we współ- pracę z UE. Z kolei konstruowanie osi konﬂ iktu politycznego wokół kwestii europejskich (akcesji, stowarzyszenia itd.) wskazuje na europeizację rywalizacji międzypartyjnej. O europeizacji świadczyć może zmiana relacji między legislatywą i egzekutywą. Programy polityczne najważniejszych partii analizowane są w kolejnych rozdziałach z punktu widzenia zmian związanych z wydarzeniami kluczowymi dla procesu integracji europejskiej poszczególnych krajów w latach 2004– –2014. Zastosowano zarówno analizę ilościową (na przykład ilościowa analiza odniesień do UE i integracji europejskiej w programach wyborczych), jak i jakościową (badanie orientacji proeuropejskich i antyeuropejskich po- szczególnych ugrupowań). Należy zaznaczyć, że programy wyborcze partii politycznych w krajach podlegających procesom transformacji charakteryzu- ją się znacznym poziomem ogólności, populizmu oraz brakiem rozwiniętej warstwy programowo-ideologicznej. Powstaje zatem pytanie, czy pod wpły- wem europejskiej socjalizacji dochodzi do adaptacji programów partyjnych do standardów właściwych rzeczywistości politycznej krajów unijnych. Jakie jest znaczenie europartii w tym procesie? Czy transnarodowa socjalizacja powoduje większy nacisk na cel programowy partii politycznej (odzwierciedlenie preferencji wyborców i ich realizacja w przypadku udziału w sprawowaniu władzy), dokonywany kosztem dominującej w krajach postkomunistycznych funkcji związanej z obsadą stanowisk (pogoń za rentą)? Warto zastanowić się także, czy i na ile w krajach sąsiedzkich i kandydujących partie polityczne próbują budować pozycję na retoryce eurosceptycznej, co również świadczy- łoby przecież o europeizacji sceny politycznej. Europeizacja organizacji partyjnej oznacza przede wszystkim wzrost znaczenia osób zaangażowanych w sprawy europejskie w danej partii. Cho- dzi tutaj na przykład o pozycję delegatów do Euronest lub członków (władz) krajowej komisji parlamentarnej do spraw europejskich w hierarchii partyjnej. Można założyć, że pozycja ta rośnie wraz z postępami danego kraju Partie polityczne jako adresaci i agenci europeizacji 47 w integracji ze strukturami europejskimi. Jednocześnie na uwagę zasługują kryteria selekcji posłów do Zgromadzenia Parlamentarnego w poszczegól- nych partiach – czy mają one charakter merytoryczny (wiedza ekspercka, dotychczasowe kontakty w UE), czy też stricte polityczny. Warto także odpo- wiedzieć na pytanie, jakie jest miejsce i rola w partii osób odpowiedzialnych za kontakty z eurofederacjami i ekspertów do spraw europejskich18. Czy za- angażowanie w sieci transnarodowej współpracy jest wyłącznie przywilejem niewielkiej liczby wysoko postawionych działaczy z partyjnej centrali? A może raczej władze partii nie angażują się w takie formy współpracy, pozostawia- jąc aktywność europejską młodym działaczom, niemającym wpływu na elity partyjne, a konsekwencji niedysponującym potencjałem dla szerszej europeizacji własnej partii?19 Ponieważ liczba personelu partyjnego zaangażowanego we współpracę transnarodową jest ograniczona, bardzo istotne znaczenie ma to, jak wiele z impulsów socjalizacyjnych (na przykład transfer wiedzy czy doradztwo wyborcze) pośrednio przechodzi od elity do szeregowych członków partii. Z problemem tym wiąże się pytanie o realny wpływ lide- rów zaangażowanych we współpracę transnarodową na krajowe, regionalne i lokalne struktury partyjne20. Kolejne pytanie dotyczy tego, czy członkostwo w europartiach realnie wpływa na demokratyzację wewnątrzpartyjną, czy też wymuszone przez organizacje europejskie zmiany statutowe pozostają jedynie teorią. Warto przy tym podkreślić, że organizacje partyjne w krajach postkomunistycznych cechuje zgeneralizowana słabość organizacyjna i kadrowa, zależność od lidera (wyraźne tendencje wodzowskie) oraz daleko posunięta oligarchizacja sceny politycznej, co widoczne jest w licznych transferach deputowanych z jednej partii do drugiej, zachowujących wysokie miejsca w hierarchii partyjnej21.

18 Por. A. Pacześniak, Europeizacja partii politycznych i systemu partyjnego, w: eadem, R. Riedel (red.), Europeizacja – mechanizmy, wymiary, efekty, s. 258; A. Pacześniak, Europeizacja polskich partii politycznych – pytania badawcze, metody i techniki wyjaśniania, stan wiedzy, w: K.A. Wojtasz- czyk, T. Kownacki (red.), Metodologia badań europejskich, Oﬁ cyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2011, s. 117−129. 19 Por. M. Bader, Party Politics in Georgia and Ukraine and the Failure of Western Assistance, „De- mocratization” 2010, t. 17, nr 6, s. 1099. 20 G. Pridham, Political Parties and Their Consolidation in Post-communist New Democracies: Indirect and Direct Impact from EU Enlargement, w: P. Lewis, R. Markowski, Europeanizing Party Poli- tics?, s. 55−63. 21 A. Romaniuk, Wybory parlamentarne 2006 na Ukrainie a perspektywy systemu partyjnego, w: K. Kowalczyk, Ł. Tomczak (red.), Czechy, Polska, Ukraina: partie i systemy partyjne – stan i perspektywy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 128−129. 48 Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących

Proces europeizacji rywalizacji międzypartyjnej implikuje powstanie nowej, istotnej linii podziałów partyjnych: za lub przeciw UE. Czy wraz z postę- pem integracji kwestie europejskie są w większym stopniu wykorzystywane i instrumentalizowane w krajowych kampaniach wyborczych? W państwach Europy Środkowej, które przystąpiły do UE w latach 2004 i 2007, procesy europeizacji doprowadziły do mobilizacji i konsolidacji sił liberalnych. W związku z tym rodzi się pytanie, czy podobne procesy można dostrzec w państwach obecnie kandydujących do członkostwa oraz w krajach sąsiedz- kich? Jaką rolę, jeśli chodzi o stabilizację systemu partyjnego, odgrywa unijny monitoring równego dostępu do mediów czy ﬁ nansowania kampanii wyborczych? Jaka jest rola europartii i innych zinstytucjonalizowanych form współpracy transnarodowej? Czy w latach 2004–2014 dawało się w interesu- jących nas krajach dostrzec pewne trendy ewolucji systemu partyjnego, podobne do tych w krajach członkowskich, w kierunku systemu proeuropejskiego (partie eurosceptyczne uzyskują w wyborach najwyżej 10% głosów), podzielonego (ponad 30%) czy systemu ze znaczącymi partiami euroscep- tycznymi (10–30%)?22 Należy jednak pamiętać, że wpływ integracji europejskiej nie wyraża się wyłącznie bezpośrednio w powstawaniu nowych partii i podziałach partyjnych na tle stosunku do Unii. UE wywiera wpływ przede wszystkim pośrednio. Dostarczając określonych zasobów, wspiera upodmiotowienie jednych aktorów oraz marginalizację innych, na przykład dyskurs unijny może być wykorzystywany w walce politycznej przez partie opozycyjne, dostarczając legitymizacji zewnętrznej ich postulatom w zakresie reform prawa wyborczego, sądownictwa i walki z korupcją. Opozycja zyskuje też legitymizację i wiarygodność, wynikające z przynależności do europejskiej federacji partyjnej. Jednak unijny wymóg walki z korupcją może być – dość paradoksalnie – zinternalizowany i używany jako użyteczny argument przez ugrupowania rządzące, które chcą rozprawić się z polityczną opozycją. W literaturze przedmiotu dotyczącej państw członkowskich wskazuje się na ewolucję relacji między partiami politycznymi (parlamentem) a rzą- dem w procesie europeizacji. Do instytucjonalnych efektów europeizacji w tym wymiarze zaliczamy wzmocnienie egzekutywy (w tym zwłaszcza szefa rządu), która dysponuje lepszą niż parlament pozycją w sieci relacji między poziomem krajowym a europejskim. Osłabienie parlamentów krajowych wyraża się między innymi w: (1) przeniesieniu części ich kompetencji

22 Zob. E. Kulahci, Introduction to European Integration, s. 2−3. Partie polityczne jako adresaci i agenci europeizacji 49 na poziom unijny; (2) marginalnym udziale w unijnym procesie decyzyjnym; (3) deﬁ cycie zasobów i niezależności niezbędnych do kontroli rządów przez parlamenty. W systemie wielopoziomowego zarządzania UE obserwujemy wzrost roli czynnika biurokratycznego – urzędników i ekspertów – kosztem reprezentacji politycznej23. Zakłada się zatem, iż integracja z UE wzmacnia krajową egzekutywę również w krajach kandydujących i sąsiedzkich, osłabia- jąc jednocześnie pozycję i kompetencje władzy ustawodawczej, a tym samym znaczenie i tak słabo rozwiniętych partii politycznych. Można zatem postawić hipotezę, że europeizacja przynosi paradoksalne efekty. Z jednej strony presja socjalizacyjna UE może pozytywnie wpływać na konsolidację ideologiczno-programową i organizacyjną partii politycznych, a także modyﬁ kować warunki rywalizacji między poszczególnymi aktorami systemu partyjnego, co może być z korzyścią dla partii opozycyjnych, z drugiej – system polityczny UE oraz formuła relacji z krajami kandydujący- mi i sąsiedzkimi powoduje uprzywilejowanie władzy wykonawczej kosztem władzy ustawodawczej. W krajach o systemach na wpół autorytarnych bądź o nieskonsolidowanej demokracji24 może to przynieść efekt osłabienia systemowej pozycji partii politycznych.

WPŁYW UWARUNKOWAŃ KRAJOWYCH

Wpływ UE w nakreślonych wymiarach jest oczywiście ograniczany przez wiele uwarunkowań, tzw. czynników pośredniczących, które określają kra- jową specyﬁ kę funkcjonowania partii politycznych. Do najważniejszych krajowych czynników pośredniczących zalicza się: (1) rolę partii w systemach politycznych interesujących nas państw kandydujących i sąsiedzkich; (2) rolę opinii publicznej, w tym zwłaszcza poziom zaufania do partii politycznych; (3) poziom stabilności krajowej sceny politycznej oraz poziom społecznego zakorzenienia partii. Partie polityczne odgrywają w systemach politycznych interesujących nas państw mniejszą rolę niż w systemach zachodnich. Decydują o tym system rządów, system wyborczy oraz pewna odmienność funkcji, jaką pełnią partie

23 P.R. Graziano, Europeanization and Domestic Policy Change: the Case of Italy, Routledge, Lon- don − New York 2013, s. 20−23. 24 Więcej na temat konsolidacji demokracji zob. J.J. Linz, A.C. Stepan, Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-communist Europe, John Hopkins University Press, Baltimore 1996. 50 Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących polityczne w tych państwach. Partie te w mniejszym stopniu agregują i re- prezentują preferencje wyborców, w większym zaś są sieciami powiązań sku- pionymi wokół nielicznych liderów i realizującymi ich interesy gospodarcze. W konsekwencji partie nie dysponują realnym i względnie stabilnym poparciem określonych grup społecznych i nie wypracowują spójnych projektów wyborczych25. Wiążą się z tym trzy zasadnicze kwestie, negatywnie warun- kujące szanse europeizacji partii i ograniczające ich aktywność jako agentów europeizacji. Po pierwsze, chodzi o zniekształcenie rywalizacji wyborczej poprzez wykorzystywanie przez partię znajdującą się u władzy uprzywilejo- wanego dostępu do zasobów państwa. Po drugie, częste zmiany systemu wyborczego, w tym funkcjonowanie jednomandatowych okręgów wyborczych, w połączeniu z silną władzą wykonawczą, nie sprzyjają wytworzeniu silnych programowo i organizacyjnie aktorów w stabilnym systemie partyjnym. Po trzecie, niezależnie od istnienia formalnych struktur partie zdominowane są przez osobiste interesy i powiązania (często o charakterze rodzinnym lub klanowym) wąskiej grupy liderów, na które partyjne doły nie mają żadnego wpływu26. W związku z tym opinię publiczną w omawianych krajach cechuje niski poziom zaufania do partii politycznych. Tworzy to istotne ograniczenia, jeśli chodzi o potencjał partii politycznych jako agentów europeizacji względem opinii publicznej. Czy orientacje partii politycznych na kontinuum proeuropejski/antyeuropejski pokrywają się z orientacjami opinii publicznej? Czy też może wyborcy są bardziej/mniej entuzjastycznie nastawieni do integracji europejskiej niż ich reprezentanci? Gdy elity są bardziej proeuropejskie niż opinia publiczna (ich potencjalni wyborcy), może dochodzić do wyciszania kwestii europejskich w dyskursie publicznym przez partie rządzące, które mają nadzieję na uniknięcie wynikającej z tego sankcji wyborczej27. Z kolei przykład środkowoeuropejskich państw członkowskich pokazuje, iż reakcje opinii publicznej uzależnione są od etapu integracji: począwszy od począt- kowego masowego entuzjazmu (zgodnie z retoryką „powrotu do Europy”), przez wzrost tendencji eurosceptycznych wobec obaw związanych z kosztami integracji, aż po normalizację dyskusji po akcesji, kiedy widoczne są już re-

25 Por. M.R. Freire, L. Simo, ‘From Words to Deeds’: European Union Democracy Promotion in Armenia, „East European Politics” 2013, t. 29, nr 2, s. 185. 26 M. Bader, Party Politics in Georgia and Ukraine, s. 1086. 27 Por. R. Ladrech, Party Change and Europeanization: Elements of an Integrated Approach, „West European Politics” 2012, t. 35, nr 3, s. 577. Grupy interesu jako adresaci i agenci europeizacji 51 alne, a nie tylko potencjalne korzyści i koszty28. Warto więc zastanowić się, w jaki sposób w zależności od wydarzeń politycznych związanych z integra- cją europejską zmienia się nastawienie opinii publicznej oraz jak partie polityczne reagują na te zmiany i czy starają się kształtować nastroje społeczne w krajach sąsiedzkich i kandydujących. Interesujące nas państwa charakteryzują się z reguły niestabilną sceną polityczną zarówno jeśli chodzi o organizacje partyjne, jak i poparcie udzielane partiom przez wyborców. Partie mają zwykle charakter klientelistyczny; funkcjonują jako konstelacje koterii związanych z indywidualnymi liderami29. Niewielka baza członkowska i brak powiązań z określonymi grupami spo- łecznymi przekłada się na ograniczone znaczenie partii w zakresie artykuło- wania preferencji wyborców. Wyjaśnia to niski poziom identyﬁ kacji wybor- ców z partiami i płynność elektoratu, charakteryzującego się niestabilnymi zachowaniami wyborczymi. Powoduje to niski poziom społecznego zakorzenienia partii: ograniczone poczucie związków z daną partią wśród jej wy- borców, brak spójności ideologicznej partii oraz ograniczoną umiejętność utrzymywania lojalności wyborców w długim okresie30. Wpływ takich partii jako potencjalnych agentów europeizacji wydaje się zatem marginalny.

GRUPY INTERESU JAKO ADRESACI I AGENCI EUROPEIZACJI

FORMY WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ

Europeizacja to proces zachodzący między aktorami europejskimi (instytucjami i grupami interesu) a krajowymi (instytucjami państwa i krajowymi organizacjami społeczeństwa obywatelskiego). W procesie tym organizacje przed- siębiorców i organizacje pozarządowe mogą oddziaływać, jako agenci zmian, na proces transformacji. Europeizacja w mechanizmie socjalizacji zachodzi w związku z tworzeniem się powiązań i rozwojem współpracy w transnaro-

28 Por. J.M. de Woele, A. Pacześniak, The Europeanization of Poland’s Political Parties and Party System, w: E. Kulahci, Europeanization and Party Politics, s. 128−130. 29 D. Fink-Hafner, Europeanization and Party System Mechanics: Comparing Croatia, Serbia and Montenegro, „Journal of Southern Europe and the Balkans Online” 2008, t. 10, nr 2, s. 170. 30 Por. P. Lewis, Introduction: Europeanising Party Politics?, s. 11. 52 Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących dowych sieciach aktorów. Do sieci tych zalicza się europejskie federacje organizacji przedsiębiorców i organizacji pozarządowych, a także zinstytucjonalizowane formuły współpracy, utworzone w ramach Partnerstwa Wschodniego (Forum Społeczeństwa Obywatelskiego, Forum Biznesu) i struktur dwustronnej współpracy funkcjonujących w procesie akcesyjnym, czy to w kontekście umowy o stowarzyszeniu (Turcja), czy umowy o stabilizacji i stowarzyszeniu (Bałkany). Transnarodowe formy współpracy nie tylko dostarczają impulsów socjalizacyjnych aktorom z krajów sąsiedzkich i kandydujących, lecz także wy- posażają je w zasoby, które mogą być używane zarówno w krajowej polityce, jak i – jako sprzężenie zwrotne – mogą służyć do wykorzystywania nowych metod i kanałów wywierania wpływu na poziomie unijnym. Zinstytucjonalizowane fora socjalizacji, takie jak Forum Społeczeństwa Obywatelskiego i Forum Biznesu Partnerstwa Wschodniego, stanowią pró- bę stworzenia wielostronnej transnarodowej sieci powiązań między aktorami niepaństwowymi. Czy analogiczne, aczkolwiek bilateralne formuły sieciowe funkcjonują również w przypadku krajów kandydujących? Uczestnictwo w takich sieciach może być ważnym źródłem zewnętrznej legitymizacji w kraju, chociażby w relacjach z krajowymi instytucjami władzy. Ponadto europeizacja w ramach Forum Biznesu może być efektywniejsza niż w przypadku Zgromadzenia Parlamentarnego Euronest, gdyż Forum ma charakter bardziej techniczny, a mniej polityczny. Tymczasem im bardziej odpolitycznione forum, tym większe są szanse na internalizację jego norm i reguł. W procesie europeizacji przez socjalizację istotne będzie członkostwo (pełne lub stowarzyszone) w organizacjach reprezentujących grupy interesu na poziomie europejskim zarówno w federacjach biznesu, jak i w platformach organizacji pozarządowych. Członkami tych organizacji są nie tylko podmioty z krajów członkowskich, ale także z krajów Europejskiego Ob- szaru Gospodarczego, kandydujących i stowarzyszonych31. Różnice w zakresie mobilizacji na poziomie unijnym grup interesu z poszczególnych krajów tłumaczy się zwykle poziomem zależności tych organizacji od środowiska krajowego, w tym od posiadanych zasobów i relacji z instytucjami państwa32.

31 Przykładowo, największa europejska organizacja biznesu, BusinessEurope, ma 41 człon- ków z 35 krajów europejskich, w tym, poza państwami członkowskimi, z: Szwajcarii, Is- landii, Czarnogóry, Norwegii, Serbii, San Marino i Turcji. Zob. Business Europe, http:// www.businesseurope.eu/content/default.asp?PageID=600 [3 października 2013] 32 Por. J. Beyers, B. Kerremans, Critical Resource Dependencies and the Europeanization of Domestic Interest Groups, „Journal of European Public Policy” 2007, t. 14, nr 3, s. 460−481. Grupy interesu jako adresaci i agenci europeizacji 53

Literatura na temat sieci międzyorganizacyjnych i zarządzania sieciowego wyraźnie wskazuje na potencjał dyfuzji norm i procesów uczenia się wśród aktorów partycypujących w sieciach. Wyróżnia się dwa istotne aspekty sieci, mające wpływ na efekty socjalizacji – decentralizację i gęstość powiązań sieciowych. Efektywność europeizacji wzrasta, gdy powiększa się zakres decentralizacji stosunków w sieciach oraz gęstość (intensywność) interakcji z aktorami unijnymi. Dobrym przykładem udanego transferu praktyk na poziomie przedsiębiorstw są programy związane z zarządzaniem jakością czy ze spo- łeczną odpowiedzialnością biznesu. Jednocześnie najbardziej problematycz- ne z punktu widzenia socjalizacji są przedsiębiorstwa działające w sektorach strategicznych dla danego państwa (na przykład sektor energetyczny), w któ- rym – jak pokazują badania – aktywność w sieciach nie przynosi większych efektów europeizacyjnych33. W literaturze przedmiotu wskazuje się na wpływ transnarodowych sieci biznesu na transformację reżimu politycznego, zwłaszcza w procesie akcesji. O ile w systemie liberalnej demokracji sieci biznesu przyczyniają się często do powstawania deﬁ cytu demokracji, o tyle w krajach półdemokratycznych (w okresie transformacji czy konsolidacji demokracji) mogą wręcz promować demokratyzację. W niektórych państwach kandydujących obecność w transnarodowych sieciach uświadomiła wielkim przedsiębiorcom o regionalnych aspiracjach, jakie korzyści wynikają z demokracji w kraju. Internacjonalizacja działalności gospodarczej przełożyła się nie tylko na dbałość o wizerunek marki, ale również na troskę o reputację kraju pochodzenia w kontekście wiarygodności – jako kraju rządów prawa i demokracji34.

WYMIARY EUROPEIZACJI

Proces europeizacji zachodzący w transnarodowych sieciach może znajdować odzwierciedlenie w misji i stanowiskach poszczególnych organizacji, w strukturze organizacyjnej, w przyjmowanej strategii działania, a także w relacjach przedstawicieli drugiego i trzeciego sektora z rządem. Wskaźnikiem zmian w misji i celach organizacji będzie wzrost znaczenia spraw europejskich w oﬁ cjalnych

33 E. Turkina, E. Postnikov, Cross-border Inter-fi rm Networks in the European Union’s Eastern Neighbourhood: Integration Via Organization Learning, „Journal of Common Market Studies” 2012, t. 50, nr 4, s. 633−638. 34 I. Özel, Is it None of their Business? Business and Democratization, the Case of Turkey, „De- mocratization” 2013, t. 20, nr 6, s. 9. 54 Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących stanowiskach danego podmiotu. Wskaźnikiem zmian w sferze organizacyjnej będzie utworzenie komórek organizacyjnych do spraw współpracy między- narodowej albo europejskiej i zinstytucjonalizowana współpraca z ekspertami w dziedzinie problematyki unijnej. Europeizacja strategii działania oznacza natomiast wykorzystywanie dróg wpływu na poziomie europejskim do realizacji własnych celów. O europeizacji relacji między rządem a organizacjami biznesu i organizacjami pozarządowymi świadczy również zwiększenie liczby kanałów komunikacji oraz jej zakresu między grupami interesu i rządem. Proces europeizacji celów, misji i najważniejszych stanowisk organizacji analizowany jest na podstawie dostępnych dokumentów i materiałów z lat 2004–2014. Przedmiotem badań czyni się obecność sformułowań odwo- łujących się do procesu integracji europejskiej (w wymiarze gospodarczym, politycznym, społecznym, kulturowym), a także wykorzystywanie odniesień do UE w celu uzasadniania własnego stanowiska względem inicjatyw politycznych i aktów prawnych forsowanych przez władze krajowe. W jakim stopniu UE wykorzystywana jest do krytyki lub wspierania przez te organizacje działań rządu? W jakim zakresie standardy polityczne i regulacyjne UE używane są przez grupy interesu do wywierania presji na krajowe instytucje władzy? Czy istnieje korelacja lub związek przyczynowo-skutkowy mię- dzy liczbą i częstotliwością odwołań do UE a uczestnictwem i aktywnością w sieciach oferowanych przez instytucjonalne ramy współpracy dwustronnej i wielostronnej (Partnerstwa Wschodniego) oraz europejskie organizacje interesów? Europeizacja struktury organizacyjnej wiąże się z członkostwem i ak- tywnością w europejskich organizacjach interesów. Specyfi ka funkcjonowania każdej z nich wymaga stworzenia odpowiedniego zaplecza eksperckiego w kraju, zdolnego do aktywności w brukselskich strukturach paneuropejskiej organizacji. Im większe jest zaangażowanie organizacji krajowej w wymia- nę i dialog w europejskich sieciach, tym częściej zatrudnia ona ekspertów, zdolnych wnieść merytoryczny wkład w relacje w obrębie sieci. Należy przy- puszczać, że odpolitycznione struktury technicznej współpracy w sferze gospodarczej korzystnie wpływają na procesy socjalizacji. Wskaźnikiem europeizacji struktur organizacji są zarówno fundusze przeznaczane na współ- pracę na poziomie europejskim, jak i środki uzyskiwane od organizacji i instytucji europejskich. W jakim stopniu uczestnictwo w transnarodowych sieciach wpływa na europeizację strategii działania i osiągania celów przez organizację? Na Grupy interesu jako adresaci i agenci europeizacji 55 przykład organizacje pozarządowe z krajów Partnerstwa Wschodniego nie tylko uczestniczą w pracach Forum Społeczeństwa Obywatelskiego, ale rów- nież koordynują krajowe działania w ramach tzw. narodowych platform. Nasuwają się dalsze pytania. Czy i w jakim zakresie metody działania zin- ternalizowane w ramach współpracy europejskiej są następnie stosowane na poziomie krajowym?35 Czy uczestnictwo w sieciach transnarodowych przekłada się na wzrost aktywnego uczestnictwa w unijnym procesie decyzyjnym? W tym kontekście wskaźnikiem aktywności może być obecność w „Rejestrze służącym przejrzystości” Komisji i Parlamentu Europejskie- go, gdzie podmioty pragnące ofi cjalnie reprezentować interesy wobec instytucji europejskich podają wiele informacji na temat swojej działalności do opinii publicznej. Kolejnym wskaźnikiem jest uczestnictwo w konsultacjach prowadzonych przez Komisję Europejską, w których mogą brać udział dowolne podmioty zarówno z państw członkowskich, jak i spoza UE. Na proces systemowej europeizacji relacji grup interesu z władzą wy- konawczą wskazuje również wzrost liczby kanałów i zakresu komunikacji między rządem a organizacjami społeczeństwa obywatelskiego. Przejawia się to we wzroście uczestnictwa biznesu i organizacji pozarządowych w krajowym procesie decyzyjnym zarówno w formie konsultacji, jak i w pracy w różnego rodzaju grupach roboczych, powoływanych przez poszczególne ministerstwa. UE zachęca administracje krajów sąsiedzkich i kandydujących do aktywnego włączania przedstawicieli drugiego i trzeciego sektora w proces decyzyjny. Z kolei efekty europeizacji aktorów w transnarodowych sieciach mogą przynieść efekty w postaci ich upodmiotowienia (dzięki wiedzy eksperckiej, legitymizacji itd.) w krajowym procesie decyzyjnym.

WPŁYW UWARUNKOWAŃ KRAJOWYCH

Wpływ UE w wymienionych wymiarach jest ograniczany przez wiele uwa- runkowań, które określają specyﬁ kę funkcjonowania organizacji biznesu i organizacji pozarządowych w krajach sąsiedzkich i kandydujących. Do naj- ważniejszych z nich zalicza się: (1) specyﬁ kę relacji między państwem a spo- łeczeństwem obywatelskim w systemie hybrydowym/ o nieskonsolidowanej demokracji; (2) pozycję organizacji w klientelistycznym systemie zależności; (3) zasoby własne organizacji.

35 Por. A.K. Cianciara, Polski lobbing gospodarczy w Unii Europejskiej. 56 Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących

Podkreśla się, że we wszystkich omawianych krajach charakterystycznym elementem relacji rządu z aktorami niepaństwowymi jest brak rozwiniętego społeczeństwa obywatelskiego. Żywe tradycje centralistyczne nie przyczy- niają się do promowania organizacji społecznych jako sfery demokratycznej partycypacji, ale sprzyjają raczej ich nadmiernej kontroli przez państwo. Na zależność organizacji obywatelskich od państwa wpływa niski poziom społecznej aktywności, będący efektem dziedzictwa historycznego, społecz- ne zainteresowanie przede wszystkim kwestiami materialnymi i bytowymi, a także to, że potrzeby obywateli są zaspokajane w relacjach prywatnych, kręgach rodzinnych i przyjacielskich36. Organizacje biznesu w krajach postkomunistycznych zaś postrzegane są jako słabe i pozbawione wpływu na politykę państwa i rozwój gospodarczy. Kontrastuje to ze znaczącymi politycznymi wpływami wielkich przedsię- biorców, tzw. oligarchów. Aktywność organizacyjna widoczna jest w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), także w sektorze nieruchomości czy usług fi nansowych, ale już nie w przemyśle metalurgicznym lub wydobywczym. Rolą organizacji jest ochrona fi rmy nie tylko przed wymogami rynkowej konkurencji (co często zarzuca się zachodnim organizacjom biznesu nastawionym jakoby na uzyskiwanie konkurencyjnej przewagi metodami regulacyjnymi), ale także przed zakusami państwa. Aktywność organizacyjna jest reakcją na niesprzyjający klimat dla biznesu i wysoki poziom korupcji. Ce- lem organizacji często nie jest lobbing na rzecz zmian legislacyjnych, ale dzia- łania na rzecz ochrony poszczególnych fi rm członkowskich przed naduży- ciami w egzekwowaniu prawa przez instytucje państwa. Zakłada się, że im wyższe koszty ponoszą indywidualni przedsiębiorcy w celu korumpowania urzędników, tym większa jest skłonność do podejmowania kolektywnych działań poprzez organizację, a tym samym wyższy poziom członkostwa w or- ganizacjach37. W literaturze wskazuje się ponadto, że uczestnictwo w sieciach oraz internacjonalizacja działalności krajowego biznesu czyni go bardziej wy- czulonym na percepcję wiarygodności jego kraju za granicą. Napływ inwestycji zagranicznych uzależniony jest bowiem od poziomu skuteczności ochrony prawa własności. Konsekwencją jest pozytywna zależność między demokraty-

36 I. Sagan, Post-socialist Transformation, European Neighbourhood and Civil Society Networks between Poland, Russia and Ukraine: a Case of Multi-level Contingency, „Journal of European Integration” 2010, t. 32, nr 5, s. 443. 37 D. Duvanova, Building Business in Post-Communist Russia, Eastern Europe and Eurasia, Cam- bridge University Press, New York 2013, s. 3−11. Podsumowanie 57 zacją instytucji a klimatem inwestycyjnym38. Stowarzyszenie lub członkostwo w UE może być zatem postrzegane przez organizacje biznesu jako swoista tarcza ochronna przed polityczną niestabilnością we własnym kraju. Czynnikiem wpływającym na znaczenie grup interesu jako agentów europeizacji jest niewątpliwe ich funkcjonowanie w systemie oligarchicznym, charakteryzowanym przez klientelistyczne sieci, które z łatwością dokonują kooptacji aktorów niezależnych. Stosunki gospodarcze w znacznej mierze determinowane są w omawianych krajach przez powiązania osobiste, kla- nowe i regionalne39. W konsekwencji UE może być postrzegana przez część podmiotów nie jako szansa, ale jako zagrożenie ich interesów gospodarczych. Jakkolwiek organizacje biznesu posiadają potencjał modernizacyjny i demokratyzacyjny, to jednak duża część biznesu upatruje korzyści przede wszystkim w bliskich powiązaniach z lokalnymi władzami40. Rosnąca zależność gospodarcza od UE oznacza większy wpływ unijnych regulacji oraz wymiany handlowej na konkurencyjność i sposób funkcjonowania przedsiębiorstw w tych krajach. To z kolei przekłada się – w teorii – na wzrost aktywności organizacji gospodarczych na poziomie europejskim. Brakuje tu jednak bezpośredniego związku, gdyż aktywna działalność w transnarodowych sieciach uzależniona jest od zasobów (organizacyjnych, ﬁ nansowych, eksperckich), jakimi dysponują krajowe organizacje. Wśród grup interesu spoza państw członkowskich w UE tradycyjnie najbardziej aktywne są organizacje pochodzące z krajów, w których funkcjonują demokratyczne rządy prawa, a społeczeństwo obywatelskie ma silne tradycje41. W konsekwencji należy się spodziewać, że organizacje z krajów postkomunistycznych będą charakteryzować się relatywnie niskim poziomem uczestnictwa i aktyw- ności w sieciach na poziomie europejskim, z wyjątkiem interesów mających dostęp do zasobów państwa.

PODSUMOWANIE

Partie polityczne i grupy interesu funkcjonują zarówno jako adresaci, jak i agenci europeizacji. Socjalizacja w forach (sieciach) transnarodowych po-

38 I. Özel, Is it None of their Business?, s. 8. 39 Por. M.R. Freire, L. Simo, ‘From Words to Deeds’, s. 185. 40 D. Duvanova, Building Business in Post-Communist Russia, s. 204−205. 41 A. Rasmussen, P. Aleksandrova, Foreign Interests Lobbying in Brussels, s. 615. 58 Europeizacja partii politycznych i grup interesu we wschodnim sąsiedztwie i krajach kandydujących tencjalnie stanowi istotny mechanizm europeizacji (zmiany). W przypadku partii zachodzi ona podczas zintensyfi kowanej współpracy w ramach człon- kostwa w europejskich federacjach partyjnych bądź uczestnictwa w różnych formach współpracy międzyparlamentarnej. Do podstawowych wymiarów europeizacji (sfer, w których obserwowalne są efekty tego procesu) zaliczamy programy partii, jej struktury organizacyjne oraz strategie i sposoby działania. Problematyka unijna może w procesie europeizacji stać się istotnym elementem krajowej gry politycznej, ale transnarodowe fora współpra- cy mogą być również aktywnie wykorzystywane przez krajowych aktorów do transferu lokalnych konfl iktów politycznych na poziom europejski. Euro- peizacja krajowej rywalizacji partyjnej może zatem przybierać zróżnicowane formy, zależne od specyfi ki uwarunkowań krajowych. Uwarunkowania te to m.in. rola partii w krajowym systemie politycznym (partie są raczej sieciami powiązań polityczno-gospodarczych skupionych wokół liderów, a nie arena- mi agregacji i artykulacji interesów obywateli). Kolejnym elementem są wzajemne relacje partii i opinii publicznej oraz to, na ile partie mogą być agentami europeizacji wobec obywateli, a na ile to obywatele pełnią taką rolę wobec partii. W przypadku grup interesu – organizacji biznesu z jednej i organizacji społeczeństwa obywatelskiego z drugiej strony – transnarodowe fora socjalizacji mają zróżnicowany charakter. Mogą to być transnarodowe (europejskie) platformy i organizacje grup interesu, ale także takie instytucje jak Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego. Europeizacja za- chodzić może w sferze celów i misji organizacji, jej struktury organizacyjnej oraz strategii działania w kraju, w stosunku do innych organizacji, a także instytucji państwa. Do najważniejszych uwarunkowań krajowych należą formy relacji rządu z aktorami niepaństwowymi (czy są one oparte na zasadzie autonomii, czy państwowej lub politycznej kontroli) oraz przynależność grup interesu do sieci klientelistycznych. Warto pamiętać, że uczestnictwo w krajowym życiu politycznym oraz w transnarodowych sieciach zależy od posiadanych zasobów. W omawianych krajach zasoby te mogą pochodzić od państwa ewentualnie od zewnętrznych (europejskich czy amerykańskich) donatorów, którzy są ważnymi agentami europeizacji. EUROPEIZACJA PARTII POLITYCZNYCH

Rozdział 3 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja

Przedmiotem zainteresowania autorki jest europeizacja partii politycznych na Ukrainie w okresie funkcjonowania Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, a zwłaszcza Partnerstwa Wschodniego. Podjęta została próba odpowiedzi na następujące pytania: czy aﬁ liacja przy europejskich federacjach partyjnych generuje zmiany programowe i organizacyjne w ukraińskich partiach politycznych, czy też dostarcza tylko użytecznych sposobów wpływu na europejskich polityków, a także zwiększa legitymizację partii na użytek wew- nętrzny i zewnętrzny (międzynarodowy)? Czy aktywność w Zgromadzeniu Parlamentarnym Partnerstwa Wschodniego skutkuje internalizacją norm unijnych, czy może raczej fasadowym i instrumentalnym ich traktowaniem, zorientowanym na przenoszenie krajowych rozgrywek partyjnych na poziom europejski? Czy partie mogą w ogóle odgrywać na Ukrainie rolę „agentów” europeizacji, w sytuacji gdy korupcja jest w tym kraju centralnym mechanizmem ﬁ nansowania i wyłaniania parlamentarnej reprezentacji, a partie repre- zentują grupy interesu, a nie interesy obywateli? Analiza oparta jest na literaturze przedmiotu w języku polskim i angielskim (w tym autorów ukraińskich), źródłach internetowych (w tym mate- riałach propagandowych partii) oraz na trzynastu wywiadach pogłębionych, przeprowadzonych w Kijowie, Warszawie i Brukseli od czerwca do września 2014 roku. W tekście opisano stan faktyczny na koniec czerwca 2014 roku. Dlatego też konsekwencje Euromajdanu i wojny we wschodniej Ukrainie dla sceny partyjnej oraz wcześniejsze wybory parlamentarne z jesieni 2014 roku nie są przedmiotem analizy. 62 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja

SYSTEM PARTYJNY I SYSTEM WYBORCZY NA UKRAINIE

W latach dziewięćdziesiątych XX i na początku XXI wieku w systemie politycznym Ukrainy partie polityczne miały marginalne znaczenie, a procesy polityczne zdominowane były przez silną, konstytucyjnie umocowaną władzę prezydenta, oﬁ cjalnie niezwiązanego z żadną partią, ale wspieranego przez sektorowe i regionalne grupy interesu. Prezydent w pełni kontrolował aparat państwowy, a ograniczona rola partii przekładała się na ich fragmentację i niestabilność. Rola partii w systemie politycznym wzrosła po wydarzeniach pomarańczowej rewolucji z 2004 roku. Jednak i wówczas w celu mobilizacji poparcia w swojej retoryce wykorzystywały podziały regionalne i tożsamoś- ciowe, a nie społeczno-gospodarcze1. Zwycięzcy wyborów prezydenckich z lat 1991, 1994 i 1999 nie należeli do partii i byli wspierani zarówno przez partie, jak i podmioty niepartyjne. W pierwszym niekomunistycznym parlamencie (1994–1998) wśród 450 po- słów było aż 243 bezpartyjnych, w kolejnym (1998–2002) – 143. Owi posło- wie „niezależni” rekrutowali się spośród biurokratycznej nomenklatury i lokalnych elit; byli wysokimi urzędnikami centralnego i regionalnego aparatu państwowego lub związani z wielkimi zakładami przemysłowymi i rolnymi. Członkowie ówczesnych rządów rekrutowali się nie spośród deputowanych, ale technokratów – osób lojalnych wobec prezydenta i przedstawicieli inte- resów sektorowych i regionalnych2. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku Ukraina była pozbawiona demokratycznej konkurencji politycznej, a sfera relacji między państwem i społeczeństwem zdominowana została przez praktyki klientelistyczne. Wybory w systemie większościowym nie umacniały rachitycznych organizacji partyjnych, lecz lokalne sieci patronów i klientów. W 1993 roku wybory do Rady Najwyższej odbyły się w systemie więk- szościowym. W 1998 roku po raz pierwszy wprowadzono system mieszany: 50% składu Rady (225 posłów) wybierano nadal w systemie większościo- wym, a 50% w systemie proporcjonalnym, z czteroprocentowym progiem wyborczym. W celu wzmocnienia systemu partyjnego proponowane były dalsze zmiany w kierunku systemu proporcjonalnego – chciano, aby więk-

1 O. Protsyk, Ukraine, w: S. Berglund, J. Ekman, K. Deegan-Krause, T. Knutsen (red.), The Handbook of Political Change in Eastern Europe, Edward Elgar Publishing, Cheltenham 2013, s. 691−692. 2 P.J. D’Anieri, Understanding Ukrainian Politics: Power, Politics and Institutional Design, M.E. Shar- pe, New York 2007; B. Harasymiw, Post-Communist Ukraine, CIUS Press, Toronto 2002. System partyjny i system wyborczy na Ukrainie 63 szość deputowanych (75%) była wybierana z list partyjnych, jednak zmiany te zostały odrzucone przez prezydenta Leonida Kuczmę3. W 2002 roku w segmencie proporcjonalnym wygrała Nasza Ukraina Wiktora Juszczenki (111 mandatów) z partią Wiktora Janukowycza Za Zjednoczoną Ukrainę (101 mandatów). Jednak kooptacja do obozu władzy przedstawicieli elit regionalnych i biznesowych, wybranych w okręgach większościowych, umoż- liwiła Janukowyczowi utworzenie większości rządowej. Niemniej jednak wybory z 2002 roku uznaje się za początek konsolidacji systemu partyjnego na Ukrainie. W latach 2006 i 2007 wybory do Rady zostały przeprowadzone już wyłącznie w systemie proporcjonalnym, ale do systemu mieszanego po- wrócono w wyborach z 2012 roku, po ponownym przejęciu władzy przez Janukowycza i przywróceniu silnej pozycji prezydenta. Transformacja ukraińskiego systemu partyjnego i wyborczego odbyła się w związku z wydarzeniami pomarańczowej rewolucji, będącej reakcją na sfałszowane wybory prezydenckie w listopadzie 2004 roku. Kiedy zwy- cięzcą drugiej tury został ogłoszony Janukowycz, ugrupowania opozycyjne wyprowadziły na ulice Kijowa i innych miast setki tysięcy ludzi, protestują- cych przeciwko oszustwom wyborczym. Po tygodniach protestów zdecydowano się na powtórzenie drugiej tury wyborów, ale pod warunkiem, że zostanie przeprowadzona reforma konstytucji, osłabiająca pozycję prezydenta, co przeforsował obóz władzy, przewidując przegraną. W powtórzonym głosowaniu wygrał Juszczenko dzięki przewadze na zachodniej i centralnej Ukrainie. Podziały wyborcze dość dokładnie odzwierciedlały przy tym granice I Rzeczypospolitej i Cesarstwa Rosyjskiego4. Prezydent Juszczenko prowadził politykę wzmacniającą konfrontacyjne nastroje na wschodzie kraju, co łatwo wykorzystali jego oponenci w wyborach parlamentarnych z 2006 roku. Ukraina pod jego rządami aktywnie dążyła do członkostwa w NATO, wzmocniono pozycję języka ukraińskiego, promowano jedność ukraińskiego Kościoła prawosławnego i prowadzono politykę historyczną, upamiętniającą zbrodnie radzieckie oraz bohaterstwo narodowców walczących o niepodległość w zachodniej Ukrainie. Partia Re- gionów przedstawiała tę politykę swoim wyborcom na wschodzie i południu kraju jako egzystencjalne zagrożenie dla ich tożsamości i stylu życia. Mobi-

3 E. Semenova, Parliamentary Representation in Post-Communist Ukraine. Change and Stability, w: E. Semenova, M. Edinger, H. Best (red.), Parliamentary Elites in Central and Eastern Euro- pe. Recruitment and Representation, Routledge, London − New York 2014, s. 264−265. 4 O. Protsyk, Ukraine, s. 709. 64 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja lizacja tych wyborców przyniosła Janukowyczowi zwycięstwo w (całkowicie demokratycznych) wyborach parlamentarnych z 2006 roku. Wybory te były ważnym elementem procesu emancypacji partii politycznych, po raz pierwszy bowiem deputowanych do Rady Najwyższej wybierano tylko w systemie proporcjonalnym. Partie uzyskały pełną kontrolę nad (wzmocnionym nie- dawnymi zmianami konstytucyjnymi) parlamentem. Wobec niemożności porozumienia się z wrogą większością parlamentar- ną prezydent Juszczenko rozpisał w 2007 roku przedterminowe wybory parlamentarne. Władzę przejęła „pomarańczowa” koalicja, a premierem została Julia Tymoszenko. Konﬂ ikt między dotychczasowymi pomarańczowymi so- jusznikami, prowadzony w warunkach niedookreślonego systemu półprezy- denckiego, zdominował resztę kadencji Juszczenki. Należy zaznaczyć, że był to też okres konsolidacji instytucji demokratycznych i systemu partyjnego, kiedy partie po raz pierwszy dysponowały strukturalnymi zachętami do inwestowania w programowy i organizacyjny wymiar swojej działalności5. Równo- cześnie relacje partii z kapitałem ﬁ nansowym i regionalnymi grupami prze- mysłowymi nadal zdominowane były przez logikę klientelistycznej wymiany. Jednak już w 2010 roku, po zwycięstwie Janukowycza w wyborach prezydenckich, podjęto systematyczne wysiłki na rzecz przywrócenia systemu władzy sprzed 2004 roku, łącznie ze zmianą systemu wyborczego. Rozpo- częto rozliczanie poprzedniej ekipy za pomocą motywowanych politycznie procesów sądowych, w których wyniku w 2011 roku była premier i niektórzy członkowie jej rządu zostali skazani na kilkuletnie kary pozbawienia wolności. Nowa parlamentarna koalicja została sformowana wbrew postanowieniom konstytucji oraz wyrokowi Sądu Konstytucyjnego. Prezydent uzyskał wprawdzie post factum akceptację sądu, który tym samym zmienił swoje poprzednie orzeczenie, jednak w wyniku nacisków sędziowie, którzy zgłosili zdania od- rębne, złożyli dymisję, co znowu pozwoliło prezydentowi na uzupełnienie składu sędziowskiego sprzyjającymi mu kandydatami6. Dzięki temu sąd uchy- lił konstytucyjne poprawki z 2004 roku, przywracając silną pozycję prezydenta w systemie politycznym Ukrainy. Lokalne wybory, zaplanowane na maj 2010 roku, zostały przełożone na październik, a Partia Regionów zyskała czas na zmianę prawa wyborczego. Zabroniono startu blokom politycznym, ude- rzając w opozycję, i skrócono czas kampanii wyborczej do trzech tygodni.

5 Ibidem, s. 713. 6 S. Stewart, Surprises from Ukraine: Democracy Moves Out and Russia Moves In, „SWP Com- ments”, październik 2010, nr 24, s. 1, http://www.swp-berlin.org [9 sierpnia 2014]. Formy współpracy transnarodowej ukraińskich elit partyjnych 65

Wybory parlamentarne z 2012 roku okazały się z punktu widzenia demokratyzacji kraju krokiem wstecz. Badania wskazywały apatię polityczną społeczeństwa, rozczarowanie głównymi siłami politycznymi oraz koncen- trację na sprawach gospodarczych i bytowych. W badaniach opinii publicznej notowano też spadek popularności partii rządzącej, co jednak nie przekła- dało się na wzrost zaufania do głównej partii opozycyjnej. Wyborcy pa- miętali chaos polityczny z lat 2005–2009 i transfery pomarańczowych po- lityków do obozu niebieskich po wygranych przez Janukowycza wyborach w 2010 roku. Wyniki wyborów z października 2012 roku pokazały spadek poparcia dla dwóch największych partii – Partii Regionów i Zjedno- czonej Opozycji Batkiwszczyna. Miejsce Naszej Ukrainy, jako trzeciej siły, zajął Ukraiński Demokratyczny Alians na rzecz Reform (ukr. Український демократичний альянс за реформи, UDAR) Witalija Kliczki. Ogromny wzrost poparcia zanotowały ugrupowania radykalne: na Komunistyczną Par- tię Ukrainy zagłosowało dwukrotnie, a na nacjonalistyczną Swobodę dwuna- stokrotnie więcej wyborców niż w 2007 roku. Partia Regionów nie uzyskała zwykłej większości mandatów. W 450-osobowej Radzie większość rządową utworzyło 254 posłów (210 z Partii Regionów, 32 z partii komunistycznej i 12 tzw. posłów niezależnych). Utrata, w porównaniu z wyborami z 2007 roku, blisko 2 mln głosów stawiała pod znakiem zapytania szanse Janukowycza na reelekcję w 2015 roku (w lutym 2012 roku prezydent cieszył się zaufaniem zaledwie 22% obywateli)7.

FORMY WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ UKRAIŃSKICH ELIT PARTYJNYCH

EUROPEJSKIE FEDERACJE PARTYJNE

Przynależność partii do europejskiej federacji w teorii umożliwia działanie dwóch mechanizmów europeizacji – warunkowości i socjalizacji. Elementy warunkowości związane być mogą w przypadku partii ukraińskich z proce- durą akcesji do Europejskiej Partii Ludowej (EPL) i koniecznością spełnienia warunków (kryteriów członkostwa) zawartych w jej statucie. Po uzyskaniu

7 T. Iwański, Nastroje społeczeństwa ukraińskiego przed wyborami parlamentarnymi, „Komenta- rze OSW” [Ośrodek Studiów Wschodnich], 14 września 2012, http://www.osw.waw.pl [9 sierpnia 2014]. 66 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja statusu obserwatora spodziewany jest proces socjalizacji/adaptacji w elitach partyjnych. Wszystkie ukraińskie partie, który starały się o afi liację z europejskimi federacjami partyjnymi, wybierały Europejską Partię Ludową, z wy- jątkiem Partii Regionów, która prowadziła w tej sprawie wstępne rozmowy z Socjalistami i Demokratami (ang. Progressive Alliance of Socialists and Democrats, SD). Europejska Partia Ludowa sformułowała w 1996 roku listę formalnych kryteriów, jakie mają spełnić potencjalni członkowie (obserwatorzy w przypadku partii z krajów niebędących państwami członkowskimi UE). Zgodnie z nimi partia aspirująca do afi liacji z EPL winna: (1) stanowić stabilną siłę po- lityczną na scenie krajowej (tj. uzyskać minimum 10% poparcia w ostatnich wyborach krajowych lub 5% poparcia w dwóch ostatnich wyborach); (2) nie dopuścić do znaczących podziałów w partii na 2 lata przed złożeniem wniosku o członkostwo; (3) w swoim programie zapewnić poparcie dla integracji europejskiej, opartej na modelu federalnym, i akceptację zasady subsydiarno- ści i idei personalistycznych8. EPL w praktyce, co dobrze ilustruje przykład partii ukraińskich, podchodzi do tych kryteriów bardzo elastycznie, powodu- jąc znaczące osłabienie funkcjonowania mechanizmu warunkowości. W 1998 roku Chrześcijańsko-Demokratyczna Unia Ukraińskiej Młodzie- ży (ukr. Християнсько-Демократичний Союз Молоді, CDUY) przystąpi- ła do młodzieżówki EPL. Rozpoczął się lobbing na rzecz otwarcia się EPL na partie z Ukrainy i innych państw Europy Wschodniej. Sekretarz do spraw międzynarodowych młodzieżówki Galina Fomenchenko została w 2005 roku doradcą w EPL odpowiedzialnym za kontakty z partiami z krajów wschodniego sąsiedztwa. Proces afi liacji ukraińskich partii na dobre rozpoczął się dopiero po pomarańczowej rewolucji. Wprawdzie już w 2002 roku Ukraiński Ruch Ludowy (ukr. Народний Рух України, RUKH), kierowany przez Bo- rysa Tarasiuka, ofi cjalnie wnioskował o status obserwatora, jednak sprawie nadano bieg dopiero w 2005 roku. Jeszcze przed wyborami prezydenckimi w 2004 roku wniosek złożył blok Nasza Ukraina Juszczenki, a EPL skon- centrowała się na tym wniosku, nie zaś na wnioskach należących do bloku partii (RUKH był jedną z nich). Nasza Ukraina uzyskała status obserwatora w ekspresowym tempie: w styczniu 2005 roku po przeprowadzeniu drugiej tury wyborów. Decyzja została podjęta ze względu na polityczną sytuację

8 N. Timus, Transnational Party Europeanization: EPP and Ukrainian Parties, „Acta Politica” 2014, t. 49, nr 1, s. 56. Formy współpracy transnarodowej ukraińskich elit partyjnych 67 na Ukrainie, a ofi cjalne kryteria członkowskie nie miały żadnego znaczenia. Nasza Ukraina nie była wtedy nawet jednolitą partią polityczną, lecz blokiem wyborczym. Dopiero po przekształceniu w partię w 2005 roku zarówno Na- sza Ukraina, jak i RUKH przeszły formalną procedurę aplikacyjną i uzyskały status obserwatorów w styczniu 2006 roku9. W sierpniu 2007 roku o status obserwatora w EPL wnioskowała trzecia ukraińska partia – Batkiwszczyna Tymoszenko. Mimo braku sprecyzowanej orientacji ideologicznej, silnej personalizacji przywództwa w połączeniu ze sła- bymi strukturami partyjnymi i centrolewicowego nastawienia partia uzyskała status obserwatora już w styczniu 2008 roku. I w tym przypadku zadecydowały nie formalne kryteria, ale wynik wyborów do Rady Najwyższej i objęcie przez Tymoszenko funkcji premiera. Chociaż w programie Batkiwszczyny można było odnaleźć odwołania do wartości narodowych, demokratycznych i chrześ- cijańskich, to jednak w wielu punktach miał on raczej charakter socjaldemokratyczny. Ponadto koalicjant Batkiwszczyny w BJuT (Bloku Julii Tymoszenko; ukr. Блок Юлії Тимошéнко) – Ukraińska Partia Socjalistyczna – postulował afi liację z Partią Europejskich Socjalistów (obecnie Socjaliści i Demokraci)10. Tymoszenko zdecydowała się jednak na indywidualne członkostwo Batkwisz- czyny w EPL ze względów strategicznych, doceniając, że jest to największa europejska federacja partyjna i najbardziej zaangażowana w sprawy wschodnich sąsiadów. Decydujące znaczenie miały też osobiste kontakty Hryhorija Nemy- rii (wicepremiera w rządzie Tymoszenko i sekretarza Batkiwszczyny do spraw międzynarodowych, następnie przewodniczącego komisji do spraw integracji europejskiej w Radzie Najwyższej) w Parlamencie Europejskim i wśród polity- ków państw członkowskich, zwłaszcza z niemiecką Unią Chrześcijańsko-De- mokratyczną (Christlich Demokratische Union Deutschlands, CDU)11. Jeśli chodzi o EPL, opowiadała się ona za przyjęciem partii dysponującej realną władzą w kraju i popierającej integrację z Zachodem. Nie kierowała się natomiast ściśle kryterium ideologiczno-programowym12. Warto podkreślić, że EPL dopiero w 2004 roku formalnie dokonała zmian w statucie, które umożliwiły afi liację, na prawach obserwatorów, par-

9 Ibidem, s. 60. 10 O początkowej preferencji Tymoszenko dla europejskich socjalistów wspominali przedstawiciele innych partii podczas wywiadów przeprowadzonych w Kijowie w dniach 16−20 czerwca 2014. 11 Wywiad z Igorem Kohutem, Kijów, 17 czerwca 2014. 12 Wywiad z urzędnikiem 1 Parlamentu Europejskiego, Bruksela, 10 czerwca 2014. 68 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja tii z krajów należących do Rady Europy. Istotną rolę pośrednika w nieformalnych kontaktach między EPL a ukraińskimi partiami oraz w konsolidacji współpracy przez wiele lat odgrywała Fundacja Konrada Adenauera (Kon- rad Adenauer Stiftung, KAS), związana z niemiecką CDU. Według Nico Langego, szefa KAS w Kijowie, fundacja aktywnie promowała i wspierała proces aplikacyjny ukraińskich partii13. W kolejnych latach KAS intensywnie wspierała nowego gracza – UDAR Kliczki. Wniosek o przyjęcie do EPL UDAR złożył niezwłocznie po wyborach parlamentarnych w 2012 roku, w których zdobył 14% głosów i 42 mandaty w 450-osobowej Radzie Najwyższej, uzyskując trzeci z kolei wynik po Partii Regionów (30%) i Batkiwszczynie (25%). W kwestiach merytorycznych i pro- ceduralnych pomocą służyli posłowie niemieckiej CDU i Fundacja Konrada Adenauera. Już w lutym 2013 roku partia otrzymała nieformalne zapewnienie ze strony niemieckich liderów w EPL, że „nie będzie żadnych trudno- ści”14, jednak wniosek był procedowany w zgodzie z formalnymi wymogami eurofederacji. UDAR formalnie uzyskał status obserwatora w czerwcu 2013 roku. Przedstawiciele tej partii podkreślali, że w przeciwieństwie do politycznego charakteru decyzji EPL o przyjęciu Batkiwszczyny, decyzja w sprawie UDAR oparta była na przesłankach merytorycznych i programowych. Należy stwierdzić, że formalne procedury i kryteria aplikacyjne Europej- skiej Partii Ludowej nie mogły mieć większego wpływu na zmiany w programach, statutach i strukturach organizacyjnych ukraińskich partii. Decyzje stron miały charakter strategiczny i polityczny. Ukraińscy politycy starali się wykorzystać dostępne w ramach aﬁ liacji kanały komunikacji z europejskimi politykami w celu promowania swojego wizerunku i osobistych interesów. Krajowe konﬂ ikty personalne zostały też przeniesione na forum międzyna- rodowe: w proteście przeciwko spodziewanemu członkostwu Batkiwszczy- ny w EPL przedstawiciele Naszej Ukrainy nie uczestniczyli w spotkaniach i pracach EPL w 2007 roku. Trudno również mówić o szerszej współpracy Batkiwszczyny i UDAR na forum EPL po 2013 roku, partia Tymoszenko bowiem zainteresowana była głównie wywieraniem nacisku na unijnych de- cydentów w sprawie uwolnienia byłej premier. Partia Regionów zaś podjęła dyskusje o współpracy z drugą co do wiel- kości frakcją w Parlamencie Europejskim – Socjalistami i Demokratami – tuż

13 N. Timus, Transnational Party Europeanization, s. 61. 14 Wywiad z Mariią Ionovą, Kijów, 16 czerwca 2014. Formy współpracy transnarodowej ukraińskich elit partyjnych 69 po wygranych przez Janukowycza wyborach prezydenckich w 2010 roku. Z punktu widzenia tej europejskiej federacji duże znaczenie miało rozwijanie współpracy z ugrupowaniem rządzącym na Ukrainie i deklarującym poparcie dla zbliżenia Ukrainy z UE15. Pragmatyczny alians z nową partią rządzącą zdawał się początkowo lepiej rokować dla europejskiej przyszłości Ukrainy niż dotychczasowe wspieranie rozdrobnionego i skłóconego obozu poma- rańczowych. Kooperacja ta stanowiła również przeciwwagę dla silnego zaan- gażowania na Ukrainie Europejskiej Partii Ludowej. Jednocześnie integracja Partii Regionów z europejskim głównym nurtem polityki utrudniała wywieranie presji na władze Ukrainy, podkopywała europejską jedność i faktycznie oznaczała transfer europejskich podziałów politycznych na Ukrainę16. W 2010 roku socjaliści podpisali memorandum określające ramy współpracy z Partią Regionów na kolejne dwa lata. Sojusz o charakterze pragmatycznym i strategicznym pozbawiony był jednak bazy programowej. Trudno mówić o socjaldemokratycznej orientacji partii reprezentującej interesy gospodarcze oligarchów – miliarderów z Donbasu – czyli ukraińskiego zaplecza przemysło- wego17. Celem Partii Regionów było z kolei uzyskanie dogodnej drogi wpływu na europejskich decydentów i wyciszenie krytyki Parlamentu Europejskiego w związku ze zmianami konstytucji i wyborami lokalnymi z 2010 roku. Z kolei w roku 2013, przewidując podpisanie umowy stowarzyszeniowej UE–Ukrai- na, Socjaliści i Demokraci rozpoczęli z Partią Regionów negocjacje dotyczące podpisania porozumienia o współpracy18. Uległy one zawieszeniu w związku z wydarzeniami na Ukrainie na przełomie lat 2013 i 2014. Partia Regionów podjęła próbę zwiększenia legitymizacji zewnętrznej, a tym samym uzyskania statusu partii proeuropejskiej, co miało w założeniu zwiększyć poparcie w kraju poprzez przełamanie monopolu partii opozycyjnych na dyskurs prozachodni. Partii chodziło również o stworzenie w Bruk- seli kanałów promocji polityki prezydenta Janukowycza. W tym celu partia nawiązała w 2012 roku współpracę z brukselskim biurem renomowanej

15 Perspectives of Good Cooperation between S&D and the Party of Regions of Ukraine, 13 paździer- nika 2010, http://www.socialistsanddemocrats.eu/newsroom/perspectives-good-cooperation-between-sd-and-party-regions-ukraine [8 sierpnia 2014]. 16 Wywiad z Pawłem Kowalem, Warszawa, 28 sierpnia 2014. 17 T. Kuzio, Strange bedfellows – EU Socialists and Yanukovich, „EUobserver”, 29 października 2010, http://euobserver.com/opinion/31158 [8 sierpnia 2014]. 18 Press Service of the Party of Regions, http://partyofregions.ua/en/news/event/ 5193c664c4ca42047c00022a [8 sierpnia 2014]. 70 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja agencji public affairs Burson-Marsteller. Według kierownictwa agencji celem współpracy miała być „lepsza komunikacja działań partii rządzącej na Ukra- inie oraz pomoc w tłumaczeniu stanowiska partii w sprawie Julii Tymoszen- ko”19. Jednak w opinii zachodnich dyplomatów Partia Regionów ostatecznie „nie potraﬁ ła wygrać swojej sprawy w Europie […], mieli dużo pieniędzy, zatrudnili ﬁ rmy konsultingowe, ale to i tak niewiele dało”20. Sojusz Demokratyczny – zarejestrowany jako partia polityczna w 2011 roku i bardzo aktywny podczas kijowskiego Euromajdanu – należy do młodzie- żówki EPL. Przedstawiciel Sojuszu podkreślał, że stanowiska przyjmowane przez młodzieżówkę, w tym też te z inspiracji organizacji ukraińskich, znaj- dują odzwierciedlenie w dokumentach EPL. Jest to postrzegane jako sukces Sojuszu. Partia (znajdująca się poza parlamentem) utrzymuje również robocze kontakty z asystentami posłów do PE. Na poziomie państw członkowskich aktywna współpraca prowadzona jest z niemieckimi i szwedzkimi partiami chrześcijańsko-demokratycznymi. Lista Sojuszu w wyborach do rady miejskiej Kijowa w 2014 roku była tworzona przy pomocy szwedzkich eksper- tów, według ich najlepszych standardów. Sojusz podjął również współpracę z młodzieżówką Platformy Obywatelskiej RP. Szczególnym przedmiotem zainteresowania było w tym kontekście uzyskanie wiedzy na temat reformy administracyjnej i samorządowej w Polsce21.

WSPÓŁPRACA DWUSTRONNA Z PARLAMENTEM EUROPEJSKIM

Dwustronny Parlamentarny Komitet Współpracy (ang. Parliamentary Coo- peration Committee, PCC) powołano na mocy art. 90 umowy o partnerstwie i współpracy (ang. Partnership and Cooperation Agreement, PCA) z 1998 roku. Spotkania PCC odbywają się dwa razy w roku: raz w Brukseli lub Strasburgu i raz w Kijowie, ewentualnie w którymś z regionów kraju, co ma na celu pokazanie deputowanym do Parlamentu Europejskiego wy- zwań związanych z rozwojem ukraińskich regionów. Określonym traktatowo celem funkcjonowania PCC jest wymiana poglądów między parlamentarzy- stami ukraińskimi i europejskimi. W związku z wejściem w życie umowy

19 A. Rettman, Anti-Timoshenko Party Hires Top PR Firm in EU Capital, „EUobserver”, 27 kwietnia 2012, http://euobserver.com/foreign/116076 [8 sierpnia 2014]. 20 Wywiad z dyplomatą 2 państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Kijów, 17 czerwca 2014. 21 Wywiad z Alisą Ruban, Kijów, 20 czerwca 2014. Formy współpracy transnarodowej ukraińskich elit partyjnych 71 stowarzyszeniowej UE–Ukraina w 2014 roku PCC uległ przekształceniu w Parlamentarny Komitet Stowarzyszeniowy (ang. Parliamentary Associa- tion Committee, PAC). Formalnie określone cele współpracy, czyli prowadzenie dialogu politycznego, nie uległy zmianie. Faktyczne znaczenie polityczne PCC wynikało dotąd z przesłanek nieformalnych. W latach 2009–2014 szefem delegacji unijnej był polski deputowany Paweł Kowal, należący do frakcji Europejskich Konserwatystów i Reformatorów (EKR). Jego osobiste doświadczenie, kontakty na Ukrainie i nieprzeciętna aktywność (wywiady, oświadczenia, przewodniczenie misji obserwacyjnej Parlamentu Europejskiego na wybory parlamentarne) pod- nosiły rangę komitetu w samym Parlamencie Europejskim22. Atutem była również przynależność Kowala do małej frakcji, a tym samym niezależność i brak powiązania politycznego z którąkolwiek stroną konﬂ iktu politycznego na Ukrainie i popierającymi je partiami europejskimi. Po wyborach europejskich w maju 2014 roku komitet został, w osobie nowego przewodniczącego delegacji Parlamentu Europejskiego, ściślej powiązany z linią EPL, a jego niezależność będzie niewątpliwie ograniczana przez tendencje do centralizacji polityki zagranicznej Parlamentu Europejskiego w komisji do spraw zagranicznych (AFET)23. Jeśli chodzi o zaangażowanie strony ukraińskiej, to po wyborach parlamentarnych w 2012 roku, aż do lata 2013 roku, Parlament Europejski nie miał interlokutora ze strony ukraińskiej z powodu krajowych rozgrywek partyjnych. Tworzenie ukraińskiej delegacji odbywało się w dość dramatycz- nych okolicznościach sporu między Hryhorijem Nemyrią, szefem Komisji do spraw Integracji Europejskiej Rady Najwyższej (KIE RN), a Partią Re- gionów. Ta ostatnia po wyborach zwiększyła zainteresowanie pracami KIE oraz uczestnictwem w delegacjach do PCC i Euronest, usiłując powiększyć swój w nich udział kosztem opozycji i posłów niezrzeszonych24. Naciska- no ponadto, aby szefem delegacji ukraińskiej do PCC był szef Komisji do spraw Zagranicznych Rady Najwyższej (wywodzący się z Partii Regionów), a nie – jak to było wcześniej – szef KIE, która od początku swojego istnienia była tradycyjną domeną opozycyjnych „pomarańczowych”. Tym samym krajowe rozgrywki partyjne utrudniały współpracę na szczeblu europejskim.

22 Wywiad z Pawłem Kowalem, Warszawa, 28 sierpnia 2014. 23 Wywiad z urzędnikiem 1 Parlamentu Europejskiego, Bruksela, 11 września 2014. 24 Wywiad z Igorem Kohutem, Kijów, 17 czerwca 2014; wywiad z urzędnikiem Rady Naj- wyższej, Kijów, 20 czerwca 2014. 72 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja

Delegacja ukraińska została ostatecznie sformowana pod rosnącą presją czę- ści państw członkowskich UE ze względu na zbliżający się szczyt w Wilnie (listopad 2013), gdzie pierwotnie miała być podpisywana umowa stowarzyszeniowa. W efekcie PCC był w ostatnich latach nie tyle forum socjalizacji ukraińskich elit partyjnych, ile użytecznym instrumentem promowania agendy ukraińskiej w rękach indywidualnych posłów do PE.

EURONEST

Wymiar wielostronny Partnerstwa Wschodniego ma bardzo ograniczone znaczenie. Z punktu widzenia Ukrainy priorytetem była zawsze dwustronna współpraca. Nawet w oﬁ cjalnym dyskursie współpraca w ramach Zgro- madzenia Parlamentarnego Partnerstwa Wschodniego Euronest określana jest mianem „dodatkowego mechanizmu współpracy”25. Ze strony ukraiń- skiej w prace Zgromadzenia realnie angażuje się głównie jego współprze- wodniczący Borys Tarasiuk. W opinii urzędnika Sekretariatu KIE Rady Najwyższej odpowiedzialnego za współpracę w ramach Euronest „Ukraina przede wszystkim stara się pomagać w wypracowaniu kompromisów”26. Wy- daje się, że strona ukraińska przyjmuje, zwłaszcza względem państw Kauka- zu Południowego, rolę starszego brata, bardziej doświadczonego w stosunkach z politykami i urzędnikami UE. Spośród 10 członków ukraińskiej delegacji (w składzie przyjętym przez Radę Najwyższą w lutym 2013 roku) 5 deputowanych reprezentowa- ło Partię Regionów, 2 – Batkiwszczynę, a po 1 – UDAR, komunistów i Ogólnoukraińskie Zjednoczenie „Swoboda”27. Na uwagę zasługuje to, że KIE rekomendowała 4 miejsca dla Partii Regionów, tak by jedno miejsce przypadło deputowanym niezrzeszonym. Jednak przewodniczący Rady Naj- wyższej Władimir Rybak, wywodzący się z Partii Regionów, zignorował re- komendację komisji i zatwierdził skład delegacji z 5 posłami swojej partii28. Członkowie delegacji z Partii Regionów to Irina Gorina, Witalij Kałużny (szef komisji do spraw zagranicznych w Radzie Najwyższej), Ołeksij Kunczenko

25 Wywiad z urzędnikiem Rady Najwyższej, Kijów, 20 czerwca 2014. 26 Ibidem. 27 Delegation of the Verkhovna Rada of Ukraine to the EURONEST Parliamentary As- sembly, http://www.euronest.europarl.europa.eu/euronest/cms/cache/offonce/home/ delegations;jsessionid=5E5670996A0C075112E035B6B6B36FF4 [8 sierpnia 2014]. 28 Wywiad z urzędnikiem Rady Najwyższej, Kijów, 20 czerwca 2014. Formy współpracy transnarodowej ukraińskich elit partyjnych 73

(wiceprzewodniczący frakcji Partii Regionów w Radzie, wiceprzewodniczący komisji do spraw energii), Dmytro Swiatasz, Wołodymyr Weczerko (wice- przewodniczący KIE w latach 2007–2012). Batkiwszczynę reprezentowali Borys Tarasiuk (były minister spraw zagranicznych, twórca i wieloletni prze- wodniczący KIE, były przewodniczący partii RUKH) i Stepan Kurpil (czło- nek i były wiceprzewodniczący KIE). Swoboda delegowała do Euronest Olega Pankiewicza (wiceprzewodniczącego partii odpowiedzialnego za kontakty międzynarodowe i wiceprzewodniczącego KIE). UDAR reprezentował Taras Kutowoj, wiceprzewodniczący komisji do spraw rolnictwa w Radzie. Z tego wynika, iż wszystkie frakcje parlamentarne (z wyjątkiem komunistów) delegowały posłów piastujących ważne funkcje w partii czy w Radzie Naj- wyższej. Połowa członków delegacji miała doświadczenie i kontakty między- narodowe, w tym europejskie, oraz zasiadała (lub sprawowała funkcje kierownicze) w komisji ds. integracji europejskiej Rady. Oznacza to, iż wszystkie frakcje (poza komunistami) uznały znaczenie kontaktów w ramach Euronest dla własnego wizerunku w Europie oraz krajowej polityki. Jednak o europeizacji świadczy nie tyle skład delegacji, ile aktywność po- szczególnych jej członków w pracach Zgromadzenia Parlamentarnego Eu- ronest. Członkowie Zgromadzenia obradują raz w roku na sesji plenarnej i dodatkowo spotykają się dwa razy w roku podczas obrad jednej z czterech komisji, których są członkami. Najintensywniejsze dyskusje, generujące naj- więcej poprawek do przygotowywanych raportów, odbywały się w komisji do spraw politycznych, praw człowieka i demokracji. Sprawy gospodarcze, społeczne i polityka energetyczna budziły mniej kontrowersji. Przedmiotem poniższej analizy jest zaangażowanie ukraińskich posłów w prace komisji, oceniane na podstawie stenogramów i nagrań wideo z posiedzeń komisji i sesji plenarnych w latach 2011–201329. Przedstawiciel Ukrainy (Borys Tarasiuk) był w omawianym okresie współ- przewodniczącym Zgromadzenia, ale żaden ukraiński deputowany nie pełnił funkcji współprzewodniczącego lub wiceprzewodniczącego którejkolwiek z komisji. W komisji ds. politycznych aktywność przejawiali tylko posłowie Batkiwszczyny – Tarasiuk (współautor raportu na temat zagrożeń w dziedzinie bezpieczeństwa) i Kurpil, który był również członkiem komisji do spraw społecznych. Ukraińscy deputowani przejawiali pewną aktywność w dyskusji

29 Stenogramy z posiedzeń komisji dostępne na stronie: http://www.euronest.europarl.europa.eu/euronest/cms/cache/offonce/home/committees [8 sierpnia 2014]. 74 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja podczas posiedzeń komisji ds. integracji gospodarczej (dotyczy to zarówno Batkiwszczyny, jak i Partii Komunistycznej), jednak współodpowiedzialny za raport na temat umowy o wolnym handlu, Wołodymyr Weczerko (Partia Regionów), nie pojawił się na żadnym z dwóch posiedzeń, na których raport był dyskutowany. W komisji do spraw energii formalnie zasiadało aż trzech ukraińskich posłów (w pozostałych komisjach po dwóch), jednak ich aktyw- ność podczas sesji była bardzo ograniczona. Na sesjach plenarnych w latach 2012–2013 posłowie Batkwiszczyny Tarasiuk i Kurpil podnosili kwestie do- tyczące: (1) umieszczenia w raporcie odniesienia do art. 49 TUE (procedura akcesyjna) w kontekście relacji wschodnich partnerów z UE; (2) rezolucji na temat procesu i uwięzienia byłej premier Tymoszenko. Ciągłe podnoszenie sprawy Tymoszenko skutkowało demonstracyjnym nieuczestniczeniem w obradach przedstawicieli Partii Regionów30. Wagę do aktywności w ramach Euronest przywiązywali tylko posłowie Batkiwszczyny, zwłaszcza Tarasiuk. Jednak forum to było instrumentalnie wykorzystywane głównie do promocji sprawy Tymoszenko. W tym sensie partia była zainteresowana nie tyle rozwijaniem merytorycznej współpracy wielostronnej, ile transferem krajowych konﬂ iktów na poziom europejski w nadziei na uzyskanie europejskiego wsparcia w krajowej walce politycznej.

WYMIARY EUROPEIZACJI

PROGRAMY POLITYCZNE PARTII

Partie polityczne traktują UE instrumentalnie: jest ona obecna w partyjnej retoryce, gdy wydaje się to użyteczne w polityce krajowej. Paradoksalnie, zmianom w duchu europeizacji (jakkolwiek raczej w wymiarze strategicznym niż faktycznej internalizacji reguł i norm) podlegała nacjonalistyczna Swo- boda: „[…] jej liderzy doszli do wniosku, że, skoro ich celem jest niezależna od Rosji Ukraina, to jedynym sojusznikiem będzie Unia Europejska. A skoro jest im potrzebna legitymizacja w oczach unijnych decydentów, to niezbędne będą zmiany programowe, wyciszenie pewnych kwestii na poziomie krajowym […], chociaż na poziomie lokalnym są one używane dla utrzymania części elektoratu”31. Z pozostałych partii obecnych w Radzie Najwyższej sto-

30 Wywiad z urzędnikiem 2 Parlamentu Europejskiego, Bruksela, 11 września 2014. 31 Wywiad z dyplomatą 1 Państwa Członkowskiego Unii Europejskiej, Kijów, 17 czerwca 2014. Wymiary europeizacji 75 sunkowo najbardziej europejski wydaje się UDAR, który „ma zespół dość świadomych ludzi, starających się budować program”32. Pierwszy raz kwestie europejskie pojawiły się w kampanii wyborczej Wik- tora Juszczenki w 2004 roku, kiedy obiecywał dążenie do pełnego członko- stwa Ukrainy w UE. Potem cel ten przyswoiły wszystkie partie: w 2012 roku nawet Partia Regionów twierdziła w kampanii, że jej celem jest pełne członko- stwo w Unii. Proeuropejska retoryka partii odpowiadała na zapotrzebowanie ogromnej części elektoratu. Faktycznie jednak był to przede wszystkim slo- gan wyborczy; nieco więcej wzmianek na temat integracji europejskiej mają w swoich programach Batkiwszczyna i UDAR. Jednak dyskusją na temat tego, co realnie oznacza integracja z UE dla Ukrainy, nawet te partie się nie zajmują. Tematyka ta była ostatnio podejmowana tylko na poziomie lokalnym – w czasie wyborów do Rady Kijowa w 2013 roku – przez Sojusz Demokratyczny33. Ciekawym przykładem europeizacji jest program UDAR – zarówno jego treść, jak i podejście do jego tworzenia. Decydenci UDAR mają świadomość podstawowych słabości ukraińskich partii politycznych, będących przedmiotem zaniepokojenia partnerów unijnych. Do problemów tych zalicza się słabość ideologiczną i programową, populizm oraz brak dialogu programowego z sze- regowymi członkami partii. Dlatego też przedstawiciele UDAR wskazywali, że ich celem jest „budowa modelowej partii opartej na programie”. Twierdzili ponadto: „dyskusja programowa była dla nas bardzo ważna […] zależało nam na szerokich konsultacjach wśród członków i sympatyków […] to nie był program wyborczy i populistyczne deklaracje, ale zadania do wykonania na najbliż- sze piętnaście lat”34. UDAR pozycjonował się jako partia zorientowana na program i efekty: celem nie jest samo członkostwo w UE, ale budowa na Ukrainie państwa funkcjonującego według unijnych standardów. W tytule programu wyborczego z 2012 roku Batkiwszczyna Tymoszenko odwoływała się do dwóch kluczowych kwestii – obietnicy uczciwego rządu i godnego życia35. W programie partii określono 7 priorytetów, dotyczących m.in.: godziwych płac i emerytur, wyciągnięcia konsekwencji wobec skorumpowanych urzędników, uzdrowienia wymiaru sprawiedliwości, rozwoju

32 Ibidem. 33 Wywiad z Piotrem Pogorzelskim, Kijów, 16 czerwca 2014; wywiad z Tarasem Beresovet- sem, Kijów, 19 czerwca 2014. 34 Wywiad z Mariią Ionovą, Kijów, 16 czerwca 2014. 35 Program partii Batkiwszczyna, http://batkivshchyna.com.ua/storage/article/userﬁ les/ ﬁ les/ZAprog.pdf [26 września 2014]. 76 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja ukraińskiej energetyki, w tym alternatywnej względem rosyjskiego gazu, osą- dzenia przedstawicieli reżimu prezydenta Janukowycza, kontroli władz przez społeczeństwo. Żaden z tych priorytetów nie był nawet pośrednio odno- szony do integracji europejskiej. W kwestiach bytowych retoryka partii była skrajnie populistyczna: obiecywano „godną pracę i godne wynagrodzenie dla każdego”, a każdy obywatel, który będzie chciał pracować, uzyska taką moż- liwość. Obiecywano też Ukraińcom edukację i opiekę społeczną „na miarę XXI wieku”. Dopiero ostatni podrozdział dokumentu nosił tytuł Europej- ska Ukraina, a stanowił 4% całego tekstu programowego. Stwierdzono tam, że Ukraina jest państwem europejskim i chce aktywnie uczestniczyć w budowie zjednoczonej Europy, a w przyszłości wstąpić do Unii Europejskiej, co jest dla partii celem strategicznym. Alternatywą może być tylko postępu- jące zapóźnienie cywilizacyjne, pogłębiające się ubóstwo i zaprzepaszczenie ukraińskiego potencjału. W programie niewiele było jednak konkretów – mó- wiono właściwie tylko o energicznym dążeniu do ruchu bezwizowego z UE. Program wyborczy Partii Regionów nacechowany był daleko idącym pragmatyzmem. Celem polityki zagranicznej Ukrainy winna być integracja z UE, zwłaszcza w kontekście wspólnego rynku. Było to spójne z naciskiem programowym na kwestie ekonomiczne i socjalne (za cel stawiano osiągnię- cie europejskiego poziomu życia obywateli Ukrainy). Partia przywiązywała szczególną wagę do dwóch kwestii: statusu języka rosyjskiego i decentralizacji państwa. Opowiadała się przeciwko „przymusowej ukrainizacji” (hasło: „Dwa języki, jeden naród”) i forsowaniu jedności ukraińskiego Kościoła pra- wosławnego. Przedmiotem zainteresowania był zawsze „właściwy” podział władzy między centrum i regionami; postulowano m.in. przesunięcie 60% budżetu z „centrum” do regionów. W programie kandydata Partii Regio- nów w wyborach prezydenckich z maja 2014 roku w ogóle się nie pojawiło nawiązanie do UE. W części dotyczącej polityki zagranicznej stwierdzono, że celem partii jest utrzymanie neutralności, a kwestia przystąpienia do jakiejkolwiek unii politycznej bądź gospodarczej powinna być przedmiotem ogólnonarodowego referendum36. Nacisk w tym programie został położony zwłaszcza na decentralizację państwa, utrzymanie statusu języka rosyjskiego jako języka państwowego i zapewnienie wysokich standardów opieki spo- łecznej, zdrowotnej i świadczeń emerytalnych.

36 Pre-election Programme of Mikhail Dobkin, the Party of Regions Presidential Candidate, http:// www/partyofregions.ua [15 maja 2014]. Wymiary europeizacji 77

ORGANIZACJA PARTYJNA

Kolejną słabością ukraińskich partii, której UDAR był świadomy, były braki organizacyjne i nadmierne uzależnienie od charyzmy i decyzji jednego lidera. Dlatego też deklarowanym, głównym celem tego ugrupowania stała się budowa trwałych struktur partyjnych, a nie tylko promowanie silnego lidera37. Partia starała się również pracować na poziomie lokalnym, aktywnie angażo- wać się w edukację polityczną obywateli, czemu służyła współpraca z partiami z państw UE, w tym z Polską, Niemcami i Luksemburgiem. Równocześ- nie przyznawano, że zasoby ludzkie partii są ograniczone, a na przełomie lat 2013 i 2014 priorytet uzyskała walka polityczna na kijowskim Majdanie38. Kolejnym celem były działania związane z podpisaniem umowy stowarzyszeniowej i umowy o wolnym handlu z UE. W rezultacie wydaje się, że ak- tywność na poziomie lokalnym pozostawała w sferze postulatów. Z punktu widzenia organizacyjnego wzmacniania ukraińskich partii politycznych silne jest w ostatnim czasie zaangażowanie związanej z CDU Fun- dacji Adenauera w budowę struktur partyjnych UDAR. Programy szkoleń i seminaria kierowane były do działaczy na poziomie centralnym, a nie lokalnym, nie dotyczyły zatem szeregowych członków partii. Znaczące inwestycje kierowano do partyjnej młodzieżówki39. Przykładem takich działań są seminaria dotyczące umowy stowarzyszeniowej Ukraina – UE, organizowane dla członków młodzieżówki w 2013 roku we wschodniej Ukrainie, m.in. w krymskim Sewastopolu40. Wybór Witalija Kliczki na mera Kijowa stworzył problem godzenia wielu ról: mera stolicy, deputowanego do Rady Najwyższej i szefa partii. Jednocześnie sytuacja ta stanowiła dogodną szansę dla promocji nowych liderów i budowy partii, która odchodzi od modelu jednoosobowego przywództwa. Z kolei w Batkiwszczynie bardzo silna jest pozycja głównych polityków zaangażowanych w euroatlantycką integrację Ukrainy, tj. Tarasiuka i Nemyrii. Obaj pełnili kluczowe stanowiska rządowe w czasach prezydentury Juszczen- ki. Tarasiuk był ministrem spraw zagranicznych i twórcą oraz wieloletnim

37 Deklaracje te znajdują potwierdzenie w opiniach wyrażanych przez zewnętrznych obser- watorów, w tym czynnych na Ukrainie dyplomatów z krajów trzecich. Wywiad z dyplo- matą 1 państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Kijów, 17 czerwca 2014. 38 Wywiad z Mariią Ionovą, Kijów, 16 czerwca 2014. 39 Wywiad z Igorem Kohutem, Kijów, 17 czerwca 2014. 40 KAS, Auslandsbuero Ukraine, Seminar mit der Politischen Partei UDAR von Vitali Klitschko, http://www.kas.de/ukraine/de/pages/12882/ [8 sierpnia 2014]. 78 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja przewodniczącym komisji Rady Najwyższej do spraw integracji europejskiej. Nemyria jest sekretarzem partii do spraw międzynarodowych, bliskim doradcą Tymoszenko i szefem komisji parlamentarnej do spraw integracji europejskiej od 2012 roku. Osobiste relacje z politykami europejskimi czy- nią ich architektami europejskiej polityki partii i najważniejszymi ukraińskimi interlokutorami dla decydentów unijnych. Z kolei w Partii Regionów najważniejszym politykiem przez lata zaanga- żowanym we współpracę z UE był Leonid Kożara, szef ukraińskiego MSZ w latach 2012–2014, zastępca przewodniczącego Partii Regionów do spraw polityki międzynarodowej od 2010 roku, a w latach dziewięćdziesiątych dyplomata i doradca ds. międzynarodowych prezydenta Kuczmy. Kożara nawet przez nieprzychylnych Partii Regionów polityków europejskich postrzegany jest jako zdolny, pragmatyczny negocjator i polityk wykazujący ogromną wie- dzę i zrozumienie unijnej polityki oraz uwarunkowań stosunków ukraińsko- -unijnych41. Niestety, jego wiedza i zaangażowanie najwyraźniej nie przekła- dały się na realne działania Partii Regionów.

KRAJOWE UWARUNKOWANIA PROCESU EUROPEIZACJI

W literaturze wskazuje się na trzy główne problemy w rozwoju demokratycznego i skonsolidowanego systemu partyjnego na Ukrainie: (1) zniekształ- cenie konkurencji partyjnej przez dostęp do zasobów państwowych partii znajdujących się u władzy; (2) ograniczone znaczenie partii politycznych w systemie o silnej pozycji prezydenta i jednomandatowych okręgach wyborczych; (3) dominacja wąskich kręgów przywódczych i brak zaangażowania szeregowych działaczy partyjnych42. Do tego dochodzi problem symbiozy elit politycznych i elit biznesu, w sytuacji, kiedy partie polityczne stanowią jedynie mechanizm dostępu do zasobów państwa dla oligarchów oraz promują i zabezpieczają ich materialne interesy, natomiast funkcja agregacji i artykulacji interesów obywateli ogranicza się do populistycznej instrumentalizacji potrzeb społecznych w okresie wyborów. Niski poziom instytucjonalizacji partii politycznych utrudnia konsolidację systemu demokratycznego43.

41 Wywiad z Pawłem Kowalem, Warszawa, 28 sierpnia 2014. 42 M. Bader, Party Politics in Georgia and Ukraine and the Failure of Western Assistance, „De- mocratization” 2010, t. 17, nr 6, s. 1086. 43 M.G. Mierzejewski-Voznyak, Party Politics after the Color Revolutions: Party Institutionalisation and Democratisation in Ukraine and Georgia, „East European Politics” 2014, t. 30, nr 1, s. 86. Krajowe uwarunkowania procesu europeizacji 79

Ukraińskie partie polityczne charakteryzuje elitystyczny model rozwoju. W takim ujęciu partia stanowi mechanizm koordynujący współpracę mię- dzy elitami politycznymi i elitami biznesu, pragnącymi uzyskać dostęp lub przejąć kontrolę nad decyzjami rządu i dystrybucją dóbr w formie renty lub protekcji44. Partia polityczna dąży do maksymalizacji głosów, aby objąć gwarantujące rentę stanowiska, a jej funkcja programowa jest marginalna45. Partie na Ukrainie nie są fi nansowane z budżetu państwa, ale ze środków prywatnych: oligarchów spełniających funkcję patronów danej partii (Rinat Achmetow, Borys Kolesnikow, bracia Andriej i Siergiej Klujewowie w przypadku Partii Regionów) ewentualnie prywatnych środków samych liderów (casus Tymoszenko i Batkiwszczyny). Sposób fi nansowania partii przekłada się na jej organizację i sposób podejmowania decyzji. W Partii Regionów praktykowany jest konsensualny sposób podejmowania decyzji, ze względu na konieczność dystrybucji wpływów między różne frakcje, które przekaza- ły swoje zasoby na rzecz partii (główne grupy to: dawna radziecka nomen- klatura, tzw. czerwoni dyrektorzy i nowi oligarchowie)46. W Batkiwszczynie zwracało uwagę podporządkowanie partii preferencjom charyzmatycznego lidera, który faktycznie jednoosobowo podejmował decyzje. Jego charyzma jest głównym motorem sukcesu wyborczego partii. Partia o charakterze koalicyjnym ma większe szanse na przetrwanie porażki wyborczej niż partia oparta na osobistej popularności lidera (przypadek Naszej Ukrainy Juszczen- ki). Wreszcie partie, które potrafi ą pogodzić interesy różnych frakcji, odno- szą większe sukcesy w przyciąganiu do siebie pojedynczych polityków i ma- łych ugrupowań, co znów ilustruje przykład Partii Regionów. Z kolei partie podporządkowane jednemu liderowi targane są konfl iktami personalnymi i stałym ryzykiem schizmy (przypadek Batkiwszczyny). Sukces Partii Regionów opierał się na umiejętności zaspokajania inte- resów poszczególnych frakcji i zapewniania ochrony sponsorom również wtedy, gdy władza należała do opozycji. Na uwagę zasługuje to, że Ach- metow był deputowanym do Rady Najwyższej z ramienia Partii Regionów

44 S. Kudelia, T. Kuzio, Nothing Personal: Explaining the Rise and Decline of Political Machines in Ukraine, „Post-Soviet Affairs” 2015, t. 31, nr 3, s. 252. 45 Więcej na temat trzech podstawowych funkcji partii politycznych, dążących do: (1) maksymalizacji głosów; (2) obejmowania stanowisk gwarantujących rentę; (c) realizacji pro- gramów wyborczych, zob. K. Strom, A Behavioral Theory of Competitive Political Parties, „American Journal of Political Science” 1990, t. 34, nr 2, s. 565–598. 46 S. Kudelia, T. Kuzio, Nothing Personal, s. 258. 80 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja w latach 2006–2007 i 2007–2012. W 2010 roku prezydentem został Januko- wycz, dlatego też najbogatszy ukraiński oligarcha nie musiał już ubiegać się o immunitet parlamentarny w wyborach z 2012 roku. Ponadto w 2010 roku Partia Regionów dokooptowała część deputowanych wspierających dotąd Tymoszenko, co umożliwiło przejęcie sterów rządowych bez potrzeby roz- pisywania wyborów parlamentarnych. Było to możliwe dzięki odmiennym strategiom pozyskiwania sojuszników i donatorów oraz stylom zarządzania partią. Blok Tymoszenko nie przekształcił się w jednolitą partię, ponieważ liderzy pozostałych ugrupowań, niedopuszczani do decyzji podejmowanych jednoosobowo przez Tymoszenko, obawiali się utraty resztek wpływów. Do- piero zakaz startowania bloków wyborczych, wprowadzony przed wyborami 2012 roku, zmusił część partnerów Tymoszenko (w tym Front Zmian Arsenija Jaceniuka) do faktycznego zjednoczenia z Batkiwszczyną. Relacje Tymoszenko z donatorami nie miały nigdy charakteru długoterminowych zobowiązań politycznych i nie wiązały się z dopuszczeniem ich do procesu decyzyjnego w partii. W efekcie, gdy Batkiwszczyna nie mogła już zapewnić materialnych korzyści w postaci dostępu do stanowisk i innych zasobów pań- stwa, popierający ją oligarchowie zdecydowali się na przejście pod skrzydła obozu władzy47. Kolejnym czynnikiem odróżniającym „pomarańczowe” partie od Partii Regionów były próby pozbawiania oligarchów związanych z tą partią zasobów, które uzyskali w latach 2006–2007. Tymczasem Partia Regionów nie tylko nie „karała” biznesu związanego z opozycją, ale raczej starała się zapewnić mu korzyści (gwarancje nietykalności), tak aby przeszedł na jej stronę. Wynika z tego, że ukraińska polityka zasadza się na korupcji, a jej poziom w niewielkim jak dotąd stopniu zależał od tego, jaka partia (i jakie grupy interesu) znajdowała się u władzy48. Jeśli partie polityczne powoływane są do realizacji materialnych interesów swoich liderów i ich sponsorów, to jak wyglądają relacje partii z elektoratem, który w końcu dokonuje przecież wyboru swoich przedstawicieli? Wobec ograniczonej podatności ukraińskich partii na presje europeizacyjne powstaje pytanie o europeizację elektoratu i jego oddolny wpływ na zmianę na ukra- ińskiej scenie politycznej. Czy ukraińska opinia publiczna jest prozachodnia i prounijna? Czy reprezentuje przekonania i postawy bliższe opinii publicznej z krajów UE, czy może Rosji i obszaru poradzieckiego? Choć przekonania

47 Ibidem, s. 271–272. 48 A. Aslund, Oligarchs, Corruption and European Integration, „Journal of Democracy” 2014, t. 25, nr 3, s. 68. Krajowe uwarunkowania procesu europeizacji 81 i postawy nie przekładają się bezpośrednio na aktywność w przestrzeni publicznej, motywującą aktorów politycznych do określonych działań, to jednak stanowią przesłankę, z którą kandydaci w wyborach muszą się w pewnym stopniu liczyć, zwłaszcza w obliczu wzmożonej aktywności obywatelskiej (więcej na ten temat w rozdziale na temat europeizacji organizacji biznesu i organizacji pozarządowych na Ukrainie). Tradycyjnie podkreśla się, że Ukraina i inne państwa obszaru poradzieckiego charakteryzują się niskim stopniem partycypacji politycznej oraz niskim poziomem zaufania do partii i instytucji demokratycznej reprezentacji. Według wyników badań World Values Survey (WVS)49 w 2011 roku partie polityczne cieszyły się zaufaniem 22% obywateli (w 2006 roku 15%). Należy jednak pamiętać, że w Niemczech w 2013 roku zaufanie do partii politycznych deklarowało niecałe 24% respondentów, w Szwecji (2011) nieco ponad 42%, a w Polsce (2012) zaledwie 7%! Zaufanie do parlamentu było na Ukra- inie nieco niższe niż zaufanie do partii (w 2011 roku 20,4%), co wyróżnia ten kraj spośród państw UE, w której zaufanie do instytucji jest tradycyjnie wyższe niż do partii (Niemcy: 43,5%, Szwecja: 59%, Polska: 11%). Ukrai- nę charakteryzował wysoki udział w demonstracjach (w 2011 roku: 13,6% respondentów oświadczyło, że demonstrowało w sposób pokojowy w cią- gu ostatnich 5 lat, w Polsce tylko 7,8%), niewielu zaś obywateli wybierało bardziej zinstytucjonalizowane formy wpływu na władze (podpisanie petycji zadeklarowało 8,8% obywateli, w porównaniu z 30% w Polsce). Kolejne pytanie dotyczyło tego, jak społeczeństwo ukraińskie plasuje się w kwestiach światopoglądowych i obyczajowych na tle społeczeństw unijnych. Na Ukrainie rośnie, a w UE spada rola religii. W 1996 roku 49% badanych w WVS Ukraińców deklarowało, że religia jest dla nich (bardzo) ważna, w 2006 roku – 55%, a w 2011 – 60,5%. Na stałym poziomie utrzymuje się liczba osób, które nie chciałyby mieć osób homoseksualnych za sąsiadów (65% w 1996, 58% w 2006 i 62% w 2011 roku), a w Polsce odsetek ten znacząco zmalał: z 66% w 1997 do 40% w 2012 roku. Na Ukrainie wzrósł też odsetek osób przekonanych, że aborcja nigdy nie jest uzasadniona: z 27,5% w 1996 do 40% w 2011 roku. To o ponad 10 punktów proc. mniej niż w Polsce, ale więcej niż w Niemczech (29% w 2013 roku). Na Ukrainie rosło poparcie dla systemu politycznego, w którym silny lider nie musi przej-

49 World Values Survey Online Analysis, http://www.worldvaluessurvey.org/WVSOnline. jsp [6 sierpnia 2014]. 82 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja mować się parlamentem i wyborami. Taki system za bardzo dobry dla kraju uznało w 1996 roku 15,5% badanych, a w 2011 roku – 29% (w tym czasie w Polsce taki system za bardzo dobry uznało 2,7%, a w Niemczech 3,7% badanych). Podsumowując, można stwierdzić, że społeczeństwo ukraińskie stawało się w ostatnich kilkunastu latach coraz bardziej konserwatywne i po- datne na tendencje autorytarne. Deklarowany przez wszystkie siły polityczne (łącznie z Partią Regionów) cel integracji z UE był pochodną nastrojów społecznych. Ukraińscy eksperci oceniali, że ok. 40% wyborców zagłosuje na każdego polityka, który obieca im, że wprowadzi Ukrainę do UE50. Jednak w badaniach kijowskiego Centrum Razumkowa na temat preferowanego ukierunkowania ukraińskiej polityki zagranicznej (względem UE bądź Rosji) większość badanych opo- wiadała się w latach 2005–2011 za uprzywilejowaniem Rosji (w listopadzie 2009 roku zaledwie 24% badanych opowiadało się za uprzywilejowaniem UE, a 52,5% – Rosji). W październiku 2011 roku po raz pierwszy zanotowano niewielką przewagę opcji unijnej. W kwietniu 2014 roku za UE opowia- dało się 52,5% badanych, a za Rosją tylko 16,5%51. W kwietniu 2013 roku na pytanie o to, czy Ukraina powinna podpisać umowę stowarzyszeniową z UE, 42% respondentów odpowiedziało twierdząco, 33% przecząco, a 25% nie miało zdania. Twierdząco odpowiedziało 2/3 badanych z regionów zachodnich, połowa respondentów z Ukrainy centralnej oraz niespełna 30% z regionów południowych i wschodnich52. Proeuropejskie orientacje ukraiń- skiego społeczeństwa były zatem niejednoznaczne i uwarunkowane podzia- łami regionalnymi, które kształtowały w latach 2004–2013 poparcie dla partii politycznych. Partie polityczne na Ukrainie cechuje niski poziom społecznego zakorzenienia, co jest typowe dla partii elitarnych. Na Ukrainie typowe są partie oligarchiczne oraz partie typu spoiler53. O ile partie oligarchiczne zainteresowane są głównie dostępem do stanowisk, to partie spoilerskie są najczęściej sztucznymi tworami, promowanymi przez partie oligarchiczne po to, aby od-

50 Wywiad z Tarasem Beresovetsem, Kijów, 19 września 2014. 51 Razumkov Centre, Sociological Poll: Which Foreign Policy Direction Should Be a Priority for Ukra- ine?, http://www.razumkov.org.ua/eng/poll.php?poll_id=305 [7 sierpnia 2014]. 52 Ukrainian Centre for Economic and Political Studies (Razumkov Centre), Customs Union or Europe? The Public Opinion, „National Security and Defense” 2013, nr 4−5 (141−142), s. 112−126. 53 A. Wilson, Ukraine’s New Virtual Politics, „East European Constitutional Review” 2001, nr 10, s. 60–68. Krajowe uwarunkowania procesu europeizacji 83 bierały głosy ich konkurentom, a tym samym zwiększały szanse ich samych na uzyskanie stanowisk niezbędnych do uzyskania renty. Takie partie zwykle przyjmują nazwy, które mają się wyborcom kojarzyć z istniejącymi już ugrupowaniami. Na przykład w wyborach parlamentarnych w 2002 roku wzię- ła udział partia RUKH dla Jedności, która miała na celu odebranie głosów chrześcijańsko-demokratycznej partii RUKH Borysa Tarasiuka. W 2014 roku przedstawiciele Sojuszu Demokratycznego przyznawali z kolei, że wyborcy często nieufnie podchodzili do ich nowej partii, obawiając się, że jest ona organizacją sponsorowaną przez Partię Regionów w celu rozdrobnienia poparcia dla głównych ugrupowań opozycyjnych (zwłaszcza Batkiwszczyny). Skoro partie nie reprezentują interesów obywateli, nie przedstawiają spójnej orientacji ideologicznej i programowej, z którą wyborca mógłby się identyfi kować, to nie dziwi ich niewielka baza członkowska, brak identyfi kacji z nimi wyborców, a tym samym duży przepływ elektoratu między ugrupowaniami w kolejnych wyborach. Jedynym względnie spójnym czynnikiem identyfi kacyjnym, kształtującym podziały polityczne, jest czynnik regionalny. Począwszy od wyborów parlamentarnych w 2002 roku, ukształtował się po- dział na partie wygrywające wybory w okręgach zachodnich i centralnych oraz w okręgach wschodnich i południowych. Tradycyjnie baza członkow- ska i lokalne organizacje partyjne są silniejsze bądź słabsze w poszczegól- nych regionach. Dane na temat liczby członków pochodzą od samych partii, nie są więc w pełni miarodajne, zwłaszcza że liczba osób, które formalnie podpisały deklarację członkowską, może mieć niewiele wspólnego z liczbą faktycznie aktywnych działaczy. W marcu 2012 roku Batkiwszczyna podała, że do partii należało 600 tys. osób. Baza członkowska i struktury partyjne były w tym przypadku mocne na zachodniej i centralnej Ukrainie i o wiele słabsze na Ukrainie wschodniej i południowej, o czym świadczyły też wyniki wybo- rów parlamentarnych. W wyborach w latach 2007 i 2012 partia ta uzyskała odpowiednio 41,8% i 40% głosów w obwodach zachodnich oraz zaledwie 7,8% i 10% w obwodach południowych54. Partia nie dysponowała wyrazi- stymi liderami na poziomie regionalnym i lokalnym, co było pochodną stylu zarządzania praktykowanego przez Julię Tymoszenko. Sojusz Demokratyczny miał w 2014 roku ok. 2 tys. członków, ale jeszcze na jesieni 2013 roku – zaledwie 300. W związku z aktywnością na kijowskim

54 M.G. Mierzejewski-Voznyak, Party Politics after the Color Revolutions, s. 91. 84 Partie polityczne na Ukrainie: fasadowa europeizacja

Majdanie władze partii bardzo pozytywnie oceniały perspektywy rozwoju w zachodniej Ukrainie, przyznając jednocześnie, że na wschodzie rozwój partii postępuje dużo wolniej, chociaż na przełomie lat 2013 i 2014 Sojusz dysponował stosunkowo silną organizacją w Charkowie i był coraz aktyw- niejszy w Odessie55. Kolejnym elementem wpływającym negatywnie na związki partii z elektoratem jest praktyka kupowania miejsc na listach wyborczych, które w segmencie proporcjonalnym mają charakter zamknięty. Oznacza to, iż wyborca głosuje jedynie na listę partyjną, nie ma natomiast możliwości preferencyj- nego wskazania na niej jednego z kandydatów. W praktyce partia ma więc pełną kontrolę nad tym, kto znajdzie się w parlamencie, jeśli tylko lista uzyska odpowiednią liczbę głosów. Eliminacja niepewności odnośnie do decyzji wyborców umożliwia zagwarantowanie mandatu osobie, która wspiera partię ﬁ nansowo (czyli w praktyce kupuje miejsce na liście) niezależnie od tego, czy jest ona rozpoznawalna i popularna wśród elektoratu. Pewne miejsce w parlamencie kosztowało nawet 5 mln USD, przy czym dokonujący inwestycji oligarcha spodziewał się oczywiście odpowiedniej „stopy zwrotu”, najczęściej w formie intratnych stanowisk w administracji państwowej, po- zwalających na pozyskiwanie korupcyjnej renty bądź kontraktów i zamówień państwowych dla jego ﬁ rm56. Dlatego znakomita większość ukraińskich partii opowiada się przeciwko listom otwartym57, ograniczając w ten sposób wpływy i zachęty dla aktywności wyborców oraz idąc pod prąd europejskim standardom prawa wyborczego.

PODSUMOWANIE

Ukraińska scena partyjna uległa w 2014 roku dekompozycji. Do 2013 roku partie opozycyjne współpracowały z europejskimi chadekami, a Partia Re- gionów podjęła rozmowy z europejskimi socjalistami – w efekcie ukraińskie partie starały się wkomponować w główne europejskie podziały polityczne. Partia Regionów podjęła wysiłki na rzecz współpracy, głównie w celu zmiany

55 Wywiad z Alisą Ruban, Kijów, 20 czerwca 2014. 56 A. Aslund, Oligarchs, Corruption and European Integration, s. 67. 57 Wyjątkiem jest Sojusz Demokratyczny. Wywiad z dyplomatą 2 państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Kijów, 17 czerwca 2014; wywiad z Alisą Ruban, Kijów, 20 czerwca 2014. Krajowe uwarunkowania procesu europeizacji 85 swojego wizerunku na proeuropejski – chodziło zatem o wywieranie wpły- wu, a nie o socjalizację, czyli przejmowanie norm i standardów działania. Również w przypadku partii należących do EPL było jasne, że zasada wa- runkowości w procesie akcesji do europejskich partii politycznych nie działa: w procesie afi liacji nie wymagano od partii działań dostosowawczych, motywacje polityków europejskich miały charakter jedynie polityczny i strategiczny. Lokalne partie zdawały sobie sprawę z oczekiwań europejskich poli- tyków i deklarowały dostosowanie do standardów europejskich w wymiarze programowym i organizacyjnym. W praktyce jednak ukraińska scena partyjna pozostaje w symbiozie z interesami oligarchów – to de facto przed nimi są odpowiedzialni politycy, nie przed wyborcami. Oligarchowie, fi nansując polityków, mają na nich wpływ, a wyborcy ze względu na obowiązywanie w wyborach tzw. list zamkniętych nie mają nawet możliwości decydowania, którzy politycy partii dostaną się do parlamentu. W europejską współpracę parlamentarną realnie zaangażowani byli dosłownie dwaj „pomarańczowi” politycy – Tarasiuk i Nemyria. Trudno zatem mówić o europeizacji struktur partyjnych, chociaż europejskie partie dużo inwestowały po 2010 roku w opozycyjne ukraińskie młodzieżówki. Obecnie europejski wybór ukraiń- skich elit politycznych został przesądzony w efekcie dynamiki międzynaro- dowej i konfl iktu ukraińsko-rosyjskiego, jednak skład tych elit oraz ich orientacje geopolityczne mogą (częściowo) ulec zmianie w zależności od rozwoju sytuacji na wschodzie Ukrainy. Rozdział 4 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność

Republika Mołdawii jest jednym z najmłodszych państw na kontynencie europejskim. Bez choćby skrótowego omówienia historii tego kraju trudno jest zro- zumieć panującą w nim – dość specyﬁ czną – sytuację oraz stosunek różnych ośrodków politycznych do problematyki integracji europejskiej. Uwarunko- wania historyczne wywierają duży wpływ na stosunek mołdawskich partii politycznych do kwestii geopolitycznych. W społeczeństwie istnieje ostra polaryzacja stanowisk: mniej więcej połowa obywateli chce zachodniego modelu rozwoju, a druga połowa postrzega kraj w obrębie wpływów rosyjskich. Duża grupa obywateli nie widzi jednak problemu w korzystaniu z oferty zarówno Zachodu, jak i Wschodu. Zakładając, że podziały na scenie politycznej od- zwierciedlają różnice zdań w społeczeństwie, zadajemy pytanie, na ile kwestia integracji europejskiej jest osią wyznaczającą kompozycję sceny politycznej oraz czy i do jakiego stopnia partie prorosyjskie uległy europeizacji1.

REPUBLIKA MOŁDAWII – KONTEKST HISTORYCZNY

Do początku XIX wieku tereny obecnej Republiki Mołdawii należały do księ- stwa mołdawskiego, które przez kilkaset lat zależne było od Imperium Osmań-

1 Zasadniczo rozdział ten został ukończony przed wyborami parlamentarnymi, które od- były się w Mołdawii w listopadzie 2014 roku. W ich rezultacie do parlamentu weszła nie- uwzględniona tu Partia Socjalistów Republiki Mołdawii (Partidul Socialistilor din Republica Moldova, PSRM), na czele której stoi Igor Dodon, wcześniej członek Partii Komunistycz- nej Władimira Woronina. W lutym 2015 roku nowym premierem został Chiril Gaburici. Republika Mołdawii – kontekst historyczny 87 skiego2. Zamieszkiwała je wówczas głównie ludność łacińska3, z istotnymi grupami słowiańskimi i mniej ilościowo ważnymi tureckimi. Sytuacja zmieniła się w 1812 roku, kiedy Rosja zagarnęła północną część Mołdawii (zwaną Besara- bią) i rozpoczęła planową kolonizację i rusyﬁ kację tego obszaru. Osiedlono tam wówczas wielu Rosjan, Żydów i przedstawicieli innych narodowości oraz całą społeczność Gagauzów, ludu tureckiego wyznającego prawosławie4. Przez ponad sto lat rosyjskiego panowania w Besarabii udało się wytworzyć pewną świa- domość lokalną, łączącą rozmaite grupy narodowościowe. W 1918 roku Rada Krajowa (Sfatul Ţării), reprezentująca lokalne elity, przyjęła uchwałę o zjedno- czeniu z Rumunią5. Tymczasem za Dniestrem utworzono sztuczną Mołdawską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Sowiecką, ze stolicą w Tyraspolu, czyli w Naddniestrzu. W 1940 roku obszar obecnej Republiki Mołdawii został zajęty przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), jednak rok póź- niej armia rumuńska, w sojuszu z niemiecką, odbiła go i ponownie przyłączyła do kraju. W 1944 roku Sowieci powrócili i tym razem zainstalowali się na kilka dziesięcioleci. Utworzono Mołdawską Socjalistyczną Republikę Radziecką, ze stolicą w Kiszyniowie – obejmowała ona również Naddniestrze. W czasach sowieckich prowadzono wzmożoną rusyﬁ kację, nakazując stosowanie cyry- licy do zapisu języka rumuńskiego (nazywanego mołdawskim), i starano się zmienić strukturę narodowościową. Temu celowi służyła sztucznie wywołana klęska głodu oraz masowe deportacje w latach czterdziestych6. Później osa-

2 Jednym z najlepszych opracowań całości zagadnień dotyczących Republiki Mołdawii jest dzieło badaczy związanych z Uniwersytetem w Lipsku: K. Bochman, V. Dumbrava, D. Mueller, V. Reinhardt, Die Republik Moldau. Republica Moldova, Lipsk 2012. Warto rów- nież sięgnąć do książki amerykańskiego badacza Charlesa Kinga. Jedyną jej wadą jest to, że została ukończona w 2000 roku, czyli stosunkowo dawno. C. King, Moldovenii. Româ- nia, Rusia şi politica culturală, trad. D. Stanciu, Chişinău 2002. 3 Określenie to stosuję, aby nie prowadzić dyskusji o „rumuńskości” czy też „mołdaw- skości” grup etnicznych na poziomie stosowanej terminologii. Słowo „łaciński” oznacza tu – w zależności od poglądów – rumuński bądź mołdawski. 4 Na temat etnogenezy Gagauzów oraz ich historii i kultury zob. m.in. Ф. Ангели, Краткая история гагаузов, Кишинёв 2010. Publikacja ta prezentuje jednak jednostronne, prorosyjskie poglądy. 5 W okresie międzywojennym władze rumuńskie podejmowały wiele wysiłków, aby zakrze- wić w miejscowej ludności ducha patriotyzmu, lecz napotykały wiele trudności, wynikają- cych przede wszystkim z masowego analfabetyzmu oraz faktu, że ziemie te nie uczestni- czyły w powstawaniu nowoczesnej, niepodległej Rumunii. Na ten temat m.in. G. Palade, Integrarea Basarabiei în viaţă spirituală românească. Studii, Chişinău 2010. 6 W czasach Stalina władze sowieckie prowadziły brutalną politykę walki z rumuńskością i kapitalistycznym porządkiem społecznym. Na ten temat m.in. I. Caşu, Duşmanul de clasă. 88 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność dzano w Mołdawii Rosjan, przede wszystkim członków nomenklatury komunistycznej średniego szczebla. Zamieszkiwali prawie wyłącznie duże miasta, co powodowało znaczną nadreprezentację ludności słowiańskiej w ośrodkach miejskich, przede wszystkim w Kiszyniowie. Czasy pierestrojki przyniosły w Mołdawii ograniczone odrodzenie narodowe. Odbywało się ono pod hasłami powrotu do alfabetu łacińskiego i silniejszego akcentowania związków kulturalnych z Rumunią. Ludność sło- wiańska aktywnie nie sprzeciwiała się tym procesom, gdyż były one wówczas popierane przez rządzącą na Kremlu ekipę Michaiła Gorbaczowa. Kulmina- cją tego etapu rozwoju państwowości mołdawskiej była deklaracja niepodle- głości, uchwalona przez Najwyższy Sowiet w sierpniu 1991 roku. Dokument ten potępiał pakt Ribbentrop–Mołotow i uznawał, że w niepodległej republice obowiązuje język rumuński, zapisywany alfabetem łacińskim. W związku z rozpadem Związku Radzieckiego w dwóch regionach republiki doszło do manifestacji separatyzmu. W Naddniestrzu już w 1989 roku ogłoszono autonomię wobec Kiszyniowa. W następnym roku Tyra- spol jednostronnie proklamował utworzenie niezależnej naddniestrzańskiej republiki radzieckiej. Napięcie między obiema stronami rosło. W 1992 roku wybuchła wojna, podczas której armię Naddniestrza wspierały wojska rosyjskie. W wyniku zawieszenia broni w lipcu 1992 roku doszło do uznania de facto niezależności quasi-państwa o nazwie Naddniestrzańska Republika Moł- dawska (rum. Republica Moldovenească Nistreană, ros. Приднестровская Молдавская Республика), które istnieje obecnie, mimo nieuznania go przez żadne inne państwo, łącznie z Rosją7. Ponieważ zwierzchnictwo Kiszyniowa nad tymi terenami jest wyłącznie formalne i całkowicie iluzoryczne, a życie polityczne nie ma tam wiele wspólnego z życiem politycznym w pozostałych częściach Mołdawii, Naddniestrze będzie wyłączone z rozważań zawartych

Represiuni politice, violenţă şi rezistenţă în R(A)SS Moldovenească, 1924−1956, Editura Cartier, Chişinău 2014; V. Pasat, RSS Moldovenească în epoca stalinistă (1940−1953), Editura Cartier, Chişinău 2011. 7 Na temat Naddniestrza istnieje relatywnie wiele publikacji. Wśród nich warto wymienić m.in.: J. Solak, Mołdawia. Republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konﬂ iktu” o Naddniestrze, Europejskie Centrum Edukacyjne, Toru 2009; N. Cwicinskaja, The International Legal Status of the Pridniestrovian Moldavian Republic, w: N. Cwicinskaja, P. Oleksy (red.), Moldova in Search of its own Place in Europe, Wy- dawnictwo Epigram, Bydgoszcz 2013; P. Oleksy, Mołdawski nacjonalizm vs. naddniestrzańska państwowotwórczość − przesłanki społecznej mobilizacji w konﬂ ikcie naddniestrzańskim, „Sensus Historiae” 2013, t. 11, nr 2, s. 155−187. Republika Mołdawii – kontekst historyczny 89 w niniejszym rozdziale. Żadne zawarte w tekście generalizacje nie dotyczą zatem obszaru Naddniestrza, chyba że wprost stwierdza się inaczej. Inną drogą potoczyły się losy Gagauzji. W sierpniu 1990 roku w stolicy tego regionu – Komracie – jednostronnie proklamowano niezależną repub- likę socjalistyczną, nieuznaną przez władze w Kiszyniowie. Po obu stronach dominowały jednak nastroje pokojowe i chęć współpracy, a Moskwa nie poparła Gagauzji tak mocno jak Naddniestrza i w rezultacie w 1994 roku osiągnięto kompromis: utworzono Autonomiczną Jednostkę Terytorialną Gagauzja (rum. Unitatea Teritorială Autonomă, UTA Găgăuzia, gag. Avto- nom Territorial Bölümlüü Gagauz Yeri), obejmującą tereny zamieszkałe w większości przez tę narodowość. Jednostka ta istnieje do dziś. Autonomia zakładała powołanie własnego parlamentu i stworzenie urzędu gubernatora – baszkana (gag. başkan), wybieranego bezpośrednio. Życie polityczne Ga- gauzji jest w dużej mierze zintegrowane z życiem reszty kraju, dlatego też stanowi ono część niniejszej analizy. Generalizacje zawarte w tekście dotyczą więc tego obszaru, chyba że wprost stwierdza się inaczej. Po rozpadzie ZSRR fala entuzjazmu prodemokratycznego stosunkowo szybko opadła i Republika Mołdawii zaczęła odczuwać skutki załama- nia gospodarczego, które dotknęło cały obszar poradziecki8. Poziom życia mieszkańców obniżył się w błyskawicznym tempie, natomiast na scenie politycznej zaczęły dominować partie wywodzące się z różnych skrzydeł dawnej partii komunistycznej. Lata dziewięćdziesiąte XX wieku zapisały się w historii kraju jako czas upadku i postępującego chaosu. Fala uniesienia pa- triotycznego i prorumuńskiego z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięć- dziesiątych szybko opadła. Do 1998 roku krajem rządziła koalicja partii postkomunistycznych, odwołujących się do czasów radzieckich i posługujących się retoryką lewicową. Na kolejne cztery lata władza przeszła w ręce koalicji „centroprawicowej”. To określenie wydaje się jednak nieco zafałszowywać rzeczywistość, gdyż były to również partie wywodzące się z komunizmu, jednak o minimalnie odmiennym programie społecznym i gospodarczym9.

8 Z prac na temat najnowszej historii Republiki Mołdawii oraz życia politycznego w tym kraju warto wymienić m.in.: D. Cimpoeşu, Republica Moldova între România şi Rusia 1989−2009, Tipograﬁ a Serebia, Chişinău 2010; D. Dungaciu, Moldova ante portas, Editura Tritonic, Bucureşti 2005; D. Dungaciu, Basarabia e România?, Cartier, Chişinău 2011. Przy lekturze tych pozycji należy wziąć pod uwagę prorumuńskie poglądy autorów. 9 Jako „centroprawicowiec” występował np. Dumitru Braghiş, premier w latach 1999−2001, który w latach osiemdziesiątych był działaczem Komsomołu i członkiem KC Partii Ko- 90 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność

Nieudolność rządów wszystkich ekip i kolejna fala nostalgii za czasami radzieckimi wyniosły do władzy w 2001 roku Partię Komunistów Republiki Mołdawii (Partidul Comuniştilor din Republica Moldova, PCRM), pod wo- dzą Władimira Woronina, byłego sekretarza komórki partyjnej w Tighinie- -Benderach10 i generała komunistycznej milicji. Woronin został prezydentem, natomiast szefem rządu mianowano Vasile Tarleva, znanego biznesmena i naukowca11. Tandem ten utrzymał się przy władzy do 2008 roku. PCRM prowadziła politykę unikania jakichkolwiek reform i balansowania między Wschodem i Zachodem. Coraz ważniejsze stawały się też zagadnienia toż- samości narodowej, a odpowiedzią partii rządzącej było lansowanie „mołda- wianizmu” i przekonania o wyjątkowości Republiki Mołdawii12. Równocześ- nie PCRM dokonała wkrótce znacznego przeorientowania, przynajmniej werbalnego, w zakresie polityki zagranicznej i zaczęła się przedstawiać jako główna orędowniczka integracji europejskiej. Taka strategia umożliwiła ko- munistom zwycięstwo w wyborach parlamentarnych w 2005 roku i sprawowanie rządów przez drugą kadencję. Do przesilenia doszło w kwietniu 2009 roku. Odbyły się wówczas wybory parlamentarne, w których według danych oﬁ cjalnych ponownie zwy- ciężyła PCRM. Partie opozycyjne oraz ich zwolennicy oskarżyli komisję wyborczą o fałszerstwa, co doprowadziło do masowych protestów w naj- większych miastach kraju, przede wszystkim w Kiszyniowie, gdzie doszło m.in. do podpalenia gmachu parlamentu. Po kilku dniach sytuacja się uspo-

munistycznej w Mołdawii. Inny „centroprawicowiec”, Ion Ciubuc, premier w latach 1997−1999, w czasach ZSRR był nie tylko sekretarzem partyjnym w Vulcăneşti (połud- niowa Mołdawia, obecnie UTA Găgăuzia), ale również instruktorem KC w Mołdawii oraz wiceprzewodniczącym mołdawskiego Gospłanu. 10 Jest to miasto położone na granicy obecnego Naddniestrza i terenów kontrolowanych przez władze w Kiszyniowie. W języku rumuńskim używa się prawie wyłącznie nazwy Tighina, natomiast w językach rosyjskim i ukraińskim występuje pochodząca z tureckiego nazwa Bendery. W języku polskim używa się obydwu nazw oraz – rzadko − dawnej, spolszczonej formy Tehinia. 11 Najsłynniejszym biznesem, z którym wiąże się nazwisko Tarleva, jest wytwórnia słody- czy „Bucuria”, której sława przekracza granice kraju. Był on przez wiele lat dyrektorem generalnym tej ﬁ rmy. 12 Jednym z kuriozów tamtych czasów było wydanie w 2003 roku Słownika mołdawsko- -rumuńskiego. Jego autorem był Vasile Stati, językoznawca pochodzenia mołdawskiego, zatrudniony w Rosyjskiej Akademii Nauk. Zamieścił on tłumaczenia ok. 19 tys. słów, głównie bardzo specjalistycznych określeń z obszaru gospodarki rolnej. W 2011 roku opublikował kolejne wydanie, do którego dodał jeszcze ok. 4 tys. słów. Republika Mołdawii – kontekst historyczny 91 koiła, lecz parlament nie był w stanie wybrać prezydenta i w konsekwencji uległ rozwiązaniu. Kolejne wybory odbyły się już w lipcu 2009 roku. Komu- niści zdobyli najwięcej mandatów, lecz nie uzyskali większości bezwzględnej i do władzy doszła koalicja partii opozycyjnych, zjednoczonych pod hasłami jak najszybszej integracji europejskiej i poprawy stosunków z Rumunią. Pla- nom tym sprzyjała inauguracja unijnego projektu Partnerstwa Wschodniego, w który Republika Mołdawii aktywnie się zaangażowała i szybko stała się jego liderem. Po 2009 roku PCRM nie powróciła do władzy. Republika Mołdawii prowadzi politykę proeuropejską, będąc jednym z „prymusów” integracji z UE na obszarze byłego ZSRR (oczywiście z wyłączeniem krajów bałtyckich, które do UE przystąpiły już w 2004 roku). Warto jednak zaznaczyć, że ten kierunek polityki zagranicznej nie jest popierany przez wszystkich miesz- kańców kraju – istnieje spora grupa, która ma inne poglądy, czy to bardziej sceptyczne, czy to wręcz wrogie zbliżeniu z Brukselą. Zaostrzenie sytuacji międzynarodowej, w tym agresja Rosji na Ukrainę, spowodowało przyspieszenie integracji europejskiej Republiki Mołdawii, a w samym kraju – jeszcze większą polaryzację stanowisk. Obecnie coraz wyraźniej widać, że kwestie narodowościowe odgrywają w Mołdawii ważną rolę. Nasila się korelacja wyborów politycznych z tożsa- mościami narodowościowymi. W 2014 roku przeprowadzono spis powszech- ny, jednak jego wyniki nie były jeszcze w czasie powstawania niniejszego tekstu dostępne, toteż na potrzeby zawartych tutaj rozważań pozostaje wy- łącznie starszy o dekadę spis, przeprowadzony w 2004 roku, z zastrzeżeniem, że prawdopodobnie nie oddaje on dokładnie aktualnej rzeczywistości. Spis z października 2004 roku, pierwszy po upadku Związku Radziec- kiego, odbył się wyłącznie na terytoriach kontrolowanych przez rząd w Ki- szyniowie (miesiąc później przeprowadzono niezależny od niego spis w Nad- dniestrzu). Zgodnie z uzyskanymi danymi Republikę Mołdawii zamieszkiwa- ło wówczas ok. 3,38 mln osób, z czego 61,4% ludności mieszkało na wsi. Osoby, które określały się jako Mołdawianie, stanowiły 75,8% populacji. Ukraińcy – 8,4%, Rosjanie 5,9%, Gagauzowie – 4,4%, Bułgarzy – 1,9%, a ci, którzy określali się jako Rumuni, stanowili 2,2% populacji13. Należy jednak

13 Dane za: Recensamintul populaţiei = Перепись населения = Population census, 2004: Culeg. statisti- ca, t. 1: Caracteristici demograﬁ ce, naţionale, lingvistice, culturale = Демографические, национальные, языковые, культурные характеристики = Demographic, National, Linguistic, Cultural Characte- ristics, Chişinău 2006. 92 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność zaznaczyć, że spis został przeprowadzony przed nasiloną akcją nadawania obywatelstwa rumuńskiego obywatelom Republiki Mołdawii, dlatego też można się spodziewać dużego wzrostu deklarowanej narodowości rumuń- skiej w spisie z 2014 roku14.

GŁÓWNE PARTIE POLITYCZNE W PERSPEKTYWIE EUROPEIZACJI

Każda z najważniejszych mołdawskich partii politycznych opiera swój elektorat na określonych grupach etnicznych. Najważniejsza z grup to oczywiście ta, która określa się jako Mołdawianie. Do tej grupy stara się dotrzeć każda z partii, próbując przy tym przemodelować panujące w niej nastroje, zgodnie ze swoimi interesami i sobie właściwym widzeniem świata. Partie sceptyczne wobec Zachodu mogą liczyć na poparcie mniejszości słowiańskich (w tym również społeczności polskiej) oraz Gagauzów. Najważniejsze obec- nie15 partie na scenie politycznej Republiki Mołdawii to te, które dostały się do parlamentu po wyborach z 2010 roku. W ciągu czterech lat trwania kadencji nie powstała żadna istotna siła pozaparlamentarna, dlatego też niniejsza analiza może się ograniczyć wyłącznie do partii zasiadających w parlamencie. Są to: (1) Partia Komunistów Republiki Mołdawii (Partidul Comuniﬁ tilor din Republica Moldova, PCRM); (2) Partia Liberalno-Demokratyczna Mołdawii (Partidul Liberal Democrat din Moldova, PLDM); (3) Demokratyczna Partia Mołdawii (Partidul Democrat din Moldova, PDM); (4) Partia Liberalna (Par- tidul Liberal, PL). Ta ostatnia w maju 2013 roku rozpadła się na dwie frakcje. Część polityków wyszła z koalicji rządowej i pozostała w PL, natomiast inna grupa powołała do życia nową Partię Liberalno-Reformatorską (Partidul

14 W 2012 roku opublikowano studium dotyczące przyjmowania obywatelstwa rumuńskie- go przez obywateli Republiki Mołdawii. Z danych wynikło, że do 2012 roku złożono co najmniej 205 tys. podań tego typu, z czego rozpatrzono ok. 118 tys. wniosków (dane te dotyczyły, co prawda, wszystkich krajów świata, jednakże w praktyce podania o ru- muńskie obywatelstwo na skalę masową składali jedynie obywatele Republiki Mołdawii i niewielka grupa obywateli Ukrainy z Bukowiny Północnej). Autorzy raportu zaznaczali jednak, że dane te są mocno niekompletne i w praktyce może chodzić o liczby sięga- jące kilkuset tysięcy, a nawet, co jednak podano w wątpliwość, pół miliona osób. Zob. C. Iordachi, Redobândirea cetăţeniei române. Reacquiring the Romanian Citizenship, Curtea Veche, Bucureşti 2012, s. 116−121. 15 Zasadnicze prace nad tekstem ukończono we wrześniu 2014 roku. Główne partie polityczne w perspektywie europeizacji 93

Liberal Reformator, PLR), która pozostała w koalicji. W niniejszej pracy na- leży zatem dokonać analizy obu tych ugrupowań. W listopadzie 2014 roku odbyły się wybory parlamentarne, jednak ze względu na czas powstawania niniejszego tekstu punktem odniesienia jest skład parlamentu w kadencji 2010–2014. Według sondaży przeprowadzonych w lipcu 2014 roku największym poparciem cieszyła się PCRM – 25%, na drugim miejscu uplasowała się PLDM – 18%. Do parlamentu weszłyby jeszcze dwie partie: PDM – 10% i PL – 8%16.

PARTIA KOMUNISTÓW REPUBLIKI MOŁDAWII

Największą i najważniejszą z mołdawskich partii politycznych jest PCRM. Jak łatwo się domyślić, jej tradycje sięgają czasów sowieckich. W 1940 roku, po zagarnięciu Besarabii, władze ZSRR utworzyły Komunistyczną Partię Mołdawii (Partidul Comunist al Moldovei, PCM), opierając się wyłącznie na kadrach przybyłych z innych republik. Członkowie przedwojennej Ko- munistycznej Partii Rumunii nie zostali dopuszczeni do PCM, która zresztą nie była samodzielną partią, lecz jedynie lokalnym oddziałem KPZR. Po wojnie Mołdawia stanowiła dla niektórych działaczy ważny szczebel w karierze partyjnej: najsłynniejszym był Leonid Breżniew, I sekretarz PCM w latach 1950–1952. Na fali pierestrojki i nastrojów prorumuńskich pod koniec lat osiemdziesiątych pozycja PCM zaczęła słabnąć, a środek życia politycznego zaczął się przenosić do Frontu Ludowego. 23 sierpnia 1991 roku, w rocznicę paktu Ribbentrop–Mołotow, PCM została zdelegalizowana. Nie oznacza to jednak, że jej kadry i zwolennicy rozpłynęli się w po- wietrzu. Przez kilka lat próbowali się odnaleźć w innych ugrupowaniach, m.in. we Froncie Ludowym. Część z nich skupiła się wokół Mircei Snegura, dawnego komunisty i pierwszego prezydenta niepodległej Republiki Mołda- wii. Związany był on z Demokratyczną Partią Agrarną Mołdawii (Partidul Democrat Agrar din Moldova, PDAM). Dla wielu oczywiste jednak było, że partia odwołująca się wprost do symboliki komunistycznej i radzieckiej może odnieść sukces. W październiku 1993 roku odbył się zjazd polityków zainteresowanych powołaniem tego typu formacji. Już wówczas jednym z najważniejszych polityków był Władymir Woronin, który pełnił funkcję

16 Dane za: http://eastbook.eu/wp-content/uploads/2014/07/2014-July-25-Public-Opi- nion-Survey-Residents-of-Moldova-June-7-27-2014.pdf [29 września 2014]. 94 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność współprzewodniczącego zjazdu. W kwietniu 1994 roku zarejestrowano Partię Komunistów Mołdawii, która wprost uznała się za bezpośrednią kontynuatorkę tradycji i spuścizny PCM. W jej logo umieszczono elementy radzieckiej symboliki – sierp i młot. Bazą wyborczą ugrupowania była przede wszystkim ludność słowiańska (Rosjanie, Ukraińcy, a także nieliczni mieszkający tam Polacy), Gagauzowie oraz nostalgicznie nastawiona część populacji określającej się jako Mołdawianie. Pod względem geograﬁ cznym najwyższe wyniki PCRM uzyskiwała na północy oraz na południu kraju (w Gagauzji). Początkowo partia ta nie osiągała znaczących sukcesów, gdyż interesu- jącą ją opcję ideową zagospodarowała już PDAM. Kolejnym po Snegurze prezydentem został w 1996 roku Petru Lucinschi, również przedstawiciel agrarystów. Woronin kandydował, ale uzyskał niewiele ponad 10% głosów, co dało mu dopiero trzecią pozycję. Na szczęście dla PCRM wszystkie inne partie – zarówno te nazywane centroprawicą, jak i PDAM – skompromitowa- ły się nieudolnymi rządami w latach dziewięćdziesiątych. Biorąc pod uwagę zupełne zniechęcenie obywateli do polityki, dało się przewidzieć, że ugrupowanie totalnie krytykujące rzeczywistość i postulujące powrót do minionych czasów (dobrze wspominanych przez znaczną część obywateli) będzie zy- skiwać na znaczeniu. W rezultacie w wyborach parlamentarnych z lutego 2001 roku PCRM zdobyła ponad połowę głosów i ponad 70% mandatów w parlamencie. Woronin został wybrany prezydentem przez parlament, zgodnie z nowelą konstytucyjną z lipca 2000 roku, która zredukowała kompetencje prezydenta i znosiła jego elekcję w wyborach powszechnych. Nie zmie- niło to jednak faktu, że to Woronin dysponował realną władzą, natomiast premier Vasile Tarlev ograniczał się do zatwierdzania podjętych już wcześ- niej przez prezydenta decyzji. Kolejnym ważnym momentem w historii PCRM były wybory parlamentarne z 2005 roku. Komuniści, rozumiejąc coraz bardziej prozachodnie nastawienie społeczeństwa, zaczęli się prezentować jako zwolennicy integracji europejskiej i gwarancji takiego właśnie kursu w polityce zagranicznej i wewnętrznej. Szybko okazało się jednak, że to tylko pozory, a politycy PCRM coraz bardziej pogłębiają swój dyskurs „mołdawski” i antyzachodni. W wyborach z 2009 roku wystąpili już jako partia prorosyjska i sprzeciwia- jąca się (choć nie tak jednoznacznie, jak kiedyś) integracji europejskiej. Lata spędzone w opozycji spowodowały narastanie w partii nieznanego wcześniej marazmu i braku wiary w zwycięstwo, co dodatkowo pogłębione było utra- Główne partie polityczne w perspektywie europeizacji 95 tą przez Woronina popularności nie tylko w społeczeństwie, lecz również wśród polityków własnego ugrupowania. Najbardziej widocznym znakiem tego było opuszczenie PCRM przez Igora Dodona, zwolennika twardej linii – w 2011 roku przeszedł on do bardziej radykalnie prorosyjskiej partii – Partii Socjalistów Republiki Mołdawii (Partidul Socialiştilor din Republica Moldova, PSRM). Partia Komunistów Republiki Mołdawii posiadała w latach 2010–2014 34 posłów w 101-osobowym parlamencie i była największym klubem, choć jednocześnie znajdowała się w opozycji (drugim pod względem liczebno- ści klubem parlamentarnym była PLDM, która liczyła 31 członków). Prze- wodniczącym PCRM pozostawał, mimo podeszłego już wieku (ur. 1941), Woronin. Aktualna wersja programu politycznego partii została przyjęta w 2008 roku. Oprócz owego programu PCRM posługuje się „platforma- mi programowymi”, przygotowywanymi doraźnie. Program17 dzieli się na 5 części: Nasze wartości, Nasze dziedzictwo, Współczesność i nowe sprzeczności [obecnych] czasów, Strategia tworzenia [rum. făuririi, ros. созидания, ang. creation]. Model mołdawski, PCRM – europejska partia lewicy. W pierwszej części programu podkreślono, że ugrupowanie jest „par- tią perspektywicznych (rum. de perspectivă, ros. перспективных, ang. perspective) interesów całego społeczeństwa. Społeczeństwa, w którym różnorodność społeczna, narodowa i polityczna będzie gwarantować jednostce wolność wyboru i warunki do samorealizacji”. Dalsza część programu utrzymana jest w tonie publicystycznym, polemizuje się tam z pewnymi tezami prawicy; stwierdza się, że Marks, Engels, Lenin, Bucharin i Gramsci są obecnie trak- towani raczej jako autorytety naukowe, a nie polityczne, dlatego powoływa- nie się wprost na nich nie odróżnia niczym PCRM od innych ugrupowań. Formułowano natomiast wniosek, że „obecni komuniści nie są tylko ruchem politycznym, ale naukowym”, a z tego z kolei wynikało, zdaniem autorów, że komuniści „muszą myśleć i działać jak prawdziwi humaniści, rewolucjoni- ści i reformatorzy”. Kolejną sprawą poruszoną w programie była reﬂ eksja nad przeszłością. Stwierdzano, że „kiedy komuniści zdradzali idee internacjonalizmu i próbo- wali stworzyć oddzielne modele narodowe, oderwane i izolowane od świa- ta, wtedy natychmiast rodził się szowinizm i nacjonalizm, czyli generalnie

17 Tekst programu PCRM pochodzi ze strony internetowej http://www.pcrm.md/md/ program.php [17 września 2014]. Program dostępny jest w trzech językach: rumuńskim (oznaczonym jednak jako „md”, czyli mołdawski), rosyjskim i angielskim. 96 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność wszystkie te zjawiska, z którymi walczy humanistyczna myśl ludzkości”. Wy- mieniano również błędy PCM i KPZR, a także ekip, które objęły władzę po upadku Związku Radzieckiego. Wskazywano – jako przykład pozytywny – na „ewidentne sukcesy sił lewicowych w Europie i Ameryce Łacińskiej”. Rozważano zmiany ekonomiczne i społeczne na świecie, oczywiście zgodnie, zdaniem autorów, z nauką Marksa. Następnie wymieniano osiągnięcia rządów PCRM, począwszy od 2001 roku. Po tych długich i dość nużących wywodach przechodzono do programu sensu stricto, określając 5 „zadań” dla partii. Jako najważniejsze zadanie wyzna- czono „zdecydowane przejście od gospodarki rolnej i kapitalizmu biurokratyczno-nomenklaturowego do społeczeństwa postindustrialnego, opartego na wiedzy, kompetencji, technologiach, wysokim poziomie życia i kultury demokratycznej”, a także zbudowanie „państwa socjalnego”. Drugim zadaniem miało być stworzenie „odpowiedniego klimatu dla biznesu i utwierdzenie gospodarki otwartej, zorientowanej na innowacyjność”; trzecim – „budowa wielopoziomowej (rum. multinivel, ros. многоуровневая, ang. multi-dimensional) demokracji”. Rozwijając tę myśl, stwierdzano, iż „PCRM uważa, że współ- czesna europejska demokracja, oparta na wielu dokonaniach naszych ko- legów i towarzyszy ideowych z lewicowych partii Europy, jest najbardziej dynamicznie rozwijającym się systemem pryncypiów i instytucji na świecie. I właśnie dlatego dla nas, mołdawskich komunistów, integracja europejska i stworzenie rozwiniętego i wielopoziomowego systemu demokratycznego nie oznacza naszego przyjęcia do Unii Europejskiej, ale w większym stopniu jest to problem, który dotyczy naszej wewnętrznej polityki, co zakłada generalną modernizację systemu prawa, budowę społeczeństwa chronione- go przed eksploatacją i samowolą”. Czwartym zadaniem miało być „zwięk- szenie konkurencyjności Republiki Mołdawii jako państwa”, przez co rozumiano zmniejszenie biurokracji i usprawnienie mechanizmów państwowych. Ostatnie zadanie określono jako „długoterminowe przyjęcie fundamental- nych zasad bezpieczeństwa Republiki Mołdawii: wieczystej neutralności, in- tegralności terytorialnej i otwarcia na integrację”. Przez integrację rozumiano tu rozwiązanie problemu Naddniestrza, czyli połączenie go z resztą kraju. Program kończył się rozdziałem zatytułowanym: PCRM – europejska partia lewicowa. Stwierdzono, że partia „odrzuca kategorycznie teorię i praktykę niektórych ruchów lewicowych z obszaru poradzieckiego, które podziela- ją idee izolacjonizmu, polityki mocarstwowej, autorytaryzmu, nacjonalizmu i separatyzmu”. Cieszono się natomiast z „sukcesów idei socjalistycznych Główne partie polityczne w perspektywie europeizacji 97 w Europie Zachodniej i Centralnej, w krajach Unii Europejskiej”. PCRM wi- działa swoją misję „w aktywnej asymilacji całej spuścizny ideologicznej i ca- łego doświadczenia komunizmu i socjalizmu europejskiego”, deklarując, że „jest partią europejskiej modernizacji, partią, która chce otworzyć Mołdawię na resztę świata, zreformować kraj i społeczeństwo zgodnie z najnowocześ- niejszymi standardami prawnymi, gospodarczymi i socjalnymi”. Wyrażano też dumę z tego, że od 2007 roku PCRM była pełnoprawnym członkiem Partii Europejskiej Lewicy (Party of European Left, PEL). Program kończył się zapewnieniem, że „PCRM staje się dziś partią polityczną nowego typu, która pragnie, w nowych warunkach historycznych, walczyć o ideały huma- nistyczne, o umacnianie ludzkiej godności, o socjalizm”. Drugim dokumentem – choć mniejszej rangi – jest dostępna na stronie internetowej partii platforma programowa. Nie jest opatrzona datą powstania, ale z tekstu łatwo się domyślić, że została sporządzona przed wyborami z listopada 2010 roku18. Nie została zmieniona do dziś, chociaż we wrześ- niu 2014 roku Woronin obiecał publicznie opracowanie nowej platformy. W dokumencie dokonano bardzo negatywnej oceny rządów koalicji proeuropejskiej i przede wszystkim skupiono się na kwestiach socjalnych, takich jak pensja minimalna, powszechna i ﬁ nansowana przez państwo oświata itd. O sprawach międzynarodowych informowano w ostatniej części dokumentu. Stwierdzono, iż niezbędne jest „stworzenie warunków politycznych, wewnętrznych i międzynarodowych, które zapewnią niepodległość Repub- liki Mołdawii zgodnie ze standardami i wolnościami europejskimi, kontrolę obywatelską nad rządami, rozwój mołdawskiej świadomości narodowej, zachowanie różnorodności etnokulturowej, a także przystąpienie do projektów integracyjnych w obrębie Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP)” oraz stworzenie „równoprawnych (rum. achitabile, ros. равноправные) stosunków prawnych Republiki Mołdawii z Rumunią, konsolidacja partnerstwa z Ukra- iną i partnerstwa strategicznego z Federacją Rosyjską jako najważniejszego zadania polityki zagranicznej Republiki Mołdawii”. Podkreślano również konieczność zachowania statusu neutralności państwa, a także jego integral- ności terytorialnej na bazie porozumienia z „mieszkańcami regionu Nad- dniestrza” oraz „jego integracji w jednolitym stanie prawnym Republiki Moł- dawii”. Warto jednak dodać, że w 2010 roku PCRM startowała w wyborach

18 Jest dostępna na stronie internetowej http://www.pcrm.md/main/index_md.php?action =program [18 września 2014] w dwóch wersjach językowych − rumuńskiej („mołdaw- skiej”) i rosyjskiej. 98 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność pod hasłem „Europejska Mołdawia – budujemy ją razem!”, co stanowiło odniesienie raczej do tez zawartych w programie niż do platformy programowej. Analiza ilościowa obu dokumentów wskazuje, że sprawom europejskim w programie z 2008 roku poświęcono ok. 7,7% objętości, a w platformie programowej sprzed wyborów z 2010 roku jedynie ok. 2,8%. Jak łatwo za- uważyć, w programie z 2008 roku mówiono o UE, a szczególnie o jej roz- wiązaniach socjalnych, prawie wyłącznie pozytywnie, natomiast w platformie programowej z 2010 roku w zasadzie powtórzono – choć tylko w kilku słowach – te stwierdzenia, w konkluzji wzywając do integracji, ale nie z UE, lecz z WNP. W późniejszym okresie PCRM coraz wyraźniej występowała przeciwko integracji z Unią Europejską. Wydarzenia na Ukrainie i podpisanie przez Re- publikę Mołdawii umowy stowarzyszeniowej z UE doprowadziły do jeszcze większej radykalizacji komunistów w tej sprawie. Na spotkaniu z ambasador Niemiec 18 września 2014 roku Woronin zadeklarował, że „ogromnym utrudnieniem dla modernizacji kraju są negocjacje i pochopne podpisanie układu stowarzyszeniowego RM – UE, który nie spełnia aspiracji i nadziei narodu mołdawskiego z obu stron Dniestru”. Dokument ten, według Woro- nina, „zawiera jedynie żądania, restrykcje i zobowiązania Mołdawii”19. Przedstawione fakty, dokumenty i wypowiedzi wskazują, w jaki sposób ewoluował stosunek PCRM do integracji europejskiej. W latach dziewięć- dziesiątych partia prezentowała mocno antyzachodnie stanowisko, którego kulminacją były zwycięskie wybory w 2001 roku. Później jednakże komuni- ści zaczęli coraz przychylniej patrzeć na UE i w 2005 roku wygrali wybory pod hasłami integracji. Punktem kulminacyjnym tych tendencji były starania o przyjęcie do Partii Europejskiej Lewicy. Należy jednak zauważyć, że PEL skupia ugrupowania sytuujące się na radykalnym skrzydle europejskiej sceny politycznej i w Parlamencie Europejskim odgrywa jedynie marginalną rolę. Warto dodać, że członkiem PEL jest Białoruska Partia Lewicy Sprawiedliwy Świat, której historia jest podobna do PCRM, a jej poparcie w społeczeń- stwie znikome. Do niedawna PCRM była jedyną partią w PEL, która posia- dała realną siłę na krajowej scenie politycznej, jednak w styczniu 2015 roku w Grecji do władzy doszła Syriza, również należąca do tej federacji partyjnej.

19 Cyt. za: 18.09.2014: Comunicat de presă. Întrevedere Vladimir VORONIN – Ulrike KNOTZ, http://www.pcrm.md/main/index_md.php?action=news&id=8325 [18 września 2014]. Główne partie polityczne w perspektywie europeizacji 99

Przyjęcie do sytuującej się na marginesie PEL nie oznaczało zatem wejścia do głównego nurtu polityki europejskiej20. Wydarzenia z 2009 roku spowodowały zmianę stosunku PCRM do integracji europejskiej. Partia zaczęła się przesuwać na pozycje antyzachodnie i antyeuropejskie, co trwa do dziś. Podczas głosowania w parlamencie nad ratyﬁ kacją układu stowarzyszeniowego z UE deputowani PCRM na znak protestu opuścili salę i nie oddali głosu. Grigore Petrenco, członek PCRM i wiceprzewodniczący Parlamentu Republiki Mołdawii, stwierdził, iż standardy socjalne i praw człowieka w Europie Zachodniej nadal pozostają wzor- cem dla partii, jednak „integracja z Unią Europejską to inny projekt, dotyczą- cy pragmatyki, gospodarki […]. Unia Europejska nie spełnia obecnie norm demokratycznych, ma swoje problemy w związku z normami demokratycznymi i dlatego widzimy plusy we współpracy z krajami Europy, ale ja bym nie widział oczywistych plusów w integracji z Unią Europejską, widzę więcej minusów”21. Kolejne przytoczone przez polityka argumenty to brak wpływu na decyzje zapadające w Brukseli oraz to, że kraje członkowskie zobowiąza- ne są jedynie do wypełniania dyrektyw. Petrenco krytycznie odniósł się też do Partnerstwa Wschodniego, gdyż „w obecnym stanie może ono wpłynąć negatywnie na rozwój kraju, przede wszystkim dlatego, że może ono wpły- nąć negatywnie na stosunki z tradycyjnym partnerem – Moskwą”. Podkreślił również, że PW nie uwzględnia specyﬁ ki lokalnej. Skrytykował Euronest, nazywając go „sztuczną strukturą, która dubluje funkcje”. Podkreślał natomiast dobrą współpracę z PEL w zakresie szkoleń i wymiany doświadczeń. Stwierdził: „utożsamiamy się z tą europejską rodziną partii politycznych”22.

20 PEL jest dość słabo znaną w Polsce organizacją. Jej początki sięgają 1989 roku, kiedy kilka partii komunistycznych z Europy Zachodniej zaczęło koordynować swoje działania. W obecnym kształcie została utworzona w 2004 roku. Skupia głównie partie komuni- styczne i skrajnie lewicowe. Najbardziej znane z partii zrzeszonych w PEL to niemiecka Die Linke, grecka Syriza, Francuska Partia Komunistyczna oraz Komunistyczna Partia Czech i Moraw. Pozostałe partie członkowskie nie odgrywają prawie żadnej roli w swoich krajach. Żadna partia z Polski nie należy do PEL. Obecnie w Parlamencie Europejskim deputowani PEL współdziałają w ramach jednej grupy z Sojuszem Nordyckiej Zielonej Lewicy (Nordic Green Left Alliance); grupa ta łącznie liczy 52 europosłów z 19 kra- jów. Zob. http://www.european-left.org [29 września 2014] oraz http://www.guengl.eu [29 września 2014]. 21 Wywiad z Grigorem Petrenco, Kiszyniów, 19 marca 2014. Warto dodać, że Petrenco był jedynym deputowanym PCRM, który pozostał na sali i głosował przeciwko ratyﬁ kacji układu stowarzyszeniowego z UE. 22 Ibidem. 100 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność

Alexandr Roshko, przewodniczący młodzieżowej organizacji PCRM i przedstawiciel partii w Europejskiej Sieci Młodzieżowych Organizacji De- mokratycznych i Lewicowych (European Network of Democratic Young Left, ENDYL), również skrytykował umowę stowarzyszeniową z UE, wska- zując, że nie była ona konsultowana ze społeczeństwem i „do ostatniego momentu nikt nie wiedział, co się w niej znajduje”23. Stwierdził, że jego partia popiera lewicowe ugrupowania z UE i cieszy się z ich sukcesów, jed- nakże nie akceptuje integracji kraju z UE oraz układu stowarzyszeniowego, gdyż cele partii można osiągnąć bez tego typu kroków. Według niego istotna jest współpraca multilateralna z unijnymi partiami lewicowymi, zwłaszcza w wymiarze szkoleń i wymiany doświadczeń. Współpracę z PEL i ENDYL uznał za wyjątkowo udaną i potrzebną. Stwierdził także, że tematyka europejska jest często dyskutowana na forum partyjnym.

PARTIA LIBERALNO-DEMOKRATYCZNA MOŁDAWII

Na przeciwnym biegunie politycznego spektrum sytuuje się Partia Libe- ralno-Demokratyczna Mołdawii (Partidul Liberal Democrat din Moldova, PLDM), która, mając 31 deputowanych w parlamencie, jest drugą siłą poli- tyczną w kraju. O ile PCRM powstała na bazie dawnej PCM i wprost odnosi- ła się do jej dziedzictwa (choć czasem dość krytycznie), o tyle PLDM została utworzona w grudniu 2007 roku po to, aby doprowadzić do przyspieszenia integracji Republiki Mołdawii z UE. Na jej czele stanął Vlad Filat, młody (ur. 1969) polityk, który ukończył studia w Jassach w Rumunii, później przez kilka lat zajmował się biznesem, a następnie został deputowanym i pełnił różne funkcje w rządach „centroprawicowych”. W wyborach z kwietnia 2009 roku PLDM uzyskała 15 mandatów i była jedną z głównych sił po- pierających proeuropejskie demonstracje. W wyborach w lipcu 2009 roku partia zdobyła 18 mandatów. Z kolei po wyborach, które odbyły się w sierpniu 2009 roku, ukonstytuował się Sojusz na rzecz Integracji Europejskiej (Alianşa pentru Integrare Europeană, AIE), do którego przystąpiły, oprócz PLDM, również PDM i PL oraz Sojusz „Nasza Mołdawia” (Alianşa „Mol- dova Noastră”), który w 2011 roku połączył się z PLDM. Przewodniczącym AIE został Vlad Filat, który we wrześniu 2009 roku objął stanowisko premiera. W wyborach z 2010 roku PLDM zdobyła 32 mandaty. W roku 2011

23 Wywiad z Alexandrem Roshko, Kiszyniów, 18 marca 2014. Główne partie polityczne w perspektywie europeizacji 101 partia zyskała status obserwatora w Europejskiej Partii Ludowej (EPL; Euro- pean People’s Party, EPP24), w której stara się być bardzo aktywna. W marcu 2013 roku w wyniku konﬂ iktu wewnątrz koalicji Filat ustąpił ze stanowiska, a nowym szefem rządu został Iurie Leancă, również z PLDM, absolwent Moskiewskiego Państwowego Instytutu Stosunków Międzynarodowych oraz zawodowy dyplomata. Stanowisko stracił w lutym 2015 roku na rzecz Chirila Gaburici, również wysuniętego przez PLDM. Głównym celem, jaki postawiła sobie PLDM, było zintegrowanie Re- publiki Mołdawii ze strukturami UE. Filat i jego współpracownicy zdawali sobie sprawę, że szybka akcesja Mołdawii nie jest możliwa, jednak uważali, że realną perspektywą jest podpisanie traktatu stowarzyszeniowego i reforma instytucji państwowych w duchu europejskim. Utworzenie Partnerstwa Wschodniego uznano za szansę na przyspieszenie tych procesów i posta- nowiono, że Republika Mołdawii powinna być liderem wszystkich państw uczestniczących w tym projekcie. Przystąpienie Mołdawii do UE było jednak zawsze stawiane jako cel długofalowy. Bazę wyborczą PLDM stanowili wyborcy określający się jako Mołdawianie, jednak były to osoby o bardziej prozachodnim nastawieniu. Partia lansowała koncepcję „mołdawianizmu europejskiego”, przeciwstawianego „mołdawianizmowi sowieckiemu”, pro- mowanemu przez PCRM25. Brak realnych perspektyw szybkiej akcesji do UE nie był z punktu widzenia partii problemem, gdyż żywiono nadzieję, że wraz z postępem reform taka perspektywa się pojawi. W grudniu 2011 roku PLDM przyjęła program, który obowiązuje obec- nie26. W preambule stwierdzano, iż kraj przechodzi okres reform społeczno-

24 EPL jest obecnie najsilniejszą organizacją partii politycznych w Unii Europejskiej. Powsta- ła w 1976 roku i zrzesza partie określane w swoich krajach mianem konserwatywnych, chadeckich lub ludowych. W skład EPL wchodzą 73 ugrupowania z 39 krajów. Wśród nich jest wiele wiodących na lokalnej scenie politycznej, m.in. niemiecka CDU/CSU, francuska UMP, polska PO, bułgarski GERB, węgierski Fidesz czy rumuńska PDL. Z EPL wywodzi się m.in. obecny przewodniczący Komisji Europejskiej Jean-Claude Juncker i przewodni- czący Rady Europejskiej Donald Tusk. Zob. http://www.epp.eu [29 września 2014]. 25 Zob. B. Zdaniuk, Linie podziałów politycznych w Republice Mołdawii − aspekt tożsamościowy, w: M. Kosienkowski (red.), Spotkania polsko-mołdawskie. Księga poświęcona pamięci Profesora Janusza Solaka, Wydawnictwo Episteme, Lublin 2013, s. 177−191. 26 Program dostępny jest na stronie internetowej Programul Politic – http://www.pldm. md/who-we-are/partidul/programul-politic [19 września 2014]. Strona dostępna jest tylko w rumuńskiej wersji językowej. Jedynym widocznym rosyjskim akcentem na stronie internetowej PLDM jest link do proﬁ lu Vlada Filata na portalu: odnoklassniki.ru. Proﬁ l ten jest jednak prawie nieużywany. Prowadzony jest w języku rumuńskim. 102 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność

-gospodarczych, a PLDM „przyjęła pozycję lidera promocji i wdrażania prze- kształceń koniecznych dla zapewnienia dobrobytu kraju i jego mieszkańców”. Podkreślano, że „PLDM jest partią polityków nowej generacji, dobrych spe- cjalistów w każdej dziedzinie życia społeczno-gospodarczego, mających jas- ną wizję rozwoju kraju, która przekracza granice doraźnego administrowania czy jednej kadencji władzy”. Za główny cel uznano w preambule przezwycię- żenie biedy, która „pozostaje podstawową przeszkodą na drodze wzmocnienia Republiki Mołdawii wewnętrznie i na arenie międzynarodowej”. W dalszej części dokumentu przedstawiono najważniejsze „wartości i pryncypia”, czyli: wolność, równość, odpowiedzialność, solidarność, po- mocniczość (która, jak warto zaznaczyć, jest traktatowo zdefi niowaną zasadą funkcjonowania UE), nadrzędność prawa, demokratyczny charakter rządu, wydajność (rum. performanţa), gospodarka rynkowa, stała komunikacja z obywatelami, ochrona środowiska, „otwartość na wymianę międzynarodową [rum. circuite internaţionale], która otwiera nowe możliwości, doświadczenia i szanse na rozwój dla obywateli Republiki Mołdawii”, respektowanie róż- norodności w zakresie kultury, tradycji, rodziny i społeczności. Ten ostatni punkt rozwinięto, stwierdzając m.in.: „w sensie obywatelskim wszyscy mieszkańcy kraju są Mołdawianami i zbudowanie prosperującego państwa w ramach Unii Europejskiej będzie w stanie złagodzić istniejące sprzeczno- ści entolingwistyczne. Jednocześnie wolność samoidentyfi kacji nie oznacza negacji pewnych prawd naukowych, takich jak ta, że w Republice Mołdawii mówi się językiem rumuńskim”. Program zawierał 5 tzw. celów strategicznych: (1) konsolidacja systemu demokratycznego; (2) zapewnienie dobrobytu i konkurencyjności gospodarki w wymiarze regionalnym i europejskim; (3) trwały rozwój kraju przez promowanie „racjonalności społecznej” i kultury obywatelskiej; (4) integracja kraju „w obszarze europejskim i euroatlantyckim, powrót do cywilizacji europejskiej w sensie podzielanych wartości”; (5) unifi kacja państwa wynikająca z założenia, że „obywatele z lewej strony Dniestru są obywatelami Republiki Mołdawii, arbitralnie poddanymi władzy pewnej grupy, która zmonopoli- zowała ją z pomocą państw trzecich”. Kolejne rozdziały dotyczyły reform państwa, wymiaru sprawiedliwości, wolności prasy i funkcjonowania mediów publicznych, wzmacniania gospodarki itd. Jeden podrozdział poświęcono dywersyfi kacji dostaw energii. Sprawom integracji europejskiej poświęcono jeden rozdział – piąty (na dwanaście). Na początku stwierdzano: „PLDM jest zdecydowanie przekona- Główne partie polityczne w perspektywie europeizacji 103 na, że cywilizacja europejska stanowi fundamentalny punkt odniesienia dla wysiłków modernizacji wewnętrznej i integracji instytucjonalnej. Przystąpie- nie do Unii Europejskiej stanowi nie tylko cel priorytetowy, lecz jest też nie- wyczerpanym źródłem inspiracji dla projektów reform politycznych i gospodarczych”. Następnie podkreślono, że wszelkie wysiłki zostaną skierowane na osiągnięcie tego właśnie celu. Wspominano też o Partnerstwie Wschod- nim: „należy w pełni wykorzystać możliwości oferowane przez Partnerstwo Wschodnie, zarówno w wymiarze bilateralnym, jak i multilateralnym”, a jed- nocześnie wskazywano na znaczenie zasady „więcej za więcej”. Podkreśla- no potrzebę podpisania układu stowarzyszeniowego z UE i porozumienia o pogłębionej i kompleksowej strefi e wolnego handlu, a także o ruchu bez- wizowym. Na końcu tego rozdziału wspomniano również o Europejskiej Grupie Inicjatywnej dla Mołdawii, która została utworzona w 2010 roku z inicjatywy Rumunii27. W dalszych podrozdziałach wymieniono inne czynniki międzynarodowe, które mogą przysłużyć się celowi nadrzędnemu – integracji z UE, czyli m.in. dobre stosunki z USA, państwami Europy Zachod- niej, a także z NATO. Stwierdzono także, że „Rumunia odgrywa szczególną rolę w procesie integracji europejskiej Republiki Mołdawii”. Drugim ważnym dokumentem był manifest przyjęty w grudniu 2013 roku28. W krótszym tekście w zasadzie powtórzono tezy zawarte w programie, jednak sprawom europejskim poświęcono proporcjonalnie więcej miejsca. Stwierdzono tam m.in.: „PLDM uważa, że zmianą, której potrzebuje Republika Mołdawii, jest szybkie zakończenie transformacji postsowieckiej i budowa europejskiego państwa”. Trzeci istotny dokument to Plan 2020, przyjęty w czerwcu 2014 roku, składający się z prezentacji

27 Warto dodać, że w grupie tej Polska bierze aktywny udział. 1 września 2014 roku Rado- sław Sikorski, minister spraw zagranicznych, podczas wizyty w Kiszyniowie stwierdził: „1 września to data, która w Polsce kojarzy się tylko z jednym i wszyscy czujemy brze- mię tej pamięci o tym, co zdarzyło się 75 lat temu. Cieszę się, że tu, w Mołdawii, ta data kojarzy się pozytywnie. To jest dzień, w którym Mołdawia wprowadziła w życie umowę stowarzyszeniową z Unią Europejską w wyniku Partnerstwa Wschodniego, zapropo- nowanego przez Polskę. A więc jest to też nasz polski sukces, że kolejny kraj aspiruje do europejskich standardów w swoim życiu publicznym i aspiruje do członkostwa w Unii Europejskiej” (cyt. za: Ministerstwo Spraw Zagranicznych, http://www.msz.gov.pl/pl/ aktualnosci/wiadomosci/wizyta_szefa_polskiej_dyplomacji_w_moldawii [19 września 2014]). 28 Dokument jest dostępny pod adresem http://www.pldm.md/images/manifest.pdf [19 września 2014]. 104 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność wizualnych29. Rozpoczynał się grafi ką z dwiema fl agami: Republiki Mołdawii i UE, a zawartość była powtórzeniem tez znanych z dwóch wymienionych już tekstów, łącznie z grafi cznymi elementami. Dokument przede wszystkim przyjmował rok 2020 jako datę przystąpienia Republiki Mołdawii do UE. W fi lmie promującym ten dokument wyznaczenie daty przystąpienia do UE na rok 2020 nazwane jest jego najważniejszym elementem. Sprawy europejskie zajmowały 9,7% objętości programu partii z 2011 roku, 18% manifestu z 2013 roku i 30% Planu 2020, przy czym ten ostatni dokument już w swojej nazwie zawiera akcent europejski. Widoczny jest więc nie tylko wzrost zainteresowania tą tematyką, lecz także poświęcanie mu więk- szej uwagi w materiałach w większym stopniu skierowanych do elektoratu. Sprawy europejskie są dla PLDM fundamentalne, co widać chociażby po siedzibie partii. Przy wejściu do niej stoją cztery fl agi: Republiki Moł- dawii, UE, PLDM i EPL. Vadim Pistrinciuc, wiceprzewodniczący PLDM, stwierdził: „nasza partia powstała właśnie w tym celu, integracji europejskiej, i po to, aby podjąć konkretne kroki, aby tam dojść […] to nie jest jeden z naszych celów, to główna przyczyna istnienia partii, trzeba to powiedzieć wyraźnie”30. Pistrinciuc stwierdził, że dużą rolę odegrało zainteresowanie polityków unijnych i krajów członkowskich UE Republiką Mołdawii. Za- częli często przyjeżdżać, „a my [PLDM] jako partia z najbardziej widocznym przesłaniem proeuropejskim zaczęliśmy na tym zyskiwać”. Zwrócił też uwagę, że przystąpienie PLDM do EPL w roli obserwatora przyniosło Republice Mołdawii bardzo duże korzyści, gdyż politycy partii zrzeszonych w EPL zaczęli promować projekty korzystne dla kraju. Według niego EPL odegrała ogromną rolę w przyspieszeniu integracji europejskiej Mołdawii, w przyjęciu konkretnych dokumentów i rozwiązań, w szybszym przecho- dzeniu procedur. Partnerstwo Wschodnie, według Pistrinciuka, było bardzo ważnym projektem i współpraca w jego ramach, również w Euronest, miała znaczenie, jednakże o wiele ważniejsza – dla kraju i dla partii – była bilateralna współpraca z EPL. Wskazał on na szkolenia i doradztwo organizowane przez tę federację partii31. Jako bardzo istotną wymienił również pomoc, jakiej EPL udzielała PLDM w kontaktach międzynarodowych.

29 Dokument dostępny pod adresem http://pldm.md/planul2020/images/Planul%20202 0%20al%20PLDM.pdf [19 września 2014]. 30 Wywiad z Vadimem Pistrinciukiem, Kiszyniów, 19 marca 2014. 31 Materiały promocyjne i wyborcze PLDM prezentują bardzo wysoki poziom profesjona- lizmu i nie odbiegają standardami od analogicznych materiałów partii z Europy Zachod- niej. Niewątpliwie jest to zasługą doradztwa EPL. Główne partie polityczne w perspektywie europeizacji 105

DEMOKRATYCZNA PARTIA MOŁDAWII

Kolejne dwie partie odgrywają na mołdawskiej scenie politycznej znacznie mniejszą rolę. Demokratyczna Partia Mołdawii (Partidul Democrat din Mol- dova, PDM) ma 15 posłów, jest trzecim co do wielkości klubem w parlamencie oraz członkiem koalicji rządowej. Ugrupowanie powstało w 1997 roku i jako Ruch na rzecz Demokratycznej i Prosperującej Mołdawii (Miş- carea pentru o Moldovă Democratică şi Prosperă) uzyskało 18 mandatów w wyborach z 1998 roku. Pierwszym przewodniczącym był Dumitru Diacov, dawny działacz Komsomołu i korespondent sowieckiej agencji TASS w Bu- kareszcie. W 2000 roku partia przyjęła obecną nazwę, jednak w wyborach z 2001 roku nie zdołała przekroczyć progu wyborczego. W 2005 roku uzy- skała 8 miejsc w parlamencie. W 2008 roku została przyjęta do Międzynaro- dówki Socjalistycznej jako członek stowarzyszony, pełne prawa członkowskie uzyskała w roku 201232. W wyborach z kwietnia 2009 ponownie nie przekro- czyła progu wyborczego, lecz już w lipcu tegoż roku uzyskała 13 manda- tów. Tuż przed wyborami nowym przewodniczącym został Marian Lupu, również dawny aktywista Komsomołu, a potem przewodniczący parlamentu w latach 2005–2009. W latach 2010–2013 pełnił funkcję przewodniczącego parlamentu, a w latach 2010–2012 także funkcję tymczasowego prezydenta Republiki Mołdawii. Dużą rolę w partii odgrywał Vladimir Plahotniuc, przedsiębiorca, jeden z najbogatszych obywateli, który był wiceprzewodni- czącym PDM. W sierpniu 2009 roku ugrupowanie przystąpiło do AIE oraz do koalicji rządowej. W roku 2010 PDM uzyskała status obserwatora w Partii Europejskich Socjalistów (PES). Bazą wyborczą PDM są osoby określające

32 Międzynarodówka Socjalistyczna (Socialist International, SI) powstała w 1951 roku na bazie wcześniejszych organizacji zrzeszających partie lewicowe z całego świata. SI jest or- ganizacją o zasięgu globalnym. Obecnie należy do niej 168 partii ze wszystkich konty- nentów. W wielu przypadkach są to bardzo silne ugrupowania, jak np. niemiecka SPD, francuska PS, hiszpańska PSOE, polski SLD czy rumuńska PSD. Również w niektórych krajach pozaeuropejskich do SI należą ugrupowania nadające ton lokalnej polityce, jak południowoafrykański ANC, namibijskie SWAPO czy pakistańska PPP. W Parlamencie Europejskim posłowie partii zrzeszonych w SI zasiadają w Postępowym Sojuszu So- cjalistów i Demokratów (Progressive Alliance of Socialists and Democrats), który liczy 192 członków. Martin Schulz z SPD jest obecnie przewodniczącym Parlamentu Europej- skiego. Symbolem SI jest dłoń trzymająca różę. Nietrudno zauważyć, iż logo mołdaw- skiej PDM, składające się z trzech róż, jest wzorowane na znaku SI. Zob. http://www. socialistinternational.org [30 września 2014]. 106 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność się jako Mołdawianie i najbardziej prozachodnio nastawiona część populacji słowiańskiej. PDM opracowała trzy dokumenty programowe: Cele, manifest Solidarna Mołdawia oraz 9 Rozwiązań (rum. soluşiile, ros. решения, ang. solutions) w konkretnych obszarach, które były podstawą programową parlamentarnej kampanii wyborczej jesienią 2014 roku33. „Celów” było dwadzieścia jeden, poprzedzo- ne są krótką preambułą, niewnoszącą jednak praktycznie żadnych treści. Cel pierwszy dotyczył porządku konstytucyjnego państwa, respektowania praw człowieka zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka i Europejską Konwencją Praw Człowieka. Kolejne dwa punkty traktowały o zagwaranto- waniu różnorodności kulturowej oraz „dokończeniu przez rozwiązania polityczne, drogą pokojową, procesu reintegracji terytorialnej Republiki Moł- dawii”. „Cele” o numerach 4–19 dotyczyły gwarancji socjalnych, rozwoju gospodarki, ochrony środowiska, a także ochrony praw obywateli. Dwudzie- sty „cel” mówił o umacnianiu gwarancji stałej neutralności kraju (co było zapisane w konstytucji Republiki Mołdawii), a ostatni, dwudziesty pierwszy, brzmiał następująco: „Promocja zrównoważonej polityki zagranicznej, która zabezpieczy wizerunek i interesy Republiki Mołdawii w kontekście regionalnym i globalnym, poprzez integrację z Unią Europejską i rozwój współpracy z krajami WNP”. Manifest Solidarna Mołdawia, przyjęty w czerwcu 2012 roku, również nie był zbyt obszernym dokumentem. Zdecydowana większość tekstu to dość banalne i ogólne stwierdzenia, m.in. o dobrobycie. Wskazywano na ko- nieczność ochrony socjalnej, ﬁ nansowania edukacji i służby zdrowia z bu- dżetu państwa. Przykładem stylu i treści dokumentu jest zdanie: „[jesteśmy za] Mołdawią, która inwestuje w swoich obywateli poprzez wszystkie polityki państwa, przygotowuje i realizuje procesy reform dla wyłącznej korzyści obywateli Republiki Mołdawii”. Dwa z tych punktów dotyczyły polityki zagranicznej. W jednym stwierdzano: „[jesteśmy za] Mołdawią, która podąża drogą integracji z Unią Europejską, traktując ten cel w sposób realistyczny i pragmatyczny, jako zadanie i motywację, aby zaprowadzić we wszystkich sferach aktywności społecznej standardy europejskie”, natomiast w drugim, niejako kontrując: „[jesteśmy za] Mołdawią, w której zrównoważone podejście i interes narodowy deﬁ niują politykę zagraniczną, tworząc punk-

33 Dokumenty dostępne na stronie http://www.pdm.md/ro/ [19 września 2014], w trzech wersjach językowych: rumuńskiej (nazwanej „rumuńską”), rosyjskiej i angielskiej. Główne partie polityczne w perspektywie europeizacji 107 ty styczności między integracją europejską a współpracą ze wschodnimi partnerami”. Najważniejszym z punktu widzenia partii dokumentem są jednak Rozwią- zania, w których poziom szczegółowości jest nieco większy niż w manifeście Solidarna Mołdawia. Rozwiązań jest dziewięć i dotyczą następujących dziedzin: gospodarka i rozwój lokalny; ochrona socjalna; zdrowie; edukacja; rolnictwo; transport i komunikacja; wymiar sprawiedliwości i bezpieczeństwo obywateli; narody, tradycje i kultura; oraz „wektor europejski” (rum. vectorul european, ros. европейский вектор). „Wektor europejski” rozpoczyna się zdaniem streszczającym poglądy PDM w sprawach międzynarodowych: „Partia Demokratyczna popiera zbli- żenie z Unią Europejską i otwarcie kraju na Wschód i Zachód”. Następnie stwierdza się, iż PDM przyczyniła się do podpisania układu stowarzyszeniowego z UE i do zniesienia obowiązku wizowego. Podkreślono, iż partia widzi rozwój kraju wspierany funduszami unijnymi, a także w ramach projektów, takich jak Partnerstwo Wschodnie, Europejska Polityka Sąsiedztwa czy Wspól- ny Program Operacyjny Rumunia – Ukraina – Mołdawia. Wskazywano, że mogą się one przysłużyć przede wszystkim rozwojowi na poziomie lokalnym i że właśnie na to należy położyć nacisk. W ostatnim akapicie wskazywano: „jednocześnie Partia Demokratyczna silnie popiera konsolidację relacji z Federacją Rosyjską, którą uważamy za partnera strategicznego Republiki Mołdawii. Wzmocnienie związków z Federacją Rosyjską musi zostać przeprowadzone zarówno bilateralnie, jak i w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw. Zdaniem PDM wektor europejski nie jest i nie powinien być sprzecz- ny z tradycyjnymi stosunkami Mołdawii z obszarem wschodnim”. W Celach sprawom europejskim poświęcono 3,8% objętości dokumentu, w manifeście Solidarna Mołdawia – 9,6%, a w Rozwiązaniach – ok. 11%. W każdym z dokumentów akcenty proeuropejskie występowały obok akcen- tów prorosyjskich. Podkreślano, że nie ma sprzeczności między integracją europejską a dobrymi stosunkami, czy nawet strategicznym partnerstwem, z Rosją. Oleg Şulea, wiceprzewodniczący PDM, stwierdził, iż jego partia bardzo aktywnie działa w AIE i faktycznie przyczyniła się do przyspieszenia integracji europejskiej34. Według niego ta sprawa jest jedną z najważniejszych podnoszonych przez PDM. Wskazywał również, że „Euronest to przydatna

34 Wywiad z Igorem Şuleą, Kiszyniów, 18 marca 2014. 108 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność platforma. Staramy się być jak najbardziej aktywni, ale oczywiście o wiele bardziej korzystna jest współpraca bilateralna z europarlamentarzystami, z naszymi przyjaciółmi”. Wskazywał, iż kooperacja z europejskimi socjalistami ma duże znaczenie, szczególnie z punktu widzenia ideologii, gdyż według niego partie polityczne w Republice Mołdawii, w tym również PDM, mają problemy z właściwym określeniem kierunków ideologicznych i z wypraco- waniem konkretnych rozwiązań politycznych. Jako przykład podał kwestię parytetów dla kobiet i mężczyzn na listach wyborczych. Współpraca z europejskimi socjalistami jest według Şulei istotna również ze względu na szkolenia i sympozja oraz możliwość wymiany doświadczeń.

PARTIA LIBERALNA

Ostatnim z interesujących nas ugrupowań jest Partia Liberalna (Partidul Liberal, PL). W 1993 roku powstała Partia Reformy (Partidul Reformei), na czele której stanął Anatol Şalaru, młody (ur. 1962) polityk, który zasłynął w latach osiemdziesiątych jako animator kultury młodzieżowej, a w 1990 roku wszedł do Najwyższego Sowietu jako deputowany Frontu Ludowego. Partia Reformy od samego początku uważała się za ugrupowanie prawicowe, odwołujące się do wartości chrześcijańskich. W 1998 roku jej przewodniczą- cym został Mihai Ghimpu (brat Gheorghe’a Ghimpu, prowadzącego w latach siedemdziesiątych działalność antykomunistyczną i na rzecz zjednoczenia z Rumunią). Mihai Ghimpu był jednym z założycieli Frontu Ludowego, a następnie deputowanym z jego ramienia. Zarówno pod przewodnictwem Şalaru, jak i Ghimpu partia nie odnosiła sukcesów, w trzech kolejnych wyborach uzyskując poniżej 1% głosów. W kwietniu 2005 roku odbył się kongres, na którym zdecydowano o zmianie nazwy ugrupowania na Partię Liberal- ną. Wkrótce przyszedł pierwszy poważny sygnał wzrostu popularności PL w społeczeństwie – w wyborach lokalnych z listopada 2005 roku Dorin Chir- toacă, wiceprzewodniczący partii i krewny Ghimpu, otrzymał ponad 25% w głosowaniu na prezydenta Kiszyniowa. Chirtoacă skupił się na dalszej mobilizacji elektoratu i w kolejnych wyborach, w czerwcu 2007 roku, został wybrany prezydentem Kiszyniowa. Urząd ten sprawuje do tej pory. Dzięki zwycięstwu i udanym rządom w Kiszyniowie PL rosła w siłę. W wyborach w 2009 roku otrzymała 15 mandatów. W sierpniu 2009 roku weszła w skład AIE, a Mihai Ghimpu został przewodniczącym parlamentu i tymczasowym prezydentem, którym był do grudnia 2010 roku. W wybo- Główne partie polityczne w perspektywie europeizacji 109 rach 2010 roku PL otrzymała już tylko 12 mandatów, lecz nadal pozostawała liczącą się siłą na scenie politycznej. W kwietniu 2013 roku doszło do roz- łamu w partii – część polityków odeszła, tworząc Partię Liberalno-Refor- matorską (Partidul Liberal Reformator, PLR), na czele której stanął Ion Hadârcă, dawny działacz Komsomołu. PL opuściła koalicję, natomiast PLR w niej pozostała i dzięki temu rząd przetrwał, a koalicja utrzymała większość w parlamencie. PLR nie zdobyła jednak zaufania elektoratu i poparcie dla niej utrzymuje się na poziomie 1–2%, podczas gdy PL nadal uzyskuje w son- dażach ok. 9–10%, dlatego też w niniejszej analizie skupimy się wyłącznie na Partii Liberalnej. PL należy do Porozumienia Liberałów i Demokratów na rzecz Euro- py (w języku polskim używa się angielskiego skrótu ALDE – Alliance of Liberals and Democrats for Europe), a logo partii jest prawie identyczne z logo ALDE, co jest jedynym takim przypadkiem wśród ugrupowań stowarzyszonych w tej organizacji35. Bazą wyborczą PL są przede wszystkim osoby określające się jako Rumuni, a także część najbardziej prorumuńsko nastawionych „Mołdawian”. Partia Liberalna na swojej stronie internetowej umieściła cztery fl agi: Re- publiki Mołdawii, NATO, UE i Rumunii, przy każdej zaś dodano jednowy- razowe hasło. Przy fl adze RM – „Wolność”, przy NATO – „Przystąpienie”, przy UE – „Integracja”, a przy fl adze Rumunii – „Jedność”, co jasno okre- ślało kierunki polityki zagranicznej, a także – choć w mniejszym stopniu – wewnętrznej36. Obszerny, przynajmniej w porównaniu z innymi ugrupowaniami, program partii został przyjęty na kongresie we wrześniu 2010 roku. Składa się z preambuły i 13 rozdziałów. W pierwszym zdaniu preambuły zaznaczano, iż: „Partia Liberalna jest prawicową formacją polityczną, zako- twiczoną doktrynalnie w rodzinie europejskiego liberalizmu, który walczy o prawa i podstawowe wolności gwarantowane konstytucyjnie”. Stwierdzo- no też, że PL „walczy o eliminację wszystkich negatywnych konsekwencji

35 ALDE powstała w 1976 roku jako federacja partii liberalnych przed pierwszymi wyborami do PE. Obecną nazwę uzyskała w 2012 roku. Do ALDE należy 57 partii z krajów europejskich i najbliżej sąsiadujących z Europą. Najważniejsze ugrupowania członkowskie to: brytyjska LD, holenderska VVD, szwedzka Partia Centrum, irlandzka FF czy rumuń- ska PNL. Żadna polska partia nie należy do ALDE. Obecnie ALDE jest reprezentowana w PE przez 68 posłów z 21 krajów. Zob. http://www.aldeparty.eu/en [30 września 2014]. 36 Strona internetowa Partii Liberalnej: www.pl.md [21 września 2014]. Strona prowadzona jest wyłącznie w języku rumuńskim, jednakże, podobnie jak w przypadku PLDM, ma link do proﬁ lu na rosyjskim portalu: odnoklassniki.ru. 110 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność reżimu komunistycznego: doktryny i ideologii oraz symboliki totalitarnej, ekstremizmów politycznych, nietolerancji, procesów wynaradawiania, konty- nuowanych w ukrytych formach, fałszowania tożsamości narodowej Rumu- nów mołdawskich, promowania mitów propagandowych dawnego ustroju […]. Tożsamość narodowa, wspólnota historii, języka, kultury, duchowości i wspólnego przyszłego losu między Republiką Mołdawii a Rumunią są podstawowymi składnikami politycznego projektu przystąpienia do Unii Eu- ropejskiej i gwarantem naszej europejskiej tożsamości”. Jako najważniejsze cele działalności PL wymieniano przystąpienie Republiki Mołdawii do UE i NATO. W dalszej części dokumentu przedstawiono założenia ideowe liberalizmu, a następnie kwestie bardziej szczegółowe, podzielone na rozdziały. Dotyczy- ły one następujących dziedzin: państwo prawa, gospodarka, opieka socjalna, szkolnictwo, zdrowie, młodzież, kultura, ochrona środowiska. Kolejny roz- dział poświęcony był relacjom międzyetnicznym – wskazywano, że prawa mniejszości powinny być zagwarantowane zgodnie z duchem europejskim i standardami UE. Następny rozdział traktował o problemie Naddniestrza, wskazywano w związku z tym, że partnerem do rozmów ma być Moskwa, a nie Tyraspol. Nie sformułowano jednak żadnych konkretnych propozycji rozwiązań tego problemu. Rozdział dziesiąty, bardzo obszerny, poświęcony został polityce zagranicznej i integracji europejskiej. Stwierdzano tam, że „absolutnym priorytetem PL jest przystąpienie Republiki Mołdawii do Unii Europejskiej”. Pisano też o innych celach, takich jak m.in.: przystąpienie do NATO, bliskie stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, „realistyczne” stosunki z Rosją (wspomniano o konieczności dywersyﬁ kacji dostaw energii), a także strategiczne partnerstwo z Rumunią, jednak najwięcej miejsca poświęcono sprawom unijnym. Wspomniano o konieczności „aktywnego udziału w Partnerstwie Wschod- nim oraz innych inicjatywach regionalnych”. Łącznie sprawy europejskie zajmowały 11% objętości programu, jednakże warto dodać, że statystyka ta nie dotyczy bardzo wielu fragmentów, w których proponowano „rozwią- zania zgodne ze standardami UE” w kontekście rozmaitych zagadnień. Valeriu Munteanu, wiceprzewodniczący PL, uważa, że UE i jej standardy zostałyby w pełni zaakceptowane przez społeczeństwo, jeżeli tylko by- łaby większa wiedza na ten temat37. Podkreślał, iż w społeczeństwie Partia

37 Wywiad z Valeriu Munteanu, Kiszyniów, 17 marca 2014. Podsumowanie 111

Liberalna postrzegana jest jako najbardziej proeuropejska i prounijna siła polityczna. Stwierdził, że inne partie, zwłaszcza PLDM, uczestniczą w grze Moskwy z Brukselą, natomiast PL jest jedynym ugrupowaniem, które realnie stawia integrację europejską na pierwszym miejscu wśród swoich zadań. „My, europejscy liberałowie, jesteśmy zwolennikami wartości europejskich” – stwierdził. Munteanu uważa, że współpraca bilateralna z ALDE oraz Par- lamentem Europejskim jest bardzo udana i dużo („o 90%”) ważniejsza niż współpraca w ramach Euronest. Według niego ALDE pomaga PL w zakresie szkoleń, wymiany doświadczeń, a także – dzięki swoim politykom zaj- mującym wysokie stanowiska – ma wpływ na procesy decyzyjne dotyczące Republiki Mołdawii i jej aspiracji europejskich.

PODSUMOWANIE

Partie polityczne Republiki Mołdawii odzwierciedlają układ sił w społeczeń- stwie tego kraju. Pęknięcie, jakie bardzo wyraźnie rysuje się w nim, ma swój wymiar również na scenie politycznej. PCRM jest ugrupowaniem bardzo sceptycznie nastawionym do UE, co jest widoczne także w polityce między- partyjnej – współpraca z PEL, która sytuuje się na marginesie, jest tu bardzo wymowna. Sprawy europejskie nie zajmują wiele miejsca w dokumentach programowych PCRM. Można zatem wnioskować, iż proeuropejski zwrot około 2005 roku był jedynie koniunkturalny. Zupełnie inaczej jest, jeśli chodzi o partie zrzeszone od 2009 roku w proeuropejskiej koalicji AIE. PLDM uczyniła z integracji europejskiej swoje główne hasło. Dotyczy to również Partii Liberalnej, choć nadal celem nad- rzędnym pozostaje dla niej połączenie z Rumunią – jednak przystąpienie do UE jest oczywistym punktem na drodze do realizacji tego celu. PDM wykazuje nieco większą rezerwę, jednak i ona w pełni popiera europejską integrację Republiki Mołdawii, przynajmniej na poziomie deklaratywnym. Wszystkie trzy ugrupowania aktywnie współpracują z europejskimi federacjami partii, odpowiednio EPL, ALDE i socjalistami. Proeuropejscy politycy mołdawscy bardzo cenią wzajemne kontakty, wskazując, że są one pomocne w wielu sytuacjach, zwłaszcza w załatwianiu konkretnych spraw w UE, a także w zakresie szkoleń i wymiany doświadczeń. Również z perspektywy geopolitycznej wyraźnie widać wpływ polityków europejskich, szczególnie z EPL, na przyspieszenie procesu integracji europejskiej Republiki Mołdawii. 112 Europeizacja partii politycznych w Republice Mołdawii: ze skrajności w skrajność

Mimo że wszystkie proeuropejskie partie popierają projekt Partnerstwa Wschodniego, nie jest on zbyt widoczny w ich działalności, a politycy mówią o nim raczej niechętnie, choć nigdy wrogo. Można zaryzykować wniosek, że projekt ten jest pomocny, lecz na pewno nie decydujący. Platformy współ- pracy w ramach Partnerstwa są używane – szczególną rolę odgrywa tu Euro- nest – jednak spełniają rolę drugoplanową i pomocniczą. Pomagają zdobyć kontakty i uczą pewnej europejskiej ogłady politycznej, co skądinąd jest bardzo cenną rzeczą w takim kraju jak Republika Mołdawii, długo pozbawionym jakichkolwiek kontaktów z Europą Zachodnią. Należy też zauważyć, że Part- nerstwo Wschodnie spełnia w przypadku Mołdawii swoją rolę, faktycznie przybliżając Kiszyniów do Brukseli, czego wyrazem jest nie tylko podpisanie układu stowarzyszeniowego i zniesienie wiz, ale też częste wzajemne wizyty, współpraca na wielu płaszczyznach. Dzięki PW de facto europeizuje się również PCRM – wystarczy porównać jej program i działania z podobnymi ugrupowaniami z Rosji i Białorusi. Partia mołdawskich komunistów używa, choć tylko do pewnego stopnia, europejskich narzędzi po to, aby krytykować proces europeizacji. Jeżeliby oceniać stosunek do europeizacji tylko na podstawie materiałów propagandowych poszczególnych partii i rozmów z politykami, to PDLM i PL z pewnością są całkowicie europejskie, PDM minimalnie mniej, natomiast PCRM idzie raczej w odwrotnym kierunku. Podobnie rozkładają się sympatie w społeczeństwie. Duża część obywateli niechętnie podchodzi do UE, widząc swoją przyszłość raczej w ściślejszym związku z Rosją. We- dług sondażu z lipca 2014 roku 47% respondentów widziało najważniejsze- go partnera politycznego w UE, a 42% w Rosji. 60% ankietowanych było zdania, że Rosja jest głównym partnerem ekonomicznym Republiki Mołda- wii, 51% zaś odpowiedziało, że głównym partnerem gospodarczym jest UE. 15% widziało zagrożenie gospodarcze ze strony UE, a 14% – zagrożenie polityczne. Jeśli chodzi o Rosję, 28% uznało ten kraj za zagrożenie gospodarcze, a 29% za zagrożenie polityczne38. Nietrudno zauważyć, że rozkład sił i poglądów na integrację z UE na scenie politycznej jest zbliżony do tych wyników. Ewentualna zmiana wizerunku UE w społeczeństwie mołdawskim za- leży w dużej mierze od samej Unii – czy uda jej się zaspokoić aspiracje oby-

38 Dane za: International Republican Institute, Public Opinion Survey Residents of Moldova, http://eastbook.eu/wp-content/uploads/2014/07/2014-July-25-Public-Opinion-Sur- vey-Residents-of-Moldova-June-7-27-2014.pdf [30 września 2014]. Podsumowanie 113 wateli tego kraju i pokazać im, że wartości zachodniej demokracji mogą coś znaczyć również między Dniestrem i Prutem. Równie ważna rola przypada tu partiom zrzeszonym w koalicji proeuropejskiej. Wszelkie nieprawości po- pełnione przez polityków tych ugrupowań obciążają bowiem w świadomości społecznej nie tylko konkretne osoby i ich środowiska polityczne, ale samą ideę integracji europejskiej. Wydaje się, że główni liderzy AIE, Vlad Filat i Iurie Leancă, zdają sobie z tego sprawę. Republika Mołdawii z pewnością jest liderem wśród krajów Partner- stwa Wschodniego i nie można wykluczyć, że jej cel – przystąpienie do UE w roku 2020, nakreślony w projekcie PLDM – zostanie osiągnięty. Ewen- tualny sukces Partnerstwa Wschodniego w Republice Mołdawii może też oznaczać, że za przykładem Kiszyniowa pójdą inne stolice objęte tym projektem. Rozdział 5 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski

W początkowej fazie badania nad transformacją posttotalitarną miały charakter europocentryczny i a priori określały rezultat końcowy reform – jako demokrację na wzór zachodni. Jednak analiza przeobrażeń w warunkach poradzieckich pokazuje, że nie jest to proces jednoliniowy, prowadzący do realizacji zuniﬁ kowanego modelu demokracji, i nie musi wiązać się z wymianą elit władzy. To właśnie wykreowane przez system totalitarny elity dokonywały jego demontażu i decydowały o kierunkach zmian. Efektem są różne modele ustrojów politycznych i przywództwa, jednak z przewagą autorytaryzmu w zróżnicowanych formach. Nie sprawdziła się teza, że uprzednia transformacja demokratyczna warunkuje wdrażanie mechanizmów kapitalistycznych i wolnorynkowych1. Okazało się, że mechanizmy te mogą być wprowadzane również w systemie autorytarnym, a funkcjonowanie określonego modelu gospodarki kapitalistycznej nie prowadzi automatycznie w krótkim i średnim okresie do umacniania demokracji. Nie jest też nową tezą, że postkomunizm to nie etap przejściowy w budowie demokracji, ale autonomiczny model zmian, cechujący się specyﬁ czną logiką cywilizacyjną, polityczno-gospodar- czą i psychokulturową. Równocześnie demokratyzacja na obszarze poradzieckim jest potencjalnie możliwa. Jednym z czynników warunkujących ten kierunek zmian jest system instytucjonalny, w tym typ systemu wyborczego i relacje pomiędzy pod-

1 T. Bodio, Wprowadzenie: z problematyki badawczej nad teorią i metodologią transformacji elit politycznych i ich liderów w WNP, w: idem (red.), Przywództwo, elity i transformacje w krajach WNP. Problemy metodologii badań, Ofi cyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2010, s. 18. Ewolucja systemu rządów i systemu partyjnego po 2003 roku 115 miotami władzy wykonawczej i ustawodawczej. System większościowy lub mieszany w połączeniu z silną władzą wykonawczą (tzw. prezydentura domi- nująca2) wzmacnia tendencje autorytarne, a tym samym utrudnia demokra- tyzację i krzepnięcie systemu partyjnego zdolnego do wytworzenia alternacji władzy. System partyjny ulega wówczas polaryzacji na partię władzy oraz słabe i rozdrobnione partie opozycyjne. Podstawowym celem partii władzy nie jest reprezentacja interesów elektoratu, ale służba najwyższemu ośrod- kowi władzy – z reguły prezydentowi. W efekcie program partii ma charakter demagogiczny: stanowi amalgamat pragmatyzmu, populizmu i efektów socjotechnicznych. Nie jest to partia rządząca w rozumieniu zachodnioeuropejskim, dla której przejście do opozycji jest wpisane w naturalną kolej rzeczy. Dla partii władzy istotą i celem działania jest wspieranie ośrodka władzy, a bez dostępu do zasobów państwa, w tym funduszy i stanowisk, ulega ona powolnej degradacji i przestaje istnieć. Partia władzy, ze względu na słabość więzi o charakterze ideologicznym, opiera się na stosunkach osobistych. Jakkolwiek oligarchizacja i klientelizacja są procesami występującymi we wszystkich partiach politycznych, również w systemie demokratycznym, to jednak specyfi ką partii władzy w systemie autorytarnym (lub hybrydowym) jest nie występowanie tych zjawisk, ale ich absolutna hegemonia3. W rozdziale rozważa się, czy Zjednoczony Ruch Narodowy (ZRN, Ertiani Nacionaluri Modzraoba) prezydenta Micheila Saakaszwilego w latach 2004–2012 można określić mianem partii władzy, a jeśli tak, to w jaki spo- sób opozycji udało się wygrać wybory w latach 2012–2013 i co czeka ZRN po oddaniu władzy i odcięciu od zasobów państwa. Jaki wpływ ma Unia Europejska na konfrontacyjność i polaryzację gruzińskiej sceny politycznej? W jaki sposób obie strony gruzińskiego konfl iktu wykorzystują współpracę z UE do legitymizowania własnej polityki i delegitymizowania, na użytek wewnętrzny i zewnętrzny, politycznych oponentów? Wreszcie: czy partie polityczne mają wpływ na europeizację gruzińskiego społeczeństwa, czy też raczej to prozachodnie orientacje opinii publicznej skłaniają partie do pod- trzymywania proeuropejskiego dyskursu?

2 A. Siaroff, Comparative Presidencies: the Inadequacy of the Presidential, Semi-presidential and Parlia- mentary Distinction, „European Journal of Political Research” 2003, t. 42, nr 3, s. 287−312; A. Antoszewski, Instytucjonalne uwarunkowania rywalizacji politycznej w państwach poradzieckich, w: T. Bodio (red.), Przywództwo, elity i transformacje w krajach WNP, s. 103−104. 3 R. Bäcker, Podstawowe kategorie polityczne autorytaryzmu, w: T. Bodio (red.), Przywództwo, elity i transformacje w krajach WNP, s. 86−87. 116 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski

EWOLUCJA SYSTEMU RZĄDÓW I SYSTEMU PARTYJNEGO PO 2003 ROKU

W poradzieckiej Gruzji, rządzonej od 1995 roku przez prezydenta Eduarda Szewardnadze, państwo nie było utożsamiane z realizacją interesu publicznego i ochroną obywateli. Dostarczanie publicznych dóbr i usług odbywało się w ramach nieformalnych sieci patronów i klientów, w której ci pierwsi zdo- bywali należące do państwa zasoby, a następnie dystrybuowali je w zależnej od siebie sieci wpływu, obejmującej kręgi rodzinne, przyjacielskie i sąsiedz- kie, spajane więzami klanowymi, regionalnymi i etnicznymi. Państwo i spo- łeczeństwo funkcjonowały więc nie dzięki formalnym instytucjom i proce- durom, ale wykorzystywaniu kapitału społecznego w ramach nieformalnych układów wzajemnych zobowiązań4. W takim środowisku przedmiotem politycznej kontestacji nie były partyjne programy, oparte na określonych orientacjach ideologicznych, lecz walka elit o uzyskanie dostępu do zasobów państwa w celu ich maksymalnej eksploatacji na rzecz interesów własnych i swoich sieci klientelistycznych. Owym celom podporządkowany był system wyborczy, według którego wybierano przedstawicieli do parlamentu zarówno w systemie proporcjonalnym, jak i większościowym. System większościowy pozwalał na zdobywanie mandatów silnym lokalnym „patronom”, których następnie łatwo kooptowano do elity władzy, składając obietnice uzyskania dodatkowych proﬁ tów z państwowych zasobów5. System ów wyjaśnia efeme- ryczność partii opozycyjnych, pozbawionych dostępu do zasobów państwa i spoiwa ideologicznego. W takiej sytuacji nie dziwią permanentne roszady partyjne i taktyczne zmiany partnerów koalicyjnych, które motywowane były wyłącznie korzyściami materialnymi liderów i ich klientów. W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku Szewardnadze zaoferował Gruzji polityczną stabilność6. Jednak na przełomie wieków wzrastało spo- łeczne niezadowolenie, spowodowane wszechobecną korupcją, fatalnym stanem infrastruktury i stagnacją gospodarczą. Kiedy we wrześniu 2001 roku Szewardnadze ogłosił zamiar wycofania się z polityki po zakończeniu drugiej

4 C. Berglund, Georgia, w: S. Berglund, J. Ekman, K. Deegan-Krause, T. Knutsen (red.), The Handbook of Political Change in Eastern Europe, Edward Elgar Publishing, Cheltenham 2013, s. 780−781. 5 G. Nodia, A.P. Scholtbach, The Political Landscape of Georgia: Political Parties: Achievements, Challenges and Prospects, Eburon Academic Publishers, Delft 2006, s. 108−113. 6 Szerzej: W. Materski, Gruzja, wyd. 2, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2010. Ewolucja systemu rządów i systemu partyjnego po 2003 roku 117 kadencji (w 2005 roku), elity władzy rozpoczęły walkę o schedę po nim. Saakaszwili zrezygnował ze stanowiska ministra sprawiedliwości i uzyskał mandat do parlamentu w wyborach uzupełniających jako deputowany nie- zależny, po czym utworzył nową partię – Zjednoczony Ruch Narodowy. W 2002 roku został przewodniczącym rady miejskiej Tbilisi. Na tym etapie nastąpiła rekonﬁ guracja poparcia ze strony elit biznesu: przedsiębiorcy zaczęli stopniowo zwracać się ku potencjalnym nowym rządzącym, licząc na korzyści po objęciu przez nich władzy. Wyniki sondaży przeprowadzonych w lokalach wyborczych przewidywały zwycięstwo opozycji w wyborach parlamentarnych w listopadzie 2003 roku. Na ich podstawie wygrana opozycji została ogłoszona w mediach, należących do wspierającego Saakszwi- lego oligarchy Erosiego Kitsmariszwilego. W rezultacie uznano, że oﬁ cjalne wyniki zostały sfałszowane, a Zjednoczony Ruch Narodowy Saakaszwilego oraz demokraci przewodniczącej parlamentu Nino Burdżanadze i byłego przewodniczącego Zuraba Żwani wezwały swoich zwolenników do wyjścia na ulice Tbilisi. Mimo to prezydent Szewardnadze zwołał 22 listopada sesję nowo wybranego parlamentu, ale w czasie jego inauguracyjnego przemówienia do sali obrad wdarł się tłum protestujących z różami w dłoniach. Prezydent opuś- cił parlament, następnego dnia zgodził się ustąpić ze stanowiska, a ponie- waż nie zdążono jeszcze wybrać nowego przewodniczącego izby, obowiąz- ki głowy państwa przejęła dotychczasowa przewodnicząca – Burdżanadze. Natychmiast zostały rozpisane przedterminowe wybory prezydenckie, które 4 stycznia 2004 roku wygrał Saakaszwili, niemający żadnej realnej konkurencji. Na fali rewolucyjnych nastrojów zdobył on 96% głosów7. Nowa ekipa niezwłocznie rozpoczęła wdrażanie radykalnych reform, mających na celu pokonanie „syndromu alienacji państwa”8. Przede wszystkim przeprowadzono zmiany w instytucjach powołanych do walki z korupcją i przestępczością, czyli w policji, służbach podatkowych i celnych oraz w wymiarze sprawiedliwości. Zmniejszono zatrudnienie, wprowadzono nowe procedury rekrutacji i awansu oraz znacząco zwiększono płace, aby zmniejszyć skłonność urzędników do przyjmowania łapówek. Nowy rząd przywrócił prawidłowe funkcjonowanie dóbr publicznych, ta-

7 L.A. Mitchell, Uncertain Democracy: US Foreign Policy and Georgia’s Rose Revolution, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2009, s. 67−70. 8 C. Berglund, Georgia, s. 786. 118 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski kich jak dostęp do wody i elektryczności. Na przykład statystyczny Gruzin miał w 2003 roku dostęp do bieżącej wody tylko przez 4 godziny na dobę, a w 2010 roku już przez 16 godzin9. Jakkolwiek rządy Saakaszwilego w latach 2004–2013 przyniosły Gruzji niezaprzeczalny postęp w zakresie liberalizacji gospodarki i budowy instytucji państwa, to jednak w sferze demokratyzacji próżno szukać w jego podejściu rewolucyjnych zmian. Tymczasem wzmocnienie aparatu państwa w systemie o nieskonsolidowanej demokracji może prowadzić nie tyle do upowszechnienia rządów prawa, co prawa rzą- dzących10. Całkowita dominacja partii rządzącej w stupięćdziesięcioosobowym parlamencie (119 deputowanych: 71 w okręgach jednomandatowych i 48 w okrę- gach wielomandatowych – w wyborach parlamentarnych w maju 2008 roku) w połączeniu z malejącą niezależnością władzy sądowniczej od wykonawczej wykluczały prawnokonstytucyjne ograniczenia władzy prezydenckiej. W styczniu 2004 roku, kilka dni po objęciu urzędu prezydenta, Saakaszwili przeforsował w parlamencie wiele konstytucyjnych zmian wzmacniających władzę prezydencką w stosunku do władzy ustawodawczej i sądowniczej. Mianowanie ministrów spraw wewnętrznych i obrony stało się prerogatywą prezydencką. Skład rządu ulegał ciągłym zmianom, teki ministerialne były bowiem przez prezydenta używane jako instrumenty rozgrywania wpływów wśród elit politycznych i gospodarczych w celu przeciwdziałania pojawieniu się konkurencyjnej frakcji, która mogłaby sięgnąć po władzę. Organizacje pozarządowe (w tym gruziński oddział Transparency International) zarzuca- ły prezydentowi wybiórcze stosowanie prawa i selektywną walkę z korupcją, a także „terroryzm podatkowy”. Drakońskie kary za niewielkie wykroczenia podatkowe stosowano głównie w stosunku do przedsiębiorców związanych z opozycją, jednocześnie preferencyjnie traktowano sfery biznesu bliskie rzą- dowi, wykorzystujące faktyczne rozmontowanie prawa antymonopolowego. W listopadzie 2007 roku policja przemocą rozpędziła antyrządowe demonstracje, a prezydent wprowadził stan wyjątkowy. W przedterminowych wyborach prezydenckich w styczniu 2008 roku Saakaszwili odniósł zwycię- stwo w pierwszej turze, ale zdobył „tylko” 54,7% głosów. Opozycja uznała

9 The World Bank, Fighting Corruption in Public Services: Chronicling Georgia’s Reforms, Washing- ton DC 2012, s. 87, http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContent Server/WDSP/IB/2012/01/20/000356161_20120120010932/Rendered/PDF/6644 90PUB0EPI0065774B09780821394755.pdf [18 kwietnia 2014]. 10 C. Berglund, Georgia, s. 790. Ewolucja systemu rządów i systemu partyjnego po 2003 roku 119 wybory za sfałszowane: prezydent musiał wygrać w pierwszej turze, aby w turze drugiej uniknąć rywalizacji z kandydatem reprezentującym całą opozycję. Opozycja oskarżała prezydenta o stosowanie represji w celu uciszenia prze- ciwników i mediów11. Zachodni obserwatorzy stwierdzili wprawdzie, że wybory były „co do zasady” zgodne z demokratycznymi standardami, jednak wskazywali na wiele uchybień, które działały na korzyść urzędującej głowy państwa. Równocześnie były to pierwsze faktycznie w pełni konkurencyjne wybory w niepodległej Gruzji12. W historii poradzieckiej Gruzji tradycyjnym mechanizmem pozwalają- cym rządzącej elicie na utrzymanie się u władzy była manipulacja systemem wyborczym, zwłaszcza liczbą mandatów uzyskiwanych w wyborach pro- porcjonalnych i większościowych. Okręgi większościowe pozwalały zwykle na uzyskanie mandatu lokalnym „patronom”, którzy w zamian za korzyści i przywileje, czyli dostęp do zasobów państwa, popierali w parlamencie rząd. Prezydent Saakaszwili pozostał wierny tej tradycji. Ciesząc się powszechnym poparciem społecznym, w lutym 2005 roku rządzący Zjednoczony Ruch Narodowy przegłosował zmniejszenie liczby deputowanych z 235 do 150 (100 mandatów uzyskiwanych było w systemie proporcjonalnym, a 50 – w większościowym). W związku ze spadającym poparciem w marcu 2008 roku (na kilka tygodni przed wyborami) partia rządząca postanowi- ła jednak wyrównać proporcję mandatów na swoją korzyść: odtąd w systemie proporcjonalnym i większościowym wybierano po 75 deputowanych. W 2010 roku zaś wprowadzono zmiany do konstytucji, ograniczając, zgodnie zresztą z międzynarodowymi rekomendacjami, władzę prezydencką, ale dopiero od kolejnych wyborów, przypadających w 2013 roku. Zwiększe- nie uprawnień premiera kosztem prezydenta powszechnie odbierano jako przygotowanie przez Saakaszwilego do pozostania u władzy po zakończeniu drugiej (i ostatniej) kadencji prezydenckiej. ZRN przegrał jednak wybory parlamentarne w 2012 roku i wybory prezydenckie w 2013 roku. W wyborach parlamentarnych ZRN uzyskał tylko 40,5% głosów i 65 mandatów (Gruzińskie Marzenie – 55% głosów i 85 man-

11 A. Zielińska, K. Longhurst, Partnerstwo Wschodnie – kontekst i reakcje niespokojnego regionu, w: K. Longhurst (red.), Kształtowanie się nowej europejskiej polityki wschodniej – ocena Partnerstwa Wschodniego, Collegium Civitas Press, Warszawa 2009, s. 35. 12 International Election Observation Mission, Georgia: Extraordinary Presidential Election 5 January 2008 – Statement of Preliminary Findings and Conclusions, s. 1, http://www.osce. org/odihr/elections/georgia/30206?download=true [18 kwietnia 2014]. 120 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski datów), a w wyborach prezydenckich jego kandydat, Dawit Bakradze – zaledwie 21,72% głosów. Władzę objęła koalicja Gruzińskie Marzenie, której przewodził miesz- kający wcześniej w Rosji miliarder i najbogatszy obywatel Gruzji, Bidzina Iwaniszwili. Wprawdzie zrezygnował on z pełnienia funkcji szefa rządu po kilku miesiącach, ale zarówno prezydent Giorgi Margwelaszwili, jak i premier Irakli Garibaszwili (były asystent miliardera) zostali przez niego oso- biście namaszczeni. Gruzińskie Marzenie doszło do władzy pod hasłami wymierzenia sprawiedliwości i rozliczenia poprzedniej ekipy. Wyroki na by- łych członków rządów z ekipy Saakaszwilego zaczęły zapadać już kilka tygodni po wyborach parlamentarnych przeprowadzonych jesienią 2012 roku. Największym echem odbiło się skazanie 17 lutego 2014 roku na karę 5 lat więzienia Wano Merabiszwilego, ministra spraw wewnętrznych w latach 2004– 2012 i premiera w 2012 roku (zarzut dotyczył przeznaczenia środków z budżetu państwa – ok. 3 mln USD – na opłacenie partyjnych aktywistów)13. Z danych Ruchu wynika, że w ciągu roku od zmiany koalicji rządzącej przesłuchano lub objęto śledztwem 10 tys. członków ZRN, a 100 osobom postawiono zarzuty. Sam Saakaszwili, obawiając się proce- sów, przebywa poza krajem. Praktyki te budzą wśród decydentów i analityków zachodnich poważne zastrzeżenia, a także skojarzenia z analogicznym rozliczaniem i próbą wy- eliminowania przeciwników politycznych, jakie odbyły się po zmianie ekipy rządzącej na Ukrainie w 2010 roku. Dlatego często mówi się o regresie procesu demokratyzacji w Gruzji. Równocześnie warto pamiętać, iż praktyki rozliczeniowe stosowane przez obecne elity rządzące nie odbiegają zasadniczo od działań podejmowanych przez ekipę prezydenta Saakaszwilego po Rewolucji Róż14. W ten sposób utrwalane są słabości gruzińskiego pań- stwa, chociaż na razie trudno mówić o znaczącym pogorszeniu się jakości demokracji w tym kraju po zmianie władzy. Jak zwykle w takim przypadku prawdziwym testem dla aktualnej ekipy będą kolejne wybory parlamentarne i prezydenckie oraz perspektywa oddania władzy.

13 M. Matusiak, Gruzja: wyrok dla byłego premiera, „Analizy OSW” [Ośrodek Studiów Wschod- nich], 19 lutego 2014, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-02-19/gruzja-wyrok-dla-bylego-premiera [18 kwietnia 2014]. 14 Idem, Gruzja – między marzeniem a rzeczywistością. „Komentarze OSW” [Ośrodek Studiów Wschodnich] 2014, nr 133, s. 4, http://www.osw.waw.pl/sites/default/ﬁ les/komenta- rze_133.pdf [18 kwietnia 2014]. Formy współpracy transnarodowej elit politycznych 121

FORMY WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ ELIT POLITYCZNYCH

EUROPEJSKIE FEDERACJE PARTYJNE

Zjednoczony Ruch Narodowy uzyskał status obserwatora w Europejskiej Partii Ludowej (EPL) w 2008 roku, po złożeniu przez niego wniosku w maju 2007 roku. Biuro Polityczne EPL zdecydowało o organizacji misji badawczej w terenie już w lipcu tego roku. Pierwsza połowa 2008 roku przyniosła Gru- zji poważny kryzys polityczny związany z wyborami prezydenckimi (w styczniu) i parlamentarnymi (w maju). Jednak ZRN uzyskał status członka obserwatora w EPL już 16 września 2008 roku. Stan instytucji demokratycznych i oskarżenia opozycji straciły znaczenie wobec konieczności wsparcia przez UE prozachodniego ugrupowania, rządzącego w strategicznym kraju, który stał się oﬁ arą rosyjskiej agresji zbrojnej. Wydaje się, że liderzy EPL dobrze zapamiętali zdanie wypowiedziane podczas ich wizyty w 2007 roku przez przedstawiciela jednej z gruzińskich organizacji pozarządowych: „Gruzja nie może sobie pozwolić na to, aby nie być europejskim krajem; jeśli Gruzja przestanie być europejska, przestanie istnieć jako państwo”15. Status obserwatora w Europejskiej Partii Ludowej miał duże znaczenie dla ZRN zarówno wtedy, gdy pozostawał on u władzy, jak i wtedy gdy prze- szedł do opozycji. Po 2012 roku bezpośredni kontakt z głównymi chade- ckimi decydentami w Parlamencie Europejskim umożliwił wywieranie presji międzynarodowej na rząd Gruzińskiego Marzenia. Wszystkie działania koalicji rządzącej mające na celu rozliczenie nadużyć, jakich dokonała poprzed- nia ekipa, przedstawiane są jako motywowana politycznie walka z opozycją. W rezultacie wysoko postawieni politycy EPL zabierali głos, konsekwentnie potępiając rząd gruziński przy okazji kolejnych przesłuchań, aresztowań i procesów członków ZRN i byłych członków rządu. Na przykład w lipcu 2014 roku EPL, a ściślej wiceprzewodniczący Jacek Saryusz-Wolski, potępi- ła aresztowanie Gigi Ugulawy, szefa kampanii ZRN w wyborach lokalnych i byłego mera Tbilisi. W oświadczeniu stwierdzono, że aresztowanie odpowiedzialnego za kampanię Ugulawy na kilka dni przed drugą turą wyborów lokalnych było przejawem politycznej zemsty na opozycji. Działania rządu,

15 Zob. W. Martens, Europe: I Struggle, I Overcome, foreword by A. Merkel, Centre for Euro- pean Studies, Springer 2008, s. 215−216. 122 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski podjęte zaledwie kilka dni po podpisaniu umowy stowarzyszeniowej, budzą w UE zaniepokojenie i mogą „poważnie zagrozić europejskiej przyszłości Gruzji”16. W kolejnym oświadczeniu EPL, dotyczącym zarzutów wobec byłego prezydenta Saakaszwilego, czytamy, że poczynania te stanowią „nie- pokojącą kontynuację działań podejmowanych przeciwko prominentnym członkom głównej partii opozycyjnej” oraz „politycznie motywowane dzia- łania wskazują, że rząd nie traktuje umowy o stowarzyszeniu poważnie”17. Dzięki wsparciu EPL Zjednoczony Ruch Narodowy uzyskał silną legi- tymizację zewnętrzną, a wszelkie próby rozliczenia członków partii, nieza- leżnie od tego, czy były uzasadnione, czy nie, postponowane są zarówno na użytek wewnętrzny, jak i zewnętrzny jako niedopuszczalna walka polityczna z demokratyczną opozycją. Słowa krytyki płynące z EPL pod adresem rządu Gruzińskiego Marzenia wykorzystywane są przez ZRN w krajowej rywalizacji politycznej: partia wskazuje, że prześladowania opozycji (procesy wytoczono niemal wszystkim członkom kierownictwa partii) bezpośrednio szkodzą euroatlantyckiej integracji Gruzji, a tym samym stanowią zagroże- nie dla bezpieczeństwa państwa18. Działania rządu Gruzińskiego Marzenia były ponadto wielokrotnie porównywane przez ZRN do działań byłego prezydenta Ukrainy Wiktora Janukowycza wobec opozycji (zwłaszcza byłej premier Julii Tymoszenko), co uwidoczniło się między innymi w debatach podczas posiedzeń komisji i sesji plenarnych Zgromadzenia Parlamentarne- go Euronest. Gruzińskie Marzenie, jako koalicja partii, nie ma powiązań z którąkol- wiek z europejskich federacji partyjnych. Taką aﬁ liację mają dwie z sześ- ciu partii należących do koalicji: Wolni Demokraci i Partia Republikańska należą do grupy Europejskich Liberałów i Demokratów (ALDE). Jednak ALDE – w przeciwieństwie do EPL – nie zabiera głosu w kwestiach do- tyczących wewnętrznych spraw Gruzji. Dlatego też koalicja Gruzińskie Marzenie nie dysponuje w instytucjach UE, w tym w Parlamencie Europej-

16 Georgia: EPP VP Jacek Saryusz-Wolski Expresses Strong Concern over the Arrest of Gigi Ugula- va, Brussels, 3 July 2014, http://www.epp.eu/georgia-epp-vp-saryusz-wolski-expresses- strong-concern-over-arrest-gigi-ugulava [11 sierpnia 2014]. 17 Georgia: EPP Concerned about Charges Against Former President Mikheil Saakashivili, Brussels, 1 August 2014, http://www.epp.eu/georgia-epp-concerned-about-charges-against-former-president-mikheil-saakashvili [11 sierpnia 2014]. 18 UNM Statement on the Sentencing of President Mikheil Saakashivili to Pretrial Detention, 4 August 2014, http://www.unm.ge/?m=6&news_id=380 [11 sierpnia 2014]. Formy współpracy transnarodowej elit politycznych 123 skim, porównywalnymi z ZRN kanałami wpływu. Mimo to koalicja starała się odpowiadać na zarzuty EPL. W oświadczeniu z 6 sierpnia 2014 roku szef parlamentarnej frakcji Gruzińskie Marzenie Giorgi Wolski stwierdził, że „jest nie do przyjęcia, aby polityczna solidarność Europejskiej Partii Ludo- wej z ZRN była wyrażana poprzez żądania nierespektowania rządów prawa i braku szacunku dla społeczeństwa gruzińskiego”19.

WSPÓŁPRACA PARLAMENTARNA

Ważnym źródłem socjalizacji partii politycznych może być (wielostronna) współpraca parlamentarna, dlatego warto prześledzić udział gruzińskich parlamentarzystów w pracach Zgromadzenia Parlamentarnego Partnerstwa Wschodniego Euronest oraz Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (ang. Parliamentary Assembly of the Council of Europe, PACE). Jakkol- wiek PACE nie jest instytucją unijną, to jej znaczenie dla rozwoju demokracji w krajach wschodniego sąsiedztwa, a zwłaszcza Kaukazu Południowego, jest bardzo duże. Taką opinię wyrażali sami gruzińscy parlamentarzyści, niejednokrotnie odwołując się w przeprowadzonych wywiadach do raportów i rekomendacji tego organu jako wyznaczników reform i działań podejmowanych w kraju. Po wyborach w 2012 roku delegacja parlamentu gruzińskiego do Zgro- madzenia Parlamentarnego Euronest składała się z sześciu posłów z koalicji Gruzińskie Marzenie i czterech posłów z opozycyjnego Zjednoczonego Ruchu Narodowego. Delegaci rządzącej koalicji pochodzili – co interesujące – tylko z trzech frakcji (wszystkich było 6)20: Gruzińskiego Marzenia, Wol- nych Demokratów oraz Partii Republikańskiej, a więc głównej koalicyjnej partii, założonej przez miliardera Bidzinę Iwaniszwilego i dwóch najbardziej proeuropejskich koalicjantów. Oznacza to, że pozostałe frakcje nie były zainteresowane uczestnictwem lub też – co bardziej prawdopodobne – liderzy koalicji uznali, że w UE należy prezentować jednolite proeuropejskie oblicze nowego ugrupowania rządzącego. Zgodnie z deklaracją przedstawicie-

19 Statement by Giorgi Volski, Head of the Georgian Dream Faction in the Parliament of Georgia, 6 August 2014, http://parliament.ge/en/media/axali-ambebi/saqartvelos-parlamentis- fraqcia-qartuli-ocnebis-tavmdjdomaris-giorgi-volskis-gancxadeba.page [11 sierpnia 2014]. 20 List of the Georgian Delegation to the Euronest Parliamentary Assembly, 28 November 2012, http://www.euronest.europarl.europa.eu/euronest/cms/cache/offonce/home/ delegations;jsessionid=87FF8990D20C3D152DF1A7D263D0B43B [11 sierpnia 2014]. 124 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski la koalicji selekcja delegatów opierała się ściśle na kryterium merytorycznym, a jej celem było stworzenie jak najlepszej i najbardziej kompetentnej delegacji21. Szefem delegacji gruzińskiej i współprzewodniczącym komisji ds. politycznych Euronest był przewodniczący parlamentarnej komisji ds. integracji europejskiej Wiktor Dolidze. Innymi delegatami Gruzińskiego Marzenia byli m.in.: przewodniczący komisji ds. rolnictwa, przewodnicząca komisji praw człowieka czy przewodniczący komisji ds. budżetu i ﬁ nansów. Delegatami ZRN zostali: wiceprzewodniczący komisji ds. obrony i bezpie- czeństwa i członek komisji ds. integracji europejskiej, członek komisji ds. gospodarczych i komisji ds. zdrowia i polityki społecznej, wiceprzewodniczący komisji ds. sportu i młodzieży oraz były minister rolnictwa i członek komisji ds. rolnictwa, a także komisji ds. budżetu i ﬁ nansów. W komisjach Euronest aktywność gruzińskich delegatów najbardziej uwidoczniała się w komisji do spraw politycznych, praw człowieka i demokracji. Oprócz współprzewodniczącego Dolidze, który odpowiedzialny był za jeden z raportów komisji, duże zaangażowanie w prace komisji prezento- wał Dawid Darcziaszwili z ZRN (były przewodniczący gruzińskiej delegacji do Euronest za czasów rządów Zjednoczonego Ruchu Narodowego). Ko- misja stała się areną sporów między gruzińską koalicją a opozycją: podczas obrad w Tbilisi w lutym 2013 roku ZRN wskazywał, że „mowa nienawiści” ze strony nowego rządu uniemożliwia funkcjonowanie kohabitacji między rządem a prezydentem. Z kolei Gruzińskie Marzenie wykorzystywało zarów- no obrady komisji, jak i sesję plenarną w 2013 roku do odpierania zarzutów dotyczących regresu demokracji, rządów prawa i przestrzegania praw czło- wieka w Gruzji. Analiza stenogramów wskazuje na zdecydowanie mniejsze zaangażowanie gruzińskich deputowanych w prace pozostałych komisji. Nie- mniej jednak należy odnotować, że poseł Dawid Onopriszwili (Gruzińskie Marzenie – frakcja Wolnych Demokratów) był współautorem raportu na temat bezpieczeństwa energetycznego w komisji ds. energii. Warto przy tym zaznaczyć, że raporty faktycznie przygotowywane są przez sekretariat PE, a sprawozdawcy z reguły ograniczają się do wniesienia poprawek, nie two- rząc projektu raportu od podstaw. Jednocześnie w opinii szefa gruzińskiej delegacji do Euronest forum to służyć powinno konkretnej pragmatycznej współpracy, umożliwiać wy- mianę informacji oraz pomagać krajom partnerskim w przeprowadzaniu

21 Wywiad z Wiktorem Dolidze, Tbilisi, 24 czerwca 2014. Formy współpracy transnarodowej elit politycznych 125 reform. Należy zaznaczyć, że wiele podmiotów wykorzystuje jednak Zgro- madzenie do promowania partykularnej agendy politycznej. Przykładem są konfl ikty przenoszone na forum europejskie przez delegacje armeńską i azerską, ale także problem polityzacji tzw. selektywnej sprawiedliwości w Gruzji, permanentnie podnoszony przez EPL, zwłaszcza przez polskich i szwedzkich deputowanych. W rezultacie Euronest stanowi wielką szansę na konstruktywną, pragmatyczną współpracę, która jednak nie jest wykorzy- stywana22. Dobrym przykładem przeniesienia krajowego konfl iktu politycznego przez gruzińskich parlamentarzystów na poziom międzynarodowy były obrady PACE 1 października 2014 roku. Zgromadzenie przyjęło rezolucję na temat funkcjonowania instytucji demokratycznych w Gruzji, której sprzeci- wiała się rządząca koalicja, natomiast popierał ją opozycyjny ZRN23. Pier- wotny projekt raportu, przygotowany przez dwóch posłów sprawozdawców (Duńczyka i Łotysza), był według ich słów „wyważony”, jednak w debacie, także w wyniku przyjęcia przez PACE poprawek zgłaszanych przez ZRN, został zmieniony, w nowej wersji przeprowadzano krytykę aktualnych władz gruzińskich. Według samych sprawozdawców polityczna polaryzacja w Gru- zji została przeniesiona na forum Zgromadzenia, a ostateczny kształt raportu odzwierciedlał przede wszystkim istniejące w nim podziały partyjne. W rze- czywistości PACE, przyjmując rezolucję w nowym kształcie, opowiedziało się wyraźnie po jednej ze stron wewnętrznego konfl iktu politycznego w Gru- zji. Dyskusję zdominował konsekwentnie podnoszony przez ZRN problem aresztowań i procesów byłych członków rządów wywodzących się z tej partii oraz jej aktualnych liderów politycznych. Przedstawiciele Ruchu wskazywali, że PACE musi przyjąć ich poprawki, aby zapobiec dalszemu regresowi demokracji w Gruzji. W ich opinii sterujący obecnym rządem miliarder Iwaniszwili podąża w tym samym kierunku, w którym zmierzał były prezydent Ukrainy Janukowycz. Deputowani Gruzińskiego Marzenia zaś przekonywali, że jeśli prześladowania polityczne w ogóle były, to tylko za rządów poprzedniej ekipy. ZRN wsparli europejscy posłowie należący do Europejskiej Partii Ludowej i innych prawicowych frakcji. Pierwotnego projektu sprawozdawców bronili socjaliści, wskazując, że wnioski na temat „wtrącania całego poprzedniego rządu do więzienia” nie są poparte dogłębną i realistyczną oceną faktów.

22 Ibidem. 23 PACE Debates on Georgia, „Civil Georgia” 2 October 2014, http://www.civil.ge/eng/article.php?id=27697 [9 października 2014]. 126 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski

WYMIARY EUROPEIZACJI

PROGRAMY POLITYCZNE PARTII

Program Ruchu Narodowego po Rewolucji Róż z 2003 roku charakteryzował się bardziej neoliberalną ideologią wolnorynkową, inspirowaną myślą amery- kańską (Milton Friedman) niż podejściem regulacyjnym i solidarnościowym w duchu „europejskiego modelu socjalnego” UE. Z punktu widzenia wy- kształconych w USA młodych działaczy partyjnych i urzędników radykalny kapitalizm miał pomóc w dekonstrukcji poradzieckiego dziedzictwa, zmienić mentalność homo sovieticus i uczynić z Gruzinów nowoczesnych, przedsiębior- czych obywateli24. Program w ograniczonym stopniu promował demokraty- zację, uprzywilejowując walkę z korupcją i budowę instytucji silnego państwa. Przez 8 lat partia władzy wprowadzała reformy w izolacji od społeczeństwa obywatelskiego i opozycji. Trudno było też rozdzielić orientację ideologicz- ną partii i osobiste poglądy jej lidera. W literaturze zwracano uwagę, że partia deklarowała centroprawicowe, prodemokratyczne i prozachodnie nastawienie. Istotnym wyróżnikiem była tożsamość narodowa i zaangażowanie na rzecz przywrócenia terytorialnej integralności gruzińskiego państwa25. W programie przyjętym w październiku 2013 roku ZRN uznawał sukcesy ośmiu lat swoich rządów za nieodwracalne, zaznaczając równocześnie, że pod rządami nowej ekipy tempo reform znacznie spadło, a gabinet Gruzińskiego Marzenia nie radzi sobie z utrzymaniem wzrostu gospodarczego, rozwojem infrastruktury, przyciąganiem inwestycji, tworzeniem nowych miejsc pracy i walką z przestępczością. Najważniejszym celem Ruchu w polityce zagranicznej jest „realizacja euroatlantyckiego wyboru Gruzji”. Program składa się z pięciu rozdziałów: (1) polityka zagraniczna, bezpieczeństwa i obrony; (2) rozwój instytucji demokratycznych; (3) gospodarka, środowisko biznesowe i środowisko pracy; (4) zdrowie i polityka społeczna; (5) edukacja i kultura. Na uwagę zasługuje umieszczenie polityki zagranicznej i bezpieczeń- stwa na pierwszym miejscu, co jest ewenementem w programach partyjnych, kładących zwykle nacisk na wewnętrzne kwestie gospodarcze i społeczne

24 S.F. Jones, Reﬂ ections on the Rose Revolution, „European Security” 2012, t. 21, nr 1, s. 6. 25 M.G. Mierzejewski-Voznyak, Party Politics after the Color Revolutions: Party Institutionalization and Democratization in Ukraine and Georgia, „East European Politics” 2014, t. 30, nr 1, s. 96. Wymiary europeizacji 127 jako bliższe obywatelom. Rozdział dotyczący polityki zagranicznej był też najdłuższy i zajmował 4 strony (z 14)26. Centralnym wyzwaniem determinującym byt państwowy Gruzji jest, we- dług ZRN, agresja i okupacja części jej terytorium przez siły rosyjskie od 2008 roku. Ruch podkreślał, że Rosja nie zaakceptowała suwerenności pań- stwowej Gruzji, jej demokratycznego wyboru i niezależnej polityki wewnętrz- nej i zewnętrznej. Naczelnym celem ZRN jest przywrócenie i zachowanie – przy zastosowaniu wszelkich środków legalnych i pokojowych – integral- ności terytorialnej kraju w granicach uznanych przez społeczność międzyna- rodową. Ponadto podkreśla się, że Gruzja jest częścią obszaru europejskiego i euroatlantyckiego. W jej interesie leży zatem intensyﬁ kacja procesów integracji w Europie, w tym ekspansja NATO i UE w kierunku wschodnim. Przynależność do wspólnoty euroatlantyckiej umocni w Gruzji demokrację, bezpieczeństwo narodowe i dobrobyt obywateli. Stopniowa integracja z UE to najważniejszy czynnik rozwoju Gruzji. Dlatego ZRN przywiązuje wiel- ką wagę do współpracy instytucjonalnej z UE i wdrażania czterech swobód wspólnego rynku. Gruzja powinna w pełni wykorzystywać istniejące mechanizmy współpracy (Partnerstwo Wschodnie), a także zabiegać o wzmocnienie instytucjonalnych ram i tworzenie nowych form współpracy. Strategicz- nym celem jej polityki zagranicznej musi być członkostwo w NATO, które zwiększyłoby zdolności obronne kraju i wzmocniło instytucje demokratyczne. ZRN będzie wspierać udział gruzińskich sił zbrojnych w operacjach i mi- sjach NATO. Integracji z UE poświęcono w programie mniej miejsca niż integracji z NATO. W kontekście stosunków bilateralnych szczególną wagę w programie przywiązuje się do relacji z sąsiadami oraz partnerstwa strategicznego ze Stanami Zjednoczonymi. Podkreśla się także pogłębianie relacji dwustronnych z państwami europejskimi, co powinno przynieść korzyści w procesie integracji euroatlantyckiej Gruzji. Jeżeli chodzi o rozwój instytucji demokratycznych, ZRN postulował reformy wymiaru sprawiedliwości, w tym w systemie penitencjarnym. Wskazuje to na próbę akomodacji zarzutów formułowanych przez organizacje między- narodowe i opozycję odnośnie do działań rządów ZRN w latach 2004–2012. W programie podkreślono sukcesy ZRN w walce z korupcją i zapowiadano wspieranie wysiłków na rzecz zwiększenia przejrzystości rządu. Na zarzut

26 Program Ruchu Narodowego przyjęty na 6 kongresie partii 5 października 2013 r., http://unm.site.ge/uploads/samoqmedo_programa_2013.pdf [6 października 2014]. 128 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski nadmiernej centralizacji w okresie sprawowania władzy partia odpowiedziała promowaniem decentralizacji (w tym ﬁ skalnej) i samorządności. Wskazywa- ła też na konieczność obrony laickości i rozdziału Kościoła od państwa. Priorytetami gospodarczymi ZRN pozostały: dyscyplina ﬁ skalna, niskie podatki, ograniczony rząd i tworzenie korzystnego klimatu inwestycyjnego, a także „ukierunkowane programy socjalne”. Głównym celem gospodarczym miał być szybki rozwój gospodarczy i tworzenie miejsc pracy. Podkreślano wagę elastycznego rynku pracy i niskich podatków. Polityka społeczna winna być realizowana przez tworzenie nowych miejsc pracy, a pomoc socjalną należy skierować tylko do osób żyjących poniżej progu ubóstwa. Takim osobom przed wyborami 2012 roku partia proponowała bony pieniężne w wy- sokości 1000 GEL (ok. 1900 PLN), zastrzegając, że każdy sam decydowałby, na co przeznaczy te środki. Bardzo ogólnie obiecywano wzrost dostępności i poprawę jakości świadczeń medycznych w wyniku wprowadzenia mechani- zmów rynkowych i poprzez promocję zdrowego trybu życia (sic!). W sferze gospodarczej program pozostał zatem ogólnikowy i ultraliberalny, a nieliczne postulaty z zakresu polityki społecznej należy uznać za demagogiczne. Jak zatem na tym tle kształtuje się program koalicji Gruzińskie Marze- nie? Czym różni się on od programu Zjednoczonego Ruchu Narodowego? W programie wyborczym z 2012 roku Gruzińskie Marzenie kładło zdecydowanie większy nacisk na kwestie demokratycznego rządzenia, obiecując mię- dzy innymi wzmocnienie konstytucyjnej ochrony praw człowieka, budowę społecznego konsensusu wokół porządku konstytucyjnego, przy jednoczes- nym promowaniu stabilności konstytucyjnej, promocję demokracji wielopartyjnej i współpracę z „odpowiedzialną” opozycją oraz niezależnego i nieupo- litycznionego urzędu prokuratora generalnego27. Były to propozycje zmian wynikające ze stawianych ekipie ZRN zarzutów o autorytaryzm, a ponadto zgodne z zachodnimi standardami demokratycznymi. Równocześnie zwraca uwagę pozostawienie furtki w sprawie braku współpracy z opozycją, która działałaby nieodpowiedzialnie, co w połączeniu z zarzutami wielu zbrodni pod adresem członków ZRN – głównej partii opozycyjnej – nabiera nowego znaczenia. Program ugrupowania powszechnie uznawany jest, zwłaszcza w połączeniu z neoliberalizmem ZRN, za socjaldemokratyczny. Wiele miejsca poświęca się w nim edukacji (zwiększenie środków budżetowych, wzrost

27 What do They Stand for?, „Caucasus Elections Watch”, 18 September 2012, s. 4, http:// www.links-dar.org [6 października 2014]. Wymiary europeizacji 129 zarobków nauczycieli, poprawa dostępu do szkolnictwa na obszarach wiejskich, zbliżenie standardów nauczania do standardów międzynarodowych), polityce zatrudnienia (rozwój rolnictwa oraz małych i średnich przedsię- biorstw, zbliżenie prawa pracy do standardów europejskich, stworzenie rejestru bezrobotnych i efektywnego dialogu społecznego) czy zabezpieczeniom społecznym i polityce zdrowotnej28. Równocześnie wszystkie te obietnice oznaczają zwiększenie nakładów ﬁ nansowych, ale partia nie precyzowała źródeł pozyskania dodatkowych środków. W tym sensie program – mimo że szczegółowo deﬁ niuje pożądane zmiany – ma w dużej mierze charakter populistyczny. Bez wątpienia jednak w warstwie deklaratywnej w większym stopniu czerpie z uznanych europejskich standardów społeczno-gospodarczych niż program ZRN. Głównym priorytetem polityki zagranicznej kraju, według Gruzińskie- go Marzenia, jest integracja euroatlantycka. Gruzja powinna współpracować ze Stanami Zjednoczonymi i brać udział w operacjach NATO. Równocześ- nie ugrupowanie propagowało dialog z Federacją Rosyjską w celu przezwy- ciężenia kryzysu, jaki powstał w czasie rządów prezydenta Saakaszwilego. Gruzja winna kłaść większy nacisk na stosunki z sąsiadami oraz regionalną dyplomację wielostronną. W odniesieniu do problemu integralności terytorialnej Gruzińskie Marzenie stawiało na rozwiązania długofalowe i wsparcie ze strony aktorów międzynarodowych. Niezbędny jest dialog i bezpośrednie kontakty z mieszkańcami Osetii i Abchazji w celu przywrócenia zaufania i osiągnięcia pojednania29. Wynika z tego zatem, że Gruzińskie Marzenie, uznając priorytet integracji z UE i współpracy z NATO, mniejszą wagę przy- kłada do sojuszu z USA, a więcej miejsca poświęca pragmatycznej i wynika- jącej z kalkulacji gospodarczych i geopolitycznych normalizacji stosunków z Rosją. Podobnie jak w przypadku programu ZRN, brakuje w deklaracjach partii jakichkolwiek konkretów dotyczących integracji z UE. Warto podkreślić, że był to program wyborczy całej koalicji. Tymczasem każda z wchodzących w jej skład sześciu partii ma inne zapatrywania na inte- grację europejską Gruzji, a ich liderzy dają publicznie wyraz swoim przeko- naniom. Najbardziej sceptyczna wobec integracji euroatlantyckiej jest Partia Industrialistów (właściwie: Partia Przemysł Uratuje Gruzję). Jest ona przeciwna wstąpieniu Gruzji do NATO oraz udziałowi gruzińskich sił zbrojnych

28 Ibidem, s. 5–6. 29 Ibidem, s. 7. 130 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski w jego operacjach (np. w Afganistanie). Przystąpienie tej partii do koalicji było motywowane, jak stwierdza lider Industrialistów Giorgi Topadze, koniecznoś- cią współpracy wielu partii opozycyjnych w celu odsunięcia ZRN od władzy, bez względu na różnice programowe, dotyczące także priorytetów w polityce zagranicznej30. Inni przedstawiciele partii wskazywali, że jest ona „kategorycznie przeciwna” członkostwu w NATO i podpisaniu umowy stowarzyszeniowej z UE, które mają charakter „opresyjny” i „antypaństwowy”31. Najbardziej „europejską twarz” koalicji ujawnili politycy Wolnych De- mokratów i Partii Republikańskiej (dysponujący łącznie 19 mandatami z 85 uzyskanych przez GM w wyborach parlamentarnych 2012 roku)32. Wy- powiedzi tych polityków są niewątpliwie przejawem europeizacji gruzińskiej polityki na poziomie deklaratywnym i instrumentalnym, jednak trudno oce- nić, czy europeizacja odbywa się również na poziomie realnej internalizacji norm europejskich. Są oni świadomi oczekiwań UE odnośnie do zmian w działaniach partii politycznych, czyli odejścia od polityki konﬂ iktowej, populistycznej, centralistycznej i nieangażującej obywateli na rzecz polityki programu, konkretów, pragmatyzmu i konstruktywnej współpracy. W taki też sposób starają się przedstawiać działania koalicji Gruzińskie Marzenie33. Politycy tej partii w wywiadach podkreślali, że po 2012 roku nastąpiło otwarcie parlamentu i urzędów na dialog z organizacjami obywatelskimi. Jest to zresztą realna zmiana w porównaniu z praktykami poprzedniej ekipy, która – w zgodnej opinii organizacji pozarządowych i zachodnich dyplomatów – traktowała parlament jako maszynkę do głosowania (miała w nim większość konstytucyjną), a obywatelską partycypację w procesie decyzyjnym za zbędną i hamującą konieczne reformy na drodze modernizacji gruzińskiego państwa i społeczeństwa34. Spoiwem koalicji – mimo różnic programowych – było odsunięcie ZRN, a następnie trzymanie go z dala od władzy. Fundamentem gruzińskiej poli-

30 Industrialists Party Joins Ivanishvili-Led Coalition, „Civil Georgia” 11 April 2012, http://www. civil.ge/eng/article.php?id=24652 [6 października 2014]. 31 M. Edilashivili, Levan Pirveli of the Industrialists Party: Association Agreement with EU ‘Anti- -Georgian’, „Georgia Today” 2014, nr 712, http://www.georgiatoday.ge/article_details. php?id=12201 [6 października 2014]. 32 Obie partie wystąpiły z koalicji na początku listopada 2014 roku, a więc już po ukończe- niu prac nad niniejszym tekstem. 33 Wywiad z Wiktorem Dolidze. 34 Wywiad z pracownikiem 2 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi, Tbilisi, 24 czerwca 2014; Wywiad z Ivano Chkhikvadze, Tbilisi, 25 czerwca 2014. Wymiary europeizacji 131 tyki jest według zachodnich obserwatorów rewanżyzm35. Rzeczywiście polityczni liderzy koalicji rządzącej i najwyżsi urzędnicy w państwie nazywali ZRN „organizacją kryminalną”, „formacją neofaszystowską”, oskarżając partię o „akty terroru wobec własnych obywateli”36. Ponadto ataki na opo- zycję nasiliły się po wyborach lokalnych, gdy stało się jasne, że koalicja rzą- dząca nie jest w stanie spełnić swoich obietnic wyborczych i traci poparcie. Tym energiczniej przystąpiła ona do rozliczenia poprzedniej ekipy. Słabość programowa miała zostać skompensowana konsolidacją elektoratu wokół rozliczeń i wymierzania sprawiedliwości. W gruzińskiej walce politycznej bardziej liczy się styl niż polityczne treści, osobowość niż idee. Partie polityczne postrzegają wypracowywanie programu politycznego jako mniej istotne dla sukcesu wyborczego niż wyłonienie silnego lidera. Opinia publiczna w dużej mierze nie jest zainteresowana treś- ciami programowymi, partie zaś uciekają się głównie do nierealistycznej, populistycznej retoryki. Część partii opozycyjnych wobec Zjednoczonego Ru- chu Narodowego, między innymi Partia Pracy (obecnie poza parlamentem), twierdziła wprost, że priorytetem powinna być zmiana władzy, a program rządzenia może być opracowany dopiero po osiągnięciu celu nadrzędnego – odsunięciu od władzy prezydenta Saakaszwilego i jego ludzi37.

ORGANIZACJA PARTYJNA

ZRN dysponuje dobrze zorganizowanymi strukturami partyjnymi, jednak instytucjonalizacja partii była przez wiele lat utrudniana przez jednoosobo- we, przez nikogo w partii niekontrolowane, rządy prezydenta Saakaszwile- go oraz dominację struktur rządowych nad aparatem partyjnym. Jakkolwiek najważniejsze decyzje formalnie podejmowane były przez dwustuosobowy kongres partii, w praktyce prezydent bezpośrednio rządził partią i osobi- ście układał partyjne listy wyborcze, co zapewniało mu całkowitą lojalność członków. W latach 2004–2012 partia pozostawała w znacznej mierze wolna od zależności oligarchiczno-klientelistycznych, jednak za cenę nadużywania zasobów państwowych38.

35 Wywiad z pracownikiem 1 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi, Tbilisi, 24 czerwca 2014. 36 PM Designate, UNM MPs Spar in Heated Hearing, „Civil Georgia”, 20 November 2013, http://www.civil.ge/eng/article.php?id=26703 [6 października 2014]. 37 W. Dunbar, M. Svanidze, Policy Development in Georgian Political Parties and NGOs, Nether- lands Institute for Multi-Party Democracy 2012, s. 5−6. 38 M.G. Mierzejewski-Voznyak, Party Politics after the Color Revolutions, s. 93−94. 132 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski

Wraz z oddaniem władzy w latach 2012–2013 i emigracją byłego prezydenta partia musiała – jeśli chciała przetrwać – przejść pewną ewolucję. Pozostawanie w opozycji i odejście charyzmatycznego lidera może jednak pozytywnie wpły- nąć na rozwój, instytucjonalizację i demokratyzację struktur partyjnych ZRN. Ataki ze strony koalicji rządzącej oraz środowisko silnej polaryzacji i konfrontacji mogą z kolei wpływać na jej konsolidację i zapobiegać odpływowi człon- ków. Partia dysponuje doświadczonymi politykami, a wybory lokalne z czerwca 2014 roku zatrzymały odpływ elektoratu: ZRN uzyskał niemal identyczny wynik (na poziomie 21–22%) jak w wyborach prezydenckich z 2013 roku. Po wygraniu wyborów w latach 2012 i 2013 dostęp do zasobów państwa uzyskała nowa większość rządząca. Finansowanie Gruzińskiego Marzenia oraz proces decyzyjny wewnątrz koalicji i poszczególnych frakcji nie jest jas- ny ze względu na wpływy miliardera Iwaniszwilego, architekta zwycięstwa opozycji w 2012 roku i głównego jej sponsora, który niewątpliwie steruje koalicją rządzącą „z tylnego siedzenia”. Źródła jego fortuny pozostają tematem nieustannych spekulacji zarówno w kraju, jak i za granicą. Na uwagę za- sługuje to, że wielu liderów najbardziej proeuropejskiej frakcji Gruzińskiego Marzenia – Wolnych Demokratów – wywodzi się ze służby dyplomatycznej, łącznie z ambasadorami w państwach UE i przy organizacjach międzynaro- dowych (m.in. ONZ, OBWE). Rozwój organizacyjny i programowy partii politycznych w Gruzji jest w zdecydowanie większym stopniu wspierany przez organizacje amerykań- skie niż europejskie. Bardzo aktywne są Narodowy Instytut Demokratyczny (National Democratic Institute, NDI), związany z amerykańską Partią De- mokratyczną, oraz Międzynarodowy Instytut Republikański (International Republican Institute, IRI), związany z Partią Republikanów. Na przykład IRI od 1999 roku organizował programy szkoleniowe dla wszystkich gru- zińskich partii. Zachęcał partyjnych aktywistów do prowadzenia kampanii opartych na programie i angażowaniu się w dialog z obywatelami. Szczególny nacisk kładł na współpracę z partyjnymi młodzieżówkami39. Ważnym graczem jest również Niderlandzki Instytut na rzecz Demokracji Wielopartyjnej (Netherlands Institute for Multiparty Democracy, NIMD), którego działal- ność częściowo ﬁ nansuje OBWE40. Niemieckie fundacje polityczne – cho-

39 S.B. Nix, Democratization in the Caucasus, Remarks to the US Helsinki Commission, 23 maja 2012, s. 7. 40 M. Bader, Party Politics in Georgia and Ukraine and the Failure of Western Assistance, „De- mocratization” 2010, t. 17, nr 6, s. 1087−1088. Krajowe uwarunkowania procesów europeizacji partii politycznych 133 ciaż obecne – nie są, co pokazuje przykład Fundacji im. Konrada Adenauera (KAS), tak aktywne i wpływowe, jak na Ukrainie. Jeśli chodzi o realizację projektów dotyczących demokratyzacji i społe- czeństwa obywatelskiego, Komisja Europejska w ogóle nie współpracuje z gruzińskimi partiami politycznymi, lecz jedynie z organizacjami pozarzą- dowymi. W 2014 roku podjęto wiele działań skierowanych do parlamentu Gruzji, jednak miały one na celu wzmocnienie dobrego rządzenia (ang. good governance) i reformę procedur administracyjnych. Parlamentarna strona internetowa została ostatnio zmodernizowana również dzięki wsparciu UE41. Szkolenia w ramach nowego projektu, rozpoczętego w lutym 2014 roku, oparte głównie na transferze doświadczeń państw członkowskich z Euro- py Środkowej, kierowane są nie tyle do gruzińskich parlamentarzystów, ile do urzędników pracujących w sekretariatach komisji parlamentarnych. W opinii przedstawicieli Komisji Europejskiej takie podejście pozwala na długoter- minowe wzmocnienie instytucji wiedzą i kompetencjami: parlamentarzyści mogą zostać wybrani lub nie, natomiast urzędnicy z pewnością dłużej zosta- ną na swoich stanowiskach42. Również wśród czterech gruzińskich podmio- tów wspartych przez Europejski Fundusz na rzecz Demokracji (European Endowment for Democracy, EED) w pierwszym roku jego funkcjonowania nie było aktywistów bądź organizacji politycznych43.

KRAJOWE UWARUNKOWANIA PROCESÓW EUROPEIZACJI PARTII POLITYCZNYCH

FINANSE, SOCJOTECHNIKA I POLARYZACJA SCENY POLITYCZNEJ

Po utracie władzy w 2012 roku Zjednoczony Ruch Narodowy jest przykła- dem partii, która gdy była u władzy, obﬁ cie korzystała z dostępu do zasobów państwa i, rozprawiając się z powszechną korupcją w policji, służbie zdrowia itd. – a więc na niskim i średnim poziomie – nie wyeliminowała korupcji

41 Delegation of the European Union to Georgia, Projects: Human Rights, Democratization and Civil Society, http://eeas.europa.eu/delegations/georgia/projects/overview/human_ rights_demo_civil_soc/index_en.htm [9 października 2014]. 42 Wywiad z pracownikiem 2 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi. 43 European Endowment for Democracy, https://www.democracyendowment.eu/we- support/ [9 października 2014]. 134 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski na szczytach władzy. Według przedstawiciela ówczesnej opozycji z Partii Re- publikańskiej „za czasów Szewardnadzego była korupcja ogólnonarodowa, było kilka wojujących ze sobą skorumpowanych struktur władzy. Za czasów Saakaszwilego korupcja została zmonopolizowana”44. ZRN nie korzystał z bezpośredniego fi nansowania ze strony oligarchów – jak dzieje się to na Ukrainie – lecz z zasobów państwa. Był więc typo- wą partią władzy, która może napotkać znaczne trudności w fi nansowaniu, gdy przejdzie do opozycji. Z kolei koalicja Gruzińskie Marzenie, ze względu na pozycję i zasoby majątkowe swojego lidera, nie jest uzależniona materialnie od państwa. Przykładem wykorzystywania zasobów państwa przez ZRN było skonstruowanie prawa wyborczego, które nieproporcjonalnie fawory- zowało zwycięską partię, umożliwiając jej korzystanie ze środków przekazywanych partiom politycznym z budżetu państwa. W 2006 roku ZRN otrzy- mał z budżetu państwa ponad 850 tys. USD, a największa partia opozycyjna – zaledwie 100 tys. USD45. Z powodu braku odpowiednich funduszy do prowadzenia kampanii opozycja skazana została na przegraną w wyborach w 2008 roku. Sytua- cja zmieniła się dopiero wtedy, gdy na scenę polityczną wkroczył miliarder Iwaniszwili i z własnych środków sfi nansował działalność ugrupowań opozycyjnych, a następnie kampanię wyborczą nowej koalicji. W opinii przedstawicieli ówczesnej opozycji zaangażowanie miliardera w gruzińską politykę „przyniosło zmiany w istocie tektoniczne”46. W takiej sytuacji tylko zaanga- żowanie dużych środków pochodzących z działalności gospodarczej, prowadzonej poza Gruzją, dawało autonomię wobec partii władzy, która kontro- lując administrację i wpływając na organy ścigania i sądownictwa, w dużej mierze uzyskała kontrolę nad biznesem działającym w kraju. Po 2008 roku wielu polityków, dyplomatów i sympatyków odeszło z ZRN, zasilając szeregi opozycji. Przykładem będzie tu Irakli Alasania, dyplomata w rządzie Saakaszwilego, a następnie jeden z liderów opozycji i minister obrony w obu rządach Gruzińskiego Marzenia, czy fi lmowiec, bliski współpracownik prezydenta w latach 2004–2006 i minister do spraw uregu- lowania konfl iktów regionalnych – Giorgi Chaindrawa, który nie zgadzając

44 Wywiad z Dawidem Berdzeniszwilim (maj 2011), w: M. Olejnik, Dylematy współczesnej Gruzji: wywiady z przedstawicielami elit społecznych i politycznych przeprowadzone w latach 2010−2011, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012, s. 237. 45 M.G. Mierzejewski-Voznyak, Party Politics after the Color Revolutions, s. 95. 46 Wywiad z Irakli Alasanią (listopad 2011), w: M. Olejnik, Dylematy współczesnej Gruzji, s. 86. Krajowe uwarunkowania procesów europeizacji partii politycznych 135 się z polityką ZRN wobec Abchazji i Osetii, przeszedł do opozycji i stał się jednym z liderów Partii Republikańskiej. Głównym powodem konﬂ iktu i po- działu na gruzińskiej scenie politycznej nie był bynajmniej stosunek do integracji z Unią Europejską, ale do polityki przywracania integralności terytorialnej państwa, ocena przyczyn wojny rosyjsko-gruzińskiej z 2008 roku oraz stosunek do działań podejmowanych przez rząd, wymiar sprawiedliwości i policję w okresie rządów ZRN. W latach 2010–2011 przedstawiciele opozycji wskazywali, że „w Gruzji istnieje kategoria więźniów politycznych, nie funkcjonują prawidłowo instytucje demokratyczne, występuje cenzura prasy i telewizji […]. Gruzja przypomina raczej komunistyczną Kubę Fidela Castro”. „Rozpoczynając swoją prezydenturę od demokratycznych reform, Saakaszwili przekształcił Gru- zję w państwo autorytarne”, a „żadnych wartości w duchu zachodnim (pra- worządność, sprawiedliwość, prawa człowieka) w nim nie ma”47. Opozycja podkreślała, że ZRN jako partia władzy stworzyła „zmodernizowany, zeuro- peizowany postsowiecki reżim, którego reprezentanci […] doskonale znają zachodni ordnung, wiedzą, jak pracować z lobbystami czy dziennikarzami, jak wydawać na to miliony. Ale jeśli się temu przyjrzeć bliżej, to zachodni jest tylko image i fasada […]”48. Takie opinie nie były odosobnione. Proeuropejska opozycja mówiła również o „typowo azjatyckiej formie autokratycznego re- żimu, który opiera się na policji i telewizji, pozbawiony jest prozachodnich, prodemokratycznych zasad. Saakaszwili to na pewno dobry socjotechnik, polityk, który zajmuje się PR-em […]. Mówił wszędzie, w Wiedniu, Paryżu, Brukseli, Nowym Jorku, że zajmuje się budową instytucji demokratycznych […]. A gdyby takie instytucje istniały, to Saakaszwili nie pozostałby u wła- dzy”49. Opozycja określała Gruzję pod rządami ZRN w najlepszym razie jako „demokrację hybrydową”. Najbardziej umiarkowani opozycjoniści zwracali uwagę, że nawet policja kontrolowana była przez partię władzy, podobnie jak media i sądy, znajdujące się „pod butem” prokuratury50. Przedstawiciele ZRN odpierali zarzuty dotyczące łamania praw człowie- ka w czasie swoich rządów. Wskazywali, że opozycja celowo instrumentali- zowała przypadki zatrzymań i procesów osób, które popełniały przestęp- stwa, ale równocześnie były członkami opozycyjnych formacji politycznych,

47 Wywiad z Giorgi Chaindrawą (luty 2010), w: ibidem, s. 45–56. 48 Wywiad z Nino Burdżanadze (czerwiec 2010), w: ibidem, s. 66. 49 Wywiad z Wiktorem Dolidze (maj 2011), w: ibidem, s. 100–101. 50 Wywiad z Irakli Alasanią, s. 91. 136 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski i z premedytacją przedstawiała takie przypadki jako procesy polityczne51. Część ówczesnej opozycji zbudowała swoją bazę polityczną, opierając się na „światku kryminalnym”. Niedoskonałości demokracji były przez ZRN uzasadniane „koniecznością polityczną” i „budową autorytetu państwa” w „sytuacji kryzysowej”. W Gruzji „ludzie jeszcze kilka lat temu żyli w zło- dziejskim świecie”, a kraj był jak „Sycylia lat pięćdziesiątych, to z tym trzeba było wałczyć”. Ponadto „łatwiej było pierwszy raz w dziejach wzmocnić policję i prokuraturę niż sądy”, na co potrzeba czasu52. Scena polityczna w Gruzji jest silnie spolaryzowana, lecz te podziały są w mniejszym stopniu pochodną różnic programowych, zwłaszcza wobec konsensusu związanego z integracją z UE, a w większym – konsekwencją konfl iktów personalnych i prześladowania przez obie strony oponentów politycznych. Opozycja zarzucała ZRN stosowanie metod autorytarnych, gdy znajdował się u władzy, a teraz ZRN oskarża rząd Gruzińskiego Ma- rzenia o polityczną zemstę i próbę eliminacji opozycji. Konfl ikt wewnętrz- ny podsycany jest wzajemnymi oskarżeniami o zdradę stanu: obie partie zarzucają sobie działanie na szkodę państwa. Gruzińskie Marzenie oskarża ZRN, że w wyniku błędnej polityki doprowadził do rozbicia terytorialnej integralności państwa, a jego euroatlantyckie aspiracje były nierealistyczne i stanowiły zasłonę dymną dla autorytarnego reżimu tworzonego w kraju. Z kolei ZRN zarzuca obecnie rządzącej koalicji, że jest prorosyjska (jej lider i sponsor zbudował swoją fortunę w Rosji) i antyzachodnia. Konfl ikt ten, jak pokazano, jest z sukcesem transferowany na poziom międzynarodowy i europejski, zwłaszcza przez Zjednoczony Ruch Narodowy i byłego prezydenta Saakaszwilego, pozostającego poza granicami kraju. W praktyce obie partie pozycjonują się jako prozachodnie i proeuropejskie, usiłując równo- cześnie wzajemnie się zdyskredytować, zarówno w oczach aktorów między- narodowych, jak i krajowej opinii publicznej.

ROLA OPINII PUBLICZNEJ I ZWIĄZKI PARTII Z ELEKTORATEM

Społeczeństwo gruzińskie tradycyjnie uznawane jest za najbardziej proeuropejskie i prozachodnie spośród wszystkich krajów objętych Partner- stwem Wschodnim. W 2011 roku 52% badanych postrzegało UE pozytyw-

51 Wywiad z Giorgi Kandelakim (maj 2011), w: ibidem, s. 272. 52 Wywiad z Dawidem Darcziaszwilim (listopad 2011), w: ibidem, s. 284−287. Krajowe uwarunkowania procesów europeizacji partii politycznych 137 nie, 38% – neutralnie a tylko 5% – negatywnie. W przypadku referendum na temat akcesji Gruzji do UE, 80% badanych opowiedziałoby się za akcesją (dane z 2011 roku)53. Natomiast w sierpniu 2014 roku 69% Gruzinów po- pierało podpisanie przez rząd umowy stowarzyszeniowej z Unią. Większość z nich była przekonana, że kraj odniesie w związku z tym korzyści gospodarcze, wizowe i w sferze bezpieczeństwa, ale tylko 17% badanych uznało, że stowarzyszenie wzmocni gruzińską demokrację. Równocześnie 59% badanych uważało, że Gruzja powinna przystąpić do Unii Europejskiej, 20% zaś – że do Unii Eurazjatyckiej54. W 2011 roku 76% Gruzinów de- klarowało, że UE jest źródłem pokoju i bezpieczeństwa w Europie, ale 29% przyznało, że jest ona także zagrożeniem dla gruzińskich tradycji. Warto podkreślić, że gruzińskie społeczeństwo jest dość tradycyjne, konserwatywne i religijne, nie akceptuje wielu zmian o charakterze światopoglądowym, będących udziałem społeczeństw zachodnich. Problematykę tę dobrze ilustruje dyskusja na temat promowanego przez UE prawa antydyskryminacyjnego, która odbyła się wiosną 2014 roku, mobi- lizując gruziński Kościół prawosławny do ostrej kampanii „w obronie tradycyjnych chrześcijańskich wartości i rodziny” oraz przeciw „narzucanej ideologii”, promującej prawa osób homoseksualnych55. Rok wcześniej, w maju 2013 roku, niewielka demonstracja aktywistów LGBT (ang. Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender) została zaatakowana przez wielotysięczną kontr- manifestację, popieraną przez duchownych. W rezultacie tej potyczki wielu demonstrantów zostało rannych, a policja musiała ewakuować większość działaczy LGBT. Wiele osób zostało zachęconych do udziału w kontrma- nifestacji przez patriarchę Kościoła gruzińskiego (cieszącego się zaufaniem 90% obywateli), który mówił, że zezwolenie władz na demonstrację środo- wisk gejowskich było „pogwałceniem praw większości” i „obrazą narodu gruzińskiego”, a homoseksualizm nazwał chorobą i porównał do uzależ- nienia od narkotyków. Wielu Gruzinów nie życzyło więc sobie, aby „cho-

53 Eurasia Partnership Foundation, Knowledge and Attitudes Towards the EU in Georgia: Changes and Trends 2009−2013, Survey Report, 2013, http://www.epfound.ge/fi les/eu_survey_ report_2013_fi nal_eng_.pdf [10 sierpnia 2014]. 54 National Democratic Institute, Public Attitudes in Georgia, Results of August 2014 Sur- vey by CRRC-Georgia, https://www.ndi.org/fi les/NDI_Georgia_August-2014-survey_ Public-Issues_ENG_vf.pdf [8 października 2014]. 55 Więcej na temat ustawy antydyskryminacyjnej w tym tomie, w rozdz. 10, dotyczącym grup interesu i organizacji społeczeństwa obywatelskiego w Gruzji. 138 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski rzy” ludzie demonstrowali w przestrzeni publicznej, co było według nich działaniem wymierzonym w gruzińską „tradycję i moralność”56. Postawy te potwierdzają przytoczone dane ilościowe. Według World Values Survey (WVS)57 w Gruzji w latach 1996–2008 wzrosła liczba osób, dla których religia jest bardzo ważna: z 49% do 79% (w Polsce w latach 1997–2012 liczba ta utrzymywała się na stałym poziomie, oscylując wokół 45–47%). W 2008 roku aż 92% Gruzinów nie chciało mieć za sąsiadów osób homoseksualnych, a 23% – par heteroseksualnych żyjących bez ślubu. Rosła liczba zdeklarowanych przeciwników aborcji: w 1996 roku 33% respondentów uznało, że aborcja w żadnym przypadku nie jest uzasadniona, a w 2008 roku tego zdania było już 55,5%, tylko mniej niż 1% badanych dopuszczało aborcję w każdym przypadku (w Polsce 4%, w Niemczech 14,5% badanych). Ponadto w 2008 roku blisko 19% Gruzinów uważało, że bardzo dobry system polityczny to taki, w którym silny lider nie przejmuje się wynikami wyborów i zdaniem parlamentu (w Polsce tego zdania było 6%, a w Niemczech 2,3% badanych). Niemniej jednak ogólna, cywilizacyjna orientacja społeczeństwa gruziń- skiego, odzwierciedlana w preferencjach wyborczych, jest prozachodnia (dotyczy to ok. 70–80% elektoratu). Elektorat tradycyjny, konserwatywny i czę- sto równocześnie prorosyjski oceniany jest realnie na ok. 15–20%58. Dlatego też zdecydowana większość gruzińskich partii obiecuje wyborcom integrację ze strukturami zachodnimi – z UE i/lub z NATO. Jednak wiedza o tym, jakie zmiany w sferze gospodarczej, społecznej i kulturowej pociąga za sobą integracja europejska, jest w społeczeństwie gruzińskim bardzo niska. Nie można wykluczyć, że przyjmowanie i implementacja kolejnych zmian w gruzińskim prawie, wynikających z zobowiązań stowarzyszeniowych, może pociągać za sobą rosnący opór społeczny, a tym samym spadek poparcia opinii publicznej dla integracji europejskiej. Wówczas możliwa jest również reorienta- cja retoryki partii politycznych, dotąd bardzo proeuropejskich. Nasuwa się pytanie, czy partie polityczne spełniają rolę agentów europeizacji wobec opinii publicznej, czy też raczej społeczeństwo skłania partie

56 D. McGuinness, Thousands Protest in Georgia over Gay Rights Rally, BBC New Europe, 17 maja 2013, http://www.bbc.com/news/world-europe-22571216 [8 października 2014]. 57 World Values Survey Online Data Analysis, http://www.worldvaluessurvey.org/WVS Online.jsp [10 sierpnia 2014]. 58 Wywiad z dyplomatą państwa członkowskiego UE, Tbilisi, 23 czerwca 2014. Krajowe uwarunkowania procesów europeizacji partii politycznych 139 do przyjmowania postaw i polityki proeuropejskiej. Z jednej strony zwraca się uwagę, że gruzińskie elity polityczne i liberalne elity intelektualne stanowią stosunkowo niewielką grupę, w dużej mierze wyalienowaną ze społeczeń- stwa i traktującą „masy” jak przedmiot, a nie podmiot zabiegów moderni- zacyjnych59. Partie polityczne i media nie poświęcały wiele czasu na rzetel- ne informowanie o korzyściach i wyzwaniach związanych z implementacją umowy stowarzyszeniowej i pogłębionej umowy o wolnym handlu z UE, co w efekcie przyczyniło się do powszechnej ignorancji i całkowitego niezrozu- mienia tego, czym są te umowy. W Gruzji nie istnieją media opiniotwórcze w rozumieniu zachodnim ani dziennikarstwo analityczne. Rola dziennika- rza ogranicza się do relacjonowania targów politycznych; jego zadaniem nie jest wyjaśnianie procesów i zjawisk60. Aż 84% Gruzinów czerpie informacje na temat polityki przede wszystkim z telewizji, a tylko 8% – z Internetu61. Wiosną 2014 roku w odpowiedzi na nieadekwatną reakcję rządu i partii politycznych na panujące w mediach dezinformację i manipulacje dotyczące umowy stowarzyszeniowej Przedstawicielstwo Unii Europejskiej zmuszone było podjąć własną akcję informacyjną, korygującą podawane w mediach informacje i opinie62. Warto przyjrzeć się problematyce politycznego odwetu z punktu widzenia społeczeństwa gruzińskiego. Powstaje pytanie, w jakim stopniu działa- nia Gruzińskiego Marzenia wobec opozycyjnego Zjednoczonego Ruchu Narodowego dyktowane są wyłącznie chęcią trwałego odsunięcia tej partii od rządów i zagarnięcia władzy dla siebie, a w jakim stopniu mają realne podstawy w nastrojach i żądaniach społecznych. Trzeba bowiem zauważyć, że obywatele złożyli ok. 18 tys. skarg na działanie organów państwa za rzą- dów ZRN, a niewiele z nich znalazło jak dotąd fi nał w sądzie. Oczywiste jest, że uwzględnienie tych żądań przez obecną ekipę rządzącą, czyli zwrot majątków, fi rm lub niesłusznie nakładanych podatków, nie jest możliwe, gdyż ewentualne odszkodowania zrujnowałyby fi nanse państwa. Ponadto winnych najważniejszych w odczuciu społecznym nadużyć władzy sprzed 2012 roku (na przykład metod stosowanych przez organy ścigania i służby więziennictwa) nie udało się adekwatnie ukarać. Na przykład byłego ministra spraw wewnętrznych Iwane Merabiszwilego skazano za nadużycia fi nanso-

59 Wywiad z Aną Loluą, Tbilisi, 25 czerwca 2014. 60 Wywiad z pracownikiem 2 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi. 61 National Democratic Institute, Public Attitudes in Georgia. 62 Wywiad z pracownikiem 1 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi. 140 Partie polityczne w Gruzji: transfer krajowej polaryzacji na poziom europejski we, a nie za zarzucane mu powszechnie stosowanie tortur w więzieniach. Dlatego niektórzy zachodni obserwatorzy wskazywali, że w oczach dużej części społeczeństwa rząd Gruzińskiego Marzenia nie czyni wystarczająco dużo, aby rozliczyć polityków ZRN i podległe im służby63. Warto zaznaczyć, że w powoływanych badaniach NDI w 2014 roku 11% Gruzinów deklaro- wało, iż zna osobę, która po wyborach utraciła pracę z powodu poglądów politycznych (80% nie zna takiej osoby).

PODSUMOWANIE

Krajowa rozgrywka partyjna w Gruzji stanowi dobry przykład instrumentalizacji integracji europejskiej. Obie strony partyjnej rywalizacji deklarują orientację proeuropejską, jednocześnie oskarżając stronę przeciwną o pro- rosyjskość. Zjednoczony Ruch Narodowy zyskał sojusznika w Europejskiej Partii Ludowej, co obecnie pozwala opozycji wykorzystywać międzynaro- dowe wsparcie do prowadzenia walki politycznej w kraju. Gruzińskiej opozycji udało się przenieść krajowy konfl ikt polityczny na forum Euronest czy Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Obie główne siły polityczne deklarują zdeterminowanie w dążeniu do integracji z UE, ale należy podkreślić, że retoryka programowa Gruzińskiego Marzenia w większym stopniu odwołuje się do standardów europejskich – demokratycznych i gospodarczych. Na uwagę zasługiwało niejednorodne stanowisko wobec UE w gronie rządzącej koalicji sześciu partii oraz to, że w listopadzie 2014 roku dwa najbardziej proeuropejskie ugrupowania opuściły koalicję rządzącą. Jak- kolwiek kwestie europejskie są wykorzystywane do bieżącej walki politycznej, to jednak osią konfl iktu, w sytuacji zgody na integrację europejską, są raczej względy krajowe, w tym konfl ikty personalne.

63 Wywiad z dyplomatą państwa członkowskiego. Rozdział 6 (De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe

Perspektywa członkostwa w Unii Europejskiej, która zarysowała się przed Turcją w końcu lat dziewięćdziesiątych XX wieku, oraz przyznanie jej statusu państwa kandydującego zainicjowały procesy europeizacyjne, widoczne w reformach demokratyzacyjnych, w polityce gospodarczej, a także w „nowej ﬁ lozoﬁ i” tureckiej polityki zagranicznej. Istotną rolę w procesach europeizacji odgrywały tureckie ugrupowania polityczne zarówno jako adresaci tych procesów, jak i agenci. Celem niniejszego rozdziału jest poszukiwanie odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania. Pierwsze z nich dotyczy wymiarów europeizacji tureckich partii politycznych zarówno w kontekście organizacji partyjnych, jak i roli instytucji krajowych zaangażowanych w problematykę unijną, między innymi parlamentu. A więc, czy organy zajmujące się współ- pracą z partnerami unijnymi mogą być postrzegane jako ważne fora europeizacji tureckiej klasy politycznej? Drugie z tych pytań wiąże się z problemem wpływu współpracy transnarodowej na europeizację tureckich partii. Jakie czynniki determinują w tym przypadku sukces lub porażkę transnarodowych form współpracy? Analiza będzie dotyczyć nie tylko współpracy z partnerami unijnymi, ale szerzej – z organizacjami europejskimi. Jak słusznie zauważa bowiem Natalia Timuş, europeizacji nie należy utożsamiać z EUizacją. Aby zrozumieć proces europeizacji partii politycznych, należy spojrzeć szerzej na procesy integracji europejskiej i wpływ organizacji takich jak Zgromadze- nie Parlamentarne Rady Europy na socjalizację aktorów pozaunijnych1.

1 N. Timuş, Transnational Party Europeanization: EPP and Ukrainian Parties, „Acta Politica” 2014, t. 49, s. 51−70. 142 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe

Główną tezą niniejszego rozdziału jest stwierdzenie, że proces akcesyjny nie miał istotnego wpływu na partie polityczne w Turcji. Można wręcz po- stawić tezę, że w ostatniej dekadzie postępuje deeuropeizacja tureckich partii politycznych, których agenda w coraz mniejszym stopniu determinowana jest przez niejasną perspektywę akcesyjną. Do deeuropeizacji tureckich elit partyjnych przyczynia się również nieefektywność form współpracy transnarodowej, w którą zaangażowani są tureccy i unijni politycy. Długa historia relacji Turcji najpierw ze Wspólnotami Europejskimi, a na- stępnie z Unią Europejską sprawia, że studium europeizacji partii politycznych w Turcji częściowo wyłamuje się z ram czasowych, określonych we wprowadzeniu do niniejszego tomu. Istotną cezurą w relacjach Turcji z integrują- cą się Europą jest już rok 1963, kiedy podpisano umowę stowarzyszeniową. Zgodnie z jej treścią utworzono Wspólny Komitet Parlamentarny, który zali- czyć należy do sieci transnarodowych, gdzie winna następować europeizacja tureckiej klasy politycznej. W 1995 roku została zawarta unia celna. Nie mniej istotny był rok 1999 i szczyt Rady Europejskiej w Helsinkach, na którym oﬁ cjalnie przyznano Turcji status kandydata. Od tej pory tureckie partie polityczne stały się również jednym z agentów europeizacji Turcji, a jednocześnie same – pod wpływem procesów europeizacji – zaczęły przechodzić istotne przemiany2. Kolejną ważną cezurą w podjętej tu analizie są wybory do tureckiego parlamentu w 2002 roku, określane przez część badaczy mianem trzę- sienia ziemi w tureckiej polityce3, gdyż radykalnie przewartościowały scenę partyjną w Turcji. Do parlamentu weszły ugrupowania pozbawione swoich przedstawicieli w poprzedniej kadencji parlamentu. Był to początek rządów Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (tur. Adalet ve Kalkınma Partisi, AKP), któ- ra w latach 2002–2015 zdominowała procesy decyzyjne w Turcji. Według Sa- bri Sayarıego, zwycięstwo wyborcze AKP – partii o islamistycznym rodowo- dzie – było jednym z najważniejszych wydarzeń w Turcji od czasu przejścia do systemu demokratycznego pod koniec lat czterdziestych XX wieku4. AKP doszła do władzy w szczycie tureckich marzeń o członkostwie w UE. Dlate-

2 Z. Öniş, Conservative Globalists versus Defensive Nationalists: Political Parties and Paradoxes of Europeanization in Turkey, „Journal of Southern Europe and the Balkans” 2007, t. 9, nr 3, s. 247−249. 3 Z. Öniş, E.F. Keyman, Turkey at the Polls: a New Path Emerges, „Journal of Democracy” 2003, t. 14, s. 95–107. 4 S. Sayarı, Party System and Democratic Consolidation in Turkey, w: C. Rodriguez [i in.] (red.), Turkey’s Decmocrarization Process, Routledge, London – New York 2014, s. 94. Uwarunkowania krajowe: system partyjny w cieniu przewrotu wojskowego 143 go też rok 2002, w którym doszło do władzy ugrupowanie będące obecnie – zgodnie z klasyczną typologią Giovanniego Sartoriego – partią predominu- jącą5, stanowi cezurę początkową analizy. Nie wyklucza to odwołań do wcześ- niejszych okresów w relacjach między UE a Turcją. Analiza koncentruje się na dwóch największych ugrupowaniach, tj. Partii Sprawiedliwości i Rozwoju i Republikańskiej Partii Ludowej (tur. Cumhuriyet Halk Partisi, CHP).

UWARUNKOWANIA KRAJOWE: SYSTEM PARTYJNY W CIENIU PRZEWROTU WOJSKOWEGO

Na wstępie rozważań o europeizacji tureckich partii politycznych należy po- czynić ogólną reﬂ eksję na temat tureckiego systemu partyjnego i sposobu funkcjonowania tamtejszych ugrupowań politycznych. Ten szerszy kontekst wpływa bowiem na receptywność i „wrażliwość” tureckich partii politycznych na impulsy europeizacyjne. Na tureckim systemie partyjnym wciąż widoczne jest piętno zamachu stanu z 1980 roku i ustawy o partiach politycznych, uchwalonej w roku 1983 pod czujnym okiem rządzącej wtedy Turcją junty wojskowej. Zasadniczym celem wprowadzonych wówczas regulacji dotyczących funkcjonowania partii politycznych była eliminacja niewielkich partii ideologicznie radykalnych i niedopuszczenie do ponownej fragmentacji sceny politycznej. Narzędziem realizacji tego celu było wprowadzenie wysokiego, bo dziesięcioprocento- wego progu wyborczego. W wyborach z 2002 roku tylko dwie partie, a w latach 2007 i 2011 – trzy przekroczyły próg wyborczy. Proces akcesyjny nie miał większego wpływu na europeizację i demokratyzację systemu partyjnego. Choć w ostatnich trzech dekadach wielokrotnie nowelizowano prawo o partiach politycznych, jego główne założenia nie uległy zmianie. Nie dostosowano też regulacji w zakresie ﬁ nansowania partii politycznych i pro-

5 P. Ayan Musil, Emergence of a Dominant Party System after Multipartyism: Theoretical Implications from the Case of the AKP in Turkey, „South European Society and Politics” 2014, DOI, 10.1080/13608746.2014.968981; F. Keyman, The AK Party: Dominant Party, New Turkey and Polarization, „Insight Turkey” 2014, t. 16, nr 2, s. 19−31; Ş. Gümüşçü, The Emer- ging Predominant Party System in Turkey, „Government and Opposition” 2013, t. 48, nr 2, s. 223−244; A. Çarkoğlu, Turkey’s 2011 General Elections: Towards a Dominant Party System?, „Insight Turkey” 2011, t. 13, nr 3, s. 43−62. Odmienne zdanie prezentuje Karol Bieniek, stwierdzając, że po 2002 roku w Turcji funkcjonuje system dwupartyjny. Zob. K. Bieniek, System partyjny Republiki Turcji w latach 1950−2011, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2013. 144 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe wadzenia kampanii wyborczych do standardów europejskich6. Ponadto wciąż obowiązuje dziesięcioprocentowy próg wyborczy, kluczowy czynnik ograni- czający zarówno wewnątrzpartyjną, jak i międzypartyjną rywalizację7. „Gdy- by próg był niższy, pojawiłoby się już na scenie politycznej ugrupowanie autentycznie proeuropejskie, czerpiące na przykład z potencjału protestów w parku Gezi”8. W warunkach tureckich w stopniu większym niż w państwach o ugruntowanej demokracji swoje piętno na polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa odciskają charyzmatyczni liderzy, stojący na czele ugrupowań politycznych. Można wręcz określić panujący w Turcji system jako „polityczny feudalizm”9. Autorzy piszą też o „oligarchii liderów partyjnych” (tur. liderler oligarşisi, liderler sultası)10, „wewnątrzpartyjnej autokracji”11, „tendencjach oligarchicznych”, „wysoce zdyscyplinowanym przywództwie partyjnym” czy „nadmiernie scentralizowanych strukturach” tureckich partii12. Ersin Kalaycıoğlu charakteryzuje tureckie ugrupowania polityczne w kategoriach „niezinstytucjonalizowanych struktur”, z dominującą rolą przywódcy13. Zja- wisko to można deﬁ niować również jako personalizację polityki, w której pierwszoplanową rolę odgrywa silny przywódca – przewodniczący partii, „indywidualny aktor polityczny [co odbywa się] kosztem partii i kolektywnej tożsamości ugrupowania”14. To nie działania czy ideały budują atrakcyjność

6 Komisja Europejska, Turkey 2013 Progress Report, s. 8, http://ec.europa.eu/enlargement/ pdf/key_documents/2013/package/brochures/turkey_2013.pdf [12 listopada 2014]. 7 Z. Öniş, Monopolizing the Center: The AKP and the Uncertain Path of Turkish Democracy, 2014, http://ssrn.com/abstract=2499213. 8 Wywiad z Joostem Lagendijkiem, Stambuł, 13 grudnia 2014. 9 P. Robins, Suits and Uniforms: Turkish Foreign Policy since the Cold War, University of Washing- ton, Washington 2007, s. 79. 10 A. Bektaş, Demokratikleşme sürecinde liderler oligarşisi, CHP ve AP (1961–1980), Bağlam, Istanbul 1993. 11 Ö. Celep, Intra-Party Autocracy of Turkey’s Party System, 4th International Conference on European Studies (ICES’13): Social, Economic and Political Transition of the Balkans, Tirana, Albania. 12 Zob. P. Ayan Musil, Authoritarian Party Structures and Democratic Political Setting in Turkey, Palgrave Macmillan, New York 2011, s. 32; I. Turan, Old Soldiers Never Die: the Repub- lican People’s Party of Turkey, „South European Society & Politics” 2006, t. 11, nr 3−4, s. 570−572. 13 E. Kalaycıoğlu, Turkish Party System: Leaders, Vote and Institutionalization, „Journal of Sout- heast European & Black Sea Studies” 2013, t. 13, nr 4, s. 483−502. 14 L. Karvonen, The Personalization of Politics. A Study of Parliamentary Democracies, ECPR Press, Colchester 2010, s. 4. Między euroentuzjazmem a eurosceptyzmem: partie polityczne wobec akcesji 145 danego ugrupowania, ale jej charyzmatyczni liderzy – „ikony”15. To sprawia, że w tureckich ugrupowaniach panuje ogromna dyscyplina, działania indywidualne posłów podporządkowane są partii i przywódcy (co istotne, przewodniczący partii jest zarazem szefem klubu parlamentarnego16), a „autonomia organizacji partyjnych względem lidera jest bardzo ograniczona”17. Kluczowa rola przywódców jest typowa dla tureckiej kultury politycznej – „hierarchiczne, patriarchalne i autorytarne wartości biorą górę nad indywidualizmem i pluralizmem, które są warunkami koniecznymi liberalnej demokracji”18. Deﬁ cyt wewnątrzpartyjnej demokracji ma istotne implikacje dla potencjału europeizacji tureckich partii politycznych.

MIĘDZY EUROENTUZJAZMEM A EUROSCEPTYCYZMEM: PARTIE POLITYCZNE WOBEC AKCESJI

Do celów podjętej analizy niezbędne wydaje się prześledzenie ewolucji stosunku partii politycznych do członkostwa Turcji w Unii Europejskiej. Roz- ważania dotyczyć będą procesów (de)europeizacji dwóch najważniejszych partii, których przedstawiciele zasiadali w parlamencie w latach 2011–2015. Stosunek do członkostwa w UE jest jednym z istotnych czynników wpły- wających na obraz tureckiej sceny politycznej i jedną z ważniejszych linii podziałów partyjnych. Analizę osadzono w szerszym kontekście przemian ideologicznych i personalnych, zachodzących w tych ugrupowaniach. Bada- no programy wyborcze partii pod kątem ich narracji pro- i antyunijnej – za- równo w ujęciu ilościowym, jak i jakościowym.

PARTIA SPRAWIEDLIWOŚCI I ROZWOJU (AKP)

AKP powstała w wyniku rozłamu w tureckim ruchu islamskim po delegalizacji Partii Cnoty (tur. Fazilet Partisi), którą powołano do życia po delegaliza-

15 A.C. Kumbaracıbaşı, Turkish Politics and the Rise of the AKP: Dilemmas of Institutionalization and Leadership Strategy, Routledge, London – New York 2009, s. 126. 16 Zob. Adalet ve Kalkınma Partisi TBMM Grup iç yönetmeliği, TBMM 2009; C.H.P T.B.M.M. grupları iç yönetmeliği, TBMM, Basımevi, Ankara 1978. 17 S. Sayarı, Party System and Democratic Consolidation in Turkey, s. 100. 18 Y. Bozdağlıoğlu, Turkish Military and Foreign Policy: a Cultural Approach, referat zaprezentowany na 66. corocznej konferencji krajowej 3–6 kwietnia 2008 w Chicago (USA), s. 10. 146 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe cji Partii Dobrobytu (tur. Refah Partisi)19. Partia doszła do władzy dzięki za- kwestionowaniu obecnego w ruchu islamskim od dziesięcioleci pierwiastka antyzachodniego. Jej politycy zanegowali dychotomiczny podział na „dobry” muzułmański Wschód i „bezbożny” Zachód. Zaczęli odwoływać się do ha- seł liberalnych zarówno w sprawach gospodarczych, jak i ustrojowych oraz społecznych. Odrzucili łatkę „islamistów” i „muzułmańskich demokratów”, określając się mianem „konserwatywnych demokratów”20 na wzór europejskich chadeków (co miało zresztą implikacje dla przyszłej współpracy transnarodowej AKP z europejską prawicą). Prounijna narracja służyła odcięciu się AKP od swoich „radykalnych, ksenofobicznych, antysemickich, anty- chrześcijańskich, antyeuropejskich, antyunijnych, antyzachodnich” protopla- stów21, dla których Wspólnoty Europejskie były „klubem chrześcijańskim”, utworzonym na polecenie papieża Piusa XII22. Postulowali oni budowę „Is- lamskich Narodów Zjednoczonych”, islamskiego NATO, islamskiego odpowiednika UE23 i wprowadzenie wspólnej waluty państw muzułmańskich. AKP powstała więc de facto na fali procesu akcesyjnego i to UE legitymizo- wała nowe ugrupowanie zarówno w oczach krajowej, jak i zachodniej opinii publicznej. W tym sensie AKP jest efektem zbliżenia Turcji z UE z początku ubiegłej dekady. Procesy europeizacji doprowadziły do mobilizacji i konsolidacji tureckich sił liberalnych, które swojego reprezentanta widziały właśnie w AKP. Partia Sprawiedliwości i Rozwoju jeszcze przed objęciem władzy w 2002 roku wspierała reformy konstytucyjne, zainicjowane przez poprzedni rząd koalicyjny premiera Bülenta Ecevita, w którego skład weszli przedstawi-

19 Od 1970 roku praktycznie wszystkie partie z nurtu politycznego islamu zostały albo zamknięte decyzją Trybunału Konstytucyjnego, albo zlikwidowane w wyniku przewro- tów wojskowych. Były to kolejno: Partia Ładu Narodowego (tur. Milli Nizam Partisi), Partia Ocalenia Narodowego (tur. Milli Selamet Partisi), Partia Dobrobytu (tur. Refah Partisi), Partia Cnoty (tur. Fazilet Partisi) oraz Partia Szczęścia (tur. Saadet Partisi). 20 E. Özbudun, From Political Islam to Conservative Democracy: The Case of the Justice and De- velopment Party in Turkey, „South European Society & Politics” 2006, t. 11, nr 3−4, s. 543−557. 21 Wywiad z Aykanem Erdemirem, Ankara, 16 maja 2014; B. Duran, Islamist Redeﬁ nition(s) of European and Islamic Identities in Turkey, w: M. Uğur, N. Canefe (red.), Turkey and European Integration: Accession Prospects and Issues, Routledge, London – New York 2004, s. 125−146. 22 H.D. Bilgin, Foreign Policy Orientation of Turkey’s Pro-Islamist parties: A Comparative Study of the AKP and Refah, „Turkish Studies” 2008, t. 9, nr 3, s. 409. 23 B. Lombardi, Turkey – the Return of the Reluctant Generals, „Political Science Quarterly” 1997, t. 112, nr 2, s. 194. Między euroentuzjazmem a eurosceptyzmem: partie polityczne wobec akcesji 147 ciele Partii Demokratycznej Lewicy (Demokratik Sol Partisi, DSP), Partii Oj- czyźnianej (Anavatan Partisi, ANAP) i Partii Ruchu Narodowego (Milliyetçi Hareket Partisi, MHP). Po objęciu władzy rząd AKP kontynuował reformy demokratyzacyjne i europeizujące tureckie państwo, między innymi poprzez przyznanie większych praw w zakresie kultury mniejszościom etnicznym, zniesienie kary śmierci i poszerzenie wolności stowarzyszeń oraz wolności wypowiedzi. Desekurytyzując politykę zagraniczną, AKP zredeﬁ niowała jej kemalistowskie paradygmaty, czego przykładem było poparcie dla planu zjednoczenia Cypru w 2004 roku. Jak zauważa Gamze Avcı, po przyznaniu Turcji statusu państwa kandydującego w kraju panował konsensus społeczny w sprawie członkostwa w UE, dlatego rząd miał mandat społeczny do przeprowadzania reform harmonizacyjnych24. Przeciwnicy zarzucają AKP instrumentalizację UE w celu ograniczenia roli establishmentu wojskowego i tym samym wzmocnienia własnej pozycji politycznej. Gözde Yılmaz stwierdza, że AKP kierowały „strategiczne kalkulacje”25. Niewątpliwie od 2005 roku obserwuje się malejące zaangażowanie tej partii w problematykę unijną, a w kolejnych latach w mniejszym stopniu wykazywała ona wolę europeizacji państwa, jej tożsamość zaś coraz bardziej naznaczona była przez eurazjanizm26. Poparcie AKP dla unijnej akcesji stało się bardziej warunkowe, a jej liderzy deklarowali, że najważniejszym celem nie jest samo członkostwo, lecz realizacja reform modernizujących Tur- cję. W efekcie kryteria kopenhaskie zaczęto nazywać ankarskimi, a kryteria z Maastricht – stambulskimi27. Punktem przełomowym w stosunku partii do UE było referendum konstytucyjne z 12 września 2010 roku, wygrane przez AKP28. Partia rządząca skonsolidowała władzę w państwie i zmonopo- lizowała procesy decyzyjne. Unia, która w poprzednich latach była ważnym

24 G. Avcı, The Justice and Development Party and the EU: Political Pragmatism in a Changing Envi- ronment, „Southern European Society and Politics” 2011, t. 16, nr 3, s. 411. 25 G. Yilmaz, EU Conditionality Is Not the Only Game in Town! Domestic Drivers of Turkey’s Europeanization, „Turkish Studies” 2014, t. 15, nr 2, s. 303−321; zob. też B. Saatçioğlu, A. Elbasani, The AKP’s Shifting Support for EU Accession: Secular Constraints, Organizational Capacities and Religious Ideas, w: F. Cengiz, L. Hoffmann (red.), Turkey and the European Union: Facing New Challenges and Opportunities, Routledge, London – New York 2014. 26 Z. Öniş, Ş. Yılmaz, Between Europeanization and Euro-Asianism: Foreign Policy Activism in Turkey during the AKP Era, „Turkish Studies” 2009, t. 10, nr 1, s. 7−24. 27 H.T. Oğuzlu, Turkey and the European Union: Europeanization without Membership, „Turkish Studies” 2012, t. 13, nr 2, s. 232−233. 28 Wywiad z Aykanem Erdemirem, Ankara, 16 maja 2014. 148 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe sojusznikiem w ograniczaniu wpływów establishmentu kemalistowskiego, przestała już być potrzebna do umacniania pozycji AKP na tureckiej scenie politycznej. W praktyce „AKP werbalnie jest wciąż oddana sprawie członko- stwa w UE, ale motywacja [tego ugrupowania] do realizacji reform jest dziś niewielka”29. W ostatnich latach wskazuje się na zahamowanie (cofanie się) procesów demokratyzacyjnych w Turcji w takich obszarach jak wolność słowa i zgro- madzeń (symbolem tego było brutalne stłumienie protestów w parku Gezi) czy niezależność władzy sądowniczej. Obserwuje się zaostrzenie retoryki w polityce zagranicznej, unilateralizację i „renacjonalizację” stanowiska wobec problemu cypryjskiego (jest to sprzeczne z polityką zagraniczną UE)30. Obecnie, jak zauważa Seçkin Barış Gülmez, AKP prezentuje „bierne zaan- gażowanie” w politykę europejską, a reformy są „selektywne i niespójne”31. Partia nie kwestionuje samego celu członkostwa, ale nie wykazuje entuzjazmu wobec akcesji. Ostrzej przemianę AKP oceniają Ayhan Kaya i Raffaele Mar- chetti, stwierdzając, że z partii euroﬁ lskiej stała się ona partią eurofobiczną32.

REPUBLIKAŃSKA PARTIA LUDOWA

Europeizacja kręgów islamskich w Turcji w pierwszej połowie ubiegłej dekady miała odbicie w rosnącym eurosceptycyzmie kręgów kemalistowskich, reprezentowanych przez Republikańską Partię Ludową (CHP). Tradycyjnie partię tę utożsamiano z postępem i europejskością oraz polityką prozachod- nią, prowadzoną wspólnie z elitą wojskową i biurokracją. Kręgi kemalistowskie przez dekady postrzegane były jako środowiska wspierające integrację ze strukturami euroatlantyckimi. W rzeczywistości jednak tożsamość tego ugrupowania jest o wiele bardziej złożona, a pierwiastki nacjonalistyczne i antyzachodnie stanowią jej istotną część. CHP – w przeciwieństwie do europejskich partii lewicowych czy socjal- demokratycznych – nie wywodzi się z ruchu robotniczego i środowisk repre- zentujących dyskryminowane grupy społeczne. Była raczej ugrupowaniem

29 G. Avcı, The Justice and Development Party and the EU, s. 419. 30 H.T. Oğuzlu, Turkey and the European Union, s. 235. 31 S.B. Gülmez, Explaining the Rise of Euroscepticism in the Turkish Political Elite, w: F. Cengiz, L. Hoffmann (red.), Turkey and the European Union, s. 109. 32 A. Kaya, R. Marchetti, Framing Competition and Civil Society in the EU and Turkey, Wor- king Paper 06, Global Turkey in Europe, Istituto Affari Internazionali Roma 2014, s. 1, http://www.iai.it/pdf/GTE/GTE_WP_06.pdf [14 listopada 2014]. Między euroentuzjazmem a eurosceptyzmem: partie polityczne wobec akcesji 149 laickich, etatystycznych i nacjonalistycznych elit: urzędników państwowych, przedstawicieli klasy średniej i inteligencji. Partia reprezentowała polityczne centrum, lekceważąc społeczne peryferie, i w tym sensie, w europejskim rozumieniu tego słowa, trudno ją łączyć z wartościami socjaldemokratycznymi. Dlatego też Gülmez, zgodnie z typologią zaproponowaną przez Lies- bet Hooghe, Gary’ego Marksa i Carole J. Wilson, klasyﬁ kuje tę partię jako ugrupowanie o tożsamości lewicowej/TAN33. Ta ambiwalentna tożsamość ideologiczna nie pozostaje bez wpływu na relacje CHP z europejskim ruchem socjaldemokratycznym i potencjał europeizacji tego ugrupowania, wy- nikający ze współpracy z socjaldemokratycznymi partnerami w ramach sieci transnarodowych. Ziya Öniş przeciwstawia konserwatywnych globalistów defensywnym nacjonalistom, do tych ostatnich zaliczając CHP34. Hakan Yavuz zaś pisze, że w Turcji obserwujmy od lat dziewięćdziesiątych XX wieku „dramatycz- ne przemiany kognitywne” – podczas gdy polityczny islam porzuca swoją antyzachodnią tożsamość, kemalistowski establishment biurokratyczno-militarny staje się coraz bardziej sceptyczny wobec Zachodu35. Euroazjanizm, który od połowy ubiegłego wieku coraz silniej determinuje tożsamość AKP, już wcześniej zaczął przenikać do kręgów kemalistowskich, osłabiając proza- chodnią orientację Republikańskiej Partii Ludowej36. Antyeuropejskie oblicze CHP ujawniło się już po wyborach w 2002 roku. W kampanii wyborczej partia wykorzystywała prounijną narrację, ale po druzgocącej porażce coraz wyraźniej zaczęły się w niej ujawniać nastroje eurosceptyczne. Było to widoczne zwłaszcza po rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych w 2005 roku. Jeszcze pod rządami Deniza Baykala CHP formalnie opowiadała się za integracją z UE, ale faktycznie była partią eurosceptyczną.

33 S.B. Gülmez, Explaining the Rise of Euroscepticism in the Turkish Political Elite, s. 107. Liesbet Hooghe i in. dzielą partie lewicowe na GAL (Zieloni / Alternatywni / Libertarianie) i TAN (Tradycjonaliści / Autorytarni / Nacjonaliści). Zob. L. Hooghe, G. Marks, C.J. Wilson, Does Left/Right Structure Party Positions on European Integration, „Comparative Political Studies” 2002, t. 35, nr 8, s. 965−989. 34 Z. Öniş, Conservative Globalists versus Defensive Nationalists: Political Parties and Paradoxes of Europeanization in Turkey, „Journal of Southern Europe and the Balkans” 2007, t. 9, nr 1. 35 H. Yavuz, Islam and Europeanization in Turkish-Muslim Socio-Political Movements, w: T.A. Byr- nes, P.J. Katzenstein, Religion in an Expanding Europe, Cambridge University Press, Cam- bridge 2006, s. 226. 36 E. Akçalı, M. Perinçek, Kemalist Eurasianism: an Emerging Geopolitical Discourse in Turkey, „Geopolitics” 2009, t. 14, nr 3, s. 563. 150 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe

Będąc w opozycji do rządu AKP, CHP sprzeciwiała się reformom demokra- tyzacyjnym37, które były konieczne w celu wypełnienia warunków członko- stwa. W 2004 roku CHP opowiedziała się przeciwko planowi zjednoczenia Cypru. Zapowiedziała też, że nie poprze ratyﬁ kacji protokołów normalizu- jących relacje między Turcją a Armenią, podpisanych w marcu 2009 roku, a określanych przez przedstawicieli partii jako „zdrada interesu narodowego”. Partia oprotestowała ramy negocjacyjne z UE i usunięcie z kodeksu karnego art. 301, który przewiduje sankcje karne za „obrazę tureckości”. Sceptycznie odnosiła się też do proponowanego przez AKP „demokratycznego otwarcia” w relacjach ze społecznością kurdyjską, sprzeciwiała się ponownemu otwarciu seminarium ortodoksyjnego na wyspie Heybeli i zwrotowi mienia niemuzułmańskim fundacjom38. Jak zauważa Kıvanç Ulusoy, reformy demokratyczne realizowane w ramach europeizacji naruszają „cały polityczny projekt, na którym oparta została Republika [Turcji] utworzona w 1923 roku”39, w tym laickość, niepodzielną całość i tureckość państwa. Reformy te wprost naruszają „kemalistowską ortodoksję”40 i „kod genetyczny” Republiki, któ- rego polityczną emanacją od początku jej istnienia była CHP. Równocześnie stosunek CHP do procesu akcesyjnego należy osadzić w szerszym kontekście rywalizacji międzypartyjnej. AKP zaraz po objęciu władzy w 2002 roku de facto przywłaszczyła sobie i zmonopolizowała agendę unijną. Wraz z rozpoczęciem negocjacji akcesyjnych politycy CHP zaczęli oskarżać rząd o zbyt spolegliwe uleganie żądaniom UE oraz o to, że AKP nie stoi na straży interesów narodowych. Dla CHP antyeuropejska retoryka była więc instrumentem walki z AKP41 i strategią wyborczą, co wpisuje się w koncepcję polityki opozycji (ang. politics of opposition), o której w kontekście rywalizacji między partiami norweskimi pisał Nick Sitter42. Dla AKP proces

37 J. Lagendijk, Turkey’s Accession to the European Union and the Role of the Justice and Development Party, w: A.T. Kuru, A. Stepan, Democracy, Islam, and Secularism in Turkey, Columbia Uni- versity, New York 2012, s. 183−185. 38 S.B. Gülmez, Explaining the Rise of Euroscepticism in the Turkish Political Elite, s. 107. 39 K. Ulusoy, Turkey’s Reform Effort Reconsidered, 1987–2004, „Democratization” 2007, t. 14, nr 3, s. 477. 40 Zob. J. Baudner, The Politics of ‘Norm Diffusion’ in Turkish European Union Accession Nego- tiations: Why is it Rational for an Islamist Party to Be ‘Pro-European’ and a Secularist Party to Be ‘Anti-Eurooean’, „Journal of Common Market Studies” 2012, t. 50, nr 6, s. 922−938. 41 Wywiad z pracownikiem Przedstawicielstwa UE w Ankarze, Ankara, 15 maja 2014. 42 N. Sitter, The Politics of Opposition and European Integration in Scandinavia: Is Euro-scepticism a Government-opposition Dynamic?, „West European Politics” 2001, t. 24, nr 4, s. 22−39. Między euroentuzjazmem a eurosceptyzmem: partie polityczne wobec akcesji 151 akcesyjny był instrumentem „autolegitymizacji”, a CHP służył do delegitymizowania politycznego konkurenta. Antyunijny kurs CHP był więc nie tyle wyrazem sprzeciwu wobec integracji z UE per se, ile wobec sposobu, w jaki rząd interpretował i implementował reformy europejskie43. Można więc tutaj z całą pewnością mówić o europeizacji rywalizacji międzypartyjnej. Punktem przełomowym w nastawieniu CHP do UE była zmiana na stanowisku szefa partii w 2010 roku – miejsce Deniza Baykala, który stał na czele partii od 1992 roku, zajął Kemal Kılıçdaroğlu. Wraz ze zmianą lidera CHP obrała kierunek w nurcie liberalnej i nowoczesnej socjaldemokracji44, opowia- dając się za przyjęciem nowej konstytucji i poddaniem sił zbrojnych cywilnej kontroli. Zmiana przywództwa została bardzo dobrze przyjęta przez liderów europejskiej lewicy, m.in. Martina Schulza czy Poula Nyrupa Rasmussena45. Według deputowanego CHP Aykana Erdemira obecny lider partii jednoznacznie popiera członkostwo Turcji w UE46. Stosunek przywódców CHP do UE idzie w parze z bardziej proeuropejskim nastawieniem elektoratu tej partii w ostatnim czasie. Odnotowany w 2014 roku w badaniach Tran- satlantic Trends wzrost poparcia społecznego dla integracji z UE ma źródło głównie w opiniach wyborców CHP, którzy zrozumieli, że to właśnie Unia jest najlepszym gwarantem laickości Turcji47. Równocześnie nowe przywództwo podtrzymuje stanowisko poprzedni- ków w kwestii problemu cypryjskiego. Ponadto w referendum konstytucyjnym z 2010 roku partia wykazała się raczej postawą obstrukcyjną i nie popar- ła zmian poszerzających prawa i wolności obywateli. Ponadto w wyborach prezydenckich w 2014 roku CHP wystawiła wspólnego kandydata z Partią Ruchu Narodowego (MHP). Był nim były sekretarz Organizacji Współpracy

43 O. Celep, The Republican People’s Party and Turkey’s EU Membership, „South European Socie- ty and Politics” 2011, t. 16, nr 3, s. 424. 44 H.M. Kiriş, The CHP: From the Single Party to the Permanent Main Opposition Party, „Turkish Studies” 2012, t. 12, nr 3, s. 402; por. S.B. Gülmez, The EU Policy of the Republican People’s Party under Kemal Kılıçdaroğlu: a New Wine in an Old Wine Cellar, „Turkish Studies” 2013, t. 14, nr 2, s. 311−328. 45 CHP’ye Avrupa desteği, „Milliyet”, 15 sierpnia 2010; Kılıçdaroğlu Brüksel’de, „Vatan”, 16 września 2010. 46 Wywiad z Aykanem Erdemirem, Ankara, 16 maja 2014. Wywiad z Ayşe Danışoğlu, An- kara, 15 maja 2014. Jednocześnie niedługo po przejęciu władzy w CHP Kılıçdaroğlu nie uniknął eurosceptycznej wypowiedzi, stwierdzając w jednym z wywiadów telewizyjnych „na żywo”, że jeśli zajdzie taka potrzeba, Turcja powinna rozważyć zerwanie unii celnej, zawartej w 1995 roku. 47 Wywiad z Joostem Lagendijkiem, Stambuł, 13 grudnia 2014. 152 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe

Islamskiej Ekmeleddin İhsanoğlu. Jeden z tureckich dziennikarzy stwierdził, że CHP zamiast przedstawiciela Międzynarodówki Socjalistycznej poparła przedstawiciela organizacji islamskiej48, chociaż pojawiły się też opinie gło- szące, że kandydatura ta świadczy o pozytywnych zmianach zachodzących w CHP, a przywództwo partii próbuje poszerzyć swój elektorat. Obecnie „ambiwalentni postkemaliści”49 z CHP poszukują własnej toż- samości, próbując budować równowagę między dwiema frakcjami – nacjo- nalistyczną i kemalistowską z jednej a socjaldemokratyczną z drugiej strony; między tożsamością opartą na „wartościach internacjonalistycznych i socjal- demokratycznych a reakcyjnymi sympatiami nacjonalistycznymi”50. Próby socjaldemokratyzacji partii uwiarygodniane są przez reformy demokratyzu- jące struktury partyjne, w tym decyzję szefa CHP o wprowadzeniu prawy- borów na stanowiska partyjne czy ustanowienie wyższych kwot dla kobiet i młodych działaczy, co jest istotne w kontekście tego, że członkami CHP są głównie osoby po pięćdziesiątym roku życia, często bardziej przywiąza- ne do kemalistowskich wartości niż do ideałów nowoczesnej, postępowej, europejskiej socjaldemokracji.

UJĘCIE ILOŚCIOWE

Badania zrealizowane w 2011 roku pokazują, że niemal wszyscy badani parlamentarzyści z różnych ugrupowań politycznych opowiadają się za członkostwem w UE, a równocześnie nie darzą zaufaniem instytucji unijnych. Najgorzej ocenianym przez Turków organem UE był Parlament Europejski. Tureccy posłowie czują się ignorowani przez swoich unijnych odpowiedników. Ponad 35% badanych parlamentarzystów określiło siebie wyłącznie jako Turków, 55% podkreśliło u siebie najpierw tożsamość tu- recką, a następnie wskazało na europejską. Dla 6,5% badanych tożsamość europejska była nadrzędna wobec tureckiej, 99% badanych deputowanych czuło przywiązanie do Turcji, a 58% do UE, 40% nie czuło związków

48 M. Karaalioğlu, CHP, adayını Sosyalist Enternasyonel’den değil İslam Teţkilatı’ndan buluyorsa, „Star”, 17 czerwca 2014. 49 Por. J. Wódka, Polityka zagraniczna „nowej” Turcji. Implikacje dla partnerstwa transatlantyckiego, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2013, s. 36−38. 50 E. Hatipoglu, I. Aslan, B. Luetgert, Foreign Policy and the EU in Turkish Politics: Exploring Trends in Electoral Manifestos, w: P. Balazs, A. Evin (red.), Turkey and the European Union: Strategic Partners and Competitors, Central European University Press, Budapest 2014. Wymiar europeizacji 153 z UE51. Niechęć do Parlamentu Europejskiego i dosyć duża liczba posłów nieutożsamiających się z UE mogą mieć istotny, negatywny wpływ na eu- ropeizację tureckich elit politycznych, przebiegającą w ramach współpracy transnarodowej, na przykład na forum Wspólnego Komitetu Parlamentar- nego UE–Turcja. Unijni politycy nie są bowiem postrzegani przez stronę turecką jako wiarygodni i bezstronni partnerzy.

WYMIARY EUROPEIZACJI

UNIA EUROPEJSKA W PROGRAMACH WYBORCZYCH

Analiza wyborczych programów partyjnych z lat 2002, 2007 i 2011 potwierdza intuicyjną tezę, że dla tureckich partii politycznych stosunki z UE odgry- wają ważną rolę – mainstreamowe ugrupowania deklaratywnie opowiadają się za akcesją Turcji do UE. Nie oznacza to jednak, że stosunek tureckich ugrupowań do UE nie podlega ewolucji. Dywersyﬁ kacja kierunków zaanga- żowania międzynarodowego Turcji, która stała się widoczna za rządów Partii Sprawiedliwości i Rozwoju, znajduje odzwierciedlenie w programach wyborczych AKP i jej konkurentów, którzy coraz więcej miejsca poświęcają nowym globalnym kwestiom, dotychczas nieobecnym w retoryce tureckich partii politycznych. Oznacza to, że priorytet, jakim jest integracja z UE, staje się dziś jednym z celów, nie zaś celem nadrzędnym czy pierwszorzędnym. Na przy- kład udział tematyki unijnej w programie CHP spadł z 41% w 2002 do 17,5% w 2011 roku52. Szerszej wiedzy na temat programów partii dostarczają wyniki badań realizowanych przez Manifesto Project, przedstawione w tabeli 1. Wyniki uzyskane w Manifesto Project w znacznej mierze pokrywają się z wnioskami z badań Emre Hatipoğlu, Ilkera Aslana, Brooke Luetgert53. Po- twierdzają one, że w 2002 roku zarówno AKP, jak i CHP pozytywnie od- nosiły się do UE – obie partie deklarowały realizację europejskich refom. Równocześnie AKP już wtedy zarzucała środowiskom kemalistowskim, że opóźniają realizację reform niezbędnych do wypełnienia kryteriów ko-

51 S. Akşit, O. Şenyuva, I. Gürleyen, The Turkish Parliamentary Elite and the EU: Mapping Atti- tudes Towards the European Union, „South European Society and Politics” 2011, t. 16, nr 3, s. 399−400. 52 E. Hatipoglu, I. Aslan, B. Luetgert, Foreign Policy and the EU in Turkish Politics. 53 Ibidem. 154 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe penhaskich przez powoływanie się na „paradygmaty” tureckiego państwa, takie jak suwerenność i bezpieczeństwo narodowe. AKP zapowiadała, że re- deﬁ niuje te wartości w duchu demokracji i pluralizmu, realizując reformy niezależnie od perspektywy akcesyjnej.

Tabela 1 UE w programach wyborczych tureckich partii politycznych54 (w %)

Pozytywne opinie o UE Negatywne opinie o UE Partia Rok w programie wyborczym w programie wyborczym AKP 2002 15 0 2007 41 0 2011 20 6 CHP 2002 8 0 2007 13 16 2011 25 4 Źródło: Oprac. własne na podstawie Manifesto Project, https://manifesto-project.wzb. eu [17 listopada 2014].

Analiza programów pokazuje, że w kolejnych latach maleje zainteresowanie AKP integracją z UE, wzrasta też liczba negatywnych odniesień do akcesji. Krytyka UE ze strony AKP związana była z członkostwem Cypru w UE i stanowiskiem części państw członkowskich, sceptycznie nastawionych wobec akcesji Turcji. Równocześnie w swoich trzech kolejnych programach rządząca partia podkreślała znaczenie pragmatycznych czy „merkan- tylnych” korzyści, jakie Turcja czerpać będzie z członkostwa, nie odnosząc się niemal w ogóle do wspólnoty wartości i tożsamości z UE. W CHP, która w 2002 roku pozytywnie odnosiła się do integracji, przed wyborami w 2007 roku nastroje antyeuropejskie osiągnęły apogeum – w programie wyborczym oskarżano Brukselę o stosowanie podwójnych standar- dów i krytykowano UE za przyjęcie Cypru. W kampanii z 2011 roku widać już wyraźne przesunięcie w stronę proeuropejskiej narracji. Program z 2011 roku różnił się nie tylko od dokumentów programowych innych partii, ale również manifestów przygotowanych przez to ugrupowanie przed poprzednimi wy-

54 Do pozytywnych odniesień do UE zalicza się: wsparcie dla akcesji swojego kraju; wsparcie dla dalszego rozszerzenia UE; wsparcie dla pogłębiania procesu akcesyjnego czy zwięk- szenia kompetencji UE i jej instytucji. Do negatywnych odniesień do UE zalicza się m.in. sprzeciw wobec wybranych polityk unijnych oraz statusu płatnika netto. Wymiar europeizacji 155 borami. Doğan Eşkinat stwierdza wręcz, że program CHP przed wyborami z 2011 roku wzorowany był na programie niemieckiej SPD55. Wskazywano w nim, że współpraca z europejskimi socjaldemokratami może neutralizować eurosceptyczne nastawienie części tureckiego społeczeństwa56. Partia deﬁ - niowała swój stosunek do UE w kategoriach wspólnoty wartości, z których Turcja może korzystać – perspektywa ta była zatem nie tylko pragmatyczna, ale również idealistyczna57. Analiza programów wyborczych nie wyczerpuje w pełni kwestii zaanga- żowania partii w tematykę unijną w okresie wyborczym. Choć w programach wszystkie liczące się w Turcji partie wiele miejsca poświęcają zagadnieniom związanym z perspektywą członkostwa, w rzeczywistości temat ten w kampanii wyborczej w 2011 roku – podczas wieców wyborczych czy debat me- dialnych – był praktycznie nieobecny.

ORGANIZACJA PARTYJNA

Powstaje pytanie, czy i w jaki sposób organizacje partyjne przechodzą proces adaptacji pod wpływem procesu akcesyjnego. Przejawem adaptacji może być powoływanie nowych organów partii odpowiedzialnych za relacje z partnerami unijnymi oraz wzrost w hierarchii partyjnej pozycji działaczy zaangażo- wanych w różne formy współpracy transnarodowej na forum unijnym. W ocenie jednego z posłów AKP struktura partii od początku uwzględ- niała proces akcesyjny. Już w deklaracji założycielskiej partii zapowiedzia- no rozwój relacji z UE, a partia „przewidziała ten proces, tworząc własne struktury”58. W rzeczywistości w centrali partii nie ma jednak wyspecjalizo- wanych organów, które współpracowałyby z partnerami unijnymi. Nie po- wołano odrębnych jednostek, których zadaniem byłoby utrzymywanie kon- taktów z partnerami europejskimi czy prowadzenie polityki partii wobec UE. Kontakty zagraniczne koordynowane są przez przewodniczącego partii do spraw stosunków zewnętrznych (który jest jednocześnie zastępcą szefa par-

55 D. Eşkinat, CHP, Sosyalist Enternasyonal ve değişim umudu, SETAV, 13 lutego 2013, http:// odak.setav.org/page/chp-sosyalist-enternasyonal-ve-degisim-umudu/3493 [18 listopada 2014]. 56 S.B. Gülmez, The EU Policy of the Republican People’s Party under Kemal Kılıçdaroğlu, s. 323. 57 Por. L. Yanık, Foreign Policy during 2011 Parliamentary Elections in Turkey: Both an Issue and Non-Issue, „Turkish Studies” 2012, t. 13, nr 2, s. 221−222. 58 Wywiad z Mehmetem Tekelioğlu, Ankara, 13 maja 2014. 156 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe tii). Choć w AKP jest aktualnie aż siedmiu zastępców przewodniczącego do spraw zewnętrznych59, żadnemu z nich nie zlecono explicite obowiązków związanych ze sprawami unijnymi. Ponadto w statucie AKP wśród zadań przewodniczącego partii do spraw stosunków zewnętrznych nie ma w ogóle tematyki unijnej. Zadanie monitorowania procesów gospodarczych związa- nych z relacjami między Turcją a UE i wypracowanie właściwych strategii w tej dziedzinie przypisano przewodniczącemu do spraw gospodarczych60. Należy podkreślić, że w przeszłości funkcję przewodniczącego do spraw zagranicznych (zastępcy szefa partii) często pełnił członek partii, który poświę- cał wiele uwagi UE, na przykład Egemen Bağış (były minister ds. europejskich), Mevlüt Çavuşoğlu (obecnie minister spraw zagranicznych, wcześniej przewodniczący Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy) czy Ömer Çelik. W liczącym 678 stron statucie AKP znalazło się 8 odwołań do UE61. Przedstawiciele AKP od ponad 10 lat zasiadają w gremiach rządowych i prowadzą politykę Turcji wobec UE. Potencjalna europeizacja przedstawicieli AKP zachodzi więc nie tylko w ramach transnarodowej współpracy partii z partnerami unijnymi, ale również oﬁ cjalnej polityki unijnej tureckiego państwa – oczywista jest bowiem nominacja kadr partyjnych na stanowiska rządowe, w tym odpowiedzialne za realizację polityki europejskiej. Admi- nistracja państwowa jest swoistym przedłużeniem administracji partyjnej. Podobnie należy postrzegać zależność między programem rządzącej partii a Narodowym Programem na rzecz Przyjęcia Acquis (ang. National Program- me for Adoption of the Acquis), to znaczy, że rządowe cele w polityce europejskiej odzwierciedlają priorytety przywództwa partyjnego. W ostatnim czasie deputowany AKP Volkan Bozkır, pełniący do tej pory funkcję przewodniczącego parlamentarnej komisji do spraw zagranicznych (a wcześniej ambasadora przy UE), został mianowany ministrem do spraw europejskich i głównym negocjatorem. Joost Lagendijk twierdzi, że ministerstwo do spraw europejskich oraz Przedstawicielstwo Turcji przy UE jest zdominowane przez AKP62. Korzystając z zasobów państwowych, partia rządząca ma więc istotną przewagę nad opozycją. Omawiając europeizację

59 AK Parti, http://www.akparti.org.tr/site/yonetim/baskanliklar/dis-iliskiler# [18 listopada 2014]. 60 AK Parti Tüzüğü, s. 178, http://www.akparti.org.tr/upload/documents/tu%CC%88zu% CC%88k-2013-1.pdf [18 listopada 2014]. 61 Ibidem. 62 Wywiad z Joostem Lagendijkiem, Stambuł, 13 grudnia 2014. Wymiar europeizacji 157 struktur organizacyjnych AKP, należy pamiętać, że obok sfery partyjnej istnieje również sfera rządowa; część potencjału europeizacyjnego przenoszona jest bowiem z poziomu partyjnego na poziom administracji rządowej. Mając to na uwadze, zastanawiać może, że AKP uruchomiła biuro partii w Brukseli. Można to tłumaczyć faktem, iż ministerstwo do spraw europejskich, i szerzej różne organy tureckiej administracji, w tym przedstawicielstwo, mają kontakty głównie z Komisją Europejską, w mniejszym zaś stopniu z Parlamentem Europejskim. Tymczasem partia pragnie utrzymywać relacje również z instytucjami o charakterze politycznym63. Dlatego dotychczasowe, nieformalne reprezentowanie AKP w Brukseli przez blisko z nią związaną, ale pozarządową Unię Tureckich Demokratów w Europie (Union Europäisch-Türkischer Demokraten, UETD) było niewystarczające. Decy- zję AKP można też postrzegać jako reakcję na otwarcie w Brukseli biura CHP. Pokazuje to, że dla tureckich partii istotne jest tworzenie kanałów, dzię- ki którym mogą budować wizerunek i promować własną narrację w kręgach unijnych – a tym samym rywalizacja międzypartyjna na poziomie krajowym przenoszona jest na poziom unijny. W styczniu 2015 roku premier Turcji Ahmet Davutoğlu, otwierając biuro partii w stolicy UE, podkreślił, że powinno się to stać o wiele wcześniej. Turecki premier wyraził nadzieję, że dzięki działalności biura „fi lozofi a polityczna” AKP – „nowego, uniwersalnego ruchu politycznego” (sic!) – będzie lepiej rozumiana, a równocześnie stwierdził, że „misją biura jest, aby większa liczba Turków mieszkających w Europie uczestniczyła w wyborach”64. W uroczystości otwarcia brał udział również minister do spraw europejskich Volkan Bozkır, który oświadczył, że AKP zamierza otworzyć biura w kilkudziesięciu miastach na całym świecie (sic!), zatem Bruksela nie jest pod tym względem żadnym wyjątkiem65. W AKP nie utworzono wewnętrznego think tanku, który zajmowałyby się integracją z UE66. Partia czerpie wiedzę na tematy unijne z zewnętrznych, nieafi liowanych przy partii, ośrodków analitycznych. Również w przypadku współpracy z think tankami partia zleca zwykle realizację badań opinii publicznej dotyczących poparcia dla członkostwa w UE, a rzadziej opracowanie

63 Wywiad z pracownikiem Przedstawicielstwa UE w Ankarze, Ankara, 15 maja 2014. 64 AK Parti Brüksel temsilciliği açıldı, „Bugün”, 15 stycznia 2015, http://www.bugun.com.tr/ son-dakika/ak-partibruksel-temsilciligi--haberi/1442238 [19 stycznia 2015]. 65 AK Parti Tüzüğü, http://www.akparti.org.tr/upload/documents/tu%CC%88zu%CC% 88k-2013-1.pdf [19 listopada 2014]. 66 Wywiad z Mehmetem Tekelioğlu, Ankara, 13 maja 2014. 158 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe analiz problemowych67, które wzbogacałyby wiedzę struktur partyjnych na tematy unijne, przyczyniając się tym samym do ich europeizacji. Choć, jak stwier- dził przedstawiciel opozycji, w AKP istnieje „symbiotyczny ekosystem”68, po- zwalający reprezentantom think tanków przechodzić do polityki, i odwrotnie, problematyka unijna nie odgrywa w tych transferach istotnej roli. Analogiczną do AKP strukturę ma Republikańska Partia Ludowa. Za szeroko pojętą współpracę zagraniczną odpowiada zastępca przewodniczącego partii do spraw zagranicznych. Nie zostało utworzone odrębne stanowisko zastępcy przewodniczącego do spraw europejskich. Wśród sześciu dorad- ców przewodniczącego partii ani jeden nie jest powołany do zajmowania się problematyką unijną69. W liczącym 140 stron statucie CHP odniesienie do UE pojawia się tylko raz – w kontekście ustanawiania przez partię zagranicznych przedstawicielstw70. W CHP, tak jak w AKP, nie ma wewnątrzpartyjnych gremiów, które sku- piałyby przedstawicieli kubu parlamentarnego i struktur partyjnych i w któ- rych mogłyby współpracować osoby zajmujące się tematyką unijną (zasiada- jące na przykład w różnych komisjach parlamentarnych). Tematyką unijną zajmuje się obecnie w CHP sześciu deputowanych, zasiadających w Komisji Harmonizacyjnej oraz we Wspólnym Komitecie Parlamentarnym UE–Tur- cja. Brakuje wewnątrzpartyjnych, horyzontalnych i sformalizowanych struktur zajmujących się problematyką unijną, z których przywództwo partyjne czerpałoby wiedzę na temat funkcjonowania UE i otrzymywałoby pomoc w programowaniu polityki europejskiej. Jest to o tyle istotne, że tureckie ugrupowania charakteryzuje ogólny deﬁ cyt wewnątrzpartyjnej komunikacji pomiędzy różnymi szczeblami partyjnej hierarchii71. Oznacza to, że wąski krąg osób zajmujących się w partii problematyką unijną – najczęściej składa- jący się z posłów z dalszych rzędów parlamentarnych ław – ma ograniczony dostęp do kluczowych partyjnych decydentów i utrudnione zadanie przesy- łania wiedzy na ten temat do szerszych gremiów partyjnych. CHP nie utrzymuje też bliskich kontaktów z zewnętrznymi ośrodkami analitycznymi, które służyłyby partii „unijnym know-how”. W ostatnich latach

67 Ibidem. 68 Wywiad z Aykanem Erdemirem, Ankara, 16 maja 2014. 69 Wywiad z Korayem Çalişkanem, Stambuł, 12 grudnia 2014. 70 Cumhuriyet Halk Partisi. Tüzük, http://www.chp.org.tr/wp-content/uploads/2014/11/ Cumhuriyet_Halk_Partisi_Tuzugu.pdf [1 grudnia 2014]. 71 I. Turan, Old Soldiers Never Die: The Republican People’s Party of Turkey, „South European Society & Politics” 2006, t. 11, nr 3−4, s. 572−573. Wymiar europeizacji 159 socjaldemokratyczne think tanki w Turcji, które mogłyby współpracować z CHP – Fundacja Socjaldemokratyczna (tur. Sosyal Demokrasi Vakfı, SO- DEV), Turecka Fundacja Badań Społecznych i Gospodarczych (tur. Türkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Araştirmalar Vakfi , TÜSES), Stowarzyszenie Socjal- demokratyczne (tur. Sosyal Demokrasi Derneği) – nie wykazują dużej aktyw- ności, co związane jest z problemami fi nansowymi. Inaczej jest w ośrodkach bliskich rządowi, które uzyskują wsparcie z różnych, często nieformalnych źródeł72. CHP natomiast nie jest skłonna przeznaczać funduszy na fi nansowanie działalności analitycznej. Ważnym elementem aktywności CHP na forum europejskim było uru- chomienie przedstawicielstwa partii w Brukseli. Organizuje ono briefi ngi na tematy unijne dla kierownictwa partii, spotkania liderów partyjnych z decydentami unijnymi, wydarzenia think tankowe (tzw. Turkish Coffee Briefi ngs73). Jak zaznaczyła dyrektor przedstawicielstwa w jednym z wywiadów, działa- nia informacyjne CHP w Brukseli, prowadzone za pośrednictwem Twittera i poczty elektronicznej, docierają do 70 tys. osób74. Działalność biura służy raczej do jednostronnego przepływu informacji – od CHP do elit unijnych, czyli informowaniu europejskiej opinii publicznej o stanowisku CHP w waż- nych kwestiach polityki krajowej i wyjaśnianiu, dlaczego partia obrała dość eurosceptyczną orientację75. Świadczy o tym fakt, że biuro uruchomiono w 2008 roku, a więc w czasie, gdy relacje CHP z jej europejskimi partnerami były bardzo napięte. Przedstawicielstwo jest raczej swoistym partyjnym lobby w Brukseli (i podobną rolę odgrywać też będzie zapewne biuro AKP), a nie odbiorcą impulsów europeizacyjnych i ich „przekazicielem” na poziom krajowy. W ramach przedstawicielstwa CHP w Brukseli powołano Zespół do spraw Monitorowania Negocjacji Akcesyjnych76. Wydaje się, że jego znaczenie jest ograniczone i trudno dostrzec konkretne, merytoryczne rezultaty jego działalności. Nawet działacze CHP zajmujący się tematyką unijną w kraju nie dysponują zbyt dużą wiedzą na temat podejmowanych przez ten zespół inicjatyw i w bieżącej aktywności nie wykorzystują efektów jego pracy77.

72 Wywiad z Aykanem Erdemirem, Ankara, 16 maja 2014. 73 Wywiad z Ayşe Danışoğlu, Ankara, 15 maja 2014. 74 M. Tokyay, New AKP Ofﬁ ce to Increase Public Affairs Presence in Brussels, SETIMES, 13 listopada 2013, http://turkey.setimes.com/en_GB/articles/ses/articles/features/departments/world/2013/11/13/feature-01 [1 grudnia 2014]. 75 Wywiad z Joostem Lagendijkiem, Stambuł, 13 grudnia 2014. 76 CHP EU Representation, http://chpbrussels.org/shadowteam [1 grudnia 2014]. 77 Wywiad z Aykanem Erdemirem, Ankara, 16 maja 2014. 160 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe

Kemal Kılıçdaroğlu, który objął przywództwo w partii w 2010 roku, bardziej niż jego poprzednik jest zainteresowany polityką zagraniczną. Dotyczy to także kontaktów z partnerami unijnymi78. Jak podkreślił jeden z pracow- ników Przedstawicielstwa UE w Ankarze, CHP pod wodzą Kılıçdaroğlu jest bardziej otwarta na Unię. Przejawem tego są częstsze kontakty reprezen- tantów partii z Przedstawicielstwem79. Służą one m.in. konsultowaniu pro- jektów ustaw pod kątem ich zgodności z acquis communautaire. Bliższe kontakty ze środowiskami unijnymi wpisują się w szerszy proces internacjonalizacji działalności CHP. Nowe przywództwo zdecydowało o utworzeniu biura Koordynacji Organizacji Zagranicznej (tur. Yurtdışı Ör- gütlenme Koordinatörlüğü), odpowiedzialnego za nadzór nad zagranicznymi przedstawicielstwami partii. Przedstawicielstwa mają realizować cele, do któ- rych Aylin Nazlıaka, posłanka tej partii, zaliczyła „promowanie CHP jako jednej z najstarszych partii politycznych na świecie oraz współpracę z turecką diasporą”80. Ten ostatni element jest istotny i powinno się go brać pod uwagę przy analizie działalności zagranicznej partii, gdyż w 2014 roku Turcy miesz- kający za granicą po raz pierwszy otrzymali prawo głosowania w wyborach krajowych. Zaangażowanie europejskie tureckich partii politycznych często wynika nie tyle z chęci nawiązywania kontaktów z partnerami europejskimi, poprzez które zachodziłby proces europeizacji, ile raczej z chęci większego zaangażowania się w sprawy diaspory, co może przynosić wymierne korzy- ści polityczne. O tym, że przedstawicielstwa zagraniczne partii postrzegać należy raczej w kategoriach polityki wewnątrzkrajowej, świadczy również to, że podlegają one nie zastępcy przewodniczącego partii do spraw kon- taktów zagranicznych, ale zastępcy do spraw organizacji partyjnej, organów partii i organizacji zagranicznych (tur. Partii Örgütü, Örgüt Yönetimleri ve Yurtdışı Örgütlemeler Genel Başkan Yardımcısı). W świadomości deputowanych CHP przedstawicielstwa zagraniczne nie są więc kanałem europeizacji, ale służą osiąganiu celów w polityce wewnętrznej. Wśród działaczy CHP zajmujących się problematyką zagraniczną jest wielu byłych dyplomatów81. Mogłoby to sugerować, że są to osoby otwarte na współpracę z partnerami zagranicznymi i mogące być swoistym „pasem transmisyjnym” impulsów europeizacyjnych na poziom partyjny. Tak się jed-

78 Wywiad z Aylin Nazlıaką, Ankara, 13 maja 2014. 79 Wywiad z pracownikiem Przedstawicielstwa UE w Ankarze, Ankara, 15 maja 2014. 80 Wywiad z Aylin Nazlıaką, Ankara, 13 maja 2014. 81 Ö. Terzi, The Inﬂ uence of the European Union on Turkish Foreign Policy, Ashgate 2010, s. 39. Wymiar europeizacji 161 nak nie dzieje, gdyż „era dyplomatów-westernizatorów przeszła do historii, zostali oni zastąpieni przez dyplomatów nawołujących do zerwania procesu integracji z Unią, sojuszu z USA oraz zaprzestania inspirowanych przez UE reform demokratyzacyjnych”82. Do lat siedemdziesiątych XX wieku niemal wszyscy dyplomaci byli absolwentami Wydziału Nauk Politycznych Uniwersytetu Ankarskiego (tur. Siyasal Bilimler Fakültesi). Jak pisze Erik Zürcher, był to „ośrodek kemalistowskiej indoktrynacji, w którym nacjonalizm, republikanizm i sekularyzm były artykułami wiary zarówno uczniów, jak i wykładowców”83. Rząd AKP zreformował zasady rekrutacji nowych pracowników do ministerstwa spraw zagranicznych oraz awansów, łamiąc monopol resortowej korporacji84.

EUROPEIZACJA INSTYTUCJI KRAJOWYCH

W kwietniu 2003 roku, wobec coraz bardziej realnej akcesji Turcji do UE, w strukturze Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Turcji utworzono Ko- misję Harmonizacyjną do spraw UE (tur. Avrupa Birliği Uyum Komisyonu). W kompetencjach Komisji, w której zasiada 24 deputowanych, znalazły się m.in. opiniowanie zgodności projektów ustaw przyjmowanych przez parlament z acquis communautaire, śledzenie procesu integracji i wydarzeń w UE oraz utrzymywanie kontaktów z podobnymi komisjami działającymi w państwach członkowskich i kandydujących. Pracownicy Komisji Harmonizacyjnej mają również informować opinię publiczną w kwestiach dotyczących członkostwa Turcji w UE. Zgodnie z ustawą nr 4847 z 15 kwietnia 2003 roku, powołującą Komisję (tur. Avrupa Birliği Uyum Komisyonu kanunu)85, ma ona charakter pomocniczy (tur. tali), przekazuje bowiem swoje opinie innym specjalistycz- nym komisjom parlamentarnym (tur. ihtisas), właściwym dla rozpatrywanej sprawy. Jej opinie nie są wiążące dla komisji „właściwej”. Początkowo Komi- sja Harmonizacyjna wykazywała dużą aktywność, szczegółowo analizowała

82 I. Dağı, The New Nationalist Front, „Today’s Zaman”, 18 czerwca 2007; I. Dağı, The CHP and MHP: a Joint Nationalist Foreign Policy Front, „Today’s Zaman”, 28 czerwca 2007. 83 E.J. Zürcher, The Ottoman Legacy of the Kemalist Republic, w: T. Atabaki, I.B. Tauris (red.), The State and the Subaltern: Modernization, Society, and the State in Turkey and Iran, London 2007, s. 105. 84 Parliament Passes Law Boosting Status of Non-Career Diplomats, „Sunday’s Zaman”, 13 lipca 2013. 85 Kanun No. 4847. Kabul Tarihi: 15.04.2003, http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/abuyum/ ab_anayasa.htm [22 listopada 2014]. 162 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe przekazywane projekty ustaw, zapraszała na swoje posiedzenia przedstawicieli instytucji państwowych zajmujących się tematyką unijną, organizowała spotkania z przedstawicielami organizacji pozarządowych, jednak z biegiem lat spływało do niej coraz mniej ustaw do zaopiniowania, a jej aktywność wyraźnie słabła86. W 2006 roku grupa posłów AKP złożyła propozycję zwiększenia kompetencji Komisji Harmonizacyjnej i zmiany jej nazwy na Komisję do spraw Unii Europejskiej. Proponowano też utworzenie w ramach sekretariatu generalnego Zgromadzenia Narodowego dyrekcji do spraw Unii Europejskiej, która pełniłaby rolę sekretariatu komisji. Postulat ten nie spotkał się z aprobatą, zarzucono mu niekonstytucyjność i próbę stworzenia w parlamencie odręb- nego „ministerstwa do spraw europejskich”87. W kolejnych latach zarówno przedstawiciele partii rządzącej, jak i CHP bezskutecznie ponawiali propozycje zmiany statusu Komisji Harmonizacyjnej. W pracach nad nowelizacją regulaminu Wielkiego Zgromadzenia Parlamentarnego Turcji (tur. içtüzük) również planowano zwiększenie roli Komisji Harmonizacyjnej – ostatecznie nawet ten postulat nie został zrealizowany. Przykłady te pokazują, że nieza- leżnie od przynależności partyjnej nie ma woli politycznej upodmiotowienia instytucji, która mogłaby stać się istotnym krajowym instrumentem europeizacji tureckich posłów. Przedstawiciele dwóch największych partii, z którymi przeprowadzono wywiady, wskazywali odmienne powody braku woli politycznej podniesienia statusu Komisji Harmonizacyjnej. Przedstawiciel AKP stwierdził, że jej dru- gorzędne znaczenie wynika z ponadpartyjnego konsensusu w sprawie akcesji do UE, co sprawia, że nie ma potrzeby, aby problematyka unijna omawiana była przez komisję „główną” – wszystkie partie zgadzają się, że uchwalane prawo winno być zgodne z unijnym88. Równocześnie ustawy przygotowywane przez rząd są dobrze dostosowane do acquis communautaire; urzędni- cy ministerstw i innych organów administracji poddawani są europeizacji,

86 H. Yapıcı Kaya, Z. Duran, Türkiye Büyük Millet Meclisi Avrupa Birliği Uyum Komisyonu üzerine bir değerlendirme, „Yasama Dergisi” 2012, nr 20, s. 135. 87 TBMM’de komisyon savaţları yeniden başlayacak, „Yeni Şafak”, 6 czerwca 2006. Projekt ustawy zwiększającej kompetencje Komisji zob. strona internetowa Wielkiego Zgromadzenia Naro- dowego Turcji, http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/ab/belge/TBMM_AB_UYUM_KO- MISYONU_2006_YILI_FAALIYET_VE_DEGERLENDIRME_RAPORU [3 grudnia 2014]. 88 Wywiad z Mehmetem Tekelioğlu, Ankara, 13 maja 2014. Wymiar europeizacji 163 m.in. dzięki częstym wizytom w Brukseli – dobrze więc „odczytują” oczeki- wania biurokracji unijnej. Odmienną opinię prezentował przedstawiciel opozycyjnej CHP. Stwier- dził, że drugorzędny status Komisji Harmonizacyjnej był wyrazem dążenia przywództwa AKP do podporządkowania władzy ustawodawczej władzy wykonawczej89. Jednak i w CHP kwestia upodmiotowienia Komisji nie ﬁ - guruje wysoko wśród partyjnych priorytetów, a sprawa ta nie jest poruszana przez liderów podczas konferencji prasowych, wywiadów czy na wtorko- wych zebraniach klubu parlamentarnego, relacjonowanych w telewizji. Inne komisje parlamentarne sprzeciwiają się przyznaniu większych kompetencji Komisji Harmonizacyjnej, uznając, że jej upodmiotowienie oznacza osłabienie pozycji innych komisji90. Wielokrotnie zdarzało się, że komisje „właściwe” nie uwzględniały poprawek proponowanych przez Komisję Har- monizacyjną. Aykan Erdemir stwierdza, że 90% ustaw nie jest w ogóle opi- niowane przez Komisję Harmonizacyjną91. W efekcie nie jest to komisja prestiżowa, a do członkostwa w niej nie zgła- szają się posłowie z pierwszych ław parlamentarnych, a jedynie drugopla- nowi deputowani. Porównanie składu Komisji Harmonizacyjnej i składów naczelnych rad wykonawczych (najwyższych wykonawczych organów kole- gialnych) obu partii (MYK, tur. Merkez Yürütme Kurulu w przypadku AKP, Merkez Yönetim Kurulu w CHP92) wskazuje, że są to de facto zbiory rozłącz- ne – w AKP żaden z członków MYK nie jest członkiem Komisji, a w przypadku CHP tylko jeden członek MYK uczestniczy w jej pracach93. Do analogicznych wniosków dochodzimy, porównując składy prezydiów klubów parlamentarnych – żaden z posłów zasiadających w liczącym 20 osób prezy- dium klubu parlamentarnego AKP nie jest jednocześnie członkiem Komisji Harmonizacyjnej; podobnie jest w CHP94. Wyjątkiem od reguły jest fakt, że przez pewien czas członkiem Komisji był zastępca przewodniczącego do spraw zagranicznych z CHP.

89 Wywiad z Aylin Nazlıaką, Ankara, 13 maja 2014. 90 H. Yapıcı Kaya, Z. Duran, Türkiye Büyük Millet Meclisi Avrupa Birliği, s. 135. 91 Wywiad z Aykanem Erdemirem, Ankara, 16 maja 2014. 92 Stan na rok 2014. 93 Składy tych gremiów zob. http://www.akparti.org.tr/site/yonetim/myk (AKP); http:// www.chp.org.tr/?page_id=972\ (CHP) [1 grudnia 2014]. 94 Składy tych gremiów zob. http://www.akparti.org.tr/tbmm/yonetim/grup-yonetim-kurulu (AKP); http://tbmm.chp.org.tr/grup.aspx (CHP) [1 grudnia 2014]. 164 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe

Brak zainteresowania elit partyjnych aktywnością w Komisji Harmoniza- cyjnej wynika m.in. z faktu, że nie jest ona eksponowana medialnie. Nie stanowi więc efektywnej platformy autopromocji posłów, a tym samym nie jest „trampoliną” do wyższych stanowisk partyjnych. Według Erdemira może być wręcz przeciwnie – w związku z rosnącymi w Turcji nastrojami anty- zachodnimi i wszechobecnymi teoriami spiskowymi osoby zaangażowane w działalność międzynarodową często oskarżane są o zbytnią uległość wobec zagranicy, brak troski o interes narodowy oraz zaniedbywanie spraw krajowych i problemów lokalnego elektoratu. Członkostwo w Komisji nie daje możliwości zabierania głosu na sesjach plenarnych emitowanych w telewizji, na przykład jako poseł sprawozdawca. Ponadto ustawa nałożyła ostre kryteria, które należy spełnić, żeby stać się członkiem Komisji – wymagana jest znajomość języka angielskiego lub francuskiego oraz udokumentowane zainteresowanie tematyką unijną, np. autorstwo publikacji95, co dodatkowo zawęża krąg posłów mogących starać się o członkostwo. Analiza ta skłania do stwierdzenia, że Komisja nie odgrywa istotnej roli w procesie europeizacji tureckich elit parlamentarnych. Choć została utworzona z mocy ustawy (co mogłoby sugerować, że w zestawieniu z innymi komisjami parlamentarnymi ma specjalny status), jej kompetencje są ograniczone. Komisja pozostaje w izolacji od reszty organów parlamentarnych i jest raczej atrapą zaangażowania parlamentu w procesy europeizacyjne. Niewy- starczające wydaje się zaplecze eksperckie Komisji. Biorąc pod uwagę ogrom skomplikowanej materii, jaką Komisja winna się zajmować, brak wsparcia eksperckiego dodatkowo osłabia jej potencjał. Propozycje, aby wzmocnić zaplecze administracyjne Komisji, zostały odrzucone już na etapie przygo- towań do jej utworzenia. Powołanie Wydziału do spraw UE w Dyrekcji do spraw Relacji Zagranicznych i Protokołu Wielkiego Zgromadzenia Parla- mentarnego Turcji nie polepszyło sytuacji – jednostka ta zajmuje się niemal wyłącznie kwestiami protokolarnymi96. Komisja nie ma więc wystarczające- go potencjału administracyjnego, aby stać się bazą wiedzy o UE i agentem europeizacji tureckich elit politycznych. Słabość komisji jest o tyle istotna, że członkostwo we Wspólnym Komite- cie Parlamentarnym UE–Turcja warunkowane jest ustawowo członkostwem w Komisji Harmonizacyjnej97: do Komitetu delegowani są wyłącznie człon-

95 Wywiad z Mehmetem Tekelioğlu, Ankara, 13 maja 2014. 96 H. Yapıcı Kaya, Z. Duran, Türkiye Büyük Millet Meclisi Avrupa Birliği, s. 133. 97 Zob. art. 2 ustawy nr 4847 z 15 kwietnia 2003. Wymiar europeizacji 165 kowie Komisji. Podobna zależność daje się zauważyć między uczestnictwem tureckich posłów w Konferencji Komisji Parlamentów Unii Europejskiej do spraw Unijnych (Conference of Parliamentary Committees for Union Affairs of Parliaments of the European Union, COSAC) a zasiadaniem w Komisji Harmonizacyjnej. Z tego powodu krąg tureckich parlamentarzy- stów bezpośrednio zaangażowanych w kwestie polityki europejskiej i współ- pracę transnarodową jest bardzo wąski. Biorąc pod uwagę wspomniane wcześniej kryteria, członkami komisji są zwykle deputowani „politycznie najbardziej europejscy”98. Impulsy europeizacyjne najmocniej oddziaływają zatem na już „zeuropeizowanych” posłów. Ponadto negatywne doświadczenia wyniesione ze spotkań we Wspólnym Komitecie Parlamentarnym UE–Tur- cja mogą przekładać się na deeuropeizację tureckiej elity politycznej – osoby, które mimo braku politycznych korzyści zdecydowały się na członkostwo w Komisji Harmonizacyjnej, pod wpływem tych negatywnych doświadczeń mogą stopniowo zatracać pozytywne nastawienie do akcesji. Poseł opozycyjnej CHP wskazywał, że w ostatnich trzech latach obserwuje wzrost nastro- jów eurosceptycznych wśród członków Komisji Harmonizacyjnej (i Wspól- nego Komitetu Parlamentarnego)99. Jeszcze mniejszą rolę w kontekście europeizacji odgrywa Komisja Spraw Zagranicznych (tur. Dış Ilişkiler Komisyonu). Nie zajmuje się ona harmoni- zacją, lecz angażuje się wyłącznie w relacje bilateralne z państwami europejskimi. Tylko nieliczni posłowie są członkami zarówno Komisji Spraw Zagra- nicznych, jak i Komisji Harmonizacyjnej – w latach 2011–2015 tylko trzech posłów (na 25 członków Komisji Harmonizacyjnej) pracowało jednocześnie w Komisji Spraw Zagranicznych. Działalność Komisji Spraw Zagranicznych unaocznia, że tureckie partie pozostają w paradygmacie współpracy bilateralnej i międzyrządowej, a nie wielostronnej i ponadnarodowej. Należy jeszcze zaznaczyć, że posłowie zasiadający w Komisji Harmonizacyjnej i Komisji Spraw Zagranicznych nie odbywają wspólnych posiedzeń100, a więc nie ma zinstytucjonalizowanych form wymiany informacji pomiędzy różnymi ośrod- kami parlamentarnymi, zaangażowanymi we współpracę europejską. Warto przywołać również inne komisje istniejące w tureckim parlamencie, które pośrednio powstały w związku z procesem akcesyjnym. Przykła- dem może być Komisja Praw Człowieka (tur. Insan Hakları Inceleme Komi-

98 Wywiad z Aykanem Erdemirem, Ankara, 16 maja 2014. 99 Ibidem. 100 Ibidem. 166 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe syonu), powstała w grudniu 1990 roku. Idea jej powołania narodziła się jeszcze w 1987 roku, na fali aspiracji europejskich, gdy Turcja złożyła wniosek o członkostwo we Wspólnotach Europejskich. Do zadań tej komisji należy monitoring sytuacji w kraju i za granicą w obszarze przestrzegania praw czło- wieka, informowanie zagranicznych parlamentów o przypadkach łamania praw człowieka (zwykle chodzi o łamanie praw Turków i obywateli pochodzenia tureckiego za granicą), proponowanie zmian w tureckim ustawodawstwie, aby było one zgodne z zobowiązaniami, jakie wynikają z przynależności Turcji do wielu konwencji i podpisanych przez nią międzynarodowych umów w zakresie ochrony praw człowieka, udzielanie opinii innym komisjom parlamentarnym oraz przyjmowanie od obywateli zgłoszeń dotyczących przy- padków łamania praw człowieka. Pośrednio Komisja Praw Człowieka może również przyczyniać się do europeizacji tureckich elit politycznych.

WSPÓŁPRACA TRANSNARODOWA

WSPÓŁPRACA Z EUROPEJSKIMI PARTIAMI POLITYCZNYMI

Kluczowym aspektem badań nad europeizacją partii politycznych jest prześledzenie współpracy w ramach transnarodowych sieci aktorów na poziomie europejskim. Wszystkie partie (z wyjątkiem Partii Ruchu Narodowego – MHP) zasiadające w tureckim parlamencie są członkami stowarzyszonymi lub obserwatorami frakcji politycznych w Parlamencie Europejskim i blisko współpracują z europejskimi partnerami na innych forach. Ważnymi forami współpracy transnarodowej są Wspólny Komitet Parlamentarny (na poziomie unijnym) oraz Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy (na poziomie ogólnoeuropejskim). Wilfried Martens, wieloletni przewodniczący Europejskiej Partii Ludo- wej (EPL), kilka stron swoich wspomnień poświęca relacjom europejskich chadeków z tureckimi ugrupowaniami, zwłaszcza z Partią Sprawiedliwości i Rozwoju101. Do pierwszych kontaktów między EPL a AKP doszło pod koniec 2002 roku; kilka miesięcy później Martens spotkał się z premierem Erdoğanem w Stambule. Na zaproszenie AKP wiceprzewodniczący EPL Kostas Karamanlis uczestniczył w pierwszym kongresie tureckiej partii

101 W. Martens, Europe: I Struggle, I Overcome, Springer, Berlin – Heidelberg 2008, s. 217−219. Współpraca transnarodowa 167 w październiku 2003 roku, a w tym samym miesiącu odbyła się wizyta stu- dyjna przedstawicieli EPL w Turcji. W kwietniu 2004 roku minister spraw zagranicznych Abdullah Gül przemawiał na kongresie europejskich chadeków w Brukseli. W lipcu tego roku Erdoğan zgłosił chęć akcesji AKP do EPL na zasadach „członkostwa stowarzyszonego”. Co ciekawe, dwie inne wpły- wowe frakcje w Parlamencie Europejskim – socjaliści i liberałowie – zaczęły w owym czasie bardziej interesować się AKP, która odniosła w wyborach tak spektakularny sukces (według Martensa liberałowie „chcieli za wszelką cenę przyłączyć Turków” do swojej frakcji) i – choć wywodziła się z politycznego islamu – była postrzegana jako siła rzeczywiście proreformatorska. EPL zaakceptowała wniosek AKP, początkowo jednak przyznając AKP status „członka obserwatora” (w styczniu 2005 roku)102, a więc luźniejszą formę aﬁ liacji. Jak zauważa Martens, fakt stowarzyszenia AKP z EPL nie był błahym wydarzeniem. Oznaczał bowiem, że Turcy akceptują zachodnie wartości chadeckie oraz że programy i poglądy obu partii są ze sobą blisko powiązane. Jak pisał Alan Siaroff, „logiczna” jest przynależność rządzącego Turcją ugrupowania do chadeckiej rodziny politycznej w PE, jest ono bowiem „umiarkowaną partią prawicową, popieraną przez religijnych wyborców”103. Wola przystąpienia AKP do EPL potwierdza prounijne oblicze tureckiego ugrupowania w tamtych latach. EPL była i pozostaje najsilniejszą frakcją w Parlamencie Europejskim, konsekwentnie opowiadającą się za pogłębia- niem procesów integracyjnych. AKP zależało więc, aby znaleźć się w głów- nym nurcie europejskiej polityki. Ponadto liderzy AKP chcieli stowarzyszenia z niechętną członkostwu Turcji grupą polityczną (w tamtym czasie EPL opowiadała się za „otwartym” [ang. open-ended] charakterem negocjacji akce- syjnych104) po to właśnie, aby móc efektywnie neutralizować negatywne anty-

102 Zob. komunikat prasowy EPL, The EPP Accepts AKP and ‘Our Ukraine’ as Observers, Press Release, 28 stycznia 2005. 103 A. Siaroff, Party System Institutionalisation in European Parliament and National Elections. The Comparative Impact of Expansion, w: F. Laursen (red.), EU Enlargement. Current Challenges and Strategic Choices, P.I.E Peter Lang, Bruksela 2013, s. 175. Szerzej na temat zbieżności tożsamości AKP i europejskiej chadecji zob. W. Hale, Christian Democracy and the AKP: Parallels and Contrasts, „Turkish Studies” 2005, t. 6, nr 2, s. 293−310. 104 W późniejszych latach EPL nie prezentowała spójnego stanowiska w kwestii tureckiej. Przykładowo w 2006 roku w głosowaniu nad perspektywą członkostwa Turcji 131 po- słów tej grupy głosowało za jej akcesją, podczas gdy 91 opowiedziało się za uprzywilejo- wanym partnerstwem jako alternatywą dla pełnego członkostwa. M. Bogdani, Turkey and the Dilemma of EU Accession: When Religion Meets Politics, I.B Tauris, London 2011, s. 94. 168 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe tureckie nastroje w państwach członkowskich, przybierające w tamtym czasie na sile. Wydawało się, że partiom zachodnioeuropejskim trudniej będzie wyrażać sprzeciw wobec członkostwa Turcji, rządzonej przez ugrupowanie stowarzyszone z nimi pod wspólnym parasolem EPL105. Jednak w listopadzie 2013 roku AKP podjęła zaskakującą decyzję o wy- stąpieniu z EPL. Jak zauważył Mehmet Tekelioğlu, decyzja w sprawie zmiany aﬁ liacji związana była nie tylko ze sprzeciwem wielu partii chadeckich skupionych w EPL wobec członkostwa Turcji w UE (choćby ÖVP w Au- strii, nie mówiąc o „turkosceptycznym” nastawieniu niemieckich CDU/ CSU czy francuskiego UMP106). Wydaje się, że istotniejszą przyczyną było to, że przez kilka lat kierownictwo EPL składało Turkom obietnicę, iż AKP stanie się pełnoprawnym członkiem EPL, i obietnicy tej nie dotrzymało. Decyzja AKP byłaby więc wynikiem frustracji i upokorzenia107. Ponad- to w 2009 roku EPL zmieniła statut, wprowadzając zasadę, że tylko partie z państw członkowskich mogą być pełnoprawnymi członkami EPL. Zmiana statutu była „wygodnym trikiem” Niemców i Francuzów, żeby nie dopuścić do członkostwa AKP108 – utrudniałoby ono bowiem EPL wyrażanie sprzeciwu wobec akcesji państwa, rządzonego przez „siostrzane” ugrupowanie. W rezultacie AKP przystąpiła, jako pełnoprawny członek, do Sojuszu Europejskich Konserwatystów i Reformatorów (ang. Alliance of European Conservatives and Reformists, ECR), grupy politycznej określanej często mianem eurosceptycznej, w której wiodącą rolę odgrywają brytyjscy kon- serwatyści. ECR ma w Parlamencie Europejskim o wiele mniejsze wpływy, liczy bowiem kilkukrotnie mniej parlamentarzystów niż EPL. Swoją decyzją („w kategoriach politycznych katastrofalną”109) AKP ograniczyła kontakty z wpływowymi, protureckimi politykami z EPL (m.in. Szwedzi, Włosi, Hiszpanie), osłabiając swoje wpływy w unijnym establishmencie110. Rów-

105 B. O’Rourke, Turkey: AKP Tries to Join European Conservative Group, www.rferl.org [4 kwietnia 2003]. 106 Wywiad z Mehmetem Tekelioğlu, Ankara, 13 maja 2014. 107 Wywiad z Joostem Lagendijkiem, Stambuł, 13 grudnia 2014. 108 Ibidem. 109 Ibidem. 110 W czasie, gdy politycy AKP decydowali się na zerwanie więzów z Europejską Partią Lu- dową, była ona nie tylko najliczniejszą frakcją w PE, ale również to z partii przynależnych do tej rodziny politycznej wywodziło się 13 z 27 komisarzy i 18 szefów państw i rządów państw członkowskich UE. W. Chislett, Turkey and the European Union: Mixed Signals, ARI 45/2013, 27 listopada 2013, http://www.realinstitutoelcano.org. Współpraca transnarodowa 169 nocześnie AKP prawidłowo prognozowała wzrost znaczenia konserwaty- stów po wyborach do Parlamentu Europejskiego w maju 2014 roku – ECR jest obecnie trzecią najliczniejszą grupą polityczną, skupiającą 70 posłów z 15 państw członkowskich, w tym rządzących brytyjskich konserwatystów (w poprzedniej kadencji frakcja liczyła 56 posłów). Dlaczego AKP wybrała grupę polityczną spoza głównego nurtu? Po pierwsze, decyzję tę można postrzegać w kategoriach ideologicznych, jako wyraz sprzeciwu AKP wobec pogłębiania procesów integracyjnych. ECR, sprzeciwiając się federalizacji Europy, opowiada się za Europą narodów i luź- niejszą integracją, co jest zbieżne z wizją AKP. Ocenia się, że decyzja partii ma wymiar symboliczny i jest nie tylko reakcją na powolne tempo procesu akcesyjnego, ale odzwierciedla też słabnący entuzjazm tej partii wobec UE111. Po drugie, przedstawiciele AKP podkreślali, że w ECR wszystkie partie polityczne popierają rozszerzenie UE o Turcję (co jest jednak zbytnim uproszczeniem). Po trzecie, przedstawiciel AKP został mianowany jednym z czterech wiceprzewodniczących ECR. I właśnie ten ostatni element budowy prestiżu partii na arenie europejskiej (i krajowej) był – jak się wydaje – czynnikiem decydującym o zmianie aﬁ liacji. Funkcję wiceprzewodniczącego ECR pełnili wpływowi działacze AKP – początkowo obecny minister spraw zagranicznych Mevlüt Çavuşoğlu, a obecnie Yasin Aktay, jeden z zastępców przewodniczącego AKP do spraw zagranicznych (osoba bez wcześniejsze- go doświadczenia w polityce europejskiej i koncentrująca się w swojej dzia- łalności na Bliskim Wschodzie, a jednocześnie bardzo bliska prezydentowi Erdoğanowi)112. Wnioskować więc można, że dla przywództwa AKP istotny jest nie tyle rzeczywisty wpływ na procesy decyzyjne w UE, ile prestiż zwią- zany z zasiadaniem w unijnych gremiach decyzyjnych oraz rewanż za urazę, jakiej doznała od EPL. W porównaniu z AKP siatka kontaktów Republikańskiej Partii Ludowej z partnerami europejskimi jest dość gęsta. Obejmuje ona nie tylko Parlament Europejski, w którym CHP jest członkiem stowarzyszonym grupy Postępo- wy Sojusz Socjalistów i Demokratów (ang. Progressive Alliance of Socialists and Democrats, S&D), ale również Międzynarodówkę Socjalistyczną i Partię Europejskich Socjalistów (choć oczywiście te trzy gremia są ze sobą – rów-

111 M. Tokyay, Turkey Takes a New Path Towards the EU, SETIMES, 16 grudnia 2013, http://turkey. setimes.com/en_GB/articles/ses/articles/features/departments/world/2013/12/16/feature-01 [10 grudnia 2014]. 112 Wywiad z pracownikiem Przedstawicielstwa UE w Ankarze, Ankara, 15 maja 2014. 170 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe nież instytucjonalnie – powiązane), a w ostatnim czasie także Postępowego Sojuszu (ang. Progressive Alliance)113. W 2013 roku zorganizowano w Stambule spotkanie Rady Międzynaro- dówki Socjalistycznej. Kemal Kıliçdaroğlu jest jednym z jej wiceprzewodni- czących, podobnie jak wcześniej, w latach 2003–2008, Deniz Baykal. Jednak wiceprzewodniczących Międzynarodówki Socjalistycznej jest w sumie 34 oraz kilku ex ofﬁ cio, w związku z pełnionymi funkcjami w innych organizacjach skupiających przedstawicieli środowisk socjalistycznych. Słabość Międzyna- rodówki Socjalistycznej jako przestrzeni europeizacji przedstawicieli CHP wynika również z tego, że jej znaczenie w Europie w ostatnich latach znaczą- co się zmniejszyło (wciąż odgrywa istotną rolę w Ameryce Łacińskiej i Afry- ce) w związku z kryzysem, w jakim znalazły się europejskie ugrupowania lewicowe114 oraz z dystansowaniem się partii europejskich od tej organizacji, co skutkowało powstaniem na przełomie lat 2012 i 2013, z inicjatywy niemieckich socjaldemokratów, konkurencyjnego Postępowego Sojuszu. Frakcja socjalistów w Parlamencie Europejskim jest generalnie przychylna tureckiemu członkostwu, sprzeciwiając się postrzeganiu Turcji w kategoriach odmienności kulturowej i religijnej. Dostrzegalne są jednak istotne różnice pomiędzy przedstawicielami poszczególnych krajów – niemieccy i austriaccy deputowani wyrażają „miękki” sceptycyzm w tym względzie. Ponadto europejscy socjaliści niejednokrotnie krytykowali CHP za dwuznaczny stosunek do UE oraz apelowali, aby najstarsza turecka partia stała się ugrupowaniem nowoczesnym, a nie tkwiącym w doktrynalnym przywiązaniu do wartości sprzed kilkudziesięciu lat. Z kolei CHP zarzucała socjalistom, że wspierają działania AKP, m.in. w obszarze reform poszerzających wolności religijne i prawa mniejszości etnicznych. W 2008 roku CHP zagrożona była wykluczeniem z Międzynarodówki – ówczesny szef partii Deniz Baykal zrezygnował z funkcji wiceprzewodni- czącego, deklarując, że jeśli zajdzie taka potrzeba, jego partia zerwie stosunki z europejską lewicą. Rozłam w relacjach CHP z europejskimi środowiska- mi socjalistycznymi wynikał ze stanowiska tureckiej opozycji wobec prób delegalizacji AKP. W 2010 roku przedstawiciele europejskich socjaldemo- kratów apelowali do CHP, aby członkowie partii nie sprzeciwiali się reformom konstytucyjnym promowanym przez AKP. Partia określiła owe apele

113 Progressive Alliance, http://progressive-alliance.info/en [10 grudnia 2014]. 114 Wywiad z Tadeuszem Iwińskim, Warszawa, 10 listopada 2014. Współpraca transnarodowa 171 mianem „skandalicznych”, zarzucając europejskim socjalistom mieszanie się w sprawy wewnętrzne Turcji i wspieranie AKP115. Po wyborach z 2011 roku, na spotkaniu Międzynarodówki Socjalistycznej w Atenach, CHP została skrytykowana za zbojkotowanie uroczystości złożenia przysięgi przez nowo wybranych parlamentarzystów tej partii116. W 2013 roku zostało odwołane spotkanie Kemala Kılıçdaroğlu z przewodniczącym grupy socjalistów w Par- lamencie Europejskim Hannesem Swobodą po tym, jak przywódca CHP przyrównał premiera Turcji do syryjskiego dyktatora al-Assada, co spotkało się z krytyką europejskich socjaldemokratów117. Spory między CHP a jej europejskimi partnerami pokazują, że partii nie udaje się przenieść krajowej rywalizacji międzypartyjnej na poziom europejski i angażować organizacji transnarodowych w walkę z głównym opo- nentem, czyli AKP. Krytyka CHP przez jej europejskich partnerów była nawet instrumentalnie wykorzystywana przez AKP w debacie krajowej – więc raczej spory na arenie europejskiej przenoszone były na poziom krajowy. Spory te unaoczniają nieprzystawalność podziałów ideologicznych tureckiej sceny partyjnej do europejskich wzorców, co z kolei ogranicza możliwość budowania rzeczywiście bliskiego, opartego na wspólnych wartościach, sojuszu ugrupowań tureckich z unijnymi, i szerzej – z europejskimi organizacjami politycznymi. Istotne jest również to, że w minionych latach to AKP utrzy- mywała bliskie relacje z niektórymi partiami lewicowymi w UE (na przy- kład z hiszpańską PSOE118), co osłabiało możliwość wpływania CHP na so- cjaldemokratycznych partnerów europejskich. Po dojściu do władzy AKP w 2002 roku w wielu państwach europejskich rządziła lewica, ułatwiając AKP budowanie relacji z partiami lewicowymi i neutralizowanie ewentu- alnych prób wpływu CHP na europejskich decydentów (kolejna przewa- ga ugrupowania rządzącego nad partią opozycyjną). Działacze AKP pisali wręcz donosy do europejskich socjalistów, oskarżając CHP o tendencje „fa- szystowskie”.

115 I. Dagi, The CHP and European Socialists: Any Common Ground?, „Today’s Zaman”, 26 lipca 2010. 116 CHP Criticized over ’Boycott’ at Socialist International Meeting, „Today’s Zaman”, 1 lipca 2011. 117 CHP’s Meeting with EU Socialist Group Canceled after Leader Likens Erdođan to al-Assad, „Hür- riyet Daily News”, 15 maja 2013. 118 Na przykład premier Recep Tayyip Erdoğan wspólnie z José Luisem Zapatero byli inicjatorami ﬂ agowej inicjatywy tureckiej dyplomacji publicznej, Sojuszu Cywilizacji. 172 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe

Czynnikiem osłabiającym efektywność członkostwa czy stowarzyszenia tureckich partii z grupami politycznymi w Parlamencie Europejskim, jako instrumentu socjalizacji tureckich elit politycznych, jest to, że w poszczegól- nych grupach politycznych w PE nie na ma spójnego, jednolitego stanowiska w kwestii tureckiego członkostwa. Stosunek do akcesji Turcji zakłóca tradycyjne podziały między poszczególnymi grupami politycznymi. Z badań Stefano Braghirolego wynika, że socjaliści są najbardziej spójną grupą, jeśli chodzi o „protureckość”, a chadecy są najbardziej sceptyczni, a także mało spójni wewnętrznie. Liberałowie zaś są najmniej spójną grupą w kontek- ście tureckiego członkostwa. Ważną determinantą stosunku do akcesji Turcji jest przynależność religijna oraz ideologiczna – deputowani deklarujący się jako chrześcijanie wyrażają silniejszy sprzeciw wobec członkostwa Turcji, podobnie jak deputowani o poglądach prawicowych119. Dane te mają znaczenie w kontekście oceny potencjału europeizacji, jaki tkwi we współpracy transnarodowej na forum PE. Im bardziej turkosceptyczni i wewnętrznie podzieleni, jeśli chodzi o stosunek do Turcji, są europejscy deputowani, tym mniejsze szanse, że współpraca przyniesie skutki w postaci socjalizacji tureckich elit politycznych. Jest możliwe, że partnerstwo CHP z europejskimi socjalistami przynieść może „europeizacyjne owoce”, pod warunkiem ugruntowania przez tę partię tożsamości autentycznie socjaldemokratycznej. Natomiast współpraca AKP zarówno z EPL, jak i obecnie z ECR, nie wydaje się perspektywiczna, opiera się bowiem nie tyle na ideologicznej aﬁ liacji, ile na pragmatycznym partnerstwie.

WSPÓLNY KOMITET PARLAMENTARNY UE–TURCJA

Wspólny Komitet Parlamentarny UE–Turcja utworzono na mocy art. 27 umowy stowarzyszeniowej z 1963 roku, rezolucji tureckiego parlamentu i Parlamentu Europejskiego z 1965 roku oraz decyzji Rady Stowarzyszenio- wej EWG–Turcja z tego samego roku. Celem Komitetu jest podejmowanie wszelkich zagadnień związanych z relacjami Turcji ze Wspólnotami Euro- pejskimi/ Unią Europejską. Zgodnie z praktyką zainicjowaną w 1989 roku Komitet podejmuje również kwestie związane z łamaniem praw człowieka w Turcji. Spotkania Komitetu winny odbywać się trzy razy w roku – raz

119 S. Braghiroli, Je t’aime… moi non plus! An Empirical Assessment of Euro-parliamentarians’ Vo- ting Behaviour on Turkey and Turkish Membership, „Southeast European and Black Sea Stu- dies” 2012, t. 12, nr 1, s. 1−24. Współpraca transnarodowa 173 w Turcji i dwa razy w Brukseli. W ubiegłych dekadach kilkakrotnie zawie- szano współpracę w ramach Komitetu, m.in. po przewrocie wojskowym w 1980 roku (aż do roku 1987) czy w latach dziewięćdziesiątych, w związku z procesem sądowym kilku tureckich parlamentarzystów. W Komitecie zasiada 24 przedstawicieli parlamentu Turcji i 25 posłów do Parlamentu Eu- ropejskiego, delegowanych przez poszczególne grupy polityczne. Komitet wydaje rekomendacje adresowane do parlamentu tureckiego i PE, ale rów- nież do Rady Europy, Komisji Europejskiej i tureckiego rządu. Rekomen- dacje muszą być poparte przez minimum połowę posłów reprezentujących każdą ze stron. Potencjalne wpływy Komitetu wykraczają więc poza agendę unijną. Przez wiele lat Komitet zdominowany był przez przedstawicieli CHP, byłych ambasadorów i biurokratów (określanych w Turcji mianem mon cher). Joost Lagendijk zwraca uwagę, że po 2002 roku, kiedy przedstawiciele AKP po raz pierwszy zetknęli się z posłami europejskimi, byli jako nowicjusze na europejskich salonach, nabardziej otwarci na opinie unijnych partnerów. Jednocześnie politycy tej partii „byli albo zbyt nieśmiali, albo zbyt niedo- świadczeni, aby przeciwstawić się politykom CHP; nie chcieli być również postrzegani jako ci, którzy «trzymają» ze stroną unijną – to była delikatna sprawa”120. Z czasem zaczęły ujawniać się różnice między partią rządzącą a opozycją, co stwarzało napięcia między przedstawicielami obu partii zasia- dającymi w Komitecie. Był zatem Komitet w pierwszych latach po objęciu rządów przez AKP swoistym forum edukacji parlamentarzystów z partii rzą- dzącej i wdrażania ich w politykę europejską. Równocześnie przedstawiciele strony tureckiej i unijnej zgodni są co do tego, że Wspólny Komitet Parlamentarny nie spełnia roli, jaką przypisano mu w umowie stowarzyszeniowej121. Można wręcz postawić tezę, że efektem funkcjonowania Komitetu jest raczej deeuropeizacja tureckich parlamenta- rzystów uczestniczących w jego pracach i pogłębianie się turecko-unijnych antagonizmów. Dwudniowe posiedzenia Komitetu są bardzo sformalizowane. Od wielu lat agenda spotkań zdominowana jest przez problematykę przestrzegania praw człowieka w Turcji, w tym mniejszości religijnych i etnicznych, a od 2004 roku przez konﬂ ikt turecko-cypryjski, instrumentalizowany zarówno przez unijnych, jak i tureckich parlamentarzystów zasiadających

120 Wywiad z Joostem Lagendijkiem, Stambuł, 13 grudnia 2014. 121 Wywiad z Aylin Nazlıaką, Ankara, 13 maja 2014. 174 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe w Komitecie122. Już samo ustalanie agendy przez współprzewodniczących nastręcza wiele problemów i zajmuje dużo czasu123. W ostatnich latach Ko- mitetowi nie udało się przyjąć żadnych rekomendacji. Analiza sprawozdań z jego posiedzeń w wybranych latach potwierdza, że kwestia cypryjska pojawia się w dyskusjach unijnych i tureckich parlamentarzystów bardzo często.

Tabela 2 Cypr jako temat dyskusji na forum Wspólnego Komitetu Parlamentarnego

Liczba wzmianek o Cyprze w sprawozdaniach Data posiedzenia Komitetu z posiedzenia Komitetu 23–24 lutego 2005 30 23–24 listopada 2005 37 3–5 maja 2006 35 26–27 października 2009 51 23–24 lutego 2010 58 26–27 października 2010 81 23–24 lutego 2012 35 13–14 czerwca 2012 50 14–15 lutego 2013 30 5–6 grudnia 2013 27

Źródło: oprac. własne na podstawie sprawozdań z posiedzeń Wspólnego Komitetu Parlamentarnego UE–Turcja, http://www.europarl.europa.eu/delegations/en/d-tr/home. html [18 grudnia 2014].

Dysfunkcjonalność Komitetu wzmacnia fakt, że ze strony unijnej naj- większe zainteresowanie jego pracami wykazują europarlamentarzyści z Cy-

122 Jak stwierdził Mehmet Tekelioğlu, „strona grecka wygłasza z pamięci swoją formułkę – «okupujecie Cypr», strona turecka wygłasza swoją – «bronimy praw swoich obywateli»”, w związku z tym forum to nie osiąga żadnych rezultatów. Wywiad z Mehmetem Tekelioğlu, Ankara, 13 maja 2014. Joost Lagendijk stwierdził, że przewodnicząc posie- dzeniom Komitetu, „zawsze wiedział, kto co powie”. Wywiad z Joostem Lagendijkiem, Stambuł, 13 grudnia 2014. Przyznała to również Hélène Flautre, następczyni Lagendijka na stanowisku współprzewodniczącego Wspólnego Komitetu Parlamentarnego, która w jednym z wywiadów stwierdziła, że wielokrotnie musiała interweniować w celu nie- dopuszczenia, aby dyskusja na forum Komitetu zdominowana została przez problem cypryjski. S. Erkuş, Cyprus Talk Dominates Heated EU-Turkey Meet, „Hürriyet Daily News”, 6 grudnia 2013. 123 Wywiad z Joostem Lagendijkiem, Stambuł, 13 grudnia 2014. Współpraca transnarodowa 175 pru i Grecji. Tezę o skrajnie upolitycznionym obliczu Wspólnego Komitetu Parlamentarnego potwierdzają wybory na przewodniczących tego gremium. Po wyborach do Parlamentu Europejskiego z 2014 roku na przewodniczą- cego Komitetu wybrany został Grek Manolis Kefalogiannis, reprezentują- cy EPL. Jego zastępcami zostali Grek Miltiadis Kyrkos i Cypryjczyk Takis Hadjigeorgiou. Tym samym po stronie unijnej Komitetowi przewodniczą parlamentarzyści z krajów, z którymi Turcja ma bardzo trudne relacje. Spo- śród dwudziestu pięciu unijnych członków Komitetu ośmiu pochodzi z Gre- cji i Cypru (30% składu Komitetu, podczas gdy deputowani z Grecji i Cypru stanowią zaledwie 3,5% składu całego Parlamentu Europejskiego!). Ponadto kilku unijnych posłów wywodzi się z ugrupowań wybitnie antytureckich, takich jak grecki Złoty Świt czy francuski Front Narodowy. Do członkostwa w Komitecie aspirują (zgłoszenia w ramach grup politycznych są dobrowol- ne) przede wszystkim parlamentarzyści przeciwni członkostwu Turcji w UE. Joost Lagendijk stwierdził, że w poprzednich kadencjach Parlamentu Euro- pejskiego do prac w komitecie również zgłaszali się przeciwnicy tureckiego członkostwa, jednak przywództwo grup politycznych nie dopuszczało wtedy zbyt dużej liczby turkosceptycznych deputowanych: „teraz odpuszczono, co jest znakiem czasu”124, a więc znakiem słabnącego znaczenia procesu akcesyjnego Turcji z perspektywy unijnego establishmentu. Kompozycja Komitetu sprawia, że dyskusja między unijnymi parlamen- tarzystami i ich tureckimi kolegami w dużej mierze koncentruje się nie na poszukiwaniu dróg intensyﬁ kacji relacji turecko-unijnych, ale na forsowaniu własnego stanowiska w kwestii cypryjskiej. To zaś ogranicza potencjał Wspólnego Komitetu Parlamentarnego do odgrywania roli istotnego kanału europeizacji zasiadających w nim tureckich przedstawicieli i tureckich ugru- powań politycznych. Tym samym cel, do którego instytucja ta została powo- łana, a więc ułatwienie integracji Turcji z UE, nie jest realizowany125. Meh- met Tekelioğu, przewodniczący tureckiej delegacji do Wspólnego Komitetu

124 Wywiad z Joostem Lagendijkiem, Stambuł, 13 grudnia 2014. O tym, że kwestia akcesji Turcji nie jest już postrzegana przez poszczególne grupy polityczne w PE jako prioryte- towa, świadczy również fakt, że pierwszy raz od wielu lat EPL nie wystawiła kandydata do ważnej funkcji parlamentarnego sprawozdawcy do spraw Turcji, choć zawsze dążyła do objęcia tego stanowiska. Pozwalało ono reprezentantowi chadeków budować konsensus wewnątrz EPL w kwestii tureckiej. Obecnie nastroje antytureckie w ramach EPL mogą być bardziej widoczne. Nowym sprawozdawcą do spraw Turcji została socjaldemo- kratka Kati Piri. 125 Wywiad z Mehmetem Tekelioğlu, Stambuł, 13 grudnia 2014. 176 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe

Parlamentarnego, na kilku posiedzeniach proponował wręcz rozwiązanie tej instytucji – jej funkcjonowanie w obecnym kształcie wydaje się bowiem bez- zasadne, czy wręcz kontrproduktywne126. Mniej zinstytucjonalizowaną formą współpracy między parlamentarzy- stami europejskimi a Turcją jest powstała w 2010 roku Grupa Przyjaciół Turcji, założona w Parlamencie Europejskim. Deklaruje ona współpra- cę ze Wspólnym Komitetem Parlamentarnym, chociaż – co może dziwić – w latach 2009–2014 jedynie czternastu z siedemdziesięciu ośmiu człon- ków Grupy zasiadało jako stali członkowie we Wspólnym Komitecie Par- lamentarnym UE–Turcja127. Jej członkowie prowadzą dialog z tureckimi naukowcami, przedstawicielami środowisk pozarządowych i biznesowych. Grupa organizuje spotkania ad hoc, nie ma instytucjonalnego umocowania, a jej członkami są tylko parlamentarzyści europejscy; jest więc raczej lobby protureckim w UE, a nie prounijnym w Turcji, mogącym stanowić istotny czynnik europeizacji tureckich partii politycznych. Niemniej jednak, jak pod- kreśliła Aylin Nazlıaka, w Turcji docenia się funkcjonowanie Grupy128, która ma potencjał neutralizowania negatywnych doświadczeń, jakie tureccy dzia- łacze partyjni wynoszą z posiedzeń Wspólnego Komitetu Parlamentarnego. Jest to tym istotniejsze, że zwolennicy tureckiego członkostwa są, w porów- naniu ze sceptykami wobec akcesji Turcji, o wiele słabiej słyszalni129. Nieefektywność transnarodowych form współpracy obserwować można na przykładzie inicjatywy Komisji Harmonizacyjnej, która w latach 2012– –2013 realizowała Międzyparlamentarny Projekt Wymiany i Dialogu (tur. Parlamentolar arası Değişim ve Diyalog Projesi)130. W jego ramach zorganizowano 11 spotkań zarówno w Turcji, jak i w stolicach europejskich państw, które wyrażają największy sprzeciw wobec akcesji Turcji (Austria, Niemcy, Francja). Brak sukcesu wynikał z niskiej frekwencji po stronie parlamenta- rzystów europejskich. W związku z niewielkim zainteresowaniem członków

126 Ş. Toktaş, EU Enlargement Conditions and Minority Protection: A Reﬂ ection on Turkey’s Non- -muslim Minorities, „East European Quarterly” 2006, t. 40, nr 4, s. 489−518. 127 Analiza własna na podstawie składów obu instytucji: http://www.friendsofturkey.eu/index.php/members.html oraz http://www.europarl.europa.eu/meps/pl/map.html [18 listopada 2014]. 128 Wywiad z Aylin Nazlıaką, Ankara, 13 maja 2014. 129 Z. Öniş, Contesting for the ‘Center’: Domestic Politics, Identity Conﬂ icts and the Controversy over EU Membership in Turkey, „Journal of Contemporary European Studies” 2010, t. 18, nr 3, s. 17. 130 Wywiad z Mehmetem Tekelioğlu, Stambuł, 13 grudnia 2014. Współpraca transnarodowa 177

PE strona turecka zmuszona była zapraszać dodatkowo do udziału w wyda- rzeniu członków parlamentów narodowych państw członkowskich.

INNE FORMATY WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ

Transnarodową platformą współpracy tureckich polityków z partnerami europejskimi, o charakterze ad hoc, był Konwent w sprawie przyszłości Europy. W jego pracach uczestniczyli: z AKP Zekeriya Akçam oraz jego zastępca Ibrahim Özal, ówczesny minister spraw zagranicznych Abdullah Gül, z CHP zaś Kemal Derviş i jego zastępca Necdet Budak, a także, nieformalnie, po- słanka Zeynep Damla Gürel, blisko współpracująca z europejskimi socja- listami131. Przedstawicielami AKP byli młodzi, choć jednocześnie obezna- ni z tematyką unijną politycy (w 2002 roku Zekeriya Akçam miał 34 lata), a CHP wydelegowała działaczy znanych za granicą (Kemal Derviş). Udział w pracach Konwentu był okazją do budowania sieci powiązań z partnerami unijnymi w ramach grup politycznych w PE – partie zachęca- ły swoich przedstawicieli w Konwencie do aktywności na forum frakcji132. Przedstawiciele AKP – co może dziwić – najbliżej współpracowali nie z EPL, ale z frakcją liberalną (poprzedniczką ALDE), sprzeciwiając się umieszczeniu w projekcie konstytucji odniesień do chrześcijaństwa i apriorycznego deﬁ - niowania granic Europy. Przedstawiciele CHP współpracowali z grupą socja- listów, domagając się silnej pozycji PE kosztem parlamentów narodowych. Takie podejście CHP mogło dziwić, gdyż tradycyjnie partia ta utożsamiana była z dbaniem o suwerenność narodową. Można przypuszczać, że kierownictwo CHP dało swoim przedstawicielom dużą swobodę w formułowaniu stanowiska na forum Konwentu albo po prostu sprawą tą w ogóle się nie in- teresowało133. Aktywności tureckich polityków w Konwencie nie sprzyjało to, że jego prace niemal w ogóle nie wzbudzały zainteresowania tureckich mediów i opinii publicznej; zaangażowanie w jego działania nie dawało więc szansy na wzmocnienie własnej pozycji politycznej. Również liderzy obu partii nie wykazywali zainteresowania przebiegiem prac Konwentu134.

131 Paradoksalnie, w 2008 roku Z.D. Gürel została mianowana przez nowo wybranego prezydenta Abdullaha Güla, wywodzącego się z AKP, doradcą do spraw europejskich. 132 K. Kirişçi, Z.G. Çapan, Turkey on the Edges of the Convention on the ‘Future of Europe’, „South European Society & Politics” 2004, t. 9, nr 1, s. 174. 133 Ibidem, s. 180. 134 Ibidem, s. 181. 178 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe

Tureccy parlamentarzyści uczestniczą też w pracach Rady Europy: 12 posłów wraz z zastępcami reprezentuje Turcję w Zgromadzeniu Parla- mentarnym Rady Europy. Jak zauważył Tadeusz Iwiński, w Zgromadze- niu Parlamentarnym brała udział czołówka tureckich polityków, zwłaszcza z AKP. Były prezydent Abdullah Gül zasiadał w Zgromadzeniu przez 10 lat i przez pewien czas przewodził tureckiej delegacji. Obecny minister spraw zagranicznych Mevlüt Çavuşoğlu w latach 2010–2012 był przewodniczącym Zgromadzenia. Choć jest to funkcja prestiżowa, jej objęcie wynika z nie- formalnego porozumienia między grupami politycznymi w Zgromadzeniu, które kolejno desygnują swoich przedstawicieli na to stanowisko. Mevlüt Çavuşoğlu był bardzo aktywnym przewodniczącym, ale jego zaangażowanie służyło raczej tureckiej dyplomacji publicznej, a nie promowaniu wartości głoszonych przez Radę Europy w Turcji – świadczy o tym wiele imprez pro- mujących Turcję, zrealizowanych m.in. w Strasburgu135. Co ciekawe, choć AKP dokonała transferu z grupy Europejskiej Partii Ludowej do grupy Europejskich Konserwatystów, jeden z jej czołowych przedstawicieli, Şaban Dışlı pozostał w Zgromadzeniu Parlamentarnym Rady Europy we frakcji chadeckiej. Uzasadnieniem takiej decyzji jest chęć utrzymywania przez AKP „przyczółku” w największej grupie politycznej Zgromadzenia136.

Tabela 3 Liczba parlamentarzystów delegowanych do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w latach 2002–2014

Liczba parlamentarzystów Liczba parlamentarzystów, Partia ogółem którzy zasiadali w ZP RE dłużej niż 5 lat AKP 51 5 CHP 16 2 Źródło: oprac. własne na podstawie list tureckiej delegacji do Zgromadzenia Parlamen- tarnego Rady Europy.

Tureccy parlamentarzyści skupieni są w stałych delegacjach i uczestniczą w zgromadzeniach parlamentarnych organizacji międzynarodowych, takich jak: Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy, OBWE, NATO, Organiza- cja Konferencji Islamskiej, Mieszana Komisja Parlamentarna Turcja–Unia

135 Wywiad z Tadeuszem Iwińskim, Warszawa, 10 listopada 2014. 136 Wywiad z Mehmetem Tekelioğlu, Stambuł, 13 grudnia 2014. Podsumowanie 179

Europejska, Stowarzyszenie Parlamentów Azji dla Pokoju, Azjatyckie Zgro- madzenie Parlamentarne, Zgromadzenie Parlamentarne Organizacji Współ- pracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego, Euro-Śródziemnomorskie Zgromadzenie Parlamentarne czy Śródziemnomorskie Zgromadzenie Parla- mentarne. Działają ponadto międzyparlamentarne grupy przyjaźni z wszystkimi państwami członkowskimi UE, z wyjątkiem Grecji i Cypru137. Te sieci transnarodowe mogą również służyć socjalizacji i pośrednio europeizacji tureckich parlamentarzystów i ugrupowań politycznych w Turcji. Nie wydaje się jednak, aby miały rzeczywisty wpływ na internalizowanie przez tureckie elity polityczne europejskich norm i wartości.

PODSUMOWANIE

W rozdziale podjęto próbę ukazania wpływu procesu akcesyjnego na tureckie partie polityczne, uwzględniającą zarówno aspekty wewnętrzne (europeizacja organizacji partyjnej i instytucji parlamentarnych odpowiedzialnych za problematykę unijną), jak i szersze uwarunkowania współpracy transnarodowej tureckich ugrupowań politycznych, mające istotny wpływ na socja- lizację tureckich aktorów partyjnych. Struktura organizacyjna tureckich partii politycznych uwidacznia ich ni- kłe zaangażowanie instytucjonalne w problematykę unijną. Zachowały one tradycyjną strukturę, która nie ulegała zmianom w czasie kolejnych etapów procesu akcesyjnego. Choć regulacje dotyczące funkcjonowania partii politycznych (w tym ustawa o partiach politycznych) – jak się wskazuje w literaturze – rzeczywiście narzucają dość sztywne ramy dotyczące organizacji ugrupowań politycznych, to jednak istnieje duża przestrzeń do kształtowania struktur wewnątrzpartyjnych. Na przykład stworzenie stanowiska wiceprze- wodniczącego do spraw UE – co nie wymagałoby wielu nakładów czy rady- kalnej reformy partyjnych struktur – byłoby jasnym sygnałem o prioryteto- wym traktowaniu przez partie kwestii unijnych. Kierownictwa AKP i CHP nie traktują tej problematyki priorytetowo. Świadczy o tym chociażby brak woli politycznej, aby wzmocnić status i upodmiotowić parlamentarną Komi- sję Harmonizacyjną. Liderzy tureckich partii politycznych – zarówno ugrupowania rządzącego, jak i głównej partii opozycyjnej – nie chcą inwestować

137 Zob. strona internetowa Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Turcji – http://www. tbmm.gov.tr/develop/owa/dostluk_gruplari.grup [22 grudnia 2014]. 180 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe kapitału politycznego w sprawę, która nie cieszy się dzisiaj dużym zainteresowaniem społecznym. Ograniczona europeizacja tureckich partii politycznych nie ma więc charakteru strukturalnego. Innymi słowy, procesy te, jeśli w ogóle zachodzą, mają – odwołując się do terminów używanych w literaturze anglosaskiej – charakter agent-driven, a nie structure-driven, ich motorem są jednostki, a nie struktury. „Feudalizm” tureckiego systemu partyjnego sprawia, że partie polityczne są w dużej mierze odporne na europejskie impulsy socjalizacyjne, których nośnikami są poszczególni, jednostkowi działacze. Wpływ działaczy partyjnych zaangażowanych we współpracę transnarodową na forum europejskim pozostaje w cieniu aktywności lidera i elity partyjnej, koncentrujących się na problematyce krajowej. Jest to o tyle istotne, że w pierwszych latach ubie- głej dekady, gdy relacje turecko-nijne przeżywały swój złoty wiek, angażowa- nie się w problematykę unijną przysparzało prestiżu. Zajmowali się nią wpły- wowi działacze partyjni (na przykład Yaşar Yakış), którzy nawet samodzielnie mogli wpływać na agendę partii. Teraz zaś zarówno w partii rządzącej, jak i opozycyjnej tematy unijne podejmowane są zwykle przez „pasjonatów” tej tematyki, ale bez większego przełożenia na władze partii. One nie angażują się we współpracę, pozostawiając aktywność europejską młodym politykom, nieposiadającym wpływu na elity partyjne, a w konsekwencji niedysponu- jącym potencjałem do szerszej europeizacji własnej partii. Zaangażowanie w problematykę europejską nie wzmacnia pozycji tych osób w partyjnej hierarchii, a nawet może osłabiać ich wewnątrzpartyjny status. W ostatnich latach proeuropejscy działacze opuścili szeregi AKP, która ucieka się do coraz bardziej antyzachodniej retoryki. W przypadku CHP, choć partia ta urucho- miła biuro w Brukseli, jest to jednoosobowa inicjatywa, która w niewielkim stopniu przekłada się na rzeczywistą, „strukturalną” europeizację organizacji partyjnej czy retoryki partii. Należy zauważyć, że czynnikiem ograniczającym socjalizację tureckich polityków z partii opozycyjnych w ramach współpracy transnarodowej jest formuła funkcjonowania większości tych forów. Liczba przedstawicieli poszczególnych ugrupowań w tych forach jest proporcjonalna do skła- du parlamentu krajowego – a to oznacza bardzo ograniczoną reprezentację opozycji. W przypadku Turcji jest to tym istotniejsze, że od 2002 roku rzą- dy nieprzerwanie sprawuje jedna partia – AKP, mająca miażdżącą przewagę liczebną nad pozostałymi ugrupowaniami, w tym nad CHP. Europeizacja przedstawicieli rządzącej partii dokonuje się również w ramach administracji Podsumowanie 181 rządowej – występuje bowiem naturalna wymiana kadr między administracją partyjną a egzekutywą, która utrzymuje relacje z partnerami europejskimi. Tym samym nasuwa się wniosek, że brak alternacji władzy osłabia potencjał europeizacyjny tureckich elit politycznych – czy to w ramach Wspólnego Komitetu Parlamentarnego UE–Turcja, czy Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy – gdyż tylko nieliczna grupa przedstawicieli opozycji ma szan- sę uczestniczyć w pracach tych forów. Ponadto powiązanie instytucjonalne Komisji Harmonizacjyjnej ze Wspólnym Komitetem Parlamentarnym (ten sam skład w obu organach) ogranicza grono tureckich polityków poddanych europejskim procesom socjalizacyjnym. Negatywnie należy też ocenić jakość współpracy transnarodowej, która nie wpływa na zmianę preferencji tureckich polityków i internalizację norm. Obecnie platformy współpracy transnarodowej mają dla relacji turecko- -unijnych marginalne znaczenie albo wręcz przynoszą odwrotne do zamierzonych rezultaty, prowadząc do deeuropeizacji tureckich elit politycznych. Obserwuje się nasilenie negatywnych przejawów funkcjonowania Wspólne- go Komitetu Parlamentarnego UE–Turcja, który w założeniu powinien być podstawowym narzędziem europeizacji tureckich polityków. Gdy relacje turecko-unijne układały się dobrze, unijni członkowie Komitetu byli swoistymi ambasadorami Turcji w Brukseli; obecnie Komitet staje się platformą dla europejskich populistów i deputowanych prezentujących skrajnie antytureckie nastroje. Po stronie UE wiele zależy także od jednostkowego pro- lub antytureckiego zaangażowania unijnych polityków. Próby europeizacji tureckich aktorów znów mają więc charakter agent-driven (na przykład proture- ckość zmarłego w 2013 roku Wilfrieda Martensa, Carla Bildta czy Silvio Ber- lusconiego – niemających już wpływu na politykę europejską). Najciekawsza i potencjalnie najbardziej owocna część spotkań Komitetu Współpracy odbywa się już poza formalnym posiedzeniem, podczas kolacji i nieoﬁ cjalnych albo przygotowawczych spotkań138 – tutaj dobra lub zła wola uczestników i poziom zaangażowania po obu stronach mają ogromne znaczenie. Forma- ty „protureckie” funkcjonujące w PE, takie jak Grupa Przyjaciół Turcji, nie są wystarczająco wpływowe i sformalizowane, żeby móc neutralizować negatywne przejawy funkcjonowania Wspólnego Komitetu Parlamentarnego. Nieefektywność transnarodowych form współpracy jako forum europeizacji wynika również z tego, że tureckie partie nie wpisują się pod względem

138 Wywiad z Joostem Lagendijkiem, Stambuł, 13 grudnia 2014. 182 De)europeizacja tureckich partii politycznych: aspekty instytucjonalne i transnarodowe tożsamościowym w europejskie podziały i schematy ideologiczne, których emanacją są grupy polityczne w Parlamencie Europejskim czy w Zgroma- dzeniu Parlamentarnym Rady Europy. Dotyczy to zarówno Partii Sprawied- liwości i Rozwoju, jak i Republikańskiej Partii Ludowej. Na przykład europejscy liberałowie czy Zieloni, nie mając odpowiednika po stronie tureckiej, blisko współpracowali z AKP, choć obie formacje należą do odrębnych rodzin politycznych139. AKP jest partią konserwatywną, trudno więc jej znaleźć tożsamościowo pokrewnych partnerów z głównego nurtu europejskiej polityki. Z kolei partie marginalne nie mają potencjału europeizacyjnego. CHP naznaczona jest zaś „rozerwaną” tożsamością – z jednej strony wciąż tkwi w „kemalistowskiej ortodoksji”, z drugiej próbuje budować orientację socjal- demokratyczną. Przy założeniu, że ten drugi pierwiastek przeważy, większy potencjał recepcji impulsów europeizacyjnych wykazywać będzie właśnie CHP, która może budować wspólnotę z europejskimi partnerami, wykorzy- stując takie tematy, jak prawa kobiet, LGBT czy sprawy pracownicze.

139 Ibidem. Rozdział 7 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak?

Celem rozdziału jest analiza procesu europeizacji w kontekście wymiaru ideologicznego i programowego oraz funkcjonowania macedońskich partii politycznych. Problematyka badawcza koncentruje się wokół niskiego poziomu zaufania społecznego w stosunku do krajowych partii i instytucji politycznych, a w konsekwencji bardzo ograniczonej partycypacji politycznej społeczeństwa w Macedonii. Przedmiotem rozważań jest zjawisko europeizacji uwidocznione nie tylko w oﬁ cjalnych partyjnych dokumentach, ale tak- że w sposobie myślenia polityków podejmujących decyzje dotyczące integracji europejskiej oraz w percepcji społecznej. Istotnym punktem odniesienia jest postępujący rozdźwięk między politykami a obywatelami i między obywatelami a procesem integracji europejskiej. Efektem są widoczne utrudnie- nia w transferze impulsów europeizacji do systemu partyjnego w Republice Macedonii.

SPECYFIKA SYSTEMU WIELOPARTYJNEGO W MACEDONII

Analizy współczesnego macedońskiego systemu partyjnego zajmują szcze- gólne miejsce w badaniach nad strukturą systemów partyjnych w postkomunistycznych demokracjach1. System ten charakteryzuje się wieloma spe-

1 J. Wojnicki, Procesy instytucjonalizacji przemian ustrojowych w państwach postjugosłowiańskich, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. A. Gieysztora, Pułtusk 2007; A. Antoszewski, Systemy polityczne Europy Środkowej i Wschodniej. Perspektywa porównawcza, Wydawnictwo Uniwersy- 184 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak? cyﬁ cznymi cechami oraz wysokim poziomem polaryzacji, dlatego zasadne jest zwrócenie na wstępie uwagi na jego osobliwości. Wyraźnie wielopartyjny charakter tego systemu odnosi się zarówno do formatu2, jak i sposobu funkcjonowania (innymi słowy – typologii). W odniesieniu do formatu i układu macedońskiej sceny politycznej konieczne jest wyróżnienie trzech faz rozwoju, deﬁ niowanych przez kolejne wybory parlamentarne: (1) 1990–1994; (2) 1994–1998; (3) od 1998 roku do chwili obecnej. W wyborach parlamentarnych z 1990 roku do parlamentu dostało się kilka różnych formacji partyjnych, nie licząc posłów niezależnych. Ocena ich znaczenia jest utrudniona, gdyż macedoński system polityczny był dopiero w fazie tworzenia, a i w późniejszym okresie nie osiągnął pełnej stabilizacji i przejrzystości organizacyjnej. Jednak biorąc pod uwagę poziom poparcia społecznego i początkowy potencjał koalicyjny poszczególnych formacji oraz ich siłę jako ugrupowań opozycyjnych, można stwierdzić, że liczba partii w latach 1990–1994 oscylowała wokół sześciu. Były to: Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna – Demokratyczna Partia Macedoń- skiej Jedności Narodowej (mk. Внатрешна македонска револуционерна организација – Демократска партија за македонско национално единство, WMRO-DPMNE), Liga Komunistów Macedonii – Partia De- mokratycznej Transformacji (mk. Сојуз на Комунистите на Македонија – Партија за Демократска Преобразба, SKM-PDP), Partia Demokratyczne- go Dobrobytu (mk. Партија за демократски просперитет, PDP), Unia Sił Reformatorskich Macedonii (mk. Сојуз на реформски сили, SRSM), Socja- listyczna Partia Macedonii (mk. Социјалистичка партија на Македонија, SPM) i Narodowa Partia Demokratyczna (mk. Национална демократска партија, NDP). Podział ten miał charakter przejściowy, gdyż rozwój systemu partyjnego wymuszał kolejne zmiany: partie łączyły się, rozwiązywały, zmieniały nazwy, pojawiały się też nowe ugrupowania3. Kolejne wybory, w 1994 roku, nie przyniosły radykalnych zmian w ukła- dzie sceny politycznej. Jednak bojkot drugiej tury wyborów (w okręgach jednomandatowych w ramach systemu większościowego) przez najważniejsze

tetu Wrocławskiego, Wrocław 2006; E. Bujwid-Kurek, Państwa pojugosłowiańskie. Szkice politologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008. 2 Por. G. Sartori, Parties and Party Systems: a Framework for Analysis, ECPR Press, Colchester 2005. 3 P. Fiala, J. Holzer, Politické strany ve střední a východní Evropě: ideově-politický profi l, pozice a role politických stran v postkomunistických zemích, Masarykova univerzita, Brno 2002. Specyfi ka systemu wielopartyjnego w Macedonii 185 partie opozycyjne (WMRO-DPMNE i Partię Demokratyczną [DP]), zdewalu- ował ostateczne wyniki, których nie można było już traktować jako wskaźnik poparcia wyborczego i znaczenia partii. Grupa czterech głównych partii rzą- dzących – Socjaldemokratycznej Unii Macedonii (mk. Социјалдемократски сојуз на Македонија, SDSM), Partii Liberalnej (dawnej SRSM), Partii De- mokratycznego Dobrobytu (PDP) i Socjalistycznej Partii Macedonii (SPM) – dysponowała odpowiednim potencjałem koalicyjnym. Mimo nieprawidło- wości wyborczych oraz braku opozycji parlamentarnej (do momentu wyjścia liberałów, a potem socjalistów z koalicji rządowej) wszystkie partie polityczne podlegały permanentnej transformacji. Po wyborach parlamentarnych w 1998 roku na scenie politycznej pozo- stały następujące formacje: WMRO-DPMNE, Demokratyczna Alternatywa (mk. Демократска Алтернатива, DA), Demokratyczna Partia Albańczyków (mk. Демократска партија на Албанците, DPA), PDP, Narodowe Demo- kratyczne Odrodzenie (mk. Национална Демократска Преродба, RDK), Partia Liberalno-Demokratyczna (mk. Либерално-демократска Партија, LDP). W rezultacie ich liczba nadal oscylowała wokół sześciu, co zgodnie z klasyfi kacją Giovanniego Sartoriego stawia ten układ na granicy ograni- czonego i skrajnego pluralizmu. Jednak w przypadku Macedonii, analizu- jąc zawierane koalicje i kreowanie struktur systemu rządowego i partyjnego, można stwierdzić, że mamy do czynienia z umiarkowaną formą pluralizmu. Koalicje powyborcze są w tym systemie nieuniknione, podczas gdy w miesza- nym systemie wyborczym (od 1998 roku) duże znaczenie mają sojusze wyborcze. W kontekście reprezentatywności rządu warto zauważyć, że nieod- zowną część koalicji rządowej stanowią po 1998 roku partie albańskie (PDP lub DPA). Obserwujemy więc próby moderowania sceny politycznej w celu kontroli tendencji odśrodkowych przez promocję demokracji konsensualnej i eliminację możliwości wystąpienia mechanicznej polaryzacji systemu. Nazwanie macedońskiego systemu wielopartyjnego umiarkowanym lub segmentowym nie oddaje jednak całej złożoności zagadnienia i pomija problem polaryzacji macedońskiej sceny partyjnej4. A bez tego nie można zrozu- mieć specyfi ki tego systemu i ogólnej logiki jego funkcjonowania. Współ- czesny macedoński system partyjny jest pluralistyczny i niejednorodny, ponieważ partie polityczne tworzące ten układ mają odmienne tożsamości

4 V. Stojarová, P. Emerson, Party Politics in the Western Balkans, Routledge, London − New York 2013, s. 50−51. 186 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak? i wykorzystują różne źródła legitymizacji i mobilizacji. Powstaje pytanie, na ile zasadne jest stosowanie kategorii historycznych i ideologicznych w kontek- ście macedońskim. Rygorystyczne stosowanie terminologii opracowanych na potrzeby Europy Zachodniej będzie prawdopodobnie nieadekwatne. Jed- nak możliwa jest – i do pewnego stopnia pożądana – próba podziału ma- cedońskiej sceny partyjnej według kryteriów rodzin ideologicznych (franc. familles spirituelles), tak jak robi się to w przypadku liberalnych demokracji. Wyróżnić możemy więc 4 zasadnicze nurty: (1) narodowo-konserwatywny; (2) postkomunistyczny (postkomunistyczny socjaldemokratyczny i/lub so- cjalistyczny); (3) liberalno-demokratyczny oraz (4) etniczny (lub etniczno- -nacjonalistyczny). Do partii narodowo-konserwatywnych można zaliczyć Wewnętrzną Ma- cedońską Organizację Rewolucyjno-Demokratyczną – Partię Macedońskiej Jedności Narodowej, do postkomunistycznych – Unię Socjaldemokratyczną Macedonii i Socjalistyczną Partię Macedonii, do liberalno-demokratycznych – Partię Liberalno-Demokratyczną oraz – jak na razie – także Demokratycz- ną Alternatywę, natomiast albańskie partie PDP i DPA – do kategorii partii etnicznych. Ze względu na wielkość poparcia i pozycję na macedońskiej scenie politycznej WMRO-DPMNE i SDSM reprezentują dwa główne bieguny polityczne5. Ten dwubiegunowy podział zarysował się już po wyborach parlamentarnych w 1990 roku i z czasem stał się główną osią systemu. SDSM uformowała się dzięki przekształceniom w Lidze Komunistów Macedonii – Partii Demokratycznej Transformacji. Jest ona bardzo prag- matyczną, centrową i zorientowaną prozachodnio postkomunistyczną par- tią socjaldemokratyczną. Do sukcesu tego sukcesora partii komunistycznej przyczynił się zarówno brak innej ważnej formacji socjaldemokratycznej (Socjaldemokratyczna Partia Macedonii – SDPM nie zapewniła sobie odpowiedniej pozycji, podporządkowując się ostatecznie SDSM), jak i powstawanie nowych formacji centrowych i liberalnych. Tymczasem rozwój WMRO-DPMNE jest w wielu aspektach bardziej niejednoznaczny niż w przypadku postkomunistów. Wynika to nie tylko z siły konﬂ iktów wewnętrznych, ale także z dość długiego okresu poszukiwania wyraźnie określonej pozycji i roli na scenie partyjnej, co było spowodowane

5 A. Bumçi, Macedonia and the Albanians: the Confi nes of Ethnic Politics, Albanian Institute for International Studies 2001; В. Хофмајстер, К. Грабов, Пoлитички пaртии. Функционирање и организација во демократските општества, Konrad Adenauer Stiftung, Skopje, http:// www.kas.de/wf/doc/kas_33530-1522-2-30.pdf?130214154853 [4 stycznia 2015]. Specyfi ka systemu wielopartyjnego w Macedonii 187 wieloma czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Kluczowymi momenta- mi tego procesu był, po pierwsze, początkowy sukces wyborczy z 1990 roku, w wyniku którego partia stała się głównym reprezentantem nacjonalistycz- no-konserwatywnego i antykomunistycznego nurtu; po drugie zaś, stopniowe odejście od pierwotnego radykalizmu nacjonalistycznego i populizmu na rzecz umiarkowanej, pragmatycznej i w zasadzie centrowej orientacji poli- tycznej6. Centrowość orientacji wyrażała się m.in. przez zbliżenie ideologiczne do partii zachodnioeuropejskich, zwłaszcza konserwatywnych. WMRO-DPMNE i SDSM tworzą dwa bieguny, wokół których skoncentrowany jest macedoński system partyjny, i są osiami potencjalnych koalicji rządowych – obecnie żadna inna partia nie ma podobnego potencjału i moż- liwości oddziaływania na arenie krajowej. Pozostałym partiom zostaje rola sa- telitów, krążących wokół jednego z biegunów. To stwierdzenie jest prawdziwe zwłaszcza w przypadku Partii Liberalno-Demokratycznej, która do niedawna podejmowała próby utworzenia trzeciego bieguna, jednak jej „potencjał re- formatorski” okazał się niewystarczający. Z tego powodu nie może ona być traktowana jako w pełni wartościowy i niezależny podmiot, podobnie trudno ocenić stabilność i zakres jej potencjału wyborczego. Jeśli chodzi o inne partie polityczne, to na przykład Partia Socjalistyczna Macedonii wielokrotnie zawierała eksperymentalne sojusze wieloetniczne z małymi ugrupowaniami. Najbardziej skomplikowanym zadaniem jest interpretacja pozycji albań- skich partii politycznych, gdyż procesy identyfi kacji oraz defi niowania celów i strategii o charakterze narodowym, etnicznym, regionalnym i europejskim są bardzo złożone i mało klarowne. Z tego powodu trudno jest formuło- wać zadowalające wnioski. Niezbyt odległa przeszłość pokazała, że trudno jest w przypadku Macedonii dokonać właściwej analizy i oceny – szczególnie w dłuższej perspektywie – działań i współpracy między partiami politycznymi. Nie odnosi się to jedynie do formacji albańskich, często o dość radykalnych poglądach, lecz także do partii reprezentujących inne grupy etniczne, w tym także i macedońską. Nie można jednak, mimo powoli postępujących proce- sów europeizacji, oczekiwać spadku potencjału i roli partii reprezentujących poglądy ksenofobiczne i głęboko nacjonalistyczne. Na przykładzie strategii realizowanych przez Demokratyczną Partię Albańczyków i Partię Demokra-

6 P. Lewis, Political Parties in Post-Communist Eastern Europe, Routledge, London − New York 2002; R. Peshkopia, Conditioning Democratization: Institutional Reforms and EU Membership Conditionality in Albania and Macedonia, Anthem Press, London 2014. 188 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak? tycznego Dobrobytu można wysnuć wniosek, że po wyborach w 1998 roku doszło do zmiany macedońskiego systemu partyjnego, który w niezmienio- nej formie przetrwał do chwili obecnej7. Charakteryzuje się on klientelizmem i klanowością w regionach wiejskich8, a także rywalizacją etniczną i naro- dowościową9. W efekcie mamy do czynienia z procesem kształtowania się sposobu funkcjonowania i działania charakterystycznego dla umiarkowanego i tzw. segmentowego pluralizmu. Można stwierdzić, że dopiero dłuższe jego funkcjonowanie umożliwi ocenę, czy macedoński system wielopartyjny będzie się rozwijał we wskazanym już pluralistycznym kierunku. W ostatnich wyborach, w 2014 roku, wzięło udział wiele partii, jednak ich wyniki raczej nie odzwierciedlają tego umiarkowanego pluralizmu10. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku Macedonia stała się areną nieograniczonej pluralizacji, powszechnej wtedy we wszystkich państwach postkomunistycznych. Partie nie wyłaniały się z określonych środowisk spo- łecznych, ale w wyniku segmentacji i wyboru elementów znaczących dla ca- łego systemu. Od tego czasu społeczeństwo, zwłaszcza na terenie Bałkanów Zachodnich i w Macedonii, nie było monolitem, lecz składało się z wielu różnych grup, w tym także powstałych w czasach systemu socjalistyczne-

7 J. Shasivari, I. Zejneli, The Legal and Political System of the Republic of Macedonia between the Rule of Ethnos and Demos, „Mediterranean Journal of Social Sciences” 2013, t. 4, nr 10; The Former Yugoslav Republic of Macedonia 2013 Progress Report, extract from the Communi- cation from the Commission to the European Parliament and the Council ‘Enlargement Strategy and Main Challenges 2013−2014’, COM(2013)700 fi nal, http://ec.europa.eu/ enlargement/pdf/key_documents/2013/package/brochures/the_former_yugoslav_re- public_of_macedonia_2013.pdf. 8 S. Dehnert, Elections and Confl ict in Macedonia. Country Analysis, International Policy Analy- sis, Friedrich Ebert Stiftung, Berlin 2010. 9 J. Shasivari, The Past and the Present of the Constitutional Systems of the Republic of Macedonia in Terms of the Positions of Albanians, „European Scientifi c Journal” 2013, t. 9, nr 17. 10 Предвремени Парламентарни и Претседателски избори 2014, http://rezultati.sec.mk/ Parliamentary/Results?cs=mk-MK&r=2&rd=r [5 stycznia 2015]; K. Casule, Macedonia’s Conservatives Win Parliamentary, Presidential Elections, Reuters, Skopje 2014, http://www. reuters.com/article/2014/04/27/us-macedonia-election-idUSBREA3Q0ES20140427 [5 stycznia 2015]; E. Fouere, Democracy Has Lost its Meaning in Macedonia, Balkan Insight, Brussels 2014, http://www.balkaninsight.com/en/article/democracy-has-lost-its-meaning-in-macedonia [5 stycznia 2015]; Macedonia Opposition Rejects Election Results, http:// www.aljazeera.com/news/europe/2014/04/macedonia-opposition-rejects-election-results-201442723145540311.html [5 stycznia 2015]; Z. Jordanovski, Macedonia’s New Co- alition is Hardly New, Deutsche Welle, 28 kwietnia 2014, http://www.dw.de/macedonias- new-coalition-is-hardly-new/a-17596330 [5 stycznia 2015]. Programy partii politycznych a europeizacja 189 go. Z tego systemu wykształciły się następujące partie polityczne: narodowe i nacjonalistyczne (WMRO-DPMNE, Ruch na rzecz Macedońskiego Działania [mk. Движењето за сите македонски акција, MAAK], Partia Ludowa [mk. Внатрешна Македонска Револуционерна Организација- -Народна Партија, WMRO-NP]), etniczne (Partia Demokratycznego Do- brobytu, Narodowa Partia Demokratyczna, Demokratyczna Partia Turków [mk. Демократска партија на Турците, TDP]), oparte na religii i wyznaniu (Akcja Demokratyczna – Islamska Droga) oraz bazujące na elektoracie wiej- skim (Sojusz Demokratyczny – Stronnictwo Ludowe, Partia Rolna). Mimo tak dużego zróżnicowania partie nadal nie realizują podstawowych funkcji selekcji i agregacji interesów społecznych, wyrażanych w sposób klarowny i umożliwiających sprawne funkcjonowanie. W krajach o stabilnej demokracji proces kształtowania interesów cząstkowych jest realizowany przez gęstą sieć organizacji pozarządowych i stowarzyszeń. Społeczeństwo obywatelskie tworzone jest przez grupy interesu, które działając, zmierzają do osiągnięcia określonych celów. Mając do wyboru wiele partii politycznych, głosuje się tylko na te, które są w stanie te cele osiągnąć. W Macedonii taki schemat nie jest jeszcze wypracowany i politycy często wykorzystują brak doświad- czenia politycznego obywateli do własnych celów, co powoduje, że mace- dońska scena polityczna jest bardzo rozbudowana i charakteryzuje się dużą liczbą partii politycznych, ale każde kolejne wybory umacniają tylko pozycję kilku partii11. Głównym problemem jest więc brak świadomości i pełnego upodmiotowienia politycznego macedońskiego społeczeństwa.

PROGRAMY PARTII POLITYCZNYCH A EUROPEIZACJA

Efektów europeizacji należy doszukiwać się przede wszystkim w programach politycznych partii, następnie w oﬁ cjalnie głoszonych przez nie stanowiskach oraz nieoﬁ cjalnych opiniach polityków i pracowników merytorycznych tych partii, często ich poglądy są ze sobą dość rozbieżne. Do najważniejszych ele- mentów programów, mających wpływ na kreowanie systemu politycznego, prawnego i gospodarczego państwa, a jednocześnie odnoszących się do pro-

11 N. Ambarkov, The Republic of Macedonia, Consocialtional (concensual) Enogh? − An Evalu- ation of the Macedonian Political System through Lijphart’s Ten Criteria for Distinguishing Ma- joritarian from Consensus Model of Democracy, s. 7, http://www.law-review.mk/pdf/08/ Nikola%20Ambarkov.pdf [5 stycznia 2015]. 190 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak? cesów europeizacji i integracji z UE należą: proponowana struktura rządu, system prawa, założenia polityki gospodarczej i społecznej, edukacja i kultura, stosunki wewnętrzne, w tym etniczne, oraz polityka zewnętrzna, polityka rodzinna i ochrona środowiska. Wszystkie te kwestie mają znaczenie w kon- tekście acquis communautaire, ale też odnoszą się bezpośrednio do żywotnych problemów wewnętrznych Macedonii. Proponowany w programach partii politycznych kształt rządu ma szcze- gólne znaczenie w odniesieniu do kwestii suwerenności Republiki Macedonii oraz jej multikulturowej struktury. Punktem odniesienia jest rola obywatela jako źródła władzy – albo suwerennej, albo przynależnej do określonej zbio- rowości, co możemy dostrzec zwłaszcza w koncepcjach albańskich ugru- powań politycznych. Wszystkie partie (oprócz PDP i DPA) wspierają ideę wolnych i bezpośrednich wyborów o proporcjonalnej reprezentacji sił politycznych. Mają one różne koncepcje na temat struktury i funkcjonowania parlamentu: od zasady porozumienia i konsensualności do idei systemu więk- szościowego lub bezwzględnej większości12. W dziedzinie struktury władzy państwowej część partii (Zjednoczenie Romów w Macedonii [mk. Сојуз на Ромите на Македонија, SRM], DPA i Demokratyczna Partia Serbów w Ma- cedonii [mk. Демократска партија на Србите во Македонија, DPSM]), deklaruje dążenie do zwiększenia decentralizacji władzy. W tym wymiarze jednostka jest uważana za podstawowy podmiot, a podejście do prawa opiera się z jednej strony na idei wolności i promocji praw obywatelskich, a z drugiej na praworządności jako gwarancji ich realizacji. Swoboda w posługiwaniu się językiem ojczystym oraz dostęp do mediów wszystkich grup etnicznych są wymieniane w programie każdej partii. Natomiast o niezależności sądów, równości wobec prawa, zapobieganiu dyskryminacji jest mowa w programach sześciu partii. Idea zapewnienia ochrony prawnej i bezpieczeństwa pojawia się w trzech programach. Ciekawostką jest, że w odniesieniu do kwestii rzą- dów prawa nie ma znaczących różnic pomiędzy partiami. Różnice pojawiają się w przypadku regulacji dotyczących określonych grup etnicznych. Partie albańskie domagały się ustanowienia języka albańskiego językiem urzędo-

12 W. Wagner, The Overstated Merits of Proportional Representation: the Republic of Macedonia as a Natural Experiment for Assessing the Impact of Electoral Systems on Descriptive Representation, „Ethnopolitics” 2014, t. 13, nr 5; S. Veljanovska, S. Dukoski, Koliko je mlada Makedonska demokratija sazrela za otvorene kandidatske liste I kako se to moze odraziti na polnu I manjinsku zastupijenost u sabranju I lokalnim, „Singidunum Scientiﬁ c Review/ Singidunum Revija” 2011, t. 8, nr 1, s. 289−295. Programy partii politycznych a europeizacja 191 wym – co zresztą nastąpiło na mocy porozumienia z Ohrydu w 2001 roku13. DPSM zaś uważa, że różne języki urzędowe powinny obowiązywać tylko na tych terenach, na których mieszka etnicznie zróżnicowana populacja14. Partie mają różnorodne i złożone podejście do kwestii gospodarczych. Ogólnie można stwierdzić, że wolny rynek i swobodny przepływ kapitału i pracy są głównymi elementami wspólnymi poszczególnych programów. Kwestie społeczne obejmują bardzo szerokie spektrum zagadnień, począw- szy od warunków życia jednostek, całych grup społecznych aż do społe- czeństwa jako całości. Ze względu na trwającą restrukturyzację i malejący wzrost gospodarczy bezrobocie jest wymieniane jako najbardziej palący problem przez wszystkie partie polityczne, niezależnie od przynależności etnicznej. Rozwiązanie tego problemu jest ważne dla wszystkich obywateli. W tym sensie reforma polityki społecznej jest koniecznością, a jako jeden z jej głównych celów wymienia się zapewnienie bezpieczeństwa społeczne- go, pomoc dla bezrobotnych, emerytów i rencistów oraz osób niepełno- sprawnych, poprawę i zapewnienie równego dostępu do opieki zdrowotnej. Inne aspekty pomija się lub wspomina bardzo ogólnie. Wyjątkiem są prawa kobiet. W programach partii z bloku albańskiego zwraca się uwagę na: nie- ograniczoną wolność urodzeń, specjalną opiekę dla kobiet wielodzietnych, krótszy i elastyczny czas pracy kobiet. Problem urbanizacji i niedostatecznie rozwiniętej infrastruktury jest poruszany tylko w części programów. Edukacja, postrzegana jako niezbędny czynnik do utrzymania własnej tożsamości, stanowi jeden z głównych tematów w programach partyjnych. Prawie wszystkie partie jako swój główny cel przedstawiają wspieranie tradycji oraz wartości kulturowych i religijnych. Wszystkie grupy etniczne opowia- dają się za nauczaniem języka ojczystego w szkole podstawowej, natomiast kształcenia w języku ojczystym na wyższych poziomach edukacji domaga się tylko blok albański. Poruszane są również kwestie reform systemu edukacji i powstania szkolnictwa prywatnego. Z jednej strony postuluje się moderniza- cję procesu kształcenia, z drugiej zaś wprowadzenia rygorystycznych sankcji

13 Framework Agreement, 13 August 2001, www.ucd.ie/ibis/fi lestore/Ohrid%20Framewo rk%20Agreement.pdf; D. Taleski, Post-Confl ict Legacies and the Ohrid Framework Agreement: Discursive Legitimation of Political Competition between Albanian Parties in Macedonia, w: M. Ri- steska, Z. Daskalovski (red.), One Decade after the Ohrid Framework Agreement: Lessons (to be) Learned from the Macedonian Experience, Friedrich Ebert Stiftung, Center for Research and Policy Making, Skopje 2011, s. 184. 14 P. Lewis, Political Parties in Post-Communist Eastern Europe, s. 53. 192 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak? za złe zachowanie uczniów, a także cenzurowania treści „niepożądanych i por- nografi cznych”. Motyw przewodni stanowią tu przekonania religijne. Bezpo- średnio wiążą się z tym postulaty obowiązkowego (DPA i DSA) lub tylko dobrowolnego nauczania religii. Na komentarz zasługuje też popierana przez PDP idea „federalizmu kulturalnego”, który winien mieć wsparcie państwa. Powinno ono utworzyć specjalne instytucje odpowiedzialne za kultywowanie norm i wartości kulturowych. Chociaż sformułowanie to jest bardzo niejas- ne, a jego interpretacja problematyczna, jest oczywiste, że u jego źródła leży ideowa koncepcja części partii mniejszości albańskiej, mówiąca o Republice Macedonii jako państwie „dwóch konstytutywnych narodów”. Ten cel DPA wyraźnie podkreśla w swoim programie, postulując utworzenie równoległego systemu edukacyjnego15. W większości programów kładzie się nacisk na to- lerancję i dialog między grupami etnicznymi. Jednak tylko PDP podkreśla konieczność poszanowania europejskich wartości cywilizacyjnych w przypadku sporów i konfl iktów. Chociaż we wszystkich programach tolerancja i dialog są wymieniane jako podstawa współpracy między grupami etnicznymi w Macedonii, nie doprecyzowano tego tematu. Na przykład, mimo że Sojusz Demokratyczny Albańczyków przedstawia się jako gotowy do współpracy ze „wszystkimi obywatelami, bez względu na ich narodowość i religię”, to jednak faworyzuje ugrupowania, w których Albańczycy stanowią większość. W zakresie polityki zagranicznej wszystkie partie deklarują wolę współ- pracy z innymi krajami. Jedni chcieliby ściślejszej współpracy z Turcją (TDP16) lub Albanią, Kosowem i światem islamskim (DPA), a inni z państwami byłej Jugosławii (Demokratyczna Odnowa Macedonii [mk. Демократска обнова на Македонија, DOM]). Integrację z UE popiera Partia Pełnego Wyzwole- nia Romów (PCER) i PDP. Widoczna jest też wola współpracy kulturalnej i swobodnej komunikacji na Bałkanach (PDP, DPA). Partie bloku albańskie- go wykazują szczególne zainteresowanie diasporą. Kwestia demilitaryzacji Macedonii pojawia się w programie PDA, natomiast DPSM deklaruje chęć przystąpienia do NATO17.

15 Szerzej: Oferta E PDSH-SE Per Qytetaret, http://www.gurra-pdsh.org/index.php?option =com_content&view=category&layout=blog&id=97&Itemid=702 [11 grudnia 2014]. 16 Makedonya Türk Demokratik Partisi Programý [Turecka Partia Demokratyczna, Pro- gram partii], http://www.tdp.org.mk/index.php/parti/parti-program.html [11 grudnia 2014]. 17 Изборни Програм ДПСМ 2011–2015 [Demokratyczna Partia Serbów, Program partii 2011−2015], http://www.dpsm.info/index.php/ [11 grudnia 2014]. Programy partii politycznych a europeizacja 193

Rodzina traktowana jest jako podstawowa komórka społeczna. Najczęś- ciej poruszana jest kwestia emancypacji kobiet i wychowywania młodego po- kolenia. Jednak emancypacja rozumiana jest nie jako uzyskanie niezależności i nieograniczonych możliwości kontaktu ze światem zewnętrznym, lecz raczej jako zabezpieczenie pozycji kobiety w domu rodzinnym. W programie DPA można dostrzec wyraźnie tradycyjny wzorzec stosunków małżeńskich, brakuje również postulatów na temat poprawy dostępu do edukacji dla kobiet i dzieci18. Konieczność pełnej emancypacji kobiet (niestety, bez szczegó- łowego wyjaśnienia, co miałoby to oznaczać) pojawia się za to w programie RDK19. Ogólnie można stwierdzić, że żadna z partii nie pomija wprawdzie kwestii praw kobiet, ale wystawianie kobiet jako kandydatów na listach wyborczych należy do rzadkości i jest rezultatem wypełniania zapisów konstytucyjnych o konieczności zachowania 30% kwot dla każdej z płci. Ogólna postawa członków mniejszościowych partii politycznych wobec instytucji państwa i systemu politycznego zależy od pochodzenia etnicznego. Najniższy poziom akceptacji sytemu politycznego widoczny jest w partiach mniejszości albańskiej. Zaskakujące jest, że także DPA charakteryzuje się niskim poziomem akceptacji instytucji państwa, mimo że przed wyborami lokalnymi w 2013 roku stworzyła koalicję z SDSM, w której zdecydowanie respektuje zasadę państwa prawa20. Uważa się, że radykalizacja postaw tej partii jest wynikiem niesprzyjających okoliczności politycznych21. Niektóre partie albańskie, bezpośrednio lub pośrednio, sugerują takie rozwiązania polityczne, które stoją w sprzeczności z podstawowymi zasadami prawa mię- dzynarodowego, zwłaszcza z zasadami suwerennej równości, integralności terytorialnej i niepodległości państwa, a tym samym stoją w sprzeczności z prawem europejskim i procesem europeizacji22.

18 PDSH, Marreveshjaere [Demokratyczna Partia Albańczyków, Program partii], http:// www.gurra-pdsh.org/images/PDF/Marrveshja%20e%20re.pdf [11 grudnia 2014]. 19 RDK, Narodowe Demokratyczne Odrodzenie, Platforma Zgjedhore e RDK-së − Zgjedhje 2014 [Program partii], http://www.rdk.org.mk/images/stories/PDF/platforma.pdf [11 grudnia 2014]. 20 M. Stojanovska, A New Political Partnership in Macedonia, „South East European Times”, 6 August 2012, www.setimes.com [11 grudnia 2014]. 21 Szerzej: K. Cordell, Ethnicity and Democratization in the New Europe, Routledge, London − New York 2006. 22 PDSH, Marreveshjaere, http://www.gurra-pdsh.org/images/PDF/Marrveshja%20e% 20re.pdf. 194 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak?

ETNONACJONALIZM I WYBORY W 2014 ROKU

Początek kampanii wyborczej w 2014 roku spowodował erupcję nacjonalistycznego dyskursu. Obie partie rządzące – WMRO-DPMNE i Demokra- tyczna Unia na rzecz Integracji (mk. Демократска унија за интеграција, DUI)23 – nie wahały się stosować kontrowersyjnej retoryki politycznej, aby przyciągnąć jak najwięcej wyborców. WMRO-DPMNE dążyła do zdobycia 65 mandatów, co dałoby jej absolutną większość w parlamencie, bez koniecz- ności zawierania koalicji z albańską DUI24. Takie podejście stało w sprzecz- ności z politycznymi i prawnymi zasadami kraju, który w konstytucji okre- ślony jest jako wieloetniczny i demokratyczny. Jednak w sytuacji, gdy pojęcie reprezentacji obywatelskiej zostało zastąpione konkurencją na tle etnicznym, wydaje się to dość pragmatycznym posunięciem. DUI zaś stwierdziła oﬁ - cjalnie, że nie uzna zwycięstwa premiera Nikoli Gruevskiego w wyborach prezydenckich25. Chociaż Macedonia jest państwem unitarnym, to uprawianie polityki za pomocą podsycania antagonizmów etnicznych i atmosfery zagrożenia wciąż uważa się za przejaw działań patriotycznych. Uzyskawszy kontrolę nad mediami i zdławiwszy wolność prasy, obecny rząd zapewnił sobie pozycję hegemona na macedońskiej scenie politycznej. W takich okolicznościach dwie główne partie opozycyjne – Socjaldemokratyczna Unia Macedonii i De- mokratyczna Partia Albańczyków – mają ograniczone możliwości głosze- nia postępowych idei politycznych. Zamiast tego wciągane są w kampanię, w której główną rolę odgrywają argumenty nacjonalistyczne. Tylko kandydat na prezydenta SDSM26 poczynił poważniejsze próby dotarcia do społeczno- ści albańskiej i innych grup etnicznych, które zresztą zaszkodziły jego popar- ciu wśród etnicznych Macedończyków.

23 DUI, Demokratyczna Unia na rzecz Integracji, Program partii, http://bdi.mk/en/index. php [11 grudnia 2014]. 24 A. Sadiku, Macedonia: From the Banality of Elections to a New Political Situation, 2014, http://www. criticatac.ro/lefteast/macedonia-banality-of-elections-new-political-situation/ [12 grudnia 2014]. 25 Претседател на Влада на Република Македонија, http://vlada.mk/node/22 [12 grudnia 2014]; http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/infoCountryPage/ setimes/resource_centre/bios/gruevski_nikola?country=Macedonia [12 grudnia 2014]. 26 Szerzej: Socjaldemokratyczna Unia Macedonii, Program partii, http://www.sdsm.org. mk/Default.aspx?mId=85&lId=2 [12 grudnia 2014]. Etnonacjonalizm i wybory w 2014 roku 195

Projekt budowy państwa etniczno-narodowego, podjęty we wczesnych latach dziewięćdziesiątych, zdeterminował formy późniejszej działalno- ści politycznej, która opierała się na dyskryminowaniu grup niemacedoń- skich pod względem ekonomicznym, społecznym i edukacyjnym. Efek- tem było tworzenie monoetnicznych programów politycznych, w których partie starają się rozwiązywać wyłącznie problemy własnych grup. Dziel- nice miast stawały się coraz bardziej jednorodne etnicznie, a same miasta coraz bardziej podzielone. Pogłębianie antagonizmów etnicznych sprzyjało elitom czasów transformacji, które prywatyzowały gospodarkę, kierując się własną korzyścią i nie napotykając poważniejszego oporu społecznego. Gra polityczna skupiła się wyłącznie na kwestiach etnicznych i nacjonalistycznych, skutecznie blokując biznes, eliminując biedniejszych i przyczyniając się do wzrostu bezrobocia (30%)27. W latach dziewięćdziesiątych nacjonalizm odegrał kluczową rolę w kontekście prywatyzacji majątku państwowego w Macedonii. Wówczas narracje nacjonalistyczne przyjęły się jako jedyna prawdziwa forma idealizmu. Ze względu na ich emocjonalne podłoże i ła- twość stawiania się w pozycji oﬁ ary etnicznym Macedończykom wmawia- no, że utrudnia im się tworzenie własnego państwa narodowego, etniczni Albańczycy zaś czuli się obywatelami drugiej kategorii28. Niszczycielskie w odczuciu społeczeństwa skutki prywatyzacji, jej ogromne koszty społecz- ne, zdrowotne i psychologiczne, stały się wodą na młyn dla ideologów nacjonalistycznych. Podział społeczności robotniczych na mniejsze jednostki spo- łeczne – gospodarstwa domowe, rodziny i jednostki – ułatwił nacjonalistom reorganizację społeczeństwa według kryterium grup etnicznych, co uzasad- niano względami bezpieczeństwa. Nacjonalizm zaczął być postrzegany jako adekwatna odpowiedź na szkody wyrządzone przez prywatyzację. Używanie ostrej retoryki etnicznej/nacjonalistycznej podczas każdych wyborów potwierdza specyﬁ kę relacji politycznych w państwie, opartą na sztywnych podziałach społecznych. Podczas ostatnich wyborów samorządo- wych w 2013 roku wydarzenia przybrały niespodziewany obrót, gdy dwóch najbardziej zagorzałych przeciwników politycznych w kraju – konserwatyści i socjaldemokraci – zawiązało etniczną koalicję w Struga i Kičevo celem po-

27 Dane nt. bezrobocia w Macedonii: http://www.tradingeconomics.com/macedonia/ unemployment-rate [14 grudnia 2014]. 28 Szerzej: K. Adamson, D. Jovi, The Macedonian-Albanian Political Frontier: the Re-articulation of Post-Yugoslav Political Identities, „Nations & Nationalism” 2004, t. 10, nr 3, s. 293−311. 196 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak?

łączenia macedońskich głosów przeciw Albańczykom29. Ali Ahmeti, główny polityczny przywódca Albańczyków w Macedonii i prezes DUI, powiedział, że w Macedonii kwestie etniczne są głównym wyznacznikiem procesów po- litycznych30. Jeśli jest to prawdziwy opis macedońskiego systemu politycznego, rodzi się pytanie o cel przeprowadzania wolnych wyborów. Dlaczego nie zdecydować się na system polityczny oparty na spisie powszechnym? Wraz z nasileniem etnocentrycznych tendencji polityczny nacisk na kwestie demograﬁ czne przybrał na sile. Premier Gruevski nawoływał macedońskie kobiety do rodzenia większej liczby dzieci. Przeprowadzano ostre kampanie przeciw kobietom robiącym karierę zawodową, przedstawiając je jako osoby antyrodzinne, zagrażające narodowi. Uchwalono bardziej restrykcyjne prawo aborcyjne. Nacjonalizm zaczął mieć coraz większy wpływ na życie obywateli, zwłaszcza kobiet. W obozie macedońskim działaczy opozycji oraz krytycznych dziennikarzy i intelektualistów zaczęto określać mianem zdrajców. W ostatnim okresie aktywiści różnych ugrupowań politycznych zinten- syﬁ kowali działania na rzecz podburzania obywateli, zwłaszcza tych najbied- niejszych, bezrobotnych lub obawiających się represji ze strony rządu. Dwie z najbardziej aktywnych grup – Solidarnost i Lenka – wspierały protesty pra- cowników fabryk bankrutujących w wyniku prywatyzacji. W związku z oba- wami odnośnie do narastania niepokojów podjęto zorganizowane działania na rzecz wsparcia protestujących. Wystąpienia podsycane były kolejnymi star- ciami z policją, jednak nie rozszerzyły się na cały kraj31. Rząd, wykorzystując sytuację oraz kontrolę nad mediami, zaczął demonizować opozycję – nazy- wał jej działaczy zdrajcami i „skorumpowanymi burżujami”. Jest to taktyka stale wykorzystywana w celu dyskredytacji jakichkolwiek protestów, które automatycznie zostają przedstawione jako wrogie działania opozycji32. Propa- ganda jest tak skuteczna, że uwierzyła w nią większość społeczeństwa. W ten

29 K. Lutovska, Tension in Struga is Political, not Ethnic, 22 June 2013, http://www.setimes. com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2013/06/22/feature- 01 [15 grudnia 2014]; Albanian Parties Mull ethnic Coalition in Struga; Government Ministers Actively Campaign in the Local Elections, Balkan Insight, 19 March 2013, http://www.balkaninsight.com/en/article/macedonia-press-review-march-aa9-2ĺaa3 [15 grudnia 2014]. 30 Ahmeti: Ethnic Relations are Basis of Macedonian Society, 12 June 2014, http://www.mactel. com.au/newsite/index.php?page=news&news=52921&lang=en [15 grudnia 2014]. 31 A. Sadiku, Macedonia. 32 Macedonian Opposition Cries Election Foul, will not Accept Results, 27 April 2014, http://www. worldbulletin.net/cyprus/134811/macedonians-set-to-hand-conservative-pm-gruevski- new-term [15 grudnia 2014]. Etnonacjonalizm i wybory w 2014 roku 197 sposób dyskredytuje się niemal wszystkie głosy sprzeciwu, także ze strony organizacji pozarządowych, które zwracają uwagę na bardzo niekorzystne warunki społeczno-gospodarcze oraz kurczenie się przestrzeni wolności i demokracji w Macedonii. Ta „nowa sytuacja polityczna” wymaga zatem poważnych zmian. Ten- dencje nacjonalistyczne zwiększają napięcia na tle etnicznym, zachęcają do konfrontacji, szerząc prawicowe populistyczne poglądy, co w konsekwencji może zagrozić jedności państwa. W ostatnich pięciu latach napięcia na tle etnicznym stały się coraz powszechniejsze. Były one bezpośrednim wynikiem aktywnej działalności politycznej koalicji rządzącej, którą łączy tylko wspól- nie wypracowany system korupcyjny. Ta sytuacja wymaga natychmiastowej mobilizacji sił postępowych w Macedonii, powstania sojuszu organizacji politycznych, pozarządowych i innych platform obywatelskich, który wyeli- minuje nacjonalistyczne tendencje głównych grup etnicznych. Konieczne jest wypracowanie poczucia wspólnoty i przynależności, które będzie po- dzielane przez większość obywateli. Można to osiągnąć poprzez skupienie się na kwestiach gospodarczych i społecznych oraz wspólnych elementach kulturowych. Należy krytycznie ocenić przedsięwzięcie urzędników i polityków, którzy po konﬂ ikcie etnicznym w 2001 roku przeznaczyli ogromne środki na ukazywanie różnic kulturowych, co w założeniu miało stać się podstawą tolerancji i szacunku. Jednak wyolbrzymianie różnic, przy całkowitym igno- rowaniu społecznych konsekwencji przemian gospodarczych, doprowadziło do efektu odwrotnego od zamierzonego. Oprócz budowania sojuszy, któ- re na pierwszy plan wysuną podobieństwa społeczno-ekonomiczne łączące większość obywateli Macedonii, należy również aktywnie zwalczać praktyki nacjonalistyczne, służące wyłącznie utrzymaniu się przy władzy obecnych elit politycznych. Bez takiego zaangażowania i reform instytucjonalnych trudno oczekiwać, że istniejące partie polityczne same zrezygnują z prowadzenia polityki podziałów i tworzenia schizofrenicznej atmosfery, obejmującej każdy aspekt życia. To właśnie brak formalnego włączenia się mniejszych ruchów do struktury politycznej sprawił, że zabrakło przeciwwagi dla etnonacjonali- zmu i związanych z nim niepowodzeń i rozczarowań33.

33 Szerzej: L.M. Danforth, The Macedonian Conﬂ ict: Ethnic Nationalism in a Transnational World, Princeton University Press, New Jersey 1995; V. Roudometof, Collective Memory, National Identity and Ethnic Conﬂ ict: Greece, Bulgaria and Macedonia Question, Preager Publishers, West- port, Conn. 2002. 198 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak?

PARTIE POLITYCZNE WOBEC PROCESÓW EUROPEIZACJI I INTEGRACJI Z UNIĄ EUROPEJSKĄ

Na potrzeby niniejszego rozdziału zostały przeprowadzone w Macedonii badania empiryczne, polegające na analizie dokumentów i programów partyjnych, przeprowadzeniu wywiadów pogłębionych34 oraz pozyskaniu danych ilościowych. W wywiadach uzyskano odpowiedzi na pytania dotyczące współpracy z UE zarówno w wymiarze krajowym, jak i na poziomie partii politycznych. Wyniki tych badań zostały niżej zaprezentowane z wykorzystaniem metod jakościowych i ilościowych, przy wykorzystaniu matryc oraz danych porównawczych pochodzących z Instytutu Gallupa i Eurostatu. Macedonia, jako państwo znajdujące się w stanie permanentnej transformacji i obarczone wieloma problemami gospodarczymi i społecznymi, anga- żuje się w proces integracji europejskiej, którą większość społeczeństwa uważa za element pozytywny dla rozwoju państwa. Poparcie dla integracji z UE, jako czynnika stymulującego rozwój państwa, wyrażało w 2008 roku 84% Albań- czyków i 57% Macedończyków35. W 2014 roku 80% mieszkańców Macedonii deklarowało chęć przystąpienia do UE36. Opinie na ten temat w kwestiach szczegółowych zmieniają się zgodnie z podziałami etnicznymi, inne jest bowiem podejście Macedończyków, a inne Albańczyków. Różnice wynikają ze stosunku do nazwy państwa i sporu z Grecją. Macedończycy nie chcą się zgodzić na jakiekolwiek ustępstwa w kwestii nazwy państwa, nawet za cenę nieprzystąpienia do UE. Albańczycy natomiast są gotowi do każdej zmiany, w tym nazwy i statusu państwa, aby tylko osiągnąć zakładane cele, tj. integrację z UE, a być może także autonomię lub separację „niepodległej Ilirii”, głoszo- nej od 2001 roku. W rozwiązaniu tych kwestii i doprowadzeniu do konsensu społecznego nie pomaga ani UE, ani tym bardziej Grecja, odrzucająca istnienie państwa o nazwie Macedonia. 69% Albańczyków popierało (Instytut Gallupa, 2008) członkostwo w UE nawet wtedy, gdy wiązałoby się to ze zmianą nazwy państwa, natomiast tylko 3% Macedończyków akceptowało takie rozwiąza-

34 W dniach 23–26 kwietnia 2014 roku Autor przeprowadził w Skopje 22 wywiady z człon- kami następujących partii politycznych: WMRO-DPMNE, PDP, LDP, DPA, SDSM, DUI, TDP. Respondenci prosili o zachowanie anonimowości. 35 Gallup Balkan Monitor, Insights and perceptions: voices of the Balkans, Analytical Report 2008. 36 Survey on ‘Macedonia’s EU Integration’, Institute for Democracy „Societas Civilis” Skopje (IDSCS), Konrad Adenauer Foundation, Skopje 2014, http://www.kas.de/wf/doc/kas_ 38833-1522-2-30.pdf?140919082453 [18 grudnia 2014]. Partie polityczne wobec procesów europeizacji i integracji z Unią Europejską 199 nie37. Jednak zgodnie z wynikami badań Macedońskiego Centrum Kształcenia Europejskiego, opublikowanymi w październiku 2014 roku, tylko 42% ankietowanych uważało, że członkostwo w UE jest dobrym rozwiązaniem dla Ma- cedonii, a 47% uznało, że dla Macedonii powinno się poszukać innej drogi, bardziej korzystnej niż członkostwo w Unii38. Inne badania z 2014 roku wska- zywały, że 80% społeczeństwa popiera członkostwo w UE, a 26% jest skłon- ne zaakceptować członkostwo w zamian za zmianę nazwy państwa39. Wśród polityków poparcie dla sprawy integracji europejskiej jest wysokie: uznają oni akcesję za korzystną dla Macedonii, jeśli oczywiście uda się rozwiązać wszystkie sporne kwestie – etniczne i terytorialne. Korzyści, które Macedonia może osiągnąć w procesie integracji europejskiej, oceniane są różnie, w zależności od sektora, którego mają dotyczyć. Najwięcej zalet dostrzeganych jest w sferze demokratyzacji i rozwoju gospodarczego, w tym największych korzyści oczekuje się od samego procesu integracyjnego. Widać je we wszystkich programach i instrumentach oferowanych Macedonii przez UE. Negatywnym elementem jest problem ewentualnej zmiany nazwy pań- stwa i ingerowanie UE w wewnętrzne sprawy Macedonii, w tym naruszanie jej suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej. Równocześnie ingerencja UE postrzegana jest też jako czynnik pozytywny, wspomagający proces budowania porozumienia z Albańczykami, Grekami i Bułgarami. Dlatego też UE oceniana jest w sposób zróżnicowany, w zależności od etapu wzajemnych stosunków i wydarzeń zachodzących w samej Macedonii. Zaufanie do instytucji unijnych jest wprost proporcjonalne do sytuacji wewnętrznej i zewnętrz- nej, choć równocześnie UE stara się budować swoją pozycję w Macedonii i promować europejskie wartości poprzez działalność Przedstawicielstwa UE w Skopje oraz wspierane przez nie instytucje edukacyjne i non-proﬁ t. W celu zilustrowania stosunku macedońskich elit politycznych do integracji europejskiej w tabeli 4 zestawiono odpowiedzi udzielone podczas wywiadów i obliczono średnią, wynikającą z przeliczenia poszczególnych wskazań respondentów.

37 Gallup Balkan Monitor, Insights and Perceptions. 38 Macedonians Got Angry with the EU, The Macedonian English News Agency, 2014, http:// www.independent.mk/articles/10076/Macedonians+Got+Angry+with+the+EU [18 grudnia 2014]. 39 Survey on ‘Macedonia’s EU Integration’; N. Pajaziti, 26% of Macedonians Support the EU Acces- sion with a Changed Name, Independent Balkan News Agency, 2014, http://www.balkaneu. com/26-macedonians-support-eu-accession-changed/#sthash.iSLd8LSI.dpuf [18 grudnia 2014]. 200 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak?

Tabela 4 Stosunek macedońskich elit do integracji

Tak / Nie / Pytanie Skala 0–5 Pozytywnie Negatywnie Czy integracja europejska jest postrzegana jako zjawisko pozytywne/negatywne? Tak Nie 4,0/1,0 Czy Republika Macedonii odniesie korzyści z integracji z UE? Tak Nie 4,5 Czy UE odniesie korzyści z przystąpienia Macedonii? Tak Nie 3,0/2,0 Jak postrzegana jest UE? Pozytywnie 3,0 ––Negatywnie 2,0 Jaki jest poziom zaufania do instytucji UE? – – 1,0–4,0 Czy integracja z UE wzmacnia 1) demokratyzację, Tak – 5,0/0,0 2) rządy prawa, Tak – 4,0/3,0 3) rozwój gospodarczy, Tak – 5,0/3,0 4) bezpieczeństwo kraju, Tak – 4,0/3,0 5) dobrobyt obywateli? Tak – 4,0/3,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych wywiadów.

Odpowiedzi na pytanie: Czy integracja europejska jest postrzegana jako zjawisko pozytywne, czy negatywne?, wskazują na ogólną pozytywną ocenę akcesji. W ocenie respondentów integracja jest w znacznej mierze postrzegana jako zjawisko pozytywne, dające możliwości rozwoju państwu, natomiast minimalna liczba głosów negatywnych była wynikiem powszechnie znanych i opisywanych już obaw o tożsamość Macedonii, jej suwerenność i prawo do samostanowienia. Niemniej jednak obawy te nie przeważały wśród badanych. Musimy także pamiętać, że badani są osobami dobrze poinformowa- nymi i zorientowanymi w zagadnieniach integracyjnych, umiejącymi również w sposób klarowny przeprowadzić głębszą analizę kosztów i zysków wynika- jących z integracji, co zdecydowanie może wpływać na ich odpowiedzi. Ko- lejne pytanie: Czy Republika Macedonii odniesie korzyści z integracji z UE?, było standardowym pytaniem, zadawanym w każdym badanym państwie, objętym procesem akcesyjnym – generalnie otrzymywano na nie pozytywne odpowiedzi. Wynika to z ogromnych oczekiwań odnośnie do zysków oraz pomijania kosztów; brak tych ostatnich w analizach i refl eksji elit często pro- wadził do szybkiego spadku zadowolenia z procesu integracji oraz do niepo- rozumień, wynikających z nadmiernych oczekiwań społecznych względem Partie polityczne wobec procesów europeizacji i integracji z Unią Europejską 201 tego procesu. Niemniej jednak bardzo pozytywne odpowiedzi, sięgające górnej granicy podanej skali, dają nadzieję na znaczną determinację integra- cyjną decydentów i społeczeństwa. Na pytanie: Czy UE odniesie korzyści z przystąpienia Macedonii?, badani udzielali zarówno odpowiedzi twierdzą- cych, jak i przeczących. Są one wynikiem realistycznej oceny miejsca i roli Macedonii w regionie i w UE oraz jej możliwości i posiadanego potencjału. Rozmówcy podkreślali aspekty historyczne, kulturowe i walory turystyczne swojego kraju, słabości upatrywali natomiast w strukturze gospodarki, strukturze społecznej oraz konfl iktach etnicznych i niskim poziomie dobrobytu. UE była więc postrzegana zarówno pozytywnie, jak i negatywnie. Nastawie- nie do niej było, według rozmówców, mocno związane ze stanowiskiem od- nośnie do nazwy państwa, konfl iktu z Grecją i stosunku wobec Albańczyków zamieszkujących Macedonię. Podobne wyniki osiągnięto, badając poziom zaufania do instytucji unijnych, przy czym najwyższym zaufaniem darzono Komisję i Parlament Europejski, a najniższym Radę, reprezentującą rozbież- ne interesy poszczególnych państw członkowskich. Natomiast Europejska Służba Działań Zewnętrznych (ESDZ) była, ze względu na swoje (i wysokiego przedstawiciela Catherine Ashton) zaangażowanie w regionie, szczególnie w odniesieniu do relacji między Kosowem a Serbią, negatywnie postrzegana, jako instytucja nieobiektywna. Na ostatnie pytanie: Czy integracja z UE wzmacnia w danym kraju demokratyzację, rządy prawa, rozwój gospodarczy, bezpieczeństwo kraju i dobrobyt obywateli?, respondenci odpowiadali, wska- zując na dwoistość skutków integracji. Z jednej strony akcentowali wzmocnienie procesu demokratyzacji, upodmiotowienie polityczne społeczeństwa, wzrost znaczenia instytucji pozarządowych i rozwój rządów prawa. Z drugiej – podkreślali zróżnicowany wpływ na rozwój gospodarczy, bezpieczeństwo kraju i dobrobyt obywateli, które wynikają z oddziaływania wielu czynników i w konsekwencji trudno je przewidzieć. Ponadto kwestie bezpieczeństwa są w Macedonii postrzegane bardziej przez pryzmat NATO niż UE, co ma swoje źródła w postjugosłowiańskiej historii państwa i całego regionu. Z przeprowadzonych wywiadów wynika, że rywalizującym ze sobą, ak- centującym wątki ideologiczne i nacjonalistyczne partiom politycznym udało się w procesie integracji z UE i na bazie jej doświadczeń (dobrych praktyk) wdrożyć pewne elementy sposobu podejmowania dyskusji, tak aby można było nie tylko wspólnie omawiać określone zagadnienia, ale także w sposób otwarty i klarowny przedstawiać je na forum międzynarodowym. Obserwo- wane efekty socjalizacji znacznie podniosły skuteczność macedońskich partii 202 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak? politycznych i umożliwiły im efektywniejszą partycypację na arenie lokalnej i regionalnej.

Tabela 5 Siła skojarzeń z UE Pozytywne Negatywne Dopływ środków integracjiKoszty wzrost cen np. Stabilizacja Rozwiązanie problemów z sąsiadami Rozwiązanie problemów wewnętrznych Otwarty europejski rynek i rynek zbytu pracy 3 główne skojarzenia +++ ++ +++ ++ ++ + ++ +++ z UE

Legenda: + słabe ++ średnie +++ mocne Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych wywiadów.

Macedońskie partie polityczne są członkami europejskich federacji partyjnych. SDSM należy do Europejskiej Partii Socjalistycznej i Międzynarodów- ki Socjalistycznej, a WMRO-DPMNE bierze udział w pracach Europejskiej Partii Ludowej i Międzynarodowej Unii Demokratycznej. Jednak w Mace- donii tradycyjne możliwości czytelnego podziału sceny politycznej zostały zachwiane przez podejmowanie i przenikanie się ciągle nowych zagadnień, uniemożliwiających klasyfi kację partii politycznych po lewej lub po prawej stronie politycznego spektrum, a także przez coraz silniejszy wpływ regulacji unijnych i skupienie się na kwestiach integracyjnych, sporach z Grecją i konfl ikcie etniczno-narodowościowym. Ponadto partie albańskie (Partia Demo- kratycznego Dobrobytu, Demokratyczna Partia Albańczyków i Demokra- tyczna Unia na rzecz Integracji) skoncentrowały się na rozgrywaniu kwestii narodowościowych, wzmocnionych przez podziały gospodarcze. Zajęły się więc budową dyskursu tożsamościowego, nie zagłębiając się w dyskurs europeizacyjny, mocno natomiast podkreślając aspekty radykalizacyjne. W teoretycznym wprowadzeniu do tego tomu postawiono wiele pytań dotyczących wpływu relacji zewnętrznych i międzynarodowych partii poli- Partie polityczne wobec procesów europeizacji i integracji z Unią Europejską 203 tycznych z danych państw na ich realne działania, zachodzące w nich zmiany i perspektywy dalszego działania. Jednak tylko część z nich okazała się przydatna do analizy sytuacji Macedonii, co znalazło odzwierciedlenie między innymi w materiale empirycznym uzyskanym podczas wywiadów. Specyfi - ka państw bałkańskich jest bowiem odmienna od specyfi ki państw objętych Partnerstwem Wschodnim. Jak już wskazywano, wpływ integracji z UE na macedońskie partie polityczne znalazł wyraz w wykształceniu się nowych i nieznanych dotąd wśród macedońskich partii politycznych wieloaspektowych form debaty politycznej, dotyczącej rozważań nad procesem integracyjnym i wdrażania norm unijnych. Podczas wywiadów zarówno decydenci, jak i szeregowi członko- wie partii zwracali uwagę na znaczący wpływ UE na: zmianę języka dyskusji, wykształcenie się nowej retoryki, włączenie do debaty politycznej kwestii merytorycznych, zaangażowanie w poszukiwanie rozwiązań innych proble- mów, nie tylko etnicznych i narodowościowych, oraz zgeneralizowany, aczkolwiek powolny, wzrost poziomu kultury politycznej. Ponieważ wywiady przeprowadzano w czasie prezydenckiej kampanii wyborczej, respondenci wskazywali na nowoczesne narzędzia marketingowe i public relations jako jeden z elementów przyjmowania standardów europejskich, wyjścia do społeczeń- stwa i budowania otwartości oraz dialogu z obywatelami. Zwracano również uwagę na niedoskonałości UE, które rozmówcy zaobserwowali podczas negocjacji umowy stowarzyszeniowej, oraz na wyzwania związane ze statusem państwa kandydującego do członkostwa w UE. Podkreślono wybiórczą po- litykę Unii wobec poszczególnych państw, nierówne traktowanie partnerów przez wdrażanie uznaniowych form polityki warunkowości i niedostateczne respektowanie przez UE jej własnych zasad oraz zasad prawa międzynarodo- wego. Ten ostatni zarzut podnoszono regularnie w odniesieniu do wpływu Grecji na pozycję negocjacyjną Macedonii, niechęć do uznania nazwy pań- stwa i wręcz wymuszanie przez UE zmiany nazwy państwa, a więc łamanie zasady samostanowienia. W wywiadach poruszono także temat przygotowania partii politycznych do procesu integracyjnego i współpracy z instytucjami unijnymi. Rozmów- cy lakonicznie stwierdzali, że w każdej partii znajdują się osoby odpowiedzialne za określone zakresy merytoryczne i generalnie zainteresowane Unią czy skupione na procesach europeizacji, ale nie tworzono w partiach żadnych szczególnych ciał czy instrumentów. Partie polegały raczej na opracowaniach rządowych i eksperckich oraz materiałach przekazywanych przez Unię. 204 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak?

Macedońskie partie polityczne współpracują z Parlamentem Europej- skim w ramach Połączonego Komitetu Parlamentarnego Unia Europejska – była Jugosłowiańska Republika Macedonii, którego spotkania odbywają się w zależności od potrzeb i nagromadzenia problemów do omówienia. Obserwowano dużą dynamikę spotkań na początku działania komitetu, w 2010 roku, i sekwencyjny spadek do jednego spotkania rocznie, co zwią- zane było ze zmniejszeniem zainteresowania UE dalszym rozszerzeniem. Problemy, które poruszane są podczas spotkań, właściwie powtarzają się od początku istnienia komitetu i znajdują odzwierciedlenie w corocznych raportach Komisji Europejskiej40. Należą do nich: relacje Unia Europejska– –Macedonia, sytuacja polityczna w państwie, rządy prawa, reformy, sądow- nictwo, administracja publiczna, zwalczanie korupcji, wolność wypowiedzi i niezależność mediów, rozwój gospodarczy oraz rozwój dobrosąsiedzkich stosunków i współpracy regionalnej. Ciekawostką jest skład unijnej delegacji do komitetu, w której podczas ostatniego spotkania w 2014 roku na dwudziestu dwóch deputowanych do Parlamentu Europejskiego przy- padało trzech Greków i czterech Bułgarów. Respondenci nie mieli niemal żadnej wiedzy na temat działalności komitetu, jego celów oraz korzyści, jakie wynikają z udziału macedońskich posłów w jego pracach. Sytuacja ta nie dziwi w świetle dostępnych dokumentów, których zwyczajowa objętość (1–3 strony) nie jest imponująca, a informacje w nich zawarte sprawiają wra- żenie lakonicznych i pozbawionych jakichkolwiek merytorycznych treści41. Problematyka integracji europejskiej znajduje odzwierciedlenie w kampaniach wyborczych jedynie w niewielkim zakresie i ma odmienne znaczenie dla partii macedońskich i albańskich oraz dla ich wyborców. W przeci- wieństwie do państw poradzieckich, w których integracja z Unią Europejską wydaje się atrakcyjną perspektywą gospodarczą, w Macedonii jest przede wszystkim kwestią tożsamości, trwałości, suwerenności i jedności państwa, a dopiero później gospodarki. W wywiadach pojawiły się dwie perspektywy – macedońska i albańska. Stanowiska te były zupełnie różne i stanowiły odzwierciedlenie permanentnego konﬂ iktu, eskalowanego zresztą przez samą UE i procesy europeizacji. Na czym polega konﬂ ikt na linii UE–Macedoń- czycy–Albańczycy? Unia Europejska, podejmując kwestie dotyczące dalsze-

40 The Former Yugoslav Republic of Macedonia Progress Report, European Commission, Brussels, October 2014. 41 Parlament Europejski, http://www.europarl.europa.eu/delegations/en/d-mk/publications.html#delegation_menu [22 grudnia 2014]. Podsumowanie 205 go rozszerzenia, nie uznaje nazwy Republika Macedonii, wspierając w tym względzie stanowisko Grecji42. Na ten problem nakłada się nieuznawanie przez Bułgarię istnienia narodu macedońskiego. Unia Europejska, dążąc do rozwiązania tej kwestii, wysunęła propozycję zmiany nazwy państwa ma- cedońskiego, tak aby mogła być ona zaakceptowana przez Grecję. Spowo- dowało to ogromny wzrost niechęci wobec procesu integracyjnego wśród Macedończyków i reprezentujących ich partii politycznych. Oburzenie tylko wzrosło, gdy UE uznała niepodległość Kosowa w 2008 roku. Równocześnie w tej sprawie wypowiedzieli się Albańczycy mieszkający na terytorium Ma- cedonii i reprezentujące ich partie, popierając opcję członkostwa w zamian za zmianę nazwy państwa. W efekcie doszło do zaostrzenia konﬂ iktu między Macedończykami a Albańczykami, dlatego obecnie Unia Europejska, jeśli występuje w kompaniach wyborczych, to często nie jest ich pozytywnym bohaterem.

PODSUMOWANIE

Badania Instytutu Gallupa z 2008 roku pokazały w miarę pozytywne po- dejście obywateli Macedonii do UE oraz wolę budowania wzajemnych sto- sunków, ponieważ uważano, że nie tylko członkostwo w UE jest korzystne dla Macedonii, ale także społeczeństwa państw członkowskich są otwarte na jej akcesję. Obecnie ta perspektywa staje się coraz bardziej problematyczna, zwłaszcza gdy uwzględnimy wypowiedzi przywódców unijnych świad- czące o zamknięciu drzwi dla nowych kandydatów na co najmniej kilka lat. Przedstawione obawy macedońskiej opinii publicznej związane z działalnoś- cią UE znajdują również odzwierciedlenie w badaniach empirycznych.

42 Груевски не ги коментира идеите од Нимиц, Radio Free Europe, 10 kwietnia 2013, http:// www.makdenes.org/archive/news/20130410/428/428.html?id=24953595 [23 grudnia 2014]; Груевски: Ќе има референдум ако има решение за името], Plusinfo, 15 kwietnia 2013, http://www.plusinfo.mk/vest/88762/Gruevski-Kje-ima-referendum-ako-ima-reshenie- za-imeto- [23 grudnia 2014]; Social Democratic Union of Macedonia, Electoral Program- me 2011 for your Future, http://www.zatvojataidnina.mk/upload/pdf/Programa_SDSM_ 2011.pdf [23 grudnia 2014]; N. Kotevski, Многу ставови за името, а консензус нема, Utrinski vesnik, 1 czerwca 2012; A. Ahmeti, СТАВ Време е за НАТО, „Dnevnik”, 12 kwietnia 2013, http://dnevnik.mk/ ItemID=FF11B7986E7B2A45A6AD5D530C059021 [23 grudnia 2014]; S. Marusic, Bulgaria and Greece block Macedonia’s EU Talks, Balkan Investigative Re- porting Network, 12 grudnia 2012, http://www.balkaninsight.com/en/article/bulgaria- joins-greece-in-blocking-macedonia-s-eu-bid [23 grudnia 2014]. 206 Partie polityczne w Macedonii: europeizacja czy jej brak?

Badania opinii publicznej ujawniają, że tradycyjnie wysoki w Republi- ce Macedonii poziom poparcia społecznego dla członkostwa w UE przez ostatnie 10 lat stopniowo obniżał się. Zgodnie z danymi Krajowego Instytu- tu Wyborczego i sondażami Międzynarodowego Instytutu Republikańskiego (monitorowanymi i wykorzystywanymi przez rządowy Sekretariat do spraw Europejskich) najwyższy poziom poparcia społecznego dla integracji z UE (91,9%) odnotowano w końcu 2005 roku, gdy Macedonia otrzymała status kandydata do członkostwa. Jednak odraczanie każdego roku decyzji w sprawie otwarcia negocjacji akcesyjnych przez państwa członkowskie (mimo pozytywnych zaleceń Komisji Europejskiej) wpłynęło na spadek poparcia społecznego dla idei integracji. W listopadzie 2012 roku członkostwo w UE popierało 84% respondentów. Przyczyn tego należy upatrywać w braku rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych (mimo statusu państwa kandydującego od 2005 roku) oraz w impasie rozmów na temat nazwy państwa43. Chociaż poparcie dla członkostwa jest nadal relatywnie stabilne, to zaufanie do Unii spada. W 2010 roku wyrażało je tylko 53% badanych, a 37% de- klarowało jego brak44. W 2011 roku odsetek wątpiących w UE wzrósł o 10%, a 47% ankietowanych wyraziło brak zaufania do Unii45. Był to pierwszy son- daż, w którym większość obywateli Macedonii zademonstrowała sceptyczne nastawienie do UE. Wyniki te powszechnie tłumaczono, w kontekście doświadczeń z poprzedniego rozszerzenia, które wykazały, że poparcie dla członkostwa spada wraz z postępami w procesie akcesyjnym. Opóźnienie rozpoczęcia negocjacji także przyczyniło się do trendu spadkowego, choć nie można jeszcze mówić w tym przypadku o eurosceptycyzmie. Spór o nazwę państwa ma również wpływ na postawy społeczeństwa wobec UE, a ono, jak wielokrotnie zaznaczano, jest bardzo podzielone za- równo w wymiarze etnicznym, jak i politycznym. Konﬂ ikt o nazwę państwa jest zdecydowanie ważniejszy dla etnicznych Macedończyków i partii rządzą- cej WMRO-DPMNE niż dla ogarniętych silniejszymi ambicjami integracji euroatlantyckiej Albańczyków i sympatyków SDSM46. Macedońscy wyborcy

43 Public Opinion Polls, Secretariat for European Affairs, http://www.sep.gov.mk/portal/ mak/default.asp?id=10 [28 grudnia 2014]. 44 Public Opinion in the European Union, Standard Eurobarometer 74, 2010, http://ec.europa. eu/public_opinion/archives/eb/eb74/eb74_publ_en.pdf [28 grudnia 2014]. 45 Public Opinion in the European Union, Standard Eurobarometer 76, 2011, http://ec.europa. eu/public_opinion/archives/eb/eb76/eb76_agreport_en.pdf [28 grudnia 2014]. 46 S. Klekovski, Macedonia Name Dispute (Public views in Macedonia), Macedonian Center for International Cooperation, Institute for Democracy Societas Civilis, Skopje 2011. Podsumowanie 207

WMRO-DPMNE wydają się mniej skłonni do kompromisu w sprawie nazwy niż elektorat SDSM, dla którego priorytetem jest integracja europejska. Niektórzy politycy, aby rozwiązać kwestię nazewnictwa, chcieli poddać ją pod referendum, jednak obawy o jego wynik spowodowały zaniechanie tego po- mysłu. Wobec tego Albańczycy i zwolennicy integracji uważają, że ich interesy zostały zdominowane przez macedońską większość47. Badania jasno pokazują, że podczas gdy Macedończycy postrzegają Unię jako winną spo- wolnienia procesu akcesyjnego i braku zaangażowania w sprawy macedoń- skie, Albańczycy uważają, że to rząd macedoński niewystarczająco angażuje się w proces integracji i nie wypełnia kryteriów akcesyjnych48. Wszystkie te sprawy znajdują odzwierciedlenie w coraz niższym poziomie zaufania nie tylko do UE, ale przede wszystkim do lokalnych partii politycznych. Społeczeństwo coraz bardziej wycofuje się z czynnego udziału w polityce, spada aktywność dotychczas zaangażowanych organizacji poza- rządowych i członków poszczególnych partii. Zmniejsza się odsetek osób biorących udział w wyborach i zainteresowanych debatą publiczną o tema- tyce politycznej, społecznej i gospodarczej, co jest potwierdzeniem niechęci społecznej i zmęczenia zarówno polityką krajową, jak i europejską. Powoduje to głębszy rozdźwięk między politykami i obywatelami a procesem integracyjnym. UE staje się coraz bardziej nieosiągalna, baśniowa i mało realna dla przeciętnego obywatela macedońskiego państwa.

47 S. Stojancov, The Pressures for the Resolution of the Name Issue Increase, Radio Free Euro- pe, 24 kwietnia 2009, http://www.slobodnaevropa.mk/articleprintview/1615174.html [28 grudnia 2014]. 48 A. Kržalovski, Together for the Euro-Atlantic Perspective – Divided in the Perception of the Dedi- cation [Заедно за евроатлантската перспектива − поделени во перцепцијата за посветеноста], Skopje 2012.

EUROPEIZACJA GRUP INTERESU

Rozdział 8 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego

Działalność organizacji społeczeństwa obywatelskiego w krajach autorytarnych bądź o „demokracji hybrydowej” jest szeroko krytykowana. Wskazuje się, że organizacje te są uzależnione od pomocy zagranicznej, nastawione na monitoring instytucji rządowych i lobbing, a ponadto w dużej mierze wyizolowane ze społeczeństwa. W rezultacie w bardzo ograniczonym stopniu mobilizują społeczeństwo do aktywności obywatelskiej, co powoduje brak oddolnej presji na zmiany, społeczną apatię i bezkarność rządzących. Zewnętrzne wspieranie organizacji pozarządowych jako agentów demokratyzacji nie przynosi zatem spodziewanych efektów. Ponadto często zakłada się, że integracja gospodarcza oraz zmiana środowiska regulacyjnego i dostosowanie go do standardów europejskich będą generowały korzyści dla podmiotów gospodarczych w danym kraju, które z kolei będą naciskać na lokalnych decydentów i wzmacniać efekty europeizacyjne. Jak w tym kontekście wygląda europeizacja grup interesu, organizacji biznesu i organizacji społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie? Czy wielki ukraiński biznes wspiera integrację europejską? Jak kształtuje się reprezentacja ukraińskich przedsiębiorców w Brukseli i czy ma ona jakikolwiek wpływ na ich orientacje geostrategiczne i działalność w kraju? Czy ukraińscy przed- siębiorcy, biorąc pod uwagę symbiozę świata biznesu i polityki w tym kraju, mogą stanowić siłę reformatorską i europeizacyjną? Czy możliwa jest współ- praca organizacji przedsiębiorców i organizacji społeczeństwa obywatelskiego na rzecz reformy państwa? 212 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego

Wydaje się, że po wydarzeniach Euromajdanu na przełomie lat 2013 i 2014 nastąpiły w ukraińskim społeczeństwie istotne zmiany. Powstaje jednak pytanie, czy uda się w dłuższej perspektywie utrzymać wygenerowaną wówczas aktywność obywatelską. Czy Ukraińcy bardziej zaufają organizacjom pozarządowym i będą je wspierać ﬁ nansowo, aby uniezależniły się w większym stopniu od zagranicznych donatorów, a w związku z tym lepiej reagowały na problemy i wyzwania lokalne? Czy wydarzenia Euromajdanu miały charakter całkowicie oddolny i czy działalność w europejskich sieciach społeczeństwa obywatelskiego wpłynęła na ukraińskich liderów społeczeń- stwa obywatelskiego?

FORMY WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ

ORGANIZACJE PRZEDSIĘBIORCÓW I DZIAŁALNOŚĆ W BRUKSELI

Europejskie Stowarzyszenie Biznesu (European Business Association, EBA) powstało w Kijowie w 1999 roku przy fi nansowym wsparciu Komisji Eu- ropejskiej w celu reprezentowania interesów zagranicznych przedsiębiorstw na Ukrainie. W 2014 roku ok. 30% spośród prawie 900 fi rm członkow- skich stanowiły przedsiębiorstwa ukraińskie, jednak większość zrzeszonych w organizacji fi rm to spółki córki podmiotów europejskich czy też między- narodowych1. Do EBA należą międzynarodowe korporacje z sektorów: fi - nansowego, spożywczego, elektro-maszynowego, farmaceutycznego czy ce- ramicznego (m.in. Carlsberg Ukraine, Samsung Electronics Ukraine, Bayer LTD, MasterCard Europe, Saint-Gobain Ukraine). EBA nie jest członkiem BusinessEurope ani też innej parasolowej organizacji europejskiego biznesu działającej w Brukseli. Nie funkcjonuje również w „Rejestrze służącym przejrzystości”, prowadzonym przez Komisję i Parla- ment Europejski. W latach 2011–2012 organizacja posiadała biuro przedsta- wicielskie w Brukseli, jednak zostało ono zamknięte. W opinii dyrektora wy- konawczego EBA, biorąc pod uwagę ówczesne potrzeby organizacji, nie było konieczności utrzymywania biura w Brukseli. Nie jest jednak wykluczone, że może się to w przyszłości zmienić, chociażby w kontekście implementacji umowy stowarzyszeniowej i umowy o wolnym handlu2. Ze względu na profi l

1 Wywiad z Anną Derevyanko, Kijów, 19 czerwca 2014. 2 Ibidem. Formy współpracy transnarodowej 213 członków zadaniem organizacji nie jest lobbing w Brukseli (tutaj międzyna- rodowe fi rmy dysponują świetnymi kontaktami we własnej strukturze kor- poracyjnej), ale na Ukrainie i na tym koncentruje się EBA. Niewątpliwie celem przyświecającym organizacji i jej członkom jest europeizacja środowiska regulacyjnego na Ukrainie, aby było ono bliższe standardom europejskim. Deklarowanym podstawowym celem EBA jest promocja „praktyk i wartości europejskiego biznesu na Ukrainie”3. W Brukseli reprezentowany jest oczywiście wielki ukraiński biznes energetyczny. Dwóch członków EBA – DTEK i Systems Capital Management (SCM) – posiada własne przedstawicielstwa w Brukseli. Reprezentujący ich lobbyści dysponowali w 2014 roku stałymi kartami wstępu do Parlamen- tu Europejskiego, a informacje na temat obu podmiotów można znaleźć w „Rejestrze służącym przejrzystości”, czyli rejestrze grup interesu i lobby- stów prowadzonym przez Komisję i Parlament Europejski (rejestr zawierał informacje na temat zaledwie siedmiu podmiotów lobbujących w Brukseli i mających siedzibę na Ukrainie)4. Faktycznie DTEK wchodzi w skład grupy fi nansowo-przemysłowej SCM, należącej do najbogatszego Ukraińca Rina- ta Achmetowa. DTEK był członkiem Europejskiego Stowarzyszenia Węgla Kamiennego i Brunatnego (EURACOAL) – europejskiej organizacji zrze- szającej 35 podmiotów z dwudziestu krajów europejskich (należała do niej również Ukraińska Federacja Pracodawców Sektora Węglowego), a także korporacyjnym członkiem stowarzyszonym Unii Przemysłu Elektrycznego (EURELECTRIC), której członkiem afi liowanym była również fi rma Ukre- nergo oraz członkiem Europejskiej Federacji Handlu Energią (European Federation of Energy Traders, EFET). Przedstawiciele organizacji gospodarczych i związków zawodowych bra- li udział, jako uczestnicy bądź obserwatorzy, w spotkaniach Zgromadzenia Ogólnego Forum Społeczeństwa Obywatelskiego. W 2014 roku w obradach Zgromadzenia uczestniczyły: EBA, Federacja Związków Zawodowych Ma- łych i Średnich Przedsiębiorstw oraz Ukraińska Federacja Pracodawców w Turystyce. Na prawach obserwatorów akces zgłosiły również Konfederacja Wolnych Związków Zawodowych na Ukrainie oraz Federacja Pracodawców

3 About the EBA: Mission and Vision, http://www.eba.com.ua/en/about-eba/mission-and- vision [21 sierpnia 2014]. 4 Rejestr służący przejrzystości, http://ec.europa.eu/transparencyregister/info/homePage. do [15 października 2014]. Rejestr zawierał dane jednego podmiotu z Gruzji, czterech z Mołdawii, czterech z Macedonii i dziewiętnastu z Turcji. 214 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego

Ukrainy. Przewodniczącym tej ostatniej był jeden z najbardziej wpływowych oligarchów, Dmytro Firtasz, a zrzesza ona ok. 70 sektorowych i regionalnych organizacji biznesu z tak kluczowych dla ukraińskiej gospodarki sektorów, jak przemysł maszynowy, chemiczny, metalurgiczny czy energetyczny. Orga- nizacja deklarowała „realizację celów statutowych opartych na wieloletnich doświadczeniach organizacji pracodawców z Europy Zachodniej”5.

FORUM SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO PARTNERSTWA WSCHODNIEGO

Organizacje pozarządowe, działające w ramach Forum Społeczeństwa Oby- watelskiego (FSO) Partnerstwa Wschodniego, zrzeszone są w tzw. narodowych platformach. Do ukraińskiej platformy należy 185 organizacji o zasięgu zarówno krajowym, jak i regionalnym oraz lokalnym (dla porównania: gru- zińska platforma ma 126 członków)6. Członkostwo w platformie nie pociąga za sobą automatycznie realnej aktywności w Forum i na poziomie europejskim. Na przykład ze strony jednego kraju partnerskiego w pracach corocz- nego Zgromadzenia Ogólnego FSO w 2014 roku uczestniczyło 21 organizacji na prawach uczestnika i 7 na prawach obserwatora. Spośród dwudziestu ośmiu ukraińskich organizacji 9 (32%) uczestniczyło w obradach zgromadzenia także w 2013 roku. Najbardziej zaangażowani w prace Forum są członkowie Komitetu Steru- jącego FSO. Z każdego kraju partnerskiego co roku wybieranych jest dwóch członków komitetu, którzy są przedstawicielami krajowych organizacji społe- czeństwa obywatelskiego. Reprezentanci ukraińskiego społeczeństwa obywatelskiego należeli do zaledwie pięciu organizacji, które zresztą już od wielu lat aktywne uczestniczyły w horyzontalnej współpracy z organizacjami z krajów unijnych. W tej sytuacji trudno mówić o dodatkowym efekcie europeizacyjnym wynikającym z działalności w ramach Forum. Jednocześnie priorytetem Komisji Europejskiej jest utrzymanie corocznej rotacji członków komitetu, aby przedstawiciele jak największej liczby organizacji mieli szansę uczestni- czyć w jego pracach. Równocześnie częsta rotacja nie sprzyja efektywności

5 The Federation of Employers of Ukraine (Federacja Pracodawców Ukrainy), http:// ua.fru.org.ua/english-version [24 października 2014]. 6 Національна платформа Форуму громадянського суспільства Східного партнерства, http://eap-csf.org.ua/organizatsiyi-uchasnitsi-natsionalnoyi-platformi/ [13 października 2014]. Formy współpracy transnarodowej 215 działania komitetu, głównego ciała zarządzającego Forum. Socjalizacja zabiera dużo czasu, a zasoby ludzkie Forum i tak pozostają bardzo skromne7. Kolejnym wyzwaniem w kontekście europeizacji organizacji z krajów partnerskich w ramach Forum Społeczeństwa Obywatelskiego jest niewielkie zainteresowanie ze strony organizacji z krajów unijnych. W 2014 roku, z uwagi na ograniczoną liczbę aplikacji z UE do udziału w Zgromadzeniu Ogólnym, zdecydowano się ograniczyć liczbę reprezentantów organizacji społeczeństwa obywatelskiego z państw UE na rzecz zwiększenia reprezentacji z krajów partnerskich. Niemal wszystkie unijne organizacje, które wzięły udział w Forum, pochodziły z Europy Środkowej, państw bałtyckich oraz ze Szwecji. Forum przyczyniło się natomiast niewątpliwie do rozwoju współpracy, wymiany informacji i doświadczeń pomiędzy organizacjami społeczeństwa obywatelskiego z sześciu krajów partnerskich8. Według reprezentantów społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie bez- sporną korzyścią z utworzenia i funkcjonowania FSO jest możliwość nawią- zywania kontaktów i współpracy z organizacjami pozarządowymi z niektó- rych krajów UE. Forum daje także możliwość udziału w procesie decyzyjnym UE, oczywiście poprzez swoje ciało kierownicze, czyli Komitet Sterujący. Jego przedstawiciele zapraszani są do udziału w pracach wielostronnych platform międzyrządowych, co w założeniu ma współtworzyć kulturę konsultacji i dialogu między administracją rządową a organizacjami pozarządowy- mi w krajach partnerskich. W obradach każdej platformy może brać udział dwóch członków Komitetu Sterującego. Jednak ich rola jest ograniczona: mogą przedstawić swoje stanowisko, ale z reguły są tylko obecni na posiedze- niu i pasywnie przysłuchują się obradom. W opinii byłego współprzewodni- czącego Komitetu Sterującego cała struktura FSO jest nazbyt sformalizowa- na. Umożliwia jednak pewne zaangażowanie i uczy organizacje efektywnie radzić sobie z dokumentami unijnymi i procesem decyzyjnym UE, co oczy- wiście też ma znaczenie, jeśli chodzi o europeizację9. Teoretycznie FSO winno spełniać 3 funkcje: (1) socjalizacyjną; (2) wpływa- nia na rządy krajów partnerskich w zakresie formułowania agendy (ang. agenda-setting); (3) wywierania wpływu na społeczeństwa w krajach partnerskich10.

7 Wywiad z Natalią Yerashevich, Bruksela, 12 września 2014. 8 Ibidem. 9 Wywiad z Igorem Kohutem, Kijów, 17 czerwca 2014. 10 H. Kostanyan, The Civil Society Forum of the Eastern Partnership 4 Years On: Progress, Challenges and Prospects, „CEPS Special Report”, Centre for European Policy Studies, January 2014, nr 81, s. 3. 216 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego

Tymczasem, mimo że FSO uruchomiło intensywne kontakty między organizacjami z krajów Partnerstwa Wschodniego, to proces socjalizacji z udziałem ak- torów unijnych nie był w ciągu pierwszych czterech lat funkcjonowania forum zadowalający. Ponadto udział w pracach FSO brały głównie duże organizacje, mające swoje siedziby w stolicy, a nie mniejsze podmioty regionalne i lokalne. W Zgromadzeniu FSO, które odbyło się w Kiszyniowie w 2013 roku, wzięło udział 26 organizacji z Ukrainy, trzeba jednak podkreślić, że aż 22 z nich mia- ło siedziby w Kijowie, a zaledwie 4 w regionach11. Za prezydentury Wiktora Janukowycza ukraiński rząd nie traktował ukraińskiej platformy narodowej, zrzeszającej organizacje zaangażowane w FSO, jako ważnego partnera. Więk- szość z tych organizacji pozostawała krytyczna wobec reżimu, a wiele z nich zaangażowało się w Euromajdan.

WYMIARY EUROPEIZACJI: CELE, ORGANIZACJA, STRATEGIE DZIAŁANIA I RELACJE Z WŁADZAMI

BIZNES

Misją EBA jest poprawa warunków funkcjonowania biznesu na Ukrainie i współtworzenie korzystnego środowiska regulacyjnego. Eksperci EBA nieustannie monitorują zmiany w prawie UE w celu identyﬁ kacji niezgod- ności z prawem ukraińskim. Działania lobbingowe EBA, zgodnie z deklaracjami organizacji, prowadzone są w duchu otwartości i przejrzystości i mają na celu wprowadzenie rzeczywiście europejskich standardów na Ukrainie12. Organizacja zapewnia swoim członkom dostęp do najważniejszych europejskich decydentów, w tym unijnych komisarzy i ambasadorów państw człon- kowskich UE na Ukrainie. Organizuje również wizyty studyjne w Brukseli dla kadry zarządzającej zrzeszonych przedsiębiorstw. Z punktu widzenia EBA umowa o stowarzyszeniu i wolnym handlu z UE, podpisana 27 czerwca 2014 roku, może być bardzo ważnym narzędziem wpływu na organy państwa. Są w niej bowiem zawarte bardzo konkretne zobowiązania, podję- te przez ukraiński rząd, których wypełnienia EBA ma prawo się domagać, powołując się na tekst umowy międzynarodowej. Mając konkretny punkt

11 Ibidem, s. 6. 12 EBA Lobbying, http://www.eba.com.ua/en/lobbying [21 sierpnia 2014]. Wymiary europeizacji: cele, organizacja, strategie działania i relacje z władzami 217 odniesienia, organizacja może prowadzić efektywniejszy monitoring dzia- łań rządu13. W życiu gospodarczym i politycznym Ukrainy najważniejszą rolę od- grywają tzw. oligarchowie. Ich cele, w kontekście integracji europejskiej, są częściowo sprzeczne: z jednej strony chcą mocniej wchodzić na rynki europejskie, z drugiej – zależy im na tanich surowcach energetycznych z Rosji. Dlatego wielu przedstawicielom wielkiego biznesu na Ukrainie przez długi czas najbardziej odpowiadała sytuacja zawieszenia i balansowania między dwoma blokami gospodarczymi – europejskim i euroazjatyckim. Oligarcho- wie posiadają liczne nieruchomości w państwach członkowskich UE, tam też, na najbardziej prestiżowych uczelniach, studiują ich dzieci. Doceniają standardy europejskie przede wszystkim w wymiarze bardzo pragmatycznym (np. sprawiedliwe sądy, czyste ulice), ale nie internalizują zachodnich wartości i sprawnie funkcjonują w dwóch środowiskach, rządzących się radykalnie odmiennymi zasadami, wykorzystując je do realizacji własnych interesów. Na przykład duża część sporów między ukraińskimi biznesmenami jest rozstrzy- gana przed europejskimi sądami. Jak wskazuje doniecki politolog Stanisław Fedorczuk, „jeśli masz rację, to tam masz większe szanse na zwycięstwo; jeśli nie masz racji, to lepiej się sądzić na Ukrainie, dać łapówkę i wygrać”14. Bardzo ważne dla ukraińskich biznesmenów są inwestycje w public relations i public affairs, zwłaszcza w tworzenie wizerunku mecenasa (sportu, nauki, kultury) i ﬁ lantropa, a także zaangażowanego Europejczyka. Na przykład Rinat Achmetow, będąc głównym sponsorem Partii Regionów i właścicielem kanału telewizyjnego TRK Ukraina, który przed wyborami w 2012 roku był faktyczną tubą propagandową partii rządzącej, ﬁ nansował równocześnie szkołę nowoczesnego dziennikarstwa elektronicznego przy Akademii Kijowsko-Mohylańskiej. Wiktor Pinczuk wybudował w Kijowie nowoczesne centrum sztuki współczesnej nazwane jego imieniem oraz każ- dego roku sponsoruje konferencję Jałtańskiej Strategii Europejskiej, na którą zaprasza czołowych polityków, ludzi biznesu, mediów i nauki z UE. Ukra- ińcy politologowie zwracają uwagę, że wizerunek zeuropeizowanego biznesmena wypracowany na Zachodzie jest swoistym zabezpieczeniem w krajowej grze o władzę i wpływy. Gdy władze zechcą odebrać biznes, będzie można rozpętać kampanię nacisku w UE, pod hasłem: „prześladują Europejczy-

13 Wywiad z Anną Derevyanko, Kijów, 19 czerwca 2014. 14 P. Pogorzelski, Barszcz ukraiński, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2014, s. 115. 218 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego ka”. Nie bez znaczenia jest również fakt, że ukraiński wielki biznes bardzo chętnie korzysta z zachodnich kredytów, a przy ich uzyskiwaniu reputacja biznesmena odgrywa niebagatelną rolę15. Równocześnie bardzo wielu ﬁ rmom, które nie grają w pierwszej oligar- chicznej lidze, zależałoby na zredukowaniu korupcji i wprowadzeniu rzą- dów prawa. Powstaje pytanie, czy istnieje w tej sprawie współpraca drugiego i trzeciego sektora. Okazuje się, że współdziałanie biznesu z organizacjami pozarządowymi na rzecz standardów przejrzystości, rządów prawa i walki z korupcją ma charakter bardzo ograniczony. W opinii EBA są to działania paralelne – przedstawiciele biznesu i organizacji pozarządowych spotykają się i dyskutują na różnego rodzaju konferencjach, jednak biznes nie koncentruje się na systemowej walce z korupcją, która nie jest przedmiotem jego działania i na którą nie ma on funduszy16. Przedstawiciele sektora pozarzą- dowego zaś podkreślają, że cele ich organizacji i znacznej części organizacji biznesu są sprzeczne, gdyż te ostatnie związane są z wielkimi oligarchami (na przykład Dmytrem Firtaszem), a po tym, jak skompromitowały się, wspie- rając reżim Janukowycza, nie są wiarygodnymi partnerami17. To stało się też powodem sprzeciwu organizacji społeczeństwa obywatelskiego wobec for- mowania ukraińskiej delegacji do unijno-ukraińskiej platformy społeczeń- stwa obywatelskiego na wzór Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo- łecznego (EKES). Komitet składa się bowiem z trzech grup: pracodawców, związków zawodowych i organizacji obywatelskich, a taka struktura nie jest dostosowana do realiów życia społecznego i gospodarczego ukraińskiego społeczeństwa obywatelskiego i tamtejszych grup interesu18. Organizacje biznesu w krajach postkomunistycznych, jeśli nie są wy- łącznie fasadowym narzędziem oddziaływania w rękach najbogatszych ludzi w kraju, postrzegane są zwykle jako słabe i pozbawione wpływu na polity- kę państwa i rozwój gospodarczy. Wydaje się, że pewne zmiany, zwłaszcza w zakresie partnerstwa organizacji społeczeństwa obywatelskiego z sektorem małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), zaobserwowano w związku z wydarzeniami na Euromajdanie. W pierwszej połowie 2014 roku nastąpiła

15 Ibidem, s. 116−117. 16 Wywiad z Anną Derevyanko, Kijów, 19 czerwca 2014. 17 Wywiad z Igorem Kohutem, Kijów, 17 czerwca 2014. 18 Eastern Partnership Civil Society Forum, 4th Meeting of CSF Steering Committee: Summary of Discussions, Decisions and Conclusions, 29−30 June 2014, Berlin, Germany, s. 2, http://eap- csf.eu/assets/fi les/SC-meeting-minutes-Berlin-29-30.06(7).pdf [19 sierpnia 2014]. Wymiary europeizacji: cele, organizacja, strategie działania i relacje z władzami 219 przede wszystkim mobilizacja środowiska małych przedsiębiorców, które wcześniej pozostawało pasywne (z wyjątkiem demonstracji przeciwko no- wemu kodeksowi podatkowemu w 2010 roku, jednak nie zakończyły się one sukcesem)19. Za rządów Partii Regionów pogłębiały się różnice interesów między wielkim biznesem, w dużej mierze zainteresowanym utrzymaniem status quo, a małymi przedsiębiorcami, najbardziej cierpiącymi na skutek ros- nącej korupcji i bezprawia. Niemniej jednak wszelkie inicjatywy i organizacje funkcjonowały głównie na poziomie lokalnym i pozostawały rozproszone, a przez to były słabe i mało skuteczne. Jednak wiosną 2014 roku podczas „Forum małych i średnich przedsiębiorstw: wyzwania 2014–2017” ponad sto stowarzyszeń przedsiębiorców podjęło decyzję o utworzeniu krajowej platformy roboczej, która miała przygotować pakiet reform niezbędnych z punktu widzenia małych fi rm20. Działania te są bardziej konsekwencją zmiany sytuacji wewnętrznej niż efektem wpływu UE. Podstawowym wyzwaniem dla małych i średnich fi rm jest zmiana krajowego środowiska regulacyjnego. Ważnym impulsem do tego mogła być implementacja umowy o wolnym handlu, jednak ten czynnik nie będzie miał znaczenia co najmniej do 2016 roku, do tego czasu bowiem zawieszono wdrażanie umowy na skutek uzgodnień między UE, Ukrainą i Rosją.

SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE

Ukraińskie organizacje społeczeństwa obywatelskiego, jeśli są niezależne od władz i wielkiego biznesu, zdane są na ﬁ nansowanie przez zagranicznych donatorów. Środki na wsparcie organizacyjne i techniczne pochodzą ze Sta- nów Zjednoczonych (United States Agency for International Development, USAID), UE oraz organizacji i państwowych agencji z poszczególnych państw członkowskich (bardzo aktywnym graczem jest na przykład Szwedz- ka Agencja Międzynarodowej Współpracy Rozwojowej [Swedish Internatio- nal Development Cooperation Agency, SIDA]). W literaturze przedmiotu podkreśla się, że zewnętrzne ﬁ nansowanie społeczeństwa obywatelskiego ma bardzo duży wpływ na funkcjonowanie, działania i projekty realizowa-

19 K. Pishchikova, O. Ogryzko, Civic Awakening: the Impact of Euromaidan on Ukraine’s Politics and Society, FRIDE, Madrid 2014, s. 7. 20 UNIAN, Business Associations in Ukraine Initiate Association of Small and Medium-Sized Bu- sinesses into a Single Platform of Advocacy Entrepreneurs, 10 April 2014, http://press.unian. net/ukr/pressnews-113745.html [21 sierpnia 2014]. 220 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego ne przez te organizacje. Donatorzy promują bowiem i przekazują określone rozwiązania organizacyjne: racjonalizację, profesjonalizację i homogenizację w zakresie norm i kultury działania. Otrzymanie grantu oznacza, że dana organizacja musiała zaakceptować standardy i zasady działania donatora. W takim układzie, ze względu na powiązania między donatorem a benefi cjentem, wsparcie fi nansowe staje się środkiem transferu idei. Lokalne organizacje przyjmują zatem zachodni model funkcjonowania, niezależnie od lokalnego kontekstu21. Jednak profesjonalizacja struktur i metod działania nie musi bynajmniej oznaczać zwiększenia realnego wpływu na decydentów politycznych czy aktywizację obywateli. Warto podkreślić, że wsparcie fi nansowe oferowane Ukrainie przez instytucje UE przeszło w ostatnich dziesięciu latach znaczącą ewolucję w kierunku zwiększenia nakładów na rozwój i wzmocnienie zdolności działania organizacji pozarządowych. W końcu lat dziewięćdziesiątych XX wieku na podstawie umowy o partnerstwie i współpracy powołano Program Pomocy Technicznej dla Wspólnoty Niepodległych Państw (Technical Assistance for the Commonwealth of Independent States, TACIS). Wsparcie było jednak ukierunkowane przede wszystkim na promocję handlu, inwestycji i budowę potencjału rządzenia (ang. government capacity building). Na przykład w latach 2004–2006 Komisja Europejska przekazała Ukrainie 212 mln EUR, z czego zaledwie 10 mln było przeznaczone na rozwój społeczeństwa obywatelskiego, demokracji, niezależnych mediów itd. Równocześnie od 2002 roku Euro- pejski Instrument na rzecz Demokracji i Praw Człowieka (European Instru- ment for Democracy and Human Rights, EIDHR) rozpoczął fi nansowanie dużych grantów, realizowanych zwykle przez międzynarodowe organizacje społeczeństwa obywatelskiego (OSO). Konieczne było zdobycie 20% włas- nego wkładu, co oznaczało, że tylko duże, profesjonalne organizacje mogły zostać benefi cjentami grantów22. Po 2005 roku nastąpiła zmiana, a UE stała się jednym z głównych ak- torów promujących demokrację. Na rozwój demokracji i promocję tzw. do-

21 I. Hahn-Fuhr, S. Worschech, External Democracy Promotion and Divided Civil Society – the Missing Link, w: T. Beichelt, I. Hahn-Fuhr, F. Schimmelfennig, S. Worschech (red.), Ci- vil Society and Democracy Promotion, Palgrave Macmillan Houndmills, Basingstoke 2014, s. 22−23. 22 N. Shapovalova, R. Youngs, The Changing Nature of EU Support to Civil Society, w: T. Bei- chelt, I. Hahn-Fuhr, F. Schimmelfennig, S. Worschech (red.), Civil Society and Democracy Promotion, s. 87−88. Wymiary europeizacji: cele, organizacja, strategie działania i relacje z władzami 221 brego rządzenia przeznaczono ok. 30% środków w ramach Europejskiego Instrumentu Partnerstwa i Sąsiedztwa (ang. European Neighbourhood and Partnership Instrument, ENPI) na lata 2007–2013, z czego Ukraina miała otrzymać 148 mln EUR. Ponadto od 2007 roku wdrażano reformę EIDHR, wprowadzając małe granty, przyznawane ad hoc obrońcom praw człowie- ka i niezarejestrowanym organizacjom. W latach 2007–2008 przeznaczono na ten cel 7 mln EUR dla wszystkich krajów objętych polityką sąsiedztwa, podczas gdy tylko jeden projekt USAID na Ukrainie, dotyczący wzmocnienia organizacji społeczeństwa obywatelskiego w kontekście walki z korupcją, realizowany w latach 2007–2009, opiewał na sumę 9,8 mln EUR23. W 2011 roku powołano nowy Instrument Wspierania Rozwoju Społe- czeństwa Obywatelskiego w Sąsiedztwie (ang. Neighbourhood Civil Society Facility, NCSF). W latach 2012–2013 dla krajów Partnerstwa Wschodniego przeznaczono z tego funduszu 23,3 mln EUR. Priorytetem miało być nie tylko fi nansowe wsparcie organizacji społeczeństwa obywatelskiego, ale także „wzmocnienie zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego w dialog polityczny na poziomie krajów partnerskich”. Granty (z możliwością subgran- tów przyznawanych z tych środków przez głównego benefi cjenta mniejszym lokalnym organizacjom) miały wynosić 50–350 tys. EUR, projekty powinny trwać 18–36 miesięcy i być współfi nansowane w co najmniej 10%. Wybór priorytetów został dokonany na poziomie unijnym, nie lokalnym. W 2012 roku miało to być zarządzanie ochroną środowiska, reforma mediów, polityka antykorupcyjna, rozbudowa sieci organizacji pozarządowych oraz wsparcie narodowych platform Forum Społeczeństwa Obywatelskiego. W kontekście Euromajdanu nie sposób nie wspomnieć o wsparciu z Europejskiego Funduszu na rzecz Demokracji (European Endowment for Democracy, EED), który swoją działalność rozpoczął tuż przed wybu- chem protestów w Kijowie. W pierwszych kilkunastu miesiącach działalności fundusz sfi nansował 112 projektów w krajach objętych Europejską Polityką Sąsiedztwa, w tym 13 na Ukrainie. Było to przede wszystkim krótkotermi- nowe doraźne fi nansowanie organizacji i aktywistów zaangażowanych w Eu- romajdan. Wsparcie fi nansowe przekazano m.in.: anglojęzycznej gazecie „Kyiv Post”, lokalnemu charkowskiemu kanałowi telewizyjnemu ATN (po tym, gdy studio tej stacji zostało w kwietniu 2014 roku zdewastowane przez uzbrojonych sprawców), organizacjom świadczącym pomoc medyczną ran-

23 Ibidem, s. 90−91. 222 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego nym w starciach w lutym 2014 roku, nowo powstałej organizacji pozarządo- wej Obywatelski Sektor Euromajdanu czy Instytutowi Innowacji Społecz- nych, promującemu reformy państwa i organizującemu spotkania eksperckie oraz debaty publiczne w regionach24. Ukraińskie władze formalnie prowadzą dialog ze społeczeństwem obywatelskim, jednak ma on charakter niemal wyłącznie fasadowy. Pod wpły- wem UE przyjmowane są rządowe strategie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i mimo że zaprasza się niezależnych ekspertów na konsultacje, to decyzje i tak zapadają w taki sposób, w jaki od początku miały zapaść25. Władze nie traktowały organizacji społeczeństwa obywatelskiego jak part- nerów, ponieważ zdawały sobie sprawę z ich słabej bazy społecznej i niere- prezentatywnego charakteru. Na Ukrainie od 2004 roku przy organach wła- dzy na poziomie centralnym i lokalnym funkcjonują rady publiczne, mające status doradczy. Równocześnie ze zmianą prawa o partycypacji obywateli w formułowaniu i implementacji polityki państwa w 2011 roku uzyskały one nowe kompetencje. Jednak analiza przeprowadzona w 2012 roku dowiod- ła, że większość z nich była skrajnie nieefektywnym narzędziem publicznych konsultacji i służyła wyłącznie do legitymizacji faktycznie podjętych już wcześniej decyzji. Problemy leżały jednak nie tylko po stronie władz. Członkowie lokalnych rad często byli nieprzygotowani do efektywnej współ- pracy, brakowało im kompetencji i w poszczególnych dziedzinach, i w sprawach budżetowych26. Ruch Chesno (pol. uczciwie), który powstał w 2011 roku, oraz głów- ne organizacje pozarządowe tworzące go, zwłaszcza Centre UA, stały się w ostatnich latach najważniejszymi aktorami społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie. Ruch powstał na rok przed wyborami parlamentarnymi w 2012 roku z inicjatywy dwunastu organizacji pozarządowych – wokół kampanii „Prześwietl parlament” – w celu informowania opinii publicznej o działalności ówczesnych deputowanych i kandydatów do parlamentu we- dług określonych kryteriów, takich jak: brak udziału w korupcji, osobiste głosowanie w parlamencie, udział w sesjach plenarnych i posiedzeniach parlamentarnych komisji, przejrzystość i spójność między deklaracją majątkową a stylem życia, stosunek do praw człowieka i podstawowych wolności. Spo-

24 EED, https://www.democracyendowment.eu/we-support/ [13 października 2014]. 25 O. Lutsevych, How to Finish a Revolution: Civil Society and Democracy in Georgia, Moldova and Ukraine, brieﬁ ng paper, Chatham House, London, January 2013, s. 10. 26 Ibidem, s. 11. Wymiary europeizacji: cele, organizacja, strategie działania i relacje z władzami 223

śród blisko trzech tysięcy „prześwietlonych” osób prawie 900 kandydatów nie spełniało co najmniej jednego z kryteriów. Kampania była prowadzona dzięki zagranicznym funduszom, pochodzącym z USAID i SIDA, w wy- sokości prawie 800 tys. USD. 14 tys. USD przekazanych przez Ukraińców zasiliło specjalny fundusz charytatywny. W marcu 2013 roku podjęto kolejną kampanię – „Prześwietl władzę”. Jej celem było skłonienie deputowanych nowo wybranej Rady do: osobistego głosowania, 90% frekwencji podczas sesji plenarnej, zwiększenia frekwencji podczas posiedzeń komisji średnio o 40%, publikacji nazwisk asystentów deputowanych, ujawnienia deklaracji majątkowych, większej komunikacji z wyborcami. Ponadto efektem kampanii miało być dotarcie z informacją na temat jej rezultatów do co najmniej połowy wyborców, którzy głosowali w 2012 roku27. Organizacja Centre UA (ang. Centre of United Action) została założona w 2009 roku w celu promocji europejskich reform, przejrzystości i odpo- wiedzialności rządu, podwyższenia jakości życia publicznego i przestrzegania na Ukrainie podstawowych wolności, w tym zwłaszcza wolności wypowiedzi. Centre UA działa jako platforma dla innych organizacji, ułatwiając im działania poprzez budowę koalicji i kampanii obywatelskich. Twórcą i prezesem organizacji jest Oleh Rybachuk, były wicepremier do spraw integracji europejskiej i szef kancelarii prezydenta Wiktora Juszczenki. Cen- tre UA jest wiodącą organizacją ruchu Chesno, koordynuje bądź aktywnie działa w wielu kampaniach obywatelskich, m.in.: (1) Vladometr (monitoring obietnic składanych przez polityków i ich realizacji oraz aktywizacja wybor- ców w celu rozliczania polityków z tych obietnic); (2) Reanimacyjny Pakiet Reform (tworzenie aktów prawnych dotyczących niezbędnych w państwie reform w ramach eksperckich grup roboczych oraz lobbing za ich przyję- ciem w rządzie i parlamencie); (3) dostęp do informacji publicznej (kampania lobbingowa za przyjęciem odpowiednich aktów prawnych oraz monitoring implementacji i promocja prawa do informacji); (4) kampanie „Prześwietl Parlament” i „Prześwietl władzę”. Centre UA aktywnie działa w Forum Spo- łeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego, nie jest jednak ﬁ nansowana ze środków unijnych, ale z funduszy amerykańskich i szwedzkich. W latach 2011–2014 na realizację projektów mających na celu wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego UE przeznaczyła ok. 20 mln EUR. Jednak 80% tych funduszy przypadło na wielkie projekty realizowane przez organi-

27 Chesno, http://chesno.org/en/background [25 października 2014]. 224 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego zacje międzynarodowe, m.in. Program Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju (ang. United Nations Development Programme, UNDP). Gran- ty przyznawane ukraińskim organizacjom pozarządowym opiewały zwykle na sumę 150–250 tys. EUR28.

UWARUNKOWANIA KRAJOWE

OLIGARCHICZNO-KLIENTELISTYCZNY SYSTEM ZALEŻNOŚCI

Mimo że organizacje biznesu mają potencjał modernizacyjny i demokratyzacyjny, to jednak duża część biznesu upatruje korzyści głównie w bliskich po- wiązaniach z lokalnymi władzami. Wielki biznes na Ukrainie nie tylko kon- troluje całe sektory gospodarki i media elektroniczne, ale ma także ogromne wpływy polityczne. Często podstawowym celem danego ugrupowania politycznego jest reprezentowanie interesów sponsorujących je oligarchów. Po- lityków i oligarchów łączy więc ścisła sieć wzajemnych powiązań. W niektó- rych przypadkach więzy te mają charakter na tyle trwały, że można mówić o grupach oligarchicznych (wspierający się biznesmeni, politycy i urzędnicy). Dlatego trudno mówić o zewnętrznym wpływie wielkiego biznesu na system władzy. Oligarchowie są immanentną częścią tego systemu, a często ważniej- szymi i bardziej wpływowymi aktorami na scenie politycznej niż sami politycy. Przedstawiciele wielkiego biznesu na Ukrainie są nie tylko lobbystami, lecz także często decydentami, sprawującymi najważniejsze funkcje w pań- stwie zarówno w odniesieniu do władzy ustawodawczej, jak i wykonawczej. W zasadzie gra interesów oligarchów determinuje ukraińską politykę. Rów- nocześnie wielki biznes, wspierając daną partię polityczną, kieruje się wyłącz- nie własnymi interesami i nie utożsamia się z poglądami głoszonymi przez sponsorowanych polityków. W przypadku zmiany konﬁ guracji politycznej oligarchowie łatwo odnajdują wspólny język z nową władzą29. Trudniej jest prześledzić rolę oligarchów w kształtowaniu polityki zagranicznej niż polityki wewnętrznej. Z jednej strony wynika to z małej skutecz- ności polityki zagranicznej prowadzonej przez Ukrainę, a z drugiej – z ogra-

28 Delegation of the European Union to Ukraine, List of Projects, http://eeas.europa.eu/delegations/ukraine/projects/list_of_projects/projects_en.htm [25 października 2014]. 29 S. Matuszak, Demokracja oligarchiczna: wpływ grup biznesowych na ukraińską politykę, „Prace OSW” [Ośrodek Studiów Wschodnich] 2012, nr 42, s. 5. Uwarunkowania krajowe 225 niczonego zainteresowania nią wielkiego biznesu. Przede wszystkim kwestie związane z bezpieczeństwem – jako niezwiązane bezpośrednio z gospodarką – zawsze znajdowały się na marginesie zainteresowań oligarchów30. Biznes ma zresztą zróżnicowane interesy w polityce zagranicznej. Dla właścicieli mniejszych ﬁ rm priorytetem jest ochrona rynku wewnętrznego przed im- portem, głównie z Zachodu, z którym bez wsparcia państwa nie są w stanie konkurować. Dla eksporterów zaś najważniejsze jest zapewnienie maksy- malnie niskich taryf celnych dla swojej produkcji i tu ważne są rynki zbytu – zarówno unijny, jak i rosyjski, a także w państwach trzecich. O sukcesie lobbingu eksporterów świadczy przystąpienie Ukrainy do Światowej Orga- nizacji Handlu (WTO) w 2008 roku. Władze ukraińskie nadspodziewanie szybko przeprowadziły wówczas niezbędne reformy, a to, że członkostwo powodowało większą konkurencję na rynku krajowym, nie miało dla głów- nych graczy większego znaczenia31. System oligarchiczny na Ukrainie wykształcił się przy udziale wielkiego biznesu i w celu realizacji jego interesów. Dlatego formułowane przez UE od wielu lat nadzieje, że to właśnie biznes może przyczynić się do proeuropejskich zmian na Ukrainie, są błędne. Oligarchowie nie są zainteresowani wprowadzeniem wolnej i uczciwej konkurencji na Ukrainie, gdyż oznaczało- by to poważną zmianę w charakterze ich działalności gospodarczej. Względ- na izolacja gospodarcza Ukrainy oznacza tanią siłę roboczą, wejście zaś na rynek zachodnich inwestorów przełoży się na konieczność podwyższe- nia płac, modernizacji zakładów i zwiększenia konkurencyjności produkcji, nie tylko tej przeznaczonej na rynek międzynarodowy, ale i wewnętrzny. Dla wielu oligarchów, opierających swoją działalność na imporcie surowców, nie- zbędne są poprawne stosunki z Rosją, a zdecydowany zwrot kraju na Zachód oznacza wzrost cen gazu, zakaz jego subsydiowania przez państwo i w konsekwencji spadek dochodów32. Równocześnie wprowadzenie niektórych ele- mentów standardów zachodnich, na przykład dotyczących prawa własności, byłoby przez wielki biznes pożądane. Dbałość o partykularne, często sprzeczne, interesy uniemożliwiła wielkie- mu ukraińskiemu biznesowi wypracowanie spójnej strategii w kontekście integracji europejskiej. Przedsiębiorcy nie podjęli żadnych działań, gdy stało się

30 A. Szeptycki, Grupy oligarchiczne a polityka zagraniczna Ukrainy, „Sprawy Międzynarodowe” 2008, nr 2, s. 74. 31 S. Matuszak, Demokracja oligarchiczna, s. 65. 32 P. Pogorzelski, Barszcz ukraiński, s. 113. 226 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego jasne, że skazanie byłej premier Julii Tymoszenko zahamuje (zablokuje) podpisanie umowy handlowej z UE. Teoretycznie samo przyjęcie umowy stowarzyszeniowej, nawet w przypadku braku jej implementacji, wzmocniłoby pozycję ukraińskiego biznesu wobec Rosji, gdyż stanowiłoby dodatkową przeszkodę w przyłączeniu się Ukrainy do euroazjatyckiego projektu integracyjnego. Za- niechanie działań wskazywało na brak takiej świadomości wśród ukraińskich elit biznesowych lub na głębokie podziały wśród nich33. Z jednej strony ist- niało silne lobby, dla którego obniżenie cen rosyjskiego gazu było priorytetem i to niezależnie od kosztów politycznych, z drugiej strony – duża część ukraiń- skich elit bała się konkurencji ze strony silniejszych oligarchów rosyjskich. Negocjacje Umowy o pogłębionej streﬁ e wolnego handlu (Deep and Comprehensive Free Trade Area, DCFTA) z UE ujawniły skuteczność oli- garchów wpływających na ukraińską stronę rządową oraz hamujących proces negocjacyjny. W czasie trwania negocjacji jednym z największych problemów okazał się brak zgody ukraińskich negocjatorów na zniesienie ceł na import używanych samochodów i artykułów AGD. Nawet znaczące przyspieszenie rozmów o DCFTA w 2011 roku przez długi czas nie wpłynęło na zmianę stanowiska ukraińskich negocjatorów. Ostatecznie UE i Ukraina porozumia- ły się w sprawie importu, przyjmując zapisy, które można uznać za korzystne dla biznesmena Tariela Wasadzego (bezcłowy import dotyczyłby jedynie ówczesnego poziomu – 45 tys. sztuk rocznie, a po jego przekroczeniu automatycznie przywracane byłoby cło w wysokości 10%, dodatkowo wprowadzono bardzo długi, piętnastoletni okres przejściowy). Innym przykładem skutecznego blokowania sektorowej integracji z UE w imię interesów oligar- chów były negocjacje dotyczące Wspólnego Europejskiego Obszaru Lotni- czego (European Common Aviation Area, ECAA). Państwo przystępujące zobowiązuje się do implementacji acquis communautaire w części dotyczącej przewozów lotniczych i dopuszcza przewoźników z UE do przewozów we- wnętrznych danego kraju. Negocjacje z Ukrainą rozpoczęły się w 2007 roku, a zapowiadany termin podpisania umowy był kilkakrotnie przesuwany. W 2012 roku na Ukrainie działała tylko jedna tania linia lotnicza (Wizz Air), a jej oferta była bardzo ograniczona. Przystąpienie do ECAA spowodowa- łoby znaczący spadek cen biletów i wystawiłoby ukraińskich przewoźni- ków na konkurencję z europejskimi liniami. Większość ukraińskiego rynku przewozów lotniczych należy do linii kontrolowanych przez grupę Prywat,

33 S. Matuszak, Demokracja oligarchiczna, s. 68. Uwarunkowania krajowe 227 należącą do wywodzącego się z Dniepropietrowska Ihora Kołomojskiego. Teoretycznie umowa umożliwiałaby ekspansję ukraińskich linii w UE, ale oligarcha najwyraźniej preferował ochronę własnego rynku. Sytuacja ta była również korzystna dla władz, gdyż linie lotnicze musiały uzyskiwać zezwo- lenia od urzędników (co tworzyło zachęty korupcyjne), podczas gdy ECAA umożliwiała podpisywanie umów bezpośrednio z portami lotniczymi. Trud- no stwierdzić, czy oligarchowie mają poglądy proeuropejskie bądź prorosyjskie. Ich działania, które można by interpretować jako prorosyjskie lub prozachodnie, są zwykle efektem ubocznym realizacji własnych interesów, a nie świadomie ukierunkowaną orientacją geostrategiczną34.

UKRAIŃSKIE SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE A „REWOLUCJA GODNOŚCI”

Nie jest tajemnicą, że wydarzenia pomarańczowej rewolucji na Ukrainie w 2004 roku były wspierane przez aktorów zewnętrznych i kwaliﬁ kowane jako sukces wspieranego z Zachodu społeczeństwa obywatelskiego. Jedno- cześnie wydaje się, że organizacje społeczeństwa obywatelskiego nie przy- czyniły się realnie do demokratyzacji w postsocjalistycznym systemie hybrydowym, jakim jest Ukraina, co znów kwestionuje skuteczność narzędzi zewnętrznej promocji demokracji. Uważa się, że aktywne społeczeństwo obywatelskie jest tym czynnikiem, który ułatwia przejście do demokracji oraz jej konsolidację. Dlatego wspieranie organizacji pozarządowych jest przez UE postrzegane jako fundament działań mających na celu europeizację i demokratyzację w krajach sąsiedzkich35. Jednak w literaturze przedmiotu już od ponad dekady wskazuje się, że podstawowym problemem społeczeń- stwa obywatelskiego, m.in. na Ukrainie, jest jego sztuczność: organizacje pozarządowe zostały zbudowane i są ﬁ nansowane przez zachodnie agencje i organizacje. Dostęp do wsparcia z zewnętrz uzależniał organizacje od prio- rytetów sponsorów i równocześnie nie zachęcał do tworzenia lokalnej bazy członkowskiej, co też przekładało się na ograniczony wpływ na lokalne elity i decydentów36. Sponsorowane przez Zachód organizacje stworzyły nową

34 Ibidem, s. 73. 35 I. Hahn-Fuhr, S. Worschech, Introduction, w: T. Beichelt, I. Hahn-Fuhr, F. Schimmelfen- nig, S. Worschech (red.), Civil Society and Democracy Promotion, s. 1−3. 36 S.E. Mendelson, J.K. Glenn, The Power and Limits of NGOs: a Critical Look at Building De- mocracy in Eastern Europe and Eurasia, Columbia University Press, New York 2002. 228 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego elitę, z wieloma horyzontalnymi powiązaniami z organizacjami w krajach zachodnich, ale bez ściślejszych związków z lokalną społecznością. Ponadto organizacje społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie funk- cjonują w trudnym środowisku prawnym, mają ograniczony potencjał organizacyjny i infrastrukturę, a ich wizerunek publiczny wymaga poprawy. Procedury rejestracyjne dla OSO są bardziej skomplikowane i trwają dłu- żej niż w przypadku innych podmiotów prawnych. W minionych latach ukraińskie Ministerstwo Sprawiedliwości często odmawiało organizacjom rejestracji pod pretekstem niedostosowania ich statutu do wymogów prawa, które były bardzo nieprecyzyjnie sformułowane. Nowe prawo o stowarzyszeniach publicznych, które weszło w życie 1 stycznia 2013 roku, zawierało więcej informacji na ten temat i pozwalało stowarzyszeniom na prowadzenie działalności gospodarczej, jeśli zysk miał być przeznaczony na cele statutowe. Problemem z punktu widzenia rozwoju OSO na Ukrainie są także skomplikowane przepisy podatkowe, które przewidują nieliczne i trudne do wyegzekwowania ulgi dla organizacji pozarządowych i zwolnienia podatkowe dla podmiotów je fi nansujących37. Sytuacja ta przyczynia się do fi - nansowej niestabilności sektora OSO i uzależnia go od zagranicznych dar- czyńców. Konsekwencją uzależnienia od zewnętrznego fi nansowania jest występo- wanie fenomenu tzw. podzielonego społeczeństwa obywatelskiego. Mówi się o podziale, a raczej rosnącej przepaści, między profesjonalnymi organizacjami a tzw. aktywistami. Dostosowane do międzynarodowych standardów, spro- fesjonalizowane i zuniformizowane organizacje mogą mieć kłopoty ze zro- zumieniem i dostosowaniem się do kontekstu lokalnego oraz ze współpracą z aktywistami – opozycyjnymi działaczami i krytycznymi intelektualistami czy organizacjami starającymi się w środowisku lokalnym działać na rzecz poprawy sytuacji społecznej i ekonomicznej obywateli, zwykle w ramach wolontariatu. Wspierając określonych aktorów, zewnętrzni donatorzy przyczy- niają się do dezintegracji społeczeństwa obywatelskiego i postrzegania tych organizacji jako „agentów Zachodu”38.

37 United States Agency for International Development (USAID), 2012 CSO Sustainabili- ty Index Ukraine, 06.2013, http://www.usaid.gov/sites/default/ﬁ les/documents/1863/ 2012CSOSI_0.pdf [21 sierpnia 2014]. 38 I. Hahn-Fuhr, S. Worschech, External Democracy Promotion and Divided Civil Society – the Missing Link, w: T. Beichelt, I. Hahn-Fuhr, F. Schimmelfennig, S. Worschech (red.), Civil Society and Democracy Promotion, s. 29−33. Uwarunkowania krajowe 229

Finansowane z zagranicy (fundusze amerykańskie, kanadyjskie, szwedz- kie, niemieckie) organizacje pozarządowe płacą na Ukrainie wyższe wynagrodzenia niż administracja państwowa, w tym na przykład Ministerstwo Spraw Zagranicznych. W efekcie młodzi ludzie po studiach w krajach UE i ze znajomością języków obcych (casus Kolegium Europejskiego w Bru- gii i Natolinie, ﬁ nansowanego ze środków Komisji Europejskiej) wybierają pracę w tych organizacjach, a administracja publiczna ma poważne problemy z obsadzeniem stanowisk wymagających merytorycznych kompetencji, w tym wiedzy na temat polityki i funkcjonowania UE. Jest to wielki problem ze względu na zapotrzebowanie na wykwaliﬁ kowane kadry w kontekście wdrażania umowy stowarzyszeniowej z UE39. W rezultacie eksperci od spraw unijnych pracują w największych kijowskich organizacjach pozarządowych: ich głównym atutem jest wiedza ekspercka i, zwłaszcza po Euromajdanie, wpływ na decydentów. Celem tych organizacji nie jest mobilizacja i angażo- wanie społeczeństwa w działalność, ale dostarczanie usług nieposiadającym odpowiednich zasobów instytucjom publicznym40. Organizacje takie stają się w praktyce swoistymi agencjami usług politycznych. Nie pełnią funkcji demokratyzacyjnych i są wyalienowane ze spo- łeczeństwa. Nie świadczą usług, które są komplementarne względem pań- stwa, ale wręcz zastępują państwo. Przykładem jest, powołana do życia zimą 2014 roku, inicjatywa Reanimacyjny Pakiet Reform (ang. Reanimation Package of Reforms, RPR). Inicjatywa ta zrzesza blisko dwustu ekspertów, aktywistów społeczeństwa obywatelskiego i obrońców praw człowieka, wy- wodzących się z czołowych ukraińskich organizacji pozarządowych i think tanków. Celem inicjatywy było przygotowanie projektów aktów prawnych w podstawowych dziedzinach wymagających na Ukrainie pilnych reform (sądownictwo i prokuratura, administracja, prawo antykorupcyjne, prawo wyborcze, medialne, podatkowe) oraz przeforsowanie ich w parlamencie we współpracy z ponadfrakcyjną grupą dwudziestu czterech deputowanych z tzw. platformy reform (chodzi tutaj o okres od utworzenia rządu Arsenija Jaceniuka do wcześniejszych wyborów jesienią 2014 roku). W ciągu pierwszych czterech miesięcy funkcjonowania aktywiści inicjatywy doprowadzili do uchwalenia dziesięciu aktów prawnych, opartych na ich projektach41.

39 Wywiad z Tanyą Semiletko, Kijów, 16 czerwca 2014. 40 O. Lutsevych, How to Finish a Revolution, s. 5. 41 „Reanimation Package of Reforms”, http://platforma-reform.org/?page_id=351 [24 paź- dziernika 2014]. 230 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego

Jednak niektórzy przedstawiciele sektora pozarządowego zwracali uwagę na paradoksalny efekt działalności ekspertów RPR. Projekty reform powsta- wały poza instytucjami państwa. Aktywiści po prostu co tydzień pojawiali się w Radzie Najwyższej z gotowymi propozycjami aktów prawnych, oczeku- jąc, że parlament uchwali nowe prawo w danym tygodniu. Pod budynkiem parlamentu organizowano manifestacje i happeningi, mające dodatkowo skłonić deputowanych do głosowania za dostarczonymi projektami aktów prawnych. Celem było zatem „przepchnięcie” konkretnych rozwiązań, niejako narzuconych decydentom z zewnątrz, a nie zmiana procedur i wykre- owanie nowego podejścia do tworzenia prawa i polityki publicznej42. Tego typu działania mogą być stosowane na krótką metę i w sytuacji wyjątkowej, jednak nie powinny zastępować sprawnego funkcjonowania organów pań- stwa. Stosunkowo łatwo jest bowiem doprowadzić do uchwalenia danego aktu prawnego, ale jego implementacja przez wiele instytucji państwa wymaga systemowego podejścia do wypracowania i stosowania określonych procedur. Liderzy sprofesjonalizowanych organizacji z reguły traktują obywateli jako „grupy docelowe” lub „beneﬁ cjentów”. Tylko 20% badanych organizacji pozarządowych uważa, że ich siła wynika z bazy członkowskiej, a nie z posiadanej wiedzy eksperckiej i dostępu do decydentów (66% pracow- ników organizacji twierdziło, że ich najważniejszą funkcją jest wpływanie na politykę publiczną). Zapominali o tym, że jeśli obywatele nie są podporą organizacji, to stają się pasywnymi konsumentami zagranicznych funduszy, a nie siłą sprawczą demokratycznej zmiany43. Ponadto większość organizacji nie informowała opinii publicznej o swojej działalności, więc obywatele nie mieli wiedzy na temat tego, czym zajmują się organizacje społeczeństwa obywatelskiego (tak twierdziła połowa ankietowanych w 2011 roku Ukraiń- ców). Zaledwie 22% Ukraińców wyrażało w 2011 roku zaufanie do lokalnych organizacji pozarządowych44. Na Ukrainie istnieją też fundacje ﬁ nansowane przez krajowy wielki biznes, na przykład wspomniana już Fundacja Wiktora Pinczuka. Jednak ze względu na bezpieczeństwo interesów i pozycji donatora w systemie wła- dzy nie zajmuje się ona promocją demokracji i rządów prawa, ale działal-

42 Wywiad z Igorem Kohutem, Kijów, 17 czerwca 2014. 43 O. Lutsevych, How to Finish a Revolution, s. 5. 44 Razumkov Center, Do You Trust NGOs?, 2011, http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll. php?poll_id=81 [13 października 2014]. Uwarunkowania krajowe 231 nością bardziej „neutralną”: w sferze ochrony zdrowia, edukacji i kultury. Wdrażała ona samodzielnie swoje programy i nie angażowała do współpra- cy mniejszych lokalnych organizacji45. W okresie rządów Partii Regionów wielu jej liderów ﬁ nansowo wspierało stowarzyszenia sportowe na poziomie lokalnym, co pozwalało zdobywać i utrzymywać poparcie polityczne (ﬁ nansowanie organizacji sportowych w zamian za członkostwo lub lojalność wobec partii). Wiele organizacji było również dotowanych z budżetu państwa, co pozwalało „kupić” ich lojalność wobec rządzących. Fundusze te (31 mln USD w 2011 roku) były rozdysponowywane z pominięciem jakichkolwiek procedur konkursowych, przede wszystkim do organizacji sportowych, mło- dzieżowych, działających na rzecz osób niepełnosprawnych i weteranów. Państwo nie wspierało jakichkolwiek organizacji działających na rzecz praw człowieka czy ochrony środowiska46.

OPINIA PUBLICZNA WOBEC ORGANIZACJI SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO I BIZNESU

Jeszcze jesienią 2012 roku, przed wyborami parlamentarnymi, badania wy- kazywały apatię ukraińskiej opinii publicznej, rozczarowanie społeczeństwa głównymi siłami sceny politycznej oraz jego koncentrację na sprawach indywidualnych, gospodarczych i bytowych47. Euromajdan spowodował natomiast ogromną mobilizację obywatelską, ale także poczucie sprawstwa i wpływu na sprawy publiczne. Przedstawiciele kijowskich organizacji społe- czeństwa obywatelskiego, z którymi przeprowadzono na potrzeby niniejszego projektu rozmowy w czerwcu 2014 roku, wskazywali na swoiste przebudzenie społeczeństwa: ludzie wreszcie poczuli, że jako obywatele mogą patrzeć władzy na ręce i to przynosi efekty48. Rosło przekonanie, że już nie można po prostu „iść do domu” (jak po „rewolucji” z 2004 roku), ale należy stale i konsekwentnie domagać się swoich praw oraz nieustannie stawiać wybranej władzy wymagania. Ukraińcy zrozumieli, że politycy są „wynajęci przez społeczeństwo do załatwienia określonych spraw i powinni być z tego roz-

45 O. Lutsevych, How to Finish a Revolution, s. 6. 46 Ibidem, s. 12. 47 O. Shumylo-Tapiola, The Three Uncertainties of Ukraine’s Parliamentary Elections, Carnegie Endow- ment for International Peace, 25 października 2012, http://carnegieeurope.eu/2012/10/25/ three-uncertainties-of-ukraine-s-parliamentary-elections [21 sierpnia 2014]. 48 Wywiad z Tanyą Semiletko, Kijów, 16 czerwca 2014. 232 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego liczani”49. Widoczna była konsolidacja społeczeństwa wokół postaw patriotycznych i propaństwowych. Euromajdan zmienił ukraińskie społeczeństwo, chociaż powstaje oczywiście pytanie, czy te zmiany dotyczą stolicy i zachodniej Ukrainy, czy także pozostałych miast i regionów. Jakkolwiek dla wielu Ukraińców zbliżenie z UE jest najlepszą gwarancją zmian krajowego systemu rządzenia, a Unia w ostatnich latach wzmocniła zaangażowanie i wsparcie dla ukraińskiego społeczeństwa obywatelskiego, to jednak masowa mobilizacja w czasie Euromajdanu niewiele miała wspól- nego z unijnym wsparciem w ramach Partnerstwa Wschodniego. Zdecydo- wały europejskie aspiracje ukraińskiego społeczeństwa, a nie konkretne dzia- łania UE50. Euromajdan charakteryzował się trzema bardzo istotnymi elementami. Po pierwsze, partie opozycyjne nie przewodziły protestom, raczej usiłowały, wbrew woli dużej części demonstrujących, przyłączyć się do nich. Po drugie, pierwotne żądania powrotu na drogę integracji europejskiej szybko prze- kształciły się w szeroką agendę krajowych reform strukturalnych w zakresie walki z korupcją i wprowadzenia rządów prawa. Po trzecie, protesty nie były ograniczone do stolicy, chociaż najbardziej intensywny przebieg miały na zachodniej i środkowej Ukrainie. Ponadto erupcja przemocy i zastraszania oraz publiczne ukazanie prawdziwej twarzy reżimu wywołały ogromną aktywność społeczną oraz uwolniły duże grupy ukraińskiego społeczeństwa od apatii i cynizmu51. Owa bezprecedensowa mobilizacja społeczna zaowocowała po upadku reżimu Janukowycza, w dłuższej perspektywie, nowymi formami partycypacji obywatelskiej. Ich celem jest „przekształcenie Majdanu Godności w Majdan Efektywności”52 przez sprawowanie bezpośredniego nadzoru nad instytucjami władzy (demonstracje, pikiety, happeningi), nacisk na przej- rzystość działań władzy oraz jej odpowiedzialność przed społeczeństwem, a także reformę państwa. Analitycy wskazywali również na upodmiotowienie społeczeństwa względem instytucji państwa, powstawanie nowych, całko- wicie oddolnych inicjatyw i organizacji obywatelskich, rosnącą popularność wolontariatu oraz nowych form ﬁ nansowania działalności obywatelskiej,

49 Wywiad z Alisą Ruban, Kijów, 20 czerwca 2014. 50 K. Pishchikova, O. Ogryzko, Civic Awakening, s. 2. 51 Ibidem, s. 4. 52 Wywiad z Alisą Ruban, Kijów, 20 czerwca 2014. Podsumowanie 233 na przykład poprzez crowd funding. Obserwowano także rosnącą tendencję do ﬁ nansowego wspierania działalności organizacji pozarządowych przez osoby prywatne, co było mało popularne przed Euromajdanem53. Jeśli trend ten będzie się nadal rozwijał, a obywatelski entuzjazm nie osłabnie, istnieje realna szansa na wzmocnienie lokalnych organizacji i zaradzenie problemowi „podzielonego społeczeństwa obywatelskiego”.

PODSUMOWANIE

Rewolucja godności na Ukrainie spowodowała wielkie zmiany w zakresie obywatelskiej mobilizacji, na przykład obywatele częściej i chętniej fi nansu- ją działalność organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Faktycznie jednak sektor pozarządowy funkcjonuje dzięki funduszom zachodnim – szczególnie aktywne są tutaj Niemcy, Szwecja i USA. Równocześnie nowo powstały Eu- ropejski Fundusz na rzecz Demokracji sfi nansował na Ukrainie stosunkowo najwięcej projektów, zwłaszcza dotyczących bieżącej pomocy aktywistom Euromajdanu. Nie ulega wątpliwości, że UE przekazuje organizacjom poza- rządowym relatywnie niewielkie sumy, zwłaszcza w porównaniu z USA. Or- ganizacje biznesu zaś albo realizowały interesy największych oligarchów, albo reprezentowały fi rmy zagraniczne działające na Ukrainie, na przykład EBA działa przede wszystkim na rynku krajowym, w Europie jej członkowie mają własnych przedstawicieli. W okresie rządów Partii Regionów związani z nią oligarchowie dbali o swój „europejski wizerunek” ze względów pragmatycznych – taka polityczna wiarygodność ułatwiała im prowadzenie działalności na Zachodzie, chociażby upraszczała dostęp do kredytów inwestycyjnych. Na uwagę jednak zasługuje to, że negocjacje umowy handlowej z UE trwały bardzo długo i były blokowane właśnie przez partykularne interesy poszcze- gólnych oligarchów. Obecne zawieszenie implementacji przepisów tej umowy do 2016 roku oznacza też opóźnienie we wdrażaniu międzynarodowych standardów regulacyjnych w ukraińskiej gospodarce. Realną siłę proeuropejską mogą tworzyć organizacje małych i śred- nich przedsiębiorstw, które jednak do niedawna pozostawały słabe i rozproszone, czy też zdominowane były przez duże organizacje reprezentu- jące interesy najważniejszych ukraińskich oligarchów. Na efekty działań

53 K. Pishchikova, O. Ogryzko, Civic Awakening, s. 6. 234 Europeizacja grup interesu na Ukrainie: Przebudzenie społeczeństwa obywatelskiego konsolidacyjnych reprezentacji sektora MŚP, które dały się zauważyć po Euromajdanie, trzeba jeszcze poczekać. Współpraca organizacji biznesu i organizacji pozarządowych na rzecz reformy kraju jak dotąd nie przynosiła większych efektów, a było to skutkiem postrzegania przez sektor organizacji pozarządowych dużego biznesu jako siły antydemokratycznej i antyreforma- torskiej. Rozdział 9 Grupy interesu w Republice Mołdawii: import z Zachodu?

W rozdziale tym zostanie podjęta próba odpowiedzi na pytanie, na ile proces europeizacji dotknął grupy interesu w Republice Mołdawii1. Zaplecze ideowe i sposób funkcjonowania biznesowych grup interesu oraz organizacji pozarządowych niewątpliwie stanowią istotny aspekt tego zagadnienia, tym bardziej że często przez pryzmat takich właśnie organizacji postrzegany jest poziom demokratyzacji czy też europeizacji danego kraju2. Na potrzeby niniejszego tekstu przyjmuję jedną z najbardziej powszechnych deﬁ nicji grupy interesu (nacisku), według której jest to „zorganizowane stowarzyszenie, które stawia sobie za cel wywarcie wpływu na politykę czy działania rządu. Grupy interesu różnią się od partii politycznych tym, że starają się wywierać wpływ z zewnątrz, a nie zdobyć czy sprawować władzę rządową”3. Tego rodzaju deﬁ nicja pozwala na ukazanie tej problematyki w Republice Mołdawii. Właściwie funkcjonują tam trzy typy grup interesu: organizacje zrzeszające biznes (lub pretendujące do tej roli), organizacje o charakterze etnicznym oraz organizacje pozarządowe.

1 Artykuł został ukończony przed wyborami parlamentarnymi z listopada 2014 roku. 2 Na przykład znana amerykańska organizacja Freedom House za jedno z kryteriów wol- ności uznaje swobodę działania grup interesu, przede wszystkim organizacji pozarządo- wych. 3 A. Heywood, Politologia, tłum. B. Maliszewska, M. Masojć, N. Orłowska, D. Stasiak, Wy- dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 336. 236 Grupy interesu w Republice Mołdawii: import z Zachodu?

KRAJOWE UWARUNKOWANIA FUNKCJONOWANIA GRUP INTERESU

Republikę Mołdawii zamieszkuje kilka grup etnicznych, które w ograniczonym zakresie komunikują się ze sobą, mają natomiast sprzeczne interesy, a część z nich w różnym stopniu (i z różnych powodów) odnosi się krytycznie do idei samodzielnego bytu państwowego kraju. Postawy te znajdują odzwierciedlenie zarówno w życiu politycznym, jak i społecznym. Podsta- wowe grupy etniczne Republiki Mołdawii to: (1) Mołdawianie; (2) Ukraińcy; (3) Rosjanie; (4) Rumuni; (5) Gagauzowie. Do pierwszej grupy zaliczają się ci, którzy mówią językiem rumuńskim (niektórzy nazywają go mołdawskim), a siebie określają Mołdawianami. Na- tomiast Rumuni to ci, którzy mówią językiem rumuńskim i określają siebie mianem „Rumuni”. Liczba Rumunów mieszkających w Republice Mołdawii i posiadających obywatelstwo rumuńskie stale rośnie, co jest wynikiem polityki Bukaresztu, który masowo nadaje prawa obywatelskie osobom mieszkającym w Republice Mołdawii. Ukraińcy i Rosjanie stanowią grupę posługującą się przede wszystkim językiem rosyjskim, przejawiają oni silną nostalgię za czasami radzieckimi i popierają bliskie związki z Federacją Rosyjską. Gagauzowie zaś to lud pochodzenia tureckiego, jednak wyznający prawosławie i od cza- sów sowieckich mówiący przede wszystkim po rosyjsku. Żyją oni w kilku zwartych grupach na obszarze Terytorium Autonomicznego Gagauzji. Wśród tych grup narodowościowych część Rosjan i zsowietyzowanych Ukraińców podważa sens istnienia niezależnej Republiki Mołdawii, równo- cześnie część Rumunów domaga się zjednoczenia z Rumunią, co również przekłada się na podważenie państwowości. Gagauzowie w lutym 2014 roku przeprowadzili nieuznawane przez władze centralne referendum, w którym prawie 100% głosujących opowiedziało się za niepodległością Gagauzji, gdyby Republika Mołdawii „straciła niezależność”, co w tym przypadku ozna- czało przystąpienie do Unii Europejskiej4. Niezwykle ważne wydaje się to, że Republika Mołdawii jest najbiedniej- szym państwem na kontynencie europejskim. Według danych Banku Świa- towego w roku 2013 dochód krajowy brutto na jednego mieszkańca wy- niósł w Mołdawii zaledwie 2460 USD5, czyli dużo mniej niż w Kosowie,

4 Radio Free Europe, Gagauzia Voters Reject Closer EU Ties For Moldova, http://www.rferl. org/content/moldova-gagauz-referendum-counting/25251251.html [7 listopada 2014]. 5 The World Bank, Moldova, http://data.worldbank.org/country/moldova [7 listopada 2014]. Krajowe uwarunkowania funkcjonowania grup interesu 237 w którym PKB wynosił 3890 USD, co sprawiło, że było ono drugim najbied- niejszym państwem w Europie6. Powszechna bieda, dotykająca wiele grup społecznych, jest najważniejszym czynnikiem wpływającym na zachowania obywateli. Powoduje, że zainteresowania ludności koncentrują się na najbardziej podstawowych kwestiach, takich jak zapewnienie bytu sobie i swojej rodzinie, natomiast sprawy dobra wspólnego plasują się na liście priorytetów dużo niżej. Współczynnik dzietności utrzymuje się na bardzo niskim poziomie (1,5)7. Ponadto obywatele Republiki Mołdawii masowo emigrują, przede wszystkim do Rosji i krajów UE. Według danych szacunkowych zjawisko to dotyczy ok. 600–750 tys. osób8. W rzeczywistości liczby te mogą być jeszcze większe, co przy liczbie ok. 3,9 miliona mieszkańców (3,4 miliona z wy- łączeniem Naddniestrza) stanowi bardzo dużą część społeczeństwa. Czynnik ten mocno oddziałuje też na życie polityczne kraju zarówno w kontekście polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Ponadto państwo mołdawskie nie radzi sobie z wypełnianiem postawionych przed nim zadań, przez część analityków nazywane jest wręcz „pań- stwem słabym”9. W wielu dziedzinach (bezpieczeństwo, służba zdrowia czy oświata) Republika Mołdawii lokuje się na ostatnich miejscach w Eu- ropie. W rezultacie duża część obywateli w ogóle nie identyfi kuje się z pań- stwem. Jak stwierdza francuski politolog Florent Parmentier, „obywatelstwo mołdawskie jest obywatelstwem z konieczności [rum. cetăţenie de nevoie], jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, że interakcja państwo–obywatel oferuje tylko sła- by kontrakt społeczny, oparty na klientelizmie, z powodu defi nicji demokracji raczej jako proceduralnej, a nie partycypacyjnej”10. Nie należy zapominać o dziedzictwie radzieckiego totalitaryzmu. Nie chodzi tylko o zbrodnie, których komuniści dokonali głównie w latach czterdziestych XX wieku, ale także o planową rusyfi kację i próby zastąpienia lo-

6 The World Bank, Kosovo, http://data.worldbank.org/country/kosovo [7 listopada 2014]. 7 The World Bank, http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN [10 listopada 2014]. 8 A. Stemmer, The Republic of Moldova and the Migration. Migration and its Risks and Opportunities for the European Union, „KAS International Reports”, 9 października 2011, s. 42, http:// www.kas.de/wf/doc/kas_28724-544-2-30.pdf?110912113838 [10 listopada 2014]. 9 W 2007 roku opublikowano zbiór artykułów pod redakcją niemieckiej etnolog Moniki Heintz pod tytułem: Słabe państwo, niepewne obywatelstwo, zob. M. Heintz (red.), Stat slab, cetăţenie încertă. Studii despre Republica Moldova, Curtea Veche, Bucureşti 2007. 10 F. Parmentier, Cetăţenia într-un stat slab. Cazul Moldovei, w: M. Heintz (red.), Stat slab, cetăţenie încertă, s. 46. 238 Grupy interesu w Republice Mołdawii: import z Zachodu? kalnej elity osobami z zewnątrz, lojalnymi wobec Moskwy, a nie Kiszyniowa, a także – a może nawet przede wszystkim – o to, że Republika Mołdawii nadal zarządzana jest w dużym stopniu przez ludzi wywodzących się z dawnego systemu. Komunizm został potępiony późno i jedynie symbolicznie: w 2010 roku z inicjatywy tymczasowego prezydenta Mihaia Ghimpu11 utworzono Komisję do spraw Badania i Oceny Totalitarnego Komunistycznego Reżimu w Republice Mołdawii (rum. Comisia pentru studierea şi aprecierea regimului comunist totalitar din Republica Moldova). Jej znaczenie polityczne jest jednak ograniczone. Jak słusznie zauważa ﬁ lozof i socjolog Valeriu Capcelea: „nasza transformacja ustrojowa wyszła z totalitarnego, komunistycznego systemu, który nie może być anulowany natychmiast w całości i we wszystkich szczegółach […] musimy zdać sobie sprawę z faktu, że nasza transformacja ustrojowa poddana jest ryzyku wprowadzenia systemu, które- go demokratyczna skuteczność będzie osłabiana przez zwyczaje paternali- styczne i egalitarne totalitarnego komunistycznego systemu”12. W Republice Mołdawii wielki kapitał jest skoncentrowany w rękach bardzo wąskiej grupy osób. Struktura własności przypomina tę znaną z innych państw poradzieckich, czyli oligarchiczną, jednak z jedną istotną różnicą: majątki nawet najzamożniejszych osób są relatywnie skromne. Najbogat- szy obywatel Republiki Mołdawii, Vladimir Plahotniuc, zgromadził fortunę w wysokości 300 tys. USD13. Jest to kwota wielokrotnie mniejsza niż majątki ukraińskich oligarchów14. Nie daje ona możliwości odgrywania samodzielnej roli poza granicami kraju. System oligarchiczny istnieje zatem w Republi- ce Mołdawii w zredukowanej formie i ogranicza się do kilku postaci, które są zależne od koniunktury międzynarodowej.

11 Jego brat, Gheorghe Ghimpu, w latach siedemdziesiątych działał na rzecz wyzwolenia kraju spod radzieckiej okupacji. 12 V. Capcelea, Tranziţia moldovenească: fazele, elementele structurale, dimensiunile, paradoxurile, eşecu- rile şi avatarurule ei, ARC, Chişinău 2012, s. 165. 13 Anastasia Nani, Cum a devenit Vladimir Plahotniuc milionar în euro, adevarul.md, 27 stycznia 2011, http://adevarul.ro/moldova/actualitate/cum-devenit-vladimir-plahotniuc-milionar-euro-1_50ad70757c42d5a663952dc5/index.html [11 listopada 2014]. Identyczną kwotę podaje Bogumił Luft, były ambasador RP w Kiszyniowie. Zob. B. Luft, Rumun goni za happy endem, Wołowiec 2014, s. 79. 14 Na przykład obecny prezydent Ukrainy, Petro Poroszenko, według dwutygodnika „For- bes” dysponuje majątkiem w wysokości 1,2 mld USD. Zob. http://www.forbes.com/ proﬁ le/petro-poroshenko/ [11 listopada 2014]. Krajowe uwarunkowania funkcjonowania grup interesu 239

ORGANIZACJE REPREZENTUJĄCE BIZNES

Działalność grup interesu, w klasycznym rozumieniu tego pojęcia, jest w Re- publice Mołdawii ograniczona. Wiele grup społecznych nie jest w ogóle reprezentowanych. Często organizacje reprezentujące określone społeczności formalnie istnieją, ale w praktyce nie podejmują żadnej działalności. Nie bę- dzie przesadą stwierdzenie, że realnie funkcjonującymi grupami interesu są tylko organizacje pozarządowe. W Republice Mołdawii powszechne jest zaniedbywanie ochrony inte- resów różnych grup ludności i podmiotów prawnych. Na przykład sektor małych i średnich przedsiębiorstw w zasadzie pozbawiony jest reprezentacji. Teoretycznie istnieje dość duże zrzeszenie pod nazwą Organizacja na rzecz Rozwoju Sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw (rum. Organizaţia pentru dezvoltarea sectorului întreprinderilor mici şi mijlocii, ODIMM). Zosta- ło ono powołane decyzją rządu jako organizacja non-proﬁ t 17 maja 2007 roku „w celu popierania rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Republice Mołdawii, zgodnie z priorytetami rządu, określonymi w stra- tegiach i programach”15. Przewidywano, że organizacja będzie ﬁ nansowana z budżetu państwa oraz ze źródeł prywatnych. Była więc zależna od rzą- du i w teorii miała wpływać na poprawę funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw, koordynować programy pomocowe, organizować szkolenia. W praktyce jej działalność sprowadza się do przygotowywania mało istotnych i pozbawionych wpływu na rzeczywistość konferencji. Związane z ODIMM media branżowe – portal internetowy „Business Portal” i periodyk „Gazeta IMM-urilor” – wykazują minimalną aktywność16. Wydaje się, że jedyną real- ną formą działania organizacji jest częściowa koordynacja niektórych pro- gramów rządowych. Trudno natomiast mówić o ODIMM jako organizacji reprezentującej małe i średnie przedsiębiorstwa wobec władz. Nieco bardziej aktywne jest Stowarzyszenie Banków Mołdawii (rum. Asociaţia Băncilor din Moldova, ABM), założone w 1993 roku, które zrzesza

15 Rozporządzenie rządu Mołdawskiej Republiki Demokratycznej, nr 538, z dn. 17 maja 2007 roku, http://lex.justice.md/index.php?action=view&view=doc&lang=1&id=3257 90 [13 listopada 2014]. 16 Zob. Business Portal Întreprinderilor Mici şi Mijlocii, http://businessportal.md [13 listopada 2014], a także http://odimm.md/ﬁ les/ro/pdf/publicatii/Ziarul%20IMM.pdf [13 listopada 2014]. Ostatnie wydanie periodyku „Gazeta IMM-urilor” ukazało się we wrześniu 2012 roku. 240 Grupy interesu w Republice Mołdawii: import z Zachodu? kilka prywatnych podmiotów17. Przewodniczącym ABM jest Leonid Tălmaci, który w latach 1991–2009 był szefem Narodowego Banku Mołdawii (rum. Banca Naţională a Moldovei). Sporadycznie spotyka się on z przedstawicielami rządu i organizacji międzynarodowych, reprezentując interesy działają- cych w Republice Mołdawii banków. ABM jest członkiem stowarzyszonym Europejskiej Federacji Bankowej (ang. European Banking Federation, EBF). Obserwując działalność stowarzyszenia, nie można się jednak pozbyć wraże- nia, że jest to raczej swoisty one man show Tălmaciego, który szuka dla siebie miejsca w przestrzeni publicznej po utracie prezesury w Narodowym Banku Mołdawii. Na przeciwległym biegunie sytuuje się najsilniejsza grupa interesów zwią- zana z gospodarką, czyli Stowarzyszenie Patronackie w Dziedzinie Energe- tyki w Republice Mołdawii (rum. Asociaţia Patronală în Domeniul Energe- tic din Republica Moldova, APDE)18. Jego powstanie zostało bezpośrednio zainspirowane przez UE. W dniach 26–27 sierpnia 2014 roku do Mołdawii przybył, w towarzystwie rumuńskiego premiera Victora Ponty, komisarz UE do spraw energetyki Günther Oettinger w celu dokonania oﬁ cjalnego otwarcia gazociągu Jassy–Unghen19. W Kiszyniowie pojawili się też przedstawiciele europejskiego stowarzyszenia branżowego Eurelectric20, którzy przeprowadzili serię rozmów z partnerami mołdawskimi. W rezultacie 30 września 2014 roku doszło do powstania APDE, które zrzesza podmioty kontrolujące

17 Strona internetowa stowarzyszenia: http://abm.md/ro/ [14 listopada 2014]. 18 Strona internetowa stowarzyszenia istnieje tylko na Facebooku: https://www.facebook. com/pages/APDE-Asociaţia-Patronală-în-Domeniul-Energetic-din-Republica-Moldo- va/1530543873841174 [14 listopada 2014]. 19 Publika.md, Ponta, Oettinger şi Leancă au proclamat la Ungheni independenţa energetică a Republicii Moldova, http://www.publika.md/ponta-oettinger-si-leanca-au-proclamat- la-ungheni-independenta-energetica-a-republicii-moldova_2064691.html [14 listopada 2014]. 20 Eurelectric jest powstałym w 1989 roku stowarzyszeniem zrzeszającym europejskie ﬁ r- my działające w branży energii elektrycznej. Jego członkami są podmioty ze wszystkich krajów UE (z Polski jest to Polski Komitet Energii Elektrycznej), a także z krajów sąsia- dujących. Z państw objętych projektem Partnerstwa Wschodniego należą do Eurelectric jeszcze białoruska Belenergo i ukraińska Ukrenergo, a z państw aspirujących do UE − Serbia, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra i Albania. Misją Eurelectric jest promocja rozwiązań korzystnych dla tej branży na forum Unii Europejskiej oraz w krajach sąsia- dujących. Eurelectric jest typowym stowarzyszeniem sektorowym, które używa w swojej działalności wielu narzędzi o charakterze lobbingowym, tzn. sporządza raporty, prowadzi rozmowy z politykami, organizuje konferencje itd. Zob. EURELECTRIC–Electricity for Europe, http:// http://www.eurelectric.org/ [14 listopada 2014]. Krajowe uwarunkowania funkcjonowania grup interesu 241

93% krajowego rynku energetycznego21. Już 13 listopada 2014 roku APDE zostało przyjęte do Eurelectric. Branża energetyczna jest więc de facto pio- nierem w dziedzinie tworzenia nowoczesnych organizacji reprezentujących grupy interesu. Trudno na razie ocenić, jak realnie przebiegać będzie dzia- łalność APDE: czy faktycznie będzie ono podmiotem w relacjach z rządem i organizacjami międzynarodowymi, a także z UE. Jeżeli APDE spełni pokładane w nim nadzieje, stanie się wyjątkiem wśród organizacji gospodarczych w Republice Mołdawii. Pozostałe biznesowe grupy interesu nie mają bowiem silnej reprezentacji w zachodnim rozumieniu tego pojęcia. Powstała próżnia wypełniana jest przez struktury o charakterze oligarchicznym, charakterystycznym dla wielu innych krajów obszaru poradzieckiego. Jak już wspomniano, jedynym „prawdziwym oligarchą” w Republice Mołdawii jest Vladimir Plahotniuc i w zasadzie tylko on działa, stosując metody właściwe oligarchii. Wpływa na politykę kraju zarówno jako czynny polityk, jak i hojny sponsor22, reprezentując nie tylko siebie, ale całą stojącą za nim piramidę powiązań klientelistycznych. Dlatego też analizując biznesowe grupy interesu w Republice Mołdawii, nie można go pomijać. Vladimir Plahotniuc urodził się w 1966 roku we wsi Pituşca, w rejonie Călăraşi (środkowa Mołdawia), jego rodzice byli nauczycielami. W 1991 roku ukończył studia z technologii żywności na Mołdawskim Uniwersytecie Technicznym. W 2002 roku uzyskał tytuł Master of Busines Administra- tion (MBA) na tej uczelni. Początkowo pracował w organizacji społecznej przy urzędzie miejskim Kiszyniowa, lecz szybko związał się z handlem i biznesem, dążąc do współpracy z krajami zachodnimi. W 1995 roku założył Mołdawsko-Amerykańską Grupę Finansową „Angels” (rum. Grupul Finan- ciar Moldo-American „Angels”), której był przewodniczącym do 2001 roku, kiedy został mianowany dyrektorem handlowym, a następnie dyrektorem generalnym w ﬁ rmie Petrom Moldova SA. Był również prezesem jednego z największych mołdawskich banków – Victoriabank23. Punktem zwrotnym w jego karierze okazał się rok 2010, w którym zało- żył Stowarzyszenie Mołdawskich Ludzi Biznesu (rum. Asociaţia Oamenilor

21 Noi.md, În Moldova a fost creată prima Asociaţie Patronală în Domeniul Energetic, 30 paździer- nika 2014, http://www.noi.md/md/print/news_id/48253 [14 listopada 2014]. 22 Nie jest tajemnicą, że przekazywał on spore sumy na działalność PDM, a więc pośrednio również na całą koalicję proeuropejską. 23 Blog Vlada Plahotniuca, http://plahotniuc.blogspot.com/p/vladimir-plahotniuc.html [15 listopada 2014]. 242 Grupy interesu w Republice Mołdawii: import z Zachodu? de Afaceri din Moldova, AOAM) i Fundację Edelweiss, zajmującą się działal- nością charytatywną, a następnie przystąpił do Demokratycznej Partii Moł- dawii (Partidul Democrat din Moldova, PDM), którą reprezentując, został deputowanym i wiceprzewodniczącym parlamentu (do 2013 roku). Chociaż przewodniczącym PDM jest Marian Lupu, nieoﬁ cjalnie mówi się, że napraw- dę wszystkie istotne decyzje podejmuje Plahotniuc24. Ponieważ preferuje on działania zakulisowe, trudno określić, jak naprawdę kształtują się jego wpływy. Sam Plahotniuc na temat przenikania się polityki i biznesu powiedział: „Biznes może istnieć poza polityką tylko w kraju, który posiada ustawy dobrze przygotowane i funkcjonalne, które chronią ludzi biznesu i wspierają inwestycje. W takim kraju w krótkim czasie powstaje klasa średnia i pieniądze zapełniają konta budżetu państwa oraz kieszenie obywateli. Czy Republika Mołdawii jest takim państwem? Wątpię. Dlatego biznes szuka sposobów, dzięki którym będzie słyszalny w świecie polityki, aby proponować roz- wiązania, reformy legislacyjne i inne. Dialog między środowiskami biznesu a politykami musi być stały […], biznes z największą chęcią pozostanie poza światem polityki pod warunkiem, że polityka, a lepiej powiedzieć państwo, stworzy korzystne warunki dla przedsiębiorców”25. Kierując się tymi zasadami, Plahotniuc działa zarówno w świecie polityki, jak i biznesu. Zarządzane przez niego stowarzyszenie AOAM stara się repre- zentować przedsiębiorców wobec rządu i partnerów zagranicznych. Orga- nizowane są rozmowy z przedstawicielami grup interesu, przede wszystkim z UE, Chin, a także Rosji i innych państw obszaru poradzieckiego. Pod egidą AOAM zrzeszają się mołdawscy biznesmeni związani z Plahotniukiem. Aby nadać stowarzyszeniu większego prestiżu, do działania w nim zapraszane są znane postacie z zagranicy, m.in. były francuski minister spraw zagranicznych Dominique de Villepin, były rumuński minister turystyki Dan Matei

24 To właśnie Plahotniuc był odpowiedzialny za przyłączenie PDM do Sojuszu na rzecz Integracji Europejskiej (Alianţa pentru Integrare Europeană, AIE). Marian Lupu, wywo- dzący się z partii komunistów, „miał unikalną historyczną szansę stać się liderem politycznego centrum”, jak stwierdził sympatyzujący z komunistami politolog Bogdan Ţârdea, lecz jego rola została umniejszona. Zob. Б. Цырдя, Республика Молдова: деконструкция страны и народа. Сборник статей, Кишинёв 2010, s. 65−68. 25 Omul cu propria defi niţie a Succesului, VIP Magazin, Septembrie 2010, nr 77, http://www. vipmagazin.md/profi l/Vlad_Plahotniuc._Omul_cu_propria_defi ni%C5%A3ie_a_Suc- cesului/ [15 listopada 2014]. Autonomia Gagauska jako grupa interesu 243

Agathon26 czy były szef kancelarii wicepremiera Rosji Wiktor Czerepow27. Aktywność AOAM orientowana jest przede wszystkim w stronę UE, lecz Plahotniuc jest daleki od zaniedbywania Rosji i Chin. Jego stowarzyszenie do pewnego stopnia realizuje zadania postawione zwyczajowo przed grupami interesu, jednakże – z oczywistych względów – AOAM reprezentuje głównie osobiste interesy oligarchy.

AUTONOMIA GAGAUSKA JAKO GRUPA INTERESU

Część aktywności w dziedzinie reprezentacji interesów przejęły również organizacje narodowe. Najsilniejszą z nich jest Autonomia Gagauska. Wbrew pozorom jej władze nie są skupione wyłącznie na kwestiach narodowościo- wych, reprezentują też mieszkańców Autonomii w innych dziedzinach życia. Gagauzi są zwartą społecznością, której podstawą egzystencji ekonomicznej jest rolnictwo i produkcja żywności. Gagauzja zyskała autonomię w grudniu 1994 roku po kilku latach konﬂ iktów z władzami w Kiszyniowie. Parla- ment Republiki Mołdawii przyjął ustawę o szczególnym statusie prawnym Gagauzji, na jej podstawie utworzono Terytorium Autonomiczne Gagauzji (gag. Avtonom Territorial Bölümlüü Gagauz Yeri; rum. Unitatea Teritorială Autonomă Găgăuzia) na obszarach, na których Gagauzi stanowili ponad 50% ludności28. Stolicą tego organizmu został Komrat. Szefem władz autonomii jest gubernator, zwany baszkanem, który wybierany jest w wyborach powszechnych na czteroletnią kadencję. Baszkan stoi na czele rzą- du Autonomii i zostaje automatycznie członkiem rządu Republiki Mołda- wii. Od 2006 roku funkcję tę pełni Mihail Formuzal. Gagauzja ma również własny, trzydziestopięcioosobowy parlament, wybierany na czteroletnią kadencję29.

26 Jest on w Rumunii nazywany „Dracula Boy” z powodu skandalu związanego z lansowa- nym przez niego projektem parku rozrywki „Dracula Park”. 27 Asociaţiei Oamenilor de Afaceri din Moldova, http://www.aoam.md/ro/lansarea/ [15 listopada 2014]. 28 Na ten temat zob. J. Hatłas, Gagauzi na obszarze Terytorium Autonomicznego Gagauzja − prze- szłość oraz teraźniejszość, w: M. Kosienkowski (red.), Spotkania polsko-mołdawskie. Księga poświę- cona pamięci Profesora Janusza Solaka, Wydawnictwo Episteme, Lublin 2013, s. 245−273. 29 Na temat ustroju politycznego Terytorium Autonomicznego Gagauzji zob. P. Olek- sy, Życie polityczne w Gagauzji, w: M. Kosienkowski (red.), Spotkania polsko-mołdawskie, s. 275−302. 244 Grupy interesu w Republice Mołdawii: import z Zachodu?

Władze Gagauzji nie tylko sprawują faktyczne rządy na jej obszarze, lecz również reprezentują jej mieszkańców wobec władz centralnych. Ga- gauzi zostali w czasach sowieckich zrusyﬁ kowani, językiem ojczystym mówi na co dzień niewielu mieszkańców, a sympatie prorosyjskie są tam powszechne. Równocześnie Gagauzja utrzymuje bliskie stosunki z Turcją, która tradycyjnie uznaje się za „opiekuna” wszystkich ludów tureckich. Z tego powodu Komrat prowadzi politykę zagraniczną nieco odmienną od Kiszyniowa. Najbardziej wyraźnym tego przejawem w ostatnim okresie było referendum przeprowadzone w lutym 2014 roku na terenie Autonomii. Prawie 100% mieszkańców, przy frekwencji ok. 70%, opowiedziało się przeciwko integracji z UE i za ściślejszymi związkami z Rosją, a także przyznało jednostronne prawo do secesji, gdyby Republika Mołdawii przystąpiła do UE30. Władze w Kiszyniowie wzywały ludność do bojkotu referendum oraz uznały je za nieważne. Spowodowało to napięcia między Terytorium Autonomicz- nym Gagauzji a rządem centralnym, jednak nie miało to daleko idących re- perkusji. Sprawy geopolityczne nie są oczywiście jedynymi, o które dbają władze w Komracie. Ponieważ większość Gagauzów trudni się rolnictwem, basz- kanowie starają się wpływać na rząd, w celu promocji produkcji żywności oraz wina, które jest jednym z głównych towarów eksportowych regionu. Autonomia przez wiele lat starała się też rozbudować szkolnictwo na każdym poziomie, w tym na państwowym uniwersytecie w Komracie, który powstał w 1991 roku31. Rząd Gagauzji opiekuje się również kulturą narodową i twór- czością ludową. Władze Autonomii Gagauskiej wykonują więc zadania typowe dla każdej autonomii, jednakże w sytuacji, gdy grupy interesu jako takie nie funkcjonują albo są bardzo słabe, należy rozpatrywać rząd w Komracie w kategoriach grupy interesu. W przeciwieństwie do Gagauzji Naddniestrze nie powinno być rozpatrywane jako grupa interesu, choć niewątpliwie spełnia do pewnego stopnia taką rolę. Przykładem może być tu organizacja eksportu towarów produko- wanych przez zakłady położone na tym terenie (warto dodać, że większość eksportu Naddniestrza kierowana jest do krajów UE) i dystrybucji produk- tów naddniestrzańskich, np. alkoholi znanej tyraspolskiej marki Kvint (skrót

30 Radio Free Europe, Gagauzia Voters Reject Closer EU Ties For Moldova, http://www.rferl. org/content/moldova-gagauz-referendum-counting/25251251.html [15 listopada 2014]. 31 Na ten temat zob. Гагаузская республика АТО Гагаузия (Gagauz Yeri). 20 лет истории 1990– –2010 г., ProArt, Комрат 2010, s. 33−41. Organizacje pozarządowe 245 od „Koniaki, Wina i Napitki Tiraspol”), na terytorium kontrolowanym przez Kiszyniów. Ponieważ jednak władze w Tyraspolu, w przeciwieństwie do tych w Komracie, przez nikogo nieuznawane, bojkotują ustrój Republiki Mołda- wii, nie można ich traktować nawet jako substytut grupy interesu.

ORGANIZACJE POZARZĄDOWE

Jedynym sektorem, w którym grupy interesu, w zachodnim rozumieniu tego pojęcia, faktycznie działają w Republice Mołdawii, są organizacje pozarządo- we. Zaczęły one powstawać na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. W 2010 roku zarejestrowanych było już 8000 organizacji pozarządowych, jednak według różnych analityków od 2000 roku zaledwie 200 było aktyw- nych32. W okresie rządów partii komunistycznej (2001–2009) władze starały się przeszkadzać w ich działalności, lecz nie na tyle, aby doszło do naruszania prawa. Próbowano m.in. utrudniać obsługę prawną organizacji i poddawać je rozmaitym kontrolom. Ograniczono ﬁ nansowanie organizacji pozarządo- wych z ministerstw, a w celu osłabienia już istniejących próbowano zakładać nowe, zależne od komunistów podmioty, jednak bez większych sukcesów. „Rewolucja twitterowa” z 2009 roku otworzyła nowy rozdział w historii wielu organizacji pozarządowych. Obecnie niektóre z nich są na tyle silne, że mogą wpływać na kształtowanie polityki rządu centralnego i administracji lokalnej. Najważniejsze mołdawskie organizacje pozarządowe to: Instytut na rzecz Rozwoju i Inicjatyw Społecznych „Przyszłość” (Institutul pentru Dezvoltare şi Iniţiative Sociale Viitorul, IDIS), Instytut Polityk Publicznych (Institutul de Politici Publice, IPP), Expert-grup, Adept, Stowarzyszenie Nie- zależnej Prasy (Asociaţia Presei Independente, API), Politicon i Credo. Inne organizacje nie mają dużego wpływu na rozwój sytuacji politycznej i spo- łecznej. Jedną z najważniejszych mołdawskich organizacji pozarządowych jest IDIS33. Powstała w czerwcu 1993 roku, a więc niecałe 2 lata po ogłoszeniu niepodległości, i została zarejestrowana jako fundacja. Początkowo nazy- wała się „Przyszłość” (Viitorul), w grudniu 2001 przyjęto obecną nazwę.

32 A. Johansson, Disidenţa democrată. Naţiune şi democraţie în Republica Moldova, trad. O. Criste- scu, ARC, Chişinău 2013, s. 153−154. 33 Dane ze strony organizacji: Institutul pentru Dezoltare şi Iniţiative Sociale, http://viitorul.org/index.php?l=ro [15 listopada 2014]. 246 Grupy interesu w Republice Mołdawii: import z Zachodu?

Przez pierwsze lata działalności trudno jej było zaistnieć w świadomo- ści społecznej, gdyż społeczeństwo obywatelskie dopiero się kształtowa- ło, a klasa polityczna, wyrosła z systemu sowieckiego, nie widziała w niej (ani w żadnej innej organizacji pozarządowej) istotnego partnera. Dlatego też Viitorul skoncentrował się na szukaniu kontaktów międzynarodowych, głównie na Zachodzie. Od samego początku celem Instytutu była promocja prozachodniego kursu w polityce zagranicznej i wewnętrznej. Próbowano nawiązać współpracę z poszczególnymi ministerstwami, a także ze światem akademickim. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych pojawiła się lepsza koniunktura dla organizacji pozarządowych, również za granicą (reformatorskie rządy w Rumunii i Bułgarii), więc fundacja rozpoczęła działalność na większą skalę, organizując pierwsze większe konferencje międzynarodo- we i doradzając kolejnym gabinetom przy restrukturyzacji systemu administracji lokalnej oraz demokratyzacji i unowocześnianiu procesu wyborczego. Dojście do władzy Partii Komunistów (Partidul Comuniştilor din Republica Moldova, PCRM), która nie była zainteresowana tego typu ekspertyzami, spowodowało odsunięcie IDIS od bezpośredniego wpływu na politykę, jed- nakże organizacja wykorzystała lata rządów partii komunistycznej na rozwi- nięcie sieci kontaktów międzynarodowych oraz przygotowywanie raportów o stanie demokracji w Republice Mołdawii. Przede wszystkim nawiązano współpracę z największym rumuńskim think tankiem o nazwie Rumuńskie Stowarzyszenie Akademickie (Societatea Academică Română). Bardzo waż- ne w tamtym okresie były też kontakty z amerykańskim Freedom Forum. „Rewolucja twitterowa” i przejęcie władzy przez koalicję proeuropejską otworzyły nowy etap w działalności IDIS. Fundacja nie tylko stała się jedną z najważniejszych organizacji i najczęściej słuchanych w kręgach rządowych, ale również rozszerzyła działalność na nowe obszary, na przykład wsparcie dla małych i średnich przedsiębiorstw. W nowej sytuacji politycznej zaczęła też coraz intensywniej angażować się w przygotowanie kraju do ściślejszej współpracy, a w dalszej perspektywie do integracji z UE. Obecnie IDIS jest jedną z najważniejszych organizacji pozarządowych w Republice Mołdawii. Jej dyrektorem od sierpnia 2010 roku jest Liubomir Chiriac, doktor nauk matematycznych, specjalista w zakresie administracji lokalnej i planowania strategicznego34. Wśród sponsorów fundacji można wy-

34 Liubomir Chiriac este noul director al IDIS „Viitorul”, http://www.azi.md/ro/story/13371 [16 listopada 2014]. Organizacje pozarządowe 247 mienić m.in.: Komisję Europejską, Radę Europy, Organizację Bezpieczeń- stwa i Współpracy w Europie (OBWE), German Marshall Fund, fundację Instytut Społeczeństwa Otwartego George’a Sorosa (Open Society Institu- te), amerykańską Eurasia Foundation (która notabene w Republice Mołdawii posiada własną organizację pozarządową o nazwie Fundaţia Est-Europeană în Moldova) i brytyjską Westminster Foundation for Democracy. Oferta IDIS jest bardzo szeroka – Instytut publikuje analizy na temat administracji publicznej, polityki wewnętrznej i zagranicznej, gospodarki, społeczeństwa, a także sytuacji w Naddniestrzu i prób normalizacji statusu tego terytorium. Największą wagę przywiązuje się jednak do kwestii związanych z integracją europejską. Drugą ważną organizacją pozarządową jest Instytut Polityk Publicznych (IPP). Powstał w marcu 2000 roku dzięki pomocy fundacji Sorosa oraz Sto- warzyszenia Obywatelskiego Mołdawskie Centrum Euro-Atlantyckie (Aso- ciaţia Obştească Centrul Euro-Atlantic din Moldova)35. Został zarejestrowany jako prywatna organizacja non-proﬁ t. Od początku dyrektorem IPP pozostaje Arcadie Barbarosie, doktor nauk matematycznych, który w latach dziewięć- dziesiątych przebywał na stypendiach w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, a także pracował w rządzie i agencjach rządowych. Był zatrudniony również w programie TACIS Unii Europejskiej i w amerykańskim USAID. IPP specjalizuje się w problematyce transformacji ustrojowej, ze szcze- gólnym uwzględnieniem integracji europejskiej i euroatlantyckiej. Zajmuje się również systemem wyborczym, edukacją obywatelską, szkolnictwem, sy- tuacją w Naddniestrzu i pokrewnymi dziedzinami. Jak twierdzą sami założy- ciele, misją instytutu jest „wspieranie w Republice Mołdawii społeczeństwa otwartego, uczestniczącego, pluralistycznego, opartego na wartościach demokratycznych”36. Podobnie jak w przypadku IDIS, IPP rozwinął działal- ność na większą skalę po przejęciu władzy przez koalicję proeuropejską, sta- jąc się ważnym partnerem dla kolejnych rządów tej opcji. Wśród sponsorów IPP można wymienić ambasady Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, amerykańską organizację NDI (National Democratic Institute) i Radę Eu- ropy. Nietrudno zauważyć, że IPP jest nastawiony bardziej na wymiar euro-

35 Institutul de Politici Publice, http://www.ipp.md/pageview.php?l=ro&idc=147&id=404 [16 listopada 2014]; Institutul de Politici Publice, http://www.civic.md/ong/402-institutul-de-politici-publice-ipp.html [16 listopada 2014]. 36 Institutul de Politici Publice, http://www.ipp.md/pageview.php?l=ro&idc=147 [16 listopada 2014]. 248 Grupy interesu w Republice Mołdawii: import z Zachodu? atlantycki niż europejski, choć integracja Republiki Mołdawii z UE jest jednym z jego priorytetów. Kolejną ważną organizacją jest Grupa Ekspercka Niezależne Centrum Analityczne (Expert-Grup Centrul Analitic Independent), która powstała w 2005 roku jako „wyraz ideałów młodych intelektualistów z Republiki Moł- dawii, którzy stworzyli instytucję w celu wsparcia rozwoju Mołdawii”37. Po- dobnie jak w przypadku już wymienionych organizacji, Expert-Grup rozwi- nął działalność po „rewolucji twitterowej” i odejściu od władzy komunistów. Grupa przygotowuje analizy na tematy gospodarcze, polityczne, dotyczące fi nansów publicznych, walki z biedą, rynku pracy, handlu zagranicznego, rynków fi nansowych, rozwoju regionalnego oraz integracji europejskiej. Głównym odbiorcą analiz jest rząd i jego agencje. Dyrektorem Expert-Grup jest Adrian Lupuşor, absolwent Akademii Studiów Ekonomicznych w Ki- szyniowie oraz Uniwersytetu Karola w Pradze, obecnie doktorant na tym uniwersytecie. Expert-Grup jest fi nansowana m.in. przez ambasadę Szwecji, ministerstwa spraw zagranicznych Danii i Holandii, fundację Sorosa, USAID i Bank Światowy. Expert-Grup promuje orientację proeuropejską i działa na rzecz integracji oraz modernizacji Republiki Mołdawii w duchu europejskim. Wymienione organizacje są aktywne w wielu obszarach. Oprócz nich działa jednak jeszcze kilka ważnych podmiotów, których profi l zaintereso- wań jest bardziej ograniczony. Jedną z nich jest Stowarzyszenie na rzecz De- mokracji Uczestniczącej „Adept” (Asociaţia pentru Democraţie Participati- vă „ADEPT”). Zostało założone w 2000 roku jako organizacja non-profi t38. Misją „Adept” jest „analiza i konsultacja procesu decyzyjnego, politycznego, wyborczego i społeczno-gospodarczego Republiki Mołdawii i regionu […], promocja wartości demokratycznych i wspomaganie aktywnego uczestnictwa obywateli w życiu publicznym”39. Analizy przygotowywane przez „Adept” dotyczą przede wszystkim procesu wyborczego i działalności partii politycznych. Organizacja poświęca też sporo uwagi walce z korupcją. Jej dyrektorem od początku jest Igor Boţan, który – podobnie jak jego koledzy z innych

37 Centrul Analitic Independent EXPERT-GRUP, http://www.expert-grup.org/ro/ [16 listopada 2014]. 38 Asociaţia pentru Democraţie Participativă „Adept”, http://www.e-democracy.md/ [16 listopada 2014]. 39 Asociaţia pentru Democraţie Participativă „Adept”, http://www.e-democracy.md/pre- sentation/ [16 listopada 2014]. Organizacje pozarządowe 249 organizacji – jest doktorem nauk matematycznych, a także doktorem fi zyki. Boţan studiował na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie. Był doradcą prezydenta Mircei Snegura, a następnie pracował jako dziennikarz i komen- tator, m.in. dla The Economist Intelligence Unit. Podobnie jak w przypadku pozostałych organizacji pozarządowych, „rewolucja twitterowa” otworzyła przed „Adept” nowe możliwości działania. Wśród sponsorów organizacji można wymienić m.in. fundację Sorosa, Instytut Społeczeństwa Otwartego, OBWE oraz Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Demokracji. Kolejną organizacją o węższym profi lu działalności jest Stowarzyszenie Niezależnej Prasy (Asociaţia Presei Independente, API). Powstało w 1997 roku z bezpośredniej inspiracji amerykańskiej dziennikarki Judy Yablonky40. Misją organizacji jest wspieranie wolności słowa, pomoc w funkcjonowaniu niezależnych mediów w Republice Mołdawii oraz prowadzenie wśród obywateli kampanii informacyjnych dotyczących problemów społecznych. API organizuje szkolenia dla dziennikarzy, lobbuje na rzecz rozwiązań prawnych umac- niających wolność słowa, a także stara się o rozmaite ułatwienia dla mediów, na przykład w sprawie dystrybucji prasy. Publikuje również własne analizy do- tyczące rynku mediów i wolności słowa w Republice Mołdawii. Dyrektorem API jest Tudor Iaşcenco, który jest też właścicielem i redaktorem naczelnym wydawanego od 1995 roku tygodnika „Cuvântul” (Słowo). W przeciwieństwie do wymienionych już organizacji pozarządowych dla API przejęcie władzy przez koalicję proeuropejską nie oznaczało zwiększenia aktywności, gdyż stowarzyszenie było już bardzo aktywne w okresie rządów Partii Komunistów. Wśród sponsorów API można wymienić m.in.: USAID, fundację Sorosa, UNICEF, MSZ Królestwa Niderlandów oraz Narodowy Fundusz Wspierania Demokracji (National Endowment for Democracy, NED). Organizacją o mniejszym znaczeniu, ale jednak zauważalną, jest założo- ny w 2011 roku Instytut Analizy i Konsultacji Politycznej „Politicon” (Insti- tutul de Analiză şi Consultanţă Politică „Politocon”), który działa jako organizacja prywatna non-profi t41. Misją Instytutu jest „promocja nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego”. Analizy przygotowywane przez „Politicon” dotyczą polityki wewnętrznej oraz stosunków międzynarodowych w regionie, ze szczególnym uwzględnieniem integracji europejskiej. Dyrektorem In- stytutu jest Anatol Ţăranu, historyk, dyplomata (były ambasador Republiki

40 Asociţia Presci Independente API, http://www.api.md/ [16 listopada 2014]. 41 „Politicon”, http://politicon.md/ [16 listopada 2014]. 250 Grupy interesu w Republice Mołdawii: import z Zachodu?

Mołdawii w Moskwie), polityk (dwukrotny deputowany, jako przedstawiciel Kiszyniowa negocjował warunki zawieszenia broni z separatystami w Tyra- spolu). Instytut publikuje niewiele własnych materiałów i nie jest zbyt aktywny w organizacji konferencji, jednakże jego eksperci udzielają się w innych think tankach oraz w mediach. W działalności „Politiconu” duże znaczenie mają kontakty osobiste dyrektora, zwłaszcza w rządzącej Partii Liberalno- -Demokratycznej Mołdawii. Jej politycy, przede wszystkim Vlad Filat, często współpracują z organizacją jako komentatorzy. Ostatnim z ważniejszych podmiotów jest założone w 1999 roku Centrum Zasobów na rzecz Praw Człowieka (Centrul de Resurse pentru Drepturile Omului, Credo)42. Początkowo Credo było jedną z ważniejszych organizacji pozarządowych, jednak w ostatnich latach jego rola zmniejszyła się ze wzglę- du na wzrost znaczenia instytucji wymienionych wyżej. Misją Credo jest walka o przestrzeganie praw człowieka i wspieranie społeczeństwa obywatelskiego. Centrum sporządza analizy, prowadzi szkolenia i konferencje. Dyrektorem Credo od początku jego istnienia jest Serghei Ostaf, pochodzący z Tyraspola politolog, który w latach 2002–2007 studiował na uniwersytetach w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Ostaf, podobnie jak Chiriac, Barbarosie i Boţan, z wykształcenia jest matematykiem. Na liście darczyńców Credo znajdziemy takie instytucje jak: ambasady USA i Wielkiej Brytanii, Eurasia Foundation, Komisja Europejska i UNICEF. Wraz ze spadkiem znaczenia Credo zmniejszyło się też zainteresowanie donatorów. Najważniejsze zatem organizacje pozarządowe nie tylko popierają prozachodni kierunek polityki zagranicznej Republiki Mołdawii (nawet jeżeli, jak w przypadku API, nie jest to jasno określone w dokumentach programowych) oraz niezbędną w tym celu modernizację kraju, lecz także przyjmują wsparcie ﬁ nansowe, zwłaszcza od darczyńców pochodzących z UE i jej państw członkowskich lub ze Stanów Zjednoczonych. Wyjątkiem są tu Organizacja Narodów Zjednoczonych, OBWE i Rada Europy, jednakże żadnej z tych organizacji nie należy – rzecz jasna – wiązać z ewentualnym kierunkiem wschodnim bądź antyeuropejskim. W tym kontekście warto wspomnieć o Partnerstwie Wschodnim, które- go jednym z ważniejszych elementów było utworzenie Forum Społeczeń- stwa Obywatelskiego (FSO). Od początku funkcjonowania Partnerstwa

42 Centrul de Resurse pentru Drepturile Omului, http://www.credo.md/home [16 listopada 2014]. Podsumowanie 251

Wschodniego UE wsparła działalność organizacji społeczeństwa obywatelskiego w ramach tego forum sumą 78 mln EUR43. Organizacje z Republiki Mołdawii teoretycznie były dość aktywne w ramach FSO: w październiku 2013 roku w Kiszyniowie zorganizowano m.in. doroczny zjazd forum. W praktyce jednak okazało się, że bezpośrednie zaangażowanie wykazała tylko jedna z wymienionych organizacji – API. Z pozostałych na zjeździe w Kiszyniowie pojawił się jedynie IDIS, w charakterze obserwatora. Reszta mołdawskich organizacji pozarządowych aktywnych w forum to oddziały organizacji między- narodowych (jak fundacja Sorosa i Transparency International) lub organizacje mało znane i mało wpływowe (jak antykorupcyjna „Terra 1530”). Forum nie odgrywa więc istotnej roli na mołdawskim rynku organizacji pozarządowych. Jedną z głównych przyczyn tego zjawiska jest to, że oferuje ono platformę do współpracy z podmiotami z innych krajów, a duże mołdawskie organizacje pozarządowe tego nie potrzebują, gdyż już dyspo- nują dostatecznie rozwiniętą siecią kontaktów. Ponadto FSO niejako narzuca współpracę z konkretnymi partnerami zagranicznymi, co może zakłócać normalną działalność poszczególnych organizacji, nie jest natomiast prob- lematyczne ani dla ﬁ lii zagranicznych organizacji, ani dla małych podmio- tów. W pewnym sensie funkcjonowanie forum jest dublowaniem istnieją- cych struktur, które w takim kraju jak Republika Mołdawii, w którym rynek organizacji pozarządowych jest relatywnie dobrze rozwinięty, okazywały się zazwyczaj wystarczające.

PODSUMOWANIE

Przegląd grup interesu w Republice Mołdawii prowadzi do dość oczywistych wniosków. Reprezentacja grup interesu jest stosunkowo słabo rozwinięta, niekiedy dopiero powstaje (jak w przypadku Stowarzyszenia Patronackiego w Dziedzinie Energetyki w Republice Mołdawii), w wielu dziedzinach w ogó- le nie istnieje, inne zaś są zapełniane bądź przez substytuty udające realne organizacje (takie jak Stowarzyszenie Mołdawskich Ludzi Biznesu Vladimira Plahotniuca), bądź przez struktury, które są niejako zmuszone do przejęcia roli grup interesu (jak w przypadku Autonomii Gagauskiej). Jedynym sekto-

43 A.K. Cianciara, Partnerstwo Wschodnie 2009−2014: geneza, funkcjonowanie, uwarunkowania, In- stytut Studiów Wschodnich PAN, Warszawa 2014, s. 81. 252 Grupy interesu w Republice Mołdawii: import z Zachodu? rem, który działa w sposób zbliżony do standardów europejskich, są organizacje pozarządowe. W rankingu Freedom House poziom rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Republice Mołdawii rośnie powoli, lecz tendencja wzrostu jest sta- ła: od wartości 4,0 w 2005 roku do 3,25 w 201444. Jako przyczynę wzrostu autorzy rankingu podawali to, że organizacje pozarządowe są coraz częściej dopuszczane do udziału w projektach rządowych, szczególnie w zakresie walki z korupcją i antydyskryminacji. Dzięki zwiększeniu aktywności po „rewolucji twitterowej” mołdawskie organizacje pozarządowe przeprowadziły kampanię mającą na celu wzrost ich rozpoznawalności i poprawę wizerunku wśród obywateli. Sytuacja w tej dziedzinie nadal odbiega od standardów w krajach Unii Europejskiej (nawet tych najsłabiej rozwiniętych), jednak ewi- dentnie zmierza w pożądanym kierunku. Warto zauważyć ogromną rolę instytucji UE, unijnych państw człon- kowskich oraz Stanów Zjednoczonych (łącznie z prywatnymi fundacjami pochodzącymi z tych krajów) w kształtowaniu reprezentacji grup interesu w Republice Mołdawii. Tam, gdzie pojawiła się silna presja polityczna (w dziedzinie energetyki) lub fundusze (w sektorze NGO), udało się prze- zwyciężyć trudności i stworzyć w krótkim czasie poważne i wiarygodne organizacje. Wydaje się zatem, że w przypadku kontynuowania przez Unię i poszcze- gólne kraje zachodnie polityki wspierania społeczeństwa obywatelskiego w Republice Mołdawii może dojść do znacznej poprawy sytuacji w tej dziedzinie. Niewątpliwie jedną z najbardziej palących potrzeb jest zwiększenie aktywności tych czynników na obszarze Gagauzji, której rząd autonomiczny nie jest w stanie sam uporać się z problemami, a nastawienie ludności wobec integracji europejskiej i szerszych procesów europeizacji jest wrogie – również z powodu braku zainteresowania tymi terenami ze strony zachodnich partnerów. Tego typu działania mogłyby pomóc Republice Mołdawii w umocnieniu integralności terytorialnej, a społeczeństwo mogłoby zostać zachęcone do bardziej aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym i spo- łecznym kraju.

44 Freedom House, https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2014/moldova#. VG0r06lXFeY [20 listopada 2014]. W skali zastosowanej przez Freedom House im niż- sza wartość, tym wyższy poziom rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, zatem 3,25 to lepszy wynik niż 4,0. Rozdział 10 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja?

Gruzini mają opinię najbardziej proeuropejskiego społeczeństwa spośród wszystkich krajów Partnerstwa Wschodniego. Jednocześnie jest to społe- czeństwo tradycyjne, konserwatywne i przywiązane do wartości religijnych. W ciągu ostatnich dziesięciu lat w Gruzji dokonano spektakularnych reform w dziedzinie poprawy dostępności infrastruktury, ułatwienia prowadzenia działalności gospodarczej i klimatu inwestycyjnego dla biznesu oraz zmniej- szenia poziomu korupcji. Ponadto gruzińskie organizacje społeczeństwa obywatelskiego pozostają w niemal 95 procentach uzależnione od zewnętrznych donatorów (instytucji amerykańskich, szwedzkich, niemieckich, unijnych) i cieszą się ograniczonym uznaniem i zaufaniem społecznym. W czteromi- lionowej Gruzji formalnie zarejestrowanych jest blisko 19 tys. organizacji pozarządowych, jednak aktywną działalność prowadzi tylko znikoma ich część. Czy w przypadku Gruzji możemy mówić o europeizacji społeczeństwa obywatelskiego, czy może raczej, ze względu na dysproporcje w przekazywanych środkach, o jego amerykanizacji? Czy kanały współpracy stworzone w ramach Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodnie- go dostarczają gruzińskim organizacjom pozarządowym nowych zasobów i możliwości? Czy w kraju występuje problem „podzielonego społeczeństwa obywatelskiego” i czy obserwujemy również jego polaryzację polityczną? Jakie jest znaczenie najsilniejszej organizacji społecznej w Gruzji, Cerkwi prawo- sławnej? Czy reprezentuje ona proeuropejską, czy raczej prorosyjską opcję? Mówiąc o gruzińskich organizacjach pozarządowych, nie należy zapominać, 254 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja?

że mobilizacja obywatelska nie musi być ukierunkowana na integrację euro- pejską. Wiele organizacji promuje zacieśnienie stosunków politycznych z Ro- sją kosztem opcji prozachodniej. Rodzi się więc kluczowe pytanie: na ile organizacje pozarządowe koncentrują się na aktywizacji i mobilizacji obywateli, a na ile stanowią po prostu autonomiczną branżę gospodarczą, ﬁ nansowaną z zewnątrz i nastawioną na dostarczanie usług (eksperckich lub szkolenio- wych) dla instytucji państwa, a w rezultacie wyizolowaną ze społeczeństwa?

FORMY WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ

FORUM SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO PARTNERSTWA WSCHODNIEGO

Gruzińska platforma narodowa Forum Społeczeństwa Obywatelskiego (FSO) jest główną organizacją parasolową NGO w kraju, a także formalnie uznawaną za partnera przez rząd. Odegrała ważną rolę w konceptualizacji gruzińskiej strategii komunikacyjnej i informacyjnej na temat integracji europejskiej na lata 2014–20171. Platforma liczyła w połowie 2014 roku 126 organizacji, co w warunkach gruzińskich jest pokaźną liczbą. Wynika to z polityki dużej otwartości platformy w stosunku do nowych członków. Jedyne wymagania formalne, które należy spełnić, to uprzednie funkcjonowanie organizacji przez minimum 2 lata oraz jej prozachodnia i proeuropejska orientacja programowa. Tak duża liczba członków daje nadzieję na reprezentatywność, co z kolei zwiększa legitymizację platformy jako reprezentanta środowisk po- zarządowych względem instytucji państwa. Wśród członków są zarówno silne i aktywne podmioty, jak i mniejsze organizacje, często pozostające w tyle pod względem zaangażowania w prace platformy. Jednak trzeba pamiętać, że aktywny udział w działalności platformy oznacza dużo dodatkowej pracy administracyjnej i biurokratycznej, która jest wykonywana w trybie wolontariatu (brak dodatkowego wynagrodzenia dla działaczy), dlatego dla wielu organizacji jest to zbyt duże obciążenie2. Ponadto znaczna część organizacji nie traktuje platformy jako wspólnej podstawy do kolektywnego działania, ale pragnie

1 H. Kostanyan, The Civil Society Forum of the Eastern Partnership 4 Years On: Progress, Challenges and Prospects, „CEPS Special Report” [Centre for European Policy Studies] 2014, nr 81, s. 19. 2 Wywiad z pracownikiem 2 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi, Tbilisi, 24 czerwca 2014. Formy współpracy transnarodowej 255 jedynie załatwić swoje prywatne interesy i angażuje się wyłącznie wtedy, gdy daje to bezpośrednie korzyści. Dominującą rolę odgrywają więc duże organizacje, mające siedziby w Tbilisi, chociaż aktywne są też nieliczne podmioty działające poza stolicą, na przykład Instytut Demokracji w Batumi. W obradach Zgromadzenia Ogólnego Forum, które odbyło się w 2013 roku w Kiszyniowie, Gruzję reprezentowało 21 organizacji mających siedziby w stolicy i 5 z regionów. Spośród 21 organizacji uczestniczących w Zgro- madzeniu w 2014 roku 9 brało udział w jego pracach również w roku poprzednim. Większość organizacji zainteresowana była udziałem w pracach grupy roboczej do spraw demokracji i praw człowieka. Stosunkowo niewiele organizacji pozarządowych wyrażało zainteresowanie sprawami dotyczący- mi ochrony środowiska, polityki społecznej i spraw gospodarczych. Podczas obrad zgromadzenia w Tbilisi w listopadzie 2014 roku do prac w grupie roboczej do spraw demokracji zgłosiło się 8 gruzińskich organizacji, do prac w grupach do spraw gospodarczych i ochrony środowiska – po 3 organizacje, a w grupie do spraw społecznych i pracy – zaledwie 2. W opinii gruzińskiego przedstawiciela w Komitecie Sterującym FSO niewiele jest miejsca do realnej współpracy transnarodowej w ramach tego ciała. Organizacje z poszczególnych krajów partnerskich mają bardzo różne priorytety i interesy, natomiast sytuacja społeczeństwa obywatelskiego w tych krajach jest diametralnie różna (por. warunki działania i poziom mobilizacji społeczeństwa obywatelskiego na Ukrainie i w Azerbejdżanie!). Współ- praca w ramach forum jest utrudniona z tych samych przyczyn, z których skomplikowana jest działalność Zgromadzenia Parlamentarnego Euronest. Stosunkowo niewiele jest bezpośrednich kontaktów z organizacjami z innych krajów, chociaż z punktu widzenia Gruzji współpraca taka, zwłaszcza z organizacjami z Mołdawii, byłaby bardzo pożądana3. Na Ukrainie zaś spo- łeczeństwo obywatelskie jest w zupełnie innej sytuacji niż w Gruzji: organizacje są silniejsze, także dzięki większej solidarności obywatelskiej, widocznej w szczególności po Euromajdanie. Przedstawiciele forum uczestniczą (z prawem zabierania głosu) w spotkaniach wielostronnych platform międzyrządowych Partnerstwa Wschod- niego. Oﬁ cjalnym celem Komisji Europejskiej jest też zwiększanie udziału organizacji pozarządowych w krajowym procesie decyzyjnym. Jednak organizacje społeczeństwa obywatelskiego nie były w żaden sposób dopuszczo-

3 Wywiad z Ivano Chkhikvadze, Tbilisi, 25 czerwca 2014. 256 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja? ne do dyskusji nad umową stowarzyszeniową i umową o wolnym handlu. Przedstawiciele trzeciego sektora wskazywali, że rząd gruziński za brak konsultacji obwiniał Komisję Europejską, ta zaś broniła się, tłumacząc, że kwestia współpracy ze społeczeństwem obywatelskim w tej sprawie leży w gestii władz krajowych4. Umowa nie była również podczas negocjacji przedmiotem konsultacji w gruzińskim parlamencie.

INNE FORMY DZIAŁALNOŚCI W BRUKSELI

Jedyną organizacją gruzińską obecną w rejestrze grup interesu prowadzonym przez Komisję Europejską i Parlament Europejski była agencja turystyczna „Odkryj Gruzję” (ang. Discover Georgia)5. Misją organizacji jest promocja gruzińskiej tradycji, zabytków i kuchni, czyli istotnych elementów kształtują- cych wizerunek Gruzji jako kraju europejskiego. Organizacja wyceniła koszty bezpośrednich działań lobbingowych prowadzonych w 2012 roku wobec instytucji europejskich na 50 tys. EUR. Nie ma ona natomiast akredytacji Parlamentu Europejskiego (prawa wstępu do budynków PE). Nie oznacza to jednak, że inne gruzińskie organizacje, zwłaszcza gospodarcze, nie są obecne w Brukseli. Przy instytucjach unijnych funkcjonuje m.in. przedstawicielstwo Rady Biznesu UE–Gruzja (EUGBC). Jest to jednak organizacja specyfi czna: jej przedstawicielstwo w Brukseli nie zostało utworzone przez gruzińskie fi rmy zrzeszone w organizacji działającej w Gruzji, lecz przez fi rmy europejskie i amerykańskie, które inwestują w Gruzji i które utworzyły tę organizację w Brukseli w 2006 roku. Biuro EUGBC w Tbili- si zostało otwarte dopiero w 2013 roku6. Celem organizacji jest zachęcanie i ułatwianie inwestycji oraz handlu między UE a Gruzją. Aktywność organizacji bardzo wzrosła w kontekście przygotowań do podpisania i implementacji umowy o wolnym handlu (DCFTA) w ramach agendy stowarzyszeniowej UE–Gruzja. Inicjatorami powołania Rady były europejskie koncerny pali- wowe (BP, Statoil, Total) oraz fi rmy Magticom (operator telekomunikacyjny) i Borjomi (producent wód mineralnych), należące do wielkich koncernów

4 Ibidem; Wywiad z pracownikiem 2 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi, Tbilisi, 24 czerwca 2014. 5 Rejestr na rzecz przejrzystości, http://ec.europa.eu/transparencyregister/info/homePage.do [23 października 2014]. 6 EU – Georgia Business Council, About EUGBC, http://eugbc.net/?page_id=94 [23 paź- dziernika 2014]. Formy współpracy transnarodowej 257 transnarodowych. Członkami są głównie operujące w Gruzji spółki należące do zagranicznych korporacji: z krajów należących do UE, amerykańskich, ale także tureckich i rosyjskich (British American Tobacco, Philip Morris, Oriﬂ ame, Efes, Lukoil). EUGBC jest więc raczej europejską organizacją biznesu działającą w Gruzji. Jej prace koncentrują się na znoszeniu barier w dostępie do gru- zińskiego rynku, w tym usuwaniu barier regulacyjnych, a także zapewnianiu dostępu do najważniejszych gruzińskich decydentów zachodnim korpora- cjom prowadzącym interesy w Gruzji. EUGBC wspiera agendę stowarzy- szeniową i stawia sobie za cel współdziałanie z rządem gruzińskim na rzecz implementacji umowy o wolnym handlu. Przewodniczącym zarządu Rady jest dyrektor do spraw europejskich koncernu BP, a brukselska siedziba EUGBC mieści się przy przedstawicielstwie BP w samym centrum dzielnicy europejskiej. Tymczasem małe i średnie przedsiębiorstwa zrzeszone w Gruzińskiej Izbie Przemysłowo-Handlowej (Georgian Chamber of Commerce and In- dustry, GCCI) nie mają przedstawiciela w Brukseli i skoncentrowane są głów- nie na działalności krajowej. Jednak GCCI jest aﬁ liowana przy EUGBC, co daje organizacji pośrednie kanały dostępu do decydentów europejskich. GCCI jest równocześnie członkiem stowarzyszonym gruzińskiej Platformy Narodowej Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschod- niego.

FINANSOWANIE SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO W GRUZJI ZE ŚRODKÓW UE

W porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi Unia Europejska stosunkowo późno zaangażowała się w fi nansowanie działań promujących demokraty- zację w Gruzji. W ramach budżetu Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa (ENPI) w latach 2007–2013 dla Gruzji przeznaczono 31,5 mln EUR w celu promocji demokracji i tzw. dobrego rządzenia (ang. good governance). Jednak w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa środki te kierowane były bezpośrednio do administracji rządowej – ponad 70% pomocy przyjęło formę bezpośredniego wsparcia budżetu państwa. Chodziło zatem o fi nansowanie reform wprowadzanych przez rząd, a nie działalności organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Jedynie projekty dotyczące współ- pracy transgranicznej i regionalnej angażowały władze lokalne i organizacje 258 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja? pozarządowe7. W 2011 roku w ramach Europejskiego Instrumentu na rzecz Demokracji i Praw Człowieka (EIDHR) przeznaczono dla organizacji poza- rządowych w Gruzji zaledwie 1,2 mln EUR (granty uzyskało 14 organizacji). Natomiast Stany Zjednoczone w latach 2007–2010 na realizację programu „Sprawiedliwe i Demokratyczne Rządzenie” przeznaczyły 104 mln USD. Za- równo w przypadku UE, jak i USA promocja demokracji pochłaniała ok. 1/4 całej pomocy fi nansowej, jednak sumy przeznaczane na to wsparcie były w przypadku Stanów Zjednoczonych kilkakrotnie wyższe8. W 2011 roku UE ustanowiła nowy mechanizm fi nansowania społeczeństwa obywatelskiego w sąsiedztwie (ang. Neighbourhood Civil Society Facility, NCSF), mający na celu wzmocnienie zdolności organizacji społeczeństwa obywatelskiego w państwach objętych Europejską Polityką Sąsiedztwa. W 2011 roku dla organizacji z sześciu państw Partnerstwa Wschodniego przeznaczono w formie grantów zaledwie 11 mln EUR. Ażeby wzmacniać zdolności (ang. capacity building) społeczeństwa obywatelskiego w Gruzji UE w latach 2009–2014 sfi nansowała 11 projektów9. Większość z nich w ramach programu dotyczącego rządzenia, demokracji, praw człowieka i wsparcia reform instytucjonalnych (w sumie zrealizowano ich 64) odnosiła się jednak do kwestii związanych z prawami człowieka i rozwojem instytucjonalnym. 11 projektów mających na celu rozwój społeczeń- stwa obywatelskiego zostało dofi nansowanych łącznie kwotą (dotacja sięgała 75–90% kosztów projektu) 3800 tys. EUR. Wykonawcami największych pro- jektów były jednak europejskie organizacje i fundacje (np. niemiecka Fun- dacja im. Konrada Adenauera), a nie organizacje lokalne. Dofi nansowanie projektów lokalnych organizacji nie przekraczało 100 tys. EUR. Komisja Europejska dofi nansowała m.in. takie projekty, jak: 1) Budowa zdolności aktorów społeczeństwa obywatelskiego w gminach o niskiej aktywności społecznej (projekt trwający w latach 2012–2014, kwota 88 tys. EUR, realizowany przez Kaukaski Instytut Badań Ekonomicznych i Społecznych);

7 N. Shapovalova, R. Youngs, The Changing Nature of EU Support to Civil Society, w: T. Bei- chelt, I. Hahn-Fuhr, F. Schimmelfennig, S. Worschech (red.), Civil Society and Democracy Promotion, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2014, s. 89. 8 T. Rommens, The Eastern Partnership: Civil Society in between the European and Domestic Level – the Case of Georgia, „East European Politics” 2014, t. 30, nr 1, s. 61. 9 Delegation of the European Union to Georgia, List of Projects, http://eeas.europa.eu/delegations/georgia/projects/list_of_projects/projects_en.htm [23 października 2014]. Formy współpracy transnarodowej 259

2) Głos dla wspólnot: wiejskie parlamenty na poziomie lokalnym (projekt trwający w latach 2012–2014, kwota 100 tys. EUR, realizowany przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Civitas Georgica); 3) Promocja zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego w refor- mę bezpieczeństwa żywności (projekt trwający w latach 2012–2014, kwota 250 tys. EUR, realizowany przez Fundację Partnerstwa Eurazjatyckiego); 4) Wzmocnienie udziału społeczeństwa obywatelskiego w ramach Eu- ropejskiej Polityki Sąsiedztwa (projekt trwający w latach 2011–2013, kwota 95 tys. EUR, realizowany przez Stowarzyszenie Zielona Alternatywa). Jak przyznawali przedstawiciele Komisji Europejskiej, granty unijne są duże i zwykle ubiegają się o nie największe organizacje, dysponujące odpo- wiednimi zasobami i możliwościami. Dotyczy to także grantów NCSF – z re- guły wynoszą one ok. 1 mln EUR. W 2014 roku odbyło się postępowanie konkursowe na granty o budżecie 15 mln, w których budżet poszczególnych projektów wynosił 2–5 mln EUR. Żadna gruzińska organizacja nie ma moż- liwości realizacji takich projektów, więc zostały one skierowane do europejskich fundacji i organizacji działających w Gruzji. Nie oznacza to, że lokalne organizacje nie mogą stać się beneﬁ cjentami tych środków przez subgranty. Takie podejście daje pewną elastyczność i umożliwia powierzenie zarządza- nia całością projektu dużej, doświadczonej organizacji europejskiej, jedno- cześnie angażując i rozwijając mniejsze podmioty lokalne. Należy nadmienić także, że USAID przyznaje tylko wielomilionowe granty, których bezpo- średnimi beneﬁ cjentami są organizacje amerykańskie bądź międzynarodowe (na przykład East–West Management Institute)10. Przeprowadzone przez Komisję Europejską konsultacje unijnej „mapy drogowej” dotyczącej zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego na lata 2014–2017 dotyczyły trzech głównych elementów: (1) upodmiotowienia organizacji regionalnych i lokalnych; (2) zaangażowania organizacji pozarządo- wych w sprawy społeczno-ekonomiczne; (3) udziału Platformy Narodowej FSO w procesie decyzyjnym w Gruzji. Konsultacje zostały przygotowane i przeprowadzone we współpracy z organizacjami z państw członkowskich (Czechy i Szwecja), objęły nie tylko organizacje z siedzibą w Tbilisi, ale tak- że w regionach – w Kutaisi i Batumi – oraz umożliwiały wyrażenie opinii w formie elektronicznej wszystkim zainteresowanym podmiotom. Przedsta- wiciele gruzińskich NGO wskazali w konsultacjach na trzy, fundamental-

10 Wywiad z pracownikiem 2 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi, Tbilisi, 24 czerwca 2014. 260 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja? ne z ich punktu widzenia, kwestie. Priorytetem powinno być ograniczenie uzależnienia organizacji od zewnętrznego fi nansowania, poprzez stworzenie odpowiedniego środowiska regulacyjnego i zachęt do fi nansowania organizacji pozarządowych przez podmioty krajowe. Istotne jest zapewnienie bardziej długoterminowego fi nansowania ważnych społecznie projektów, a nie zmuszanie organizacji do funkcjonowania „od projektu do projektu”. W ten sposób wzmocni się organizacje, które powstały w odpowiedzi na faktyczne potrzeby lokalne, a nie priorytety donatorów. Ważne jest również upodmiotowienie organizacji lokalnych, nie tylko tych w Tbilisi. Niezbędna jest także edukacja urzędników lokalnych oraz wspieranie przedsiębiorstw społecznych. Jednak ocena, czy te postulaty zostały wzięte pod uwagę przez instytucje europejskie, będzie możliwa dopiero w 2018 roku. Kolejną formą wspierania społeczeństwa obywatelskiego w Gruzji, tym razem poprzez doraźną i krótkoterminową pomoc dla małych organizacji, są granty Europejskiego Funduszu na rzecz Demokracji (EED). W pierwszym roku funkcjonowania sfi nansował on 112 krótkoterminowych pro- jektów we wszystkich państwach objętych EPS, w tym zaledwie 4 projekty w Gruzji. Projekty te dotyczyły: (1) partycypacji młodych ludzi w procesie decyzyjnym na poziomie lokalnym i utworzenia czterech rad młodzieżowych przy administracji lokalnej w środkowej Gruzji; (2) informowania opinii publicznej o prawdziwości informacji podawanych przez polityków przed wyborami prezydenckimi w 2013 roku i lokalnymi w 2014 roku; (3) organizacji konferencji i seminariów na temat stosunków gruzińsko-unijnych; (4) po- wyborczego monitoringu w regionach zamieszkiwanych przez duże grupy mniejszości etnicznych (azerską i ormiańską)11.

WYMIARY EUROPEIZACJI (STUDIA PRZYPADKU)

Funkcjonowanie i zakres europeizacji organizacji społeczeństwa obywatelskiego w Gruzji w sposób szczegółowy zostaną zobrazowane na przykładzie trzech organizacji, które należą do najaktywniejszych i najlepiej rozpozna- wanych NGO zarówno na arenie międzynarodowej, jak i na poziomie krajowym. Do analizy wybrano: Open Society Georgia Foundation (OSGF),

11 European Endowment for Democracy, https://www.democracyendowment.eu/we- support/?&page=9 [17 października 2014]. Wymiary europeizacji (studia przypadku) 261

Gruzińskie Stowarzyszenie Młodych Prawników (Georgian Young Lawy- ers Association, GYLA) oraz Europejską Inicjatywę – Liberalna Akademia w Tbilisi (European Initiative – Liberal Academy Tbilisi, EI-LAT). OSGF jest częścią sieci Fundacji Otwartego Społeczeństwa, założonej przez amerykańskiego fi nansistę i fi lantropa George’a Sorosa w 1994 roku. Przez 20 lat działalności Soros przeznaczył blisko 7 mld USD na rzecz wspierania praw człowieka, wolności wypowiedzi i dostępu do edukacji w blisko siedemdziesięciu krajach świata. Misją OSGF jest zaangażowanie w budowę wolnego i demokratycznego społeczeństwa w Gruzji, w której rząd byłby odpowiedzialny przed obywatelami, a jego polityka służyła społeczeństwu. Pro- muje wizję społeczeństwa, w którym prawa człowieka są chronione, a ludzie szanują różnorodność opinii i pochodzenia etnicznego. Wspiera także rozwój niezależnych mediów, ochronę praw człowieka, poszanowanie rządów prawa, rozwój placówek ochrony zdrowia oraz społeczną integrację mniejszości etnicznych i grup zmarginalizowanych12. Realizuje własne programy operacyj- ne oraz ogłasza konkursy na realizację fi nansowanych przez fundację projek- tów wykonywanych przez inne organizacje społeczeństwa obywatelskiego. Tylko w 2012 roku OSGF przeznaczyła na realizację programów i granty niemal 6 mln USD (w 2008 roku – 3,5 mln USD). W projektach fi nansowanych przez OSGF wzięło udział w 2012 roku ponad 100 organizacji, w tym organizacje pozarządowe, media, think tanki i instytucje publiczne13. Fun- dusze pochodziły zarówno ze środków własnych Fundacji Społeczeństwa Obywatelskiego, jak i z Agencji Międzynarodowego Rozwoju Stanów Zjed- noczonych (USAID). W 2012 roku największe środki przeznaczono na programy dotyczące (1) praw człowieka i dobrego rządzenia (1 386 tys. USD) oraz (2) wsparcia społeczeństwa obywatelskiego (1 357 tys. USD). Fundacja nie jest więc fi nansowana ze środków europejskich, jednak aktywnie działa na rzecz integracji europejskiej Gruzji oraz upodmiotowienia i europeizacji społeczeństwa obywatelskiego w tym kraju. OSGF jest bardzo aktywnym członkiem Forum Społeczeństwa Oby- watelskiego PW i jednym z animatorów gruzińskiej Platformy Narodowej. Szef programu „Integracja Europejska” OSGF był w 2014 roku gruziń-

12 OSGF, Mission, http://www.osgf.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=32 [18 paździer- nika 2014]. 13 OSGF, Annual Report 2012, http://www.osgf.ge/fi les/2013/2013/Final_PDF_Annu- al_Report.pdf; OSGF, Annual Report 2008, http://www.osgf.ge/fi les/wliuri_angarishi/ Annual_Eng_2008.pdf [18 października 2014]. 262 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja? skim przedstawicielem w Komitecie Sterującym FSO. Program ten jest jednym z sześciu programów tematycznych, prowadzonych przez OSGF od 2014 roku. W latach 2014–2016 fundacja oferuje organizacjom społeczeń- stwa obywatelskiego wsparcie w czterech obszarach: (1) ochrony mniejszo- ści; (2) ochrony danych osobowych; (3) odpowiedzialności rządu przed obywatelami; (4) monitoringu wdrażania agendy stowarzyszeniowej z UE. Na przykład w 2014 roku rozpoczęła się realizacja grantu, w którym 6 organizacji pozarządowych (w tym niżej analizowane stowarzyszenie GYLA) monitoruje implementację prawa antydyskryminacyjnego w różnych obszarach14. Z kolei strategia Gruzińskiego Stowarzyszenia Młodych Prawników na lata 2011–2014 zakładała realizację czterech celów, do których należą: (1) ochrona praw człowieka; (2) podnoszenie świadomości prawnej społe- czeństwa i szacunku dla rządów prawa; (3) promocja efektywnego, przej- rzystego i odpowiedzialnego rządu; (4) edukacja prawna i rozwój profe- sji prawniczej. W 2013 roku GYLA miało główną siedzibę w Tbilisi oraz 7 biur w regionach. Należało do niego i aktywnie w nim działało wielu pro- minentnych polityków zarówno ze Zjednoczonego Ruchu Narodowego, jak i z Gruzińskiego Marzenia, m.in. aktualny przewodniczący parlamentu Dawid Usupaszwili. W 2013 roku GYLA uzyskało z różnych źródeł (zagranicznych) środki w wysokości 3 400 tys. GEL (ok. 2 mln USD). Naj- większym donatorem była UE: 1 270 tys. GEL. Ponadto działalność organizacji w formie grantów fi nansowana była m.in. przez OSGF (127 tys. GEL), rząd Królestwa Niderlandów (208 tys. GEL), amerykański Narodo- wy Instytut Demokratyczny (National Democratic Institute, NDI, 230 tys. GEL) czy amerykański Narodowy Fundusz na rzecz Demokracji (National Endowment for Democracy, NED, 67 tys. GEL), a także rządy szwedzki, niemiecki i australijski15. Na przykład w latach 2013–2015 GYLA realizowało, fi nansowany przez UE, projekt dotyczący „dobrze zarządzanej migracji między Unią Europej- ską a Gruzją”. Projekt miał na celu wsparcie rządu w wypracowaniu założeń polityki i legislacji dotyczących migracji zarobkowej, walki z nieregularną mi- gracją i przemytem ludzi oraz ochrony praw migrantów i osób powracających do kraju. Ponadto w 2013 roku stowarzyszenie aktywnie lobbowało w parlamencie m.in. za przyjęciem proponowanych przez siebie zmian w kodeksie

14 Wywiad z Ivano Chkhikvadze, Tbilisi, 25 czerwca 2014. 15 GYLA, Rule of Law for Justice: Annual Report 2013, s. 69, http://gyla.ge/uploads/publications/REPORTFINAL29.pdf [18 października 2014]. Wymiary europeizacji (studia przypadku) 263 prawa pracy, kodeksie prawa karnego, konstytucji, prawie o policji. Z punktu widzenia instytucji UE GYLA jest kluczowym partnerem w promocji rządów prawa w Gruzji. Jednak w retoryce, stanowiskach i działalności organizacji niewiele znajduje się odniesień do integracji europejskiej czy europejskich (unijnych) standardów i wartości. Wyjątkiem są specjalistyczne opracowania, w których regulacje na poziomie unijnym lub na poziomie poszczególnych państw członkowskich rozpatrywane są jako potencjalny wzorzec legislacji gruzińskiej (na przykład w sferze ochrony danych osobowych)16. W latach 2013–2014 organizacja nie uczestniczyła w Zgromadzeniu Ogólnym FSO PW, ale była członkiem gruzińskiej Platformy Narodowej. Fundacja Liberalna Akademia w Tbilisi (LAT) powstała w 2006 roku. Jej celem jest promocja „wartości demokratycznych, integracji euroatlantyckiej i demokratycznego rozwoju Gruzji i całego regionu Kaukazu Południo- wego”17. Natomiast Europejska Inicjatywa (EI-LAT) jest programem ana- litycznym, utworzonym w ramach Akademii w 2010 roku, który prowadzi działalność badawczą i animuje debatę publiczną na temat europejskiej przy- szłości Gruzji. Eksperci EI-LAT utrzymują również kontakty z europejskimi decydentami oraz kręgami analitycznymi i opiniotwórczymi w Brukseli i wielu stolicach europejskich w celu informowania o przeprowadzanych reformach i proeuropejskich zmianach zachodzących w Gruzji i w całym regionie. LAT we współpracy z partnerami z Estonii organizowała wiele semi- nariów dotyczących wzmocnienia potencjału lobbingowego organizacji po- zarządowych. Ponadto przy wsparciu środków OSGF realizowała projekt dotyczący perspektyw liberalizacji wizowej. Celem projektu był monitoring wdrażania porozumienia o ułatwieniach wizowych, podpisanego między UE a Gruzją, które weszło w życie w 2011 roku, oraz informowanie opinii publicznej na temat możliwości oferowanych przez to porozumienie. LAT jest także wiodącą organizacją w realizacji projektu „Wzmocnienie i budowa zdolności gruzińskiej Platformy Narodowej Partnerstwa Wschodniego”, przy którym współpracują również wspomniane wcześniej organizacje (GYLA, Stowa- rzyszenie Zielona Alternatywa czy Kaukaski Instytut Badań Gospodarczych i Społecznych [The Caucasian Institute for Economic and Social Research,

16 GYLA, Personal Data Protection Inspector: Practice in Georgia and International Experience, 2014, http://gyla.ge/uploads/publications/personalurmonacemTadacvisinspeqtori_en.pdf [18 października 2014]. 17 EI-LAT, About Liberal Academy Tbilisi, http://www.ei-lat.ge/about-us.html?lang=en-GB [18 października 2014]. 264 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja?

CIESR]). Wszystkie te organizacje należą do najaktywniejszych członków Forum Społeczeństwa Obywatelskiego. Projekt był wspierany ﬁ nansowo przez Delegację UE w Gruzji. Środki na działalność Akademii pochodziły z UE, Fundacji Otwartego Społeczeństwa Sorosa, amerykańskich instytucji East-West Management Institute i German Marshall Fund oraz niemieckiej Fundacji im. Friedricha Naumanna.

KRAJOWE UWARUNKOWANIA PROCESÓW EUROPEIZACJI

SŁABOŚCI GRUZIŃSKIEGO SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO

Aktywna działalność w transnarodowych sieciach uzależniona jest od zaso- bów organizacyjnych, fi nansowych i eksperckich, jakimi dysponują krajowe organizacje społeczeństwa obywatelskiego. Zdecydowana większość gruziń- skich organizacji jest niemal całkowicie uzależniona od fi nansowania przez zewnętrznych donatorów. Zaledwie 12% ankietowanych w połowie 2011 roku organizacji twierdziło, że nie otrzymało nigdy pieniędzy ze środków zagranicznych instytucji. Międzynarodowi eksperci oceniali, że za czasów prezydentury Eduarda Szewardnadze, w Gruzji działał najbardziej aktywny sektor pozarządowy w całym regionie Kaukazu i Azji Centralnej. Dzięki zagranicznym (głównie amerykańskim) środkom zbudowano swoistą „klasę” profesjonalnych ekspertów trzeciego sektora, którzy wsparli potem Rewo- lucję Róż w 2003 roku18. Jednak organizacje te koncentrowały się przede wszystkim na dostarczaniu usług niewydolnym instytucjom państwa i były niemal całkowicie odizolowane od społeczeństwa, którego aspiracje i potrzeby w założeniu reprezentowały. Dlaczego fi nansowane przez Zachód organizacje pozarządowe nie były w stanie tak upodmiotowić i zaktywizować obywateli po Rewolucji Róż w 2003 roku, aby byli oni w stanie pociągać nowych rządzących do odpo- wiedzialności? Nastąpił regres w procesie demokratyzacji, ponieważ nie było oddolnej presji i kontroli ze strony społeczeństwa, a jednorazowa mobilizacja obywateli nie przełożyła się na codzienność życia politycznego. Po 2003 roku wielu liderów społeczeństwa obywatelskiego przeszło do rządu, a pozostałe organizacje zostały faktycznie wykluczone z debaty publicznej. W gruziń- skim społeczeństwie nie było tradycji fi nansowego wspierania organizacji

18 T. Rommens, The Eastern Partnership, s. 56. Krajowe uwarunkowania procesów europeizacji 265 pozarządowych lub też nieodpłatnej pracy na ich rzecz. W 2011 roku dzia- łacze 83% badanych organizacji deklarowali, że nie były one wspierane żad- nymi datkami od osób prywatnych, a równocześnie wskazywali, że na rzecz zaledwie 1/3 organizacji pracowali wolontariusze (z reguły jedna lub dwie osoby)19. 95% gruzińskich organizacji nigdy nie było wspieranych fi nansowo przez lokalnych przedsiębiorców. Ponieważ lokalne źródła dochodów organizacji są bardzo ograniczone, niemal całkowicie uzależnione są one od fi nansowania przez zagranicznych donatorów, co determinuje ich programowy i geografi czny zakres działania. Nieprzewidywalność i niestabilność dochodów lokalnych NGO powoduje dużą fl uktuację przedmiotowego zakresu ich działania. Organizacje zajmują się jednym zagadnieniem przez krótki okres, a następnie zmieniają pole za- interesowań w zależności od tego, na jaką działalność tematyczną dostępne są granty. Taki sposób funkcjonowania osłabia więzi ze wspólnotą lokalną. Większość małych, lokalnych organizacji, które nie otrzymują zagranicznych grantów, nie jest w stanie zatrudnić wykwalifi kowanego personelu i polega na nisko opłacanych pracownikach i wolontariuszach. Duże organizacje zaś, z reguły mające siedziby w stolicy, dysponują pro- fesjonalną kadrą zarządzającą oraz wykwalifi kowanym personelem, zajmu- jącym się księgowością i komunikacją, co oczywiście ułatwia pozyskiwanie kolejnych grantów. Zdecydowana większość funduszy, jakimi dysponują gru- zińskie NGO, przekazywana jest przez USAID, SIDA i Komisję Europejską. Szacuje się, że zaledwie 10% aktywnych organizacji posiada zdywersyfi kowane źródła fi nansowania (zarówno zagraniczne, jak i krajowe)20. Równo- cześnie wiele organizacji pozarządowych funkcjonujących w stolicy traktuje swoją działalność i pozyskiwanie zagranicznych grantów nie jako służbę spo- łeczeństwu, ale jako zwyczajną działalność gospodarczą. W opinii jednego z lokalnych aktywistów takie organizacje „twierdzą, że reprezentują ludzi, ale w praktyce prowadzą biznes całkowicie uzależniony od środków UE”21. Po wyborach w 2012 roku zasoby ludzkie wielu organizacji zostały osła- bione, ponieważ część wykwalifi kowanej kadry znalazła zatrudnienie w in-

19 O. Lutsevych, How to Finish a Revolution: Civil Society and Democracy in Georgia, Moldova and Ukraine, Briefi ng Paper, Chatham House, January 2013, s. 4. 20 USAID, 2013 CSO Sustainability Index for Central and Eastern Europe and Eurasia, 2014, s. 83, http://www.usaid.gov/sites/default/fi les/documents/1863/EE_2013_CSOSI_ FullReport.pdf [22 października 2014]. 21 Cyt. za: T. Rommens, The Eastern Partnership, s. 66. 266 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja? stytucjach rządowych (podobny proces odbył się w 2004 roku po Rewolucji Róż). Równocześnie wielu współpracowników ekipy rządzącej Ruchu Naro- dowego zostało zwolnionych po wyborach i przeszło do sektora pozarządo- wego, tworząc nowe organizacje. Osoby te są bardzo krytyczne wobec ekipy rządzącej Gruzińskiego Marzenia, co przyczynia się do wzrostu politycznej polaryzacji społeczeństwa obywatelskiego w kraju. Przedstawiciele sektora pozarządowego konsekwentnie wskazywali na brak poprawy środowiska regulacyjnego z punktu widzenia organizacji spo- łeczeństwa obywatelskiego: w szczególności chodzi o nieadekwatne zachę- ty prawne do działalności fi lantropijnej oraz możliwości prowadzenia przez organizacje pozarządowe działalności gospodarczej w celach statutowych (dochody z takiej działalności są opodatkowane, podobnie jak dochody z działalności gospodarczej przedsiębiorstw). Rejestracja organizacji jest stosunkowo łatwa i trwa zaledwie kilka dni, natomiast bardziej skomplikowane jest zakończenie działalności. W efekcie w 2013 roku w Gruzji zarejestrowanych było ponad 18 700 organizacji, ale tylko niewielka ich część prowadziła aktywną działalność22. Sektor pozarządowy w ograniczonym zakresie współdziała z organizacjami przedsiębiorców, obie strony obwiniają się o brak woli współpracy. Przedsiębiorcy rzadko wspierają organizacje społeczeństwa obywatelskiego. Z reguły są zainteresowani dużymi konferencjami i udziałem w wydarzeniach nośnych medialnie. Taka współpraca jest przez nich traktowana jako element kampanii public relations. Rodzimemu biznesowi chodzi o współpracę ad hoc w ramach kreowania wizerunku, a nie o długoterminowe zaangażowa- nie, chociażby na rzecz zmian systemowych, na przykład kreowania korzyst- niejszego środowiska dla biznesu. Z doświadczenia organizacji, na przykład OSGF, wynika, że przedsiębiorcy są zainteresowani kooperacją w indywidualnych sprawach: gdy potrzebna jest pomoc w lobbowaniu na rzecz konkretnego aktu prawnego lub gdy pragnie się nadać rozgłos konkretnemu aktowi niesprawiedliwości władz czy przypadkowi korupcji. Ponadto drugi i trzeci sektor mają częściowo sprzeczne interesy. Na przykład jeśli organizacje spo- łeczeństwa obywatelskiego lobbują za wprowadzeniem regulacji dotyczących monitoringu rozmów telefonicznych i komunikacji elektronicznej, to fi rmy telekomunikacyjne nie będą tu współpracować i raczej obawiają się wpływu ekspertów z sektora NGO23.

22 USAID, 2013 CSO Sustainability Index, s. 82. 23 Wywiad z Ivano Chkhikvadze, Tbilisi, 25 czerwca 2014. Krajowe uwarunkowania procesów europeizacji 267

W 2013 roku zmienił się krajobraz medialny: powstało wiele nowych telewizyjnych i radiowych programów publicystycznych, do których coraz częściej zapraszani byli przedstawiciele organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Niewątpliwie wpłynęło to pozytywnie na wzrost rozpoznawalności wielu organizacji i ich przedstawicieli. Równocześnie powstało wiele nowych organizacji pozarządowych, reprezentujących radykalne i niezgodne z europejskimi standardami poglądy, na przykład w kwestii praw mniejszości etnicznych, religijnych i seksualnych, które również uzyskały dostęp do me- diów. Przyczyniło się to do wzrostu polaryzacji w debacie publicznej. W latach 2012–2013 nieznacznie spadło zaufanie opinii publicznej do organizacji pozarządowych. Podczas gdy w 2012 roku 26% Gruzinów deklarowało zaufanie, a 9% brak zaufania do NGO (63% deklarowało brak zainteresowania tematem), to w 2013 zaufanie wyrażało 23%, a jego brak – 16% badanych. Między listopadem 2012 a 2013 roku spadło również zaufanie do rządu (z 48% do 38%) i UE (z 43% do 33%). Zaufanie do Kościoła obniżyło się minimalnie (z 85% do 82%) i nadal pozostaje on najważniejszą instytucją zaufania publicznego w Gruzji24. W latach 2009–2012 nie zanotowano większych zmian, jeśli chodzi o poziom zaufania do organizacji pozarządowych, Kościoła i UE (wahania utrzymywały się w granicach błędu statystycznego). W listopadzie 2013 roku zaledwie 4% Gruzinów deklarowało, że w ciągu minionych sześciu miesięcy podpisało jakąkolwiek petycję do władz (łącznie z internetowymi petycjami/ listami otwartymi). Działalność o charakterze wolontariatu zadeklarowało 19% badanych (14% w 2012 roku). Blisko po- łowa badanych wspierała ﬁ nansowo Kościół. 41% respondentów (w 2012 roku 34%) twierdziło, że przeznaczyło pieniądze na cele charytatywne. Jed- nak duża część osób nie przekazywała środków konkretnym organizacjom, ale dawała małe kwoty indywidualnym osobom (np. żebrzącym). 29% uwa- żało, że większości ludzi można ufać, a 33% – że do wszystkich należy pod- chodzić z dużą ostrożnością25.

RELACJE ORGANIZACJI POZARZĄDOWYCH Z WŁADZAMI W SYSTEMIE „DEMOKRACJI HYBRYDOWEJ”

W badaniu przeprowadzonym w 2011 roku wśród członków gruzińskiej Platformy Narodowej FSO PW większość respondentów oceniała współ-

24 CRRC Online Data Analysis, Caucasus Barometer 2013 Georgia; Caucasus Barometer 2012 Georgia, http://caucasusbarometer.org/en/datasets/ [22 października 2014]. 25 Ibidem. 268 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja? pracę z ówczesnym rządem i parlamentem jako „nieistniejącą”26. Znaczna część organizacji nie widziała żadnych możliwości udziału w przygotowy- waniu projektów aktów prawnych, procesie decyzyjnym czy w fazie implementacji polityki publicznej. Podejmowanie działań lobbingowych w parlamencie nie miało sensu, gdyż nie prowadzono tam żadnej dyskusji, a był on jedynie maszynką do głosowania. Zgodnie ze słowami przedstawiciela jednej z najbardziej wpływowych organizacji pozarządowych w Gruzji: „co Misza [prezydent Saakaszwili] postanowił, było realizowane, ponieważ on wiedział najlepiej. Inni z założenia byli głupi albo mieli złe intencje”27. Z powodu braku jakiejkolwiek interakcji organizacje zadowalały się prowadzeniem kry- tycznego monitoringu działań rządu. Przedstawiciele organizacji społeczeństwa obywatelskiego postrzegani są jako intelektualiści bądź eksperci, potraﬁ ący nawiązywać i utrzymywać kontakty z zachodnimi dyplomatami i fundacjami. Nabyli ponadto biegłości w aplikowaniu o granty. Jakkolwiek ich główną funkcją miało być w założe- niu wywieranie wpływu na decydentów i dostarczanie im informacji i know- -how, to jednak ponad 70% badanych w 2011 roku liderów organizacji po- zarządowych twierdziło, że ich wpływ na proces decyzyjny był minimalny. Porażkę tę tłumaczono zamkniętym charakterem struktur rządowych, słabą bazą członkowską (co tym bardziej pozwalało decydentom na ignorowanie organizacji pozarządowych), ale często także niską jakością dostarczanych decydentom analiz28. W opinii zachodnich obserwatorów po zmianie większości rządzącej w rezultacie wyborów parlamentarnych z 2012 roku w zakresie koopera- cji władz z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego niewątpliwie na- stąpił postęp29. Jednak współpraca ta pozostaje często w sferze deklaracji, nie jest wdrażana systemowo, a jej zakres zależy od dobrej woli i osobistych kontaktów poszczególnych osób zarówno po stronie decydentów, jak i przedstawicieli NGO. Decyzje są podejmowane w Gruzji bardzo szybko, a organizacje społeczeństwa obywatelskiego zwykle angażują się zbyt późno. W grudniu 2013 roku zostało podpisane porozumienie (memorandum) o współpracy między parlamentem a 160 organizacjami pozarządowymi. Te ostatnie wyrażały nadzieję, że analogicznego porozumienia można oczeki-

26 T. Rommens, The Eastern Partnership, s. 65. 27 Wywiad z Ivano Chkhikvadze, Tbilisi, 25 czerwca 2014. 28 O. Lutsevych, How to Finish a Revolution, s. 5. 29 Wywiad z pracownikiem 2 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi, Tbilisi, 24 czerwca 2014. Krajowe uwarunkowania procesów europeizacji 269 wać od rządu i poszczególnych ministerstw. W zgodnej opinii przedstawicieli organizacji trzeciego sektora i zachodnich dyplomatów rząd Gruzińskiego Marzenia był otwarty na wpływy ekspertów pozarządowych. Braki w zakresie niezbędnej wiedzy i doświadczenia, charakteryzujące nowych urzędni- ków, skłaniały ich do poszukiwania wiedzy eksperckiej na zewnętrz struktur administracyjnych30. Przy większości ministerstw powołano rady konsulta- cyjne, złożone z przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego. Z organizacjami obywatelskimi intensywnie konsultowano się m.in. w sprawie strategii informacji i komunikacji w odniesieniu do integracji europejskiej. W parlamencie podatniejszymi osobami na dialog byli deputowani z proeuropejskich koalicyjnych frakcji – Wolnych Demokratów i Republikanów. O wiele trud- niejsze dla proeuropejskich NGO były kontakty z przedstawicielami Partii Industrialistów, którzy opowiadali się przeciwko integracji z UE, twierdząc, że umowa o wolnym handlu zrujnuje gruzińską gospodarkę. Jak już wskazano, stopień otwartości rządu nie jest jedynym problemem związanym z efektywnym udziałem społeczeństwa obywatelskiego w procesie decyzyjnym. Wiele organizacji nie ma zasobów, zdolności (ang. capacity) i wiedzy eksperckiej, niezbędnych do tego, aby mogły one stać się realnymi i cennymi partnerami dla rządu. Większość gruzińskich organizacji pozarzą- dowych zajmuje się sprawami związanymi z monitoringiem wyborów, prawami człowieka czy rządami prawa (niezależność prokuratury i sądów). Jednak już w takich ważnych z punktu widzenia unijnej agendy stowarzyszeniowej kwestiach, jak wizy czy ochrona środowiska, brakuje organizacjom kompe- tentnych ekspertów31. Problematyką liberalizacji wizowej aktywnie zajmują się 2–3 organizacje, podczas gdy jest to dla Gruzji bardzo ważne wyzwanie. Wskaźnik odrzucenia wniosków wizowych przez kraje UE jest najwyższy spośród wszystkich krajów Partnerstwa Wschodniego – w 2013 roku wyno- sił blisko 13%. Rząd z całą pewnością skorzystałby w tym zakresie z pomocy zewnętrznych ekspertów, ale ich po prostu nie ma. Trzeba również podkreślić, że w 2011 roku rząd Ruchu Narodowego utworzył Fundusz Rozwoju Instytucji Obywatelskich, z rocznym budżetem w wysokości 360 tys. USD. Miał on za zadanie organizację otwartych kon- kursów o granty i ﬁ nansowanie ok. 100 projektów rocznie. Jednak w porów-

30 EU Country Roadmap for Engagement with Civil Society: Georgia 2014−2017, s. 4, http://eeas. europa.eu/delegations/georgia/documents/civil_society_library/eu_roadmap_georgia. pdf [16 października 2014]. 31 Wywiad z Ivano Chkhikvadze, Tbilisi, 25 czerwca 2014. 270 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja? naniu z funduszami od zachodnich donatorów, które w 2011 roku wyniosły ok. 15 mln USD, była to kropla w morzu potrzeb32. Niemniej jednak sama formuła niezależnego (w drodze konkursu) współﬁ nansowania społeczeń- stwa obywatelskiego przez państwo była z całą pewnością ważnym krokiem w kierunku jego upodmiotowienia i autonomizacji od środków zewnętrz- nych. Jednak w 2013 roku ze względu na turbulencje wyborcze, zmianę ekipy rządzącej oraz trudny okres koabitacji rządu i prezydenta nie ogłaszano nowych konkursów na granty.

DZIAŁALNOŚĆ ORGANIZACJI SCEPTYCZNYCH WOBEC INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ

Powyżej wskazano na kilka aspektów polaryzacji środowiska organizacji pozarządowych w warunkach gruzińskich, m.in. podział na duże profesjonalne i ﬁ nansowane z grantów zagranicznych organizacje, mające siedziby w Tbilisi, oraz małe, lokalne podmioty, borykające się z brakiem podstawowych zasobów ﬁ nansowych, eksperckich i ludzkich. Wiele organizacji pozarządowych wspiera też najważniejszych graczy partyjnych, co generuje podziały na tle politycznym. Kolejnym wymiarem polaryzacji jest rozbicie na organizacje proeuropejskie i prozachodnie z jednej strony oraz prorosyjskie z drugiej. Do tych ostatnich wielu zachodnich obserwatorów i ana- lityków jest skłonnych zaliczyć Gruzińską Cerkiew Prawosławną, którą łą- czą silne związki z Rosyjską Cerkwią Prawosławną33. Niewątpliwie Cerkiew jest najważniejszą organizacją społeczną w Gruzji i ma bardzo duży wpływ ma media, opinię publiczną oraz polityków. Zwierzchnik Kościoła Eliasz II cieszy się powszechnym autorytetem w społeczeństwie: ok. 90% Gruzinów deklaruje zaufanie do patriarchy. Elity kościelne są również głównym uczest- nikiem debaty publicznej w Gruzji. Jednak czy Kościół gruziński można jednoznacznie określić jako siłę proeuropejską lub prorosyjską? W czasach ZSRR Cerkiew była prześladowana. W Gruzji przed rewo- lucją bolszewicką funkcjonowało blisko 1500 kościołów i klasztorów, jednak w 1977 roku (gdy Eliasz II obejmował stanowisko) działały zaledwie 52 kościoły i domy modlitewne, a posługę religijną sprawowało ok. 80 duchownych. Po 1989 roku nastąpił ogromny wzrost liczby wiernych, a de-

32 O. Lutsevych, How to Finish a Revolution, s. 12. 33 Por. CIVICUS, State of Civil Society 2011. Civil Society Profi les: Georgia, 2011, http://socs. civicus.org/CountryCivilSocietyProfi les/Georgia.pdf [22 października 2014]. Krajowe uwarunkowania procesów europeizacji 271 klarowane przez Gruzinów poglądy zaczęły ewoluować w kierunku tych głoszonych przez Kościół. W 1996 roku blisko połowa Gruzinów deklaro- wała, że religia pełni w ich życiu bardzo ważną rolę, a w 2008 roku już 80%. W 1996 roku 1/3 badanych uważała, że aborcja nigdy nie może być uspra- wiedliwiona, a w 2008 roku – 56%34. W opinii patriarchy: „zgodnie z ustawo- dawstwem Gruzji państwo jest oddzielone od Kościoła i nie mieszamy się wzajemnie w swoje sprawy. Jednak Kościół, co oczywiste, oddany jest sprawie obrony i umocnienia swych materialnych i duchowych wartości […] Kościół ma swoje miejsce w życiu narodu […] w krytycznych momentach, na życzenie przeciwstawnych politycznie stron, nieraz pełnił rolę pośredni- ka i moderatora napięć […] Gruzja to jeden z najstarszych chrześcijańskich krajów świata […], dlatego naturalne jest, że uważamy się za część cywilizacji europejskiej”35. Jakkolwiek patriarcha cieszy się wielkim autorytetem w autokefalicznej Cerkwi gruzińskiej, to w Kościele ścierają się różne frakcje: z jednej strony duchowni umiarkowanie pozytywnie odnoszący do integracji europejskiej, z drugiej – frakcja antyzachodnia i prorosyjska, zorientowana na podtrzy- mywanie cywilizacyjnej, a w konsekwencji politycznej jedności prawosławia. W tej drugiej optyce zależność polityczna od Rosji jawi się jako mniejsze zło niż zależność od zlaicyzowanej Europy w sferze wartości. Ofi cjalne stanowisko gruzińskiego Kościoła można by przedstawić w sposób następu- jący: Cerkiew nie godzi się na zachodni upadek moralny, ale opowiada się za cywilizacyjnym wyborem dziedzictwa chrześcijańskiej Europy36. Podczas spotkania z unijnym komisarzem do spraw polityki sąsiedztwa Štefanem Füle w marcu 2014 roku patriarcha Eliasz II zadeklarował, że Cerkiew zrobi wszystko, aby Gruzja zintegrowała się ze „strukturami europejskimi”. Pa- triarcha stwierdził: „jesteśmy szczęśliwi, że Gruzja, która wiele wycierpiała w okresie panowania komunistycznego reżimu, obecnie podąża w kierunku struktur europejskich […]. Zrobimy wszystko, aby Gruzja stała się członkiem

34 World Values Survey, Online Data Analysis, http://www.worldvaluessurvey.org/WVSOn- line.jsp [30 sierpnia 2014]. 35 Wywiad z Jego Świątobliwością Katolikosem – patriarchą całej Gruzji Eliaszem II (maj 2010 − czerwiec 2011), w: M. Olejnik, Dylematy współczesnej Gruzji: wywiady z przedstawicielami elit społecznych i politycznych przeprowadzone w latach 2010−2011, Wydawnictwo Adam Marsza- łek, Toruń 2012, s. 21. 36 Wywiad z dyplomatą państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Tbilisi, 23 czerwca 2014. 272 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja? tej wielkiej organizacji [Unii Europejskiej] […] Gruziński Kościół nie wstrzy- muje tego procesu, ale czyni wszystko, żeby go zrealizować”37. W opinii polityków gruzińskich rola patriarchy i całej Cerkwi w procesie europejskiej integracji Gruzji jest pozytywna. Kościół był wprawdzie prze- ciwny uchwaleniu prawa antydyskryminacyjnego forsowanego przez UE (zakaz dyskryminacji ze względu na przynależność religijną, etniczną, wiek, niepełnosprawność, płeć i orientację seksualną), jednak sprzeciw ten wynikał z obaw związanych z wpływem nowego prawa na gruzińskie tradycje i war- tości. Rolą polityków powinno być również informowanie przedstawicieli Kościoła o szczegółach zobowiązań podejmowanych wobec UE i ich konsekwencji dla Gruzji38. W opinii zachodnich obserwatorów gruzińska Cerkiew jest organizacją całkowicie nieprzejrzystą. Zwracano uwagę, że Kościół jest siłą antyliberalną i antydemokratyczną, a jednocześnie instytucją bardzo bogatą i ﬁ nansowaną ze źródeł rosyjskich. W praktyce Cerkiew otrzymuje dwudziestokrotnie więcej funduszy od prywatnych darczyńców z Federacji Rosyjskiej niż od gruzińskie- go rządu. Dlatego zadawanie pytania o umiejscowienie lojalności gruzińskiego kleru jest w pełni zasadne39. Stanowisko Kościoła nie jest w pełni jednoznacz- ne: z jednej strony patriarcha potwierdził poparcie kierunku europejskiego, ale z drugiej zaangażował swój autorytet w bezpardonową walkę z ustawo- dawstwem antydyskryminacyjnym. Wydaje się, że na razie patriarcha zręcznie godzi różne nurty obecne w gruzińskiej Cerkwi, jednak nie jest wykluczone, że nieunikniona w najbliższych latach sukcesja na tym stanowisku może przy- czynić się do wzmocnienia pozycji frakcji radykalnych i antyeuropejskich. Prace nad prawem antydyskryminacyjnym wywołały ostre reakcje części konserwatywnej opinii publicznej, wspieranej przez radykalnych duchownych. Kościół sprowadził debatę nad przedmiotowym aktem prawnym do zagrożenia dewiacją i homoseksualizmem. Część duchownych bardzo intensywnie zaangażowała się w kampanię, której celem było odwiedze- nie parlamentu od przyjęcia ustawy. Popi wkraczali na posiedzenia komisji parlamentarnej i grozili deputowanym, że dopilnują, aby wierni już nigdy nie oddali głosu na tych, którzy zagłosują za ustawą40. Wielu z nich występo-

37 Civil Georgia, Patriarch: Church will do Everything to Make Georgia EU Member, 4 March 2014, http://www.civil.ge/eng/article.php?id=27008 [27 października 2014]. 38 Wywiad z Wiktorem Dolidze, Tbilisi, 24 czerwca 2014. 39 Wywiad z pracownikiem 1 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi, Tbilisi, 24 czerwca 2014. 40 Wywiad z Ivano Chkhikvadze, Tbilisi, 25 czerwca 2014. Krajowe uwarunkowania procesów europeizacji 273 wało również w programach publicystycznych i popularnych telewizyjnych talk-shows, wskazując na katastrofalne jakoby skutki przyjęcia tego prawa dla gruzińskiego narodu, gruzińskiej rodziny, jej tradycji i wartości. Platformą organizacji pozarządowych, która najaktywniej działa na rzecz euroazjatyckiego wyboru Gruzji, a przeciwko wyborowi euroatlantyckiemu jest Wybór Eurazjatycki (ang. Eurasian Choice – Georgia, ECG). W skład platformy wchodzą antyeuropejskie organizacje pozarządowe, jest ona, zgodnie z informacjami wywiadu amerykańskiego, fi nansowana przez Rosję (chociaż jej liderzy ofi cjalnie temu zaprzeczają, wskazując na w pełni lokalne poparcie dla swojej misji i działalności). Jednym z głównych działaczy koalicji jest szef organizacji Towarzystwo im. Herakliusza II41, które zostało założone w 2008 roku, a jego deklarowaną misją jest poprawa stosunków z Rosją. Gdy większość partii politycznych i organizacji społecznych jest „za- patrzona na Zachód”, niezbędne staje się, według inicjatorów organizacji, podjęcie działań na rzecz promocji rosyjskiej kultury i sztuki w Gruzji oraz gruzińskiej kultury i sztuki w Rosji, większej integracji ludności rosyjskoję- zycznej z gruzińskim społeczeństwem, a także dialogu rosyjsko-gruzińskiego na poziomie społeczeństw oraz polityków42. W opinii lidera Towarzystwa Archila Chkoidzego Zachód, a Stany Zjed- noczone w szczególności, zdobywa w Gruzji coraz większe wpływy. USA w ciągu minionych 20 lat dzięki szczodremu fi nansowaniu uzyskały kontrolę nad rządem, partiami politycznymi oraz większością mediów i organizacji pozarządowych. Z ich pomocą kształtują opinię publiczną. Środowiska prorosyjskie twierdzą, że mimo tych wysiłków większość społeczeństwa domaga się odbudowy przyjaznych (a nawet „braterskich”) stosunków z Rosją. Nie- stety, strona rosyjska nie potrafi wykorzystać poparcia, jakim realnie dysponuje w Gruzji, i niedostatecznie wspiera swoich zwolenników materialnie43. Przedstawiciele prozachodnich organizacji pozarządowych zwracali uwa- gę na wzrost aktywności organizacji prorosyjskich, które jednak w 2014 roku

41 Herakliusz II (Erekle II, 1720−1798) był gruzińskim królem, który 24 lipca 1783 roku przyjął na mocy traktatu gieorgijewskiego protektorat Rosji. Traktat ten zobowiązywał władców Kartlii i Kachetii do wierności wobec carów Rosji w zamian za rosyjską obiet- nicę obrony przed najazdami tureckimi i perskimi. 42 Towarzystwo im. Herakliusza II, „O nas”, http://www.erekle-2.ge/index.php/ka/aboutus [27 października 2014]. 43 Georgian Peoples Assembly, Russia does Not Use the Potential of its Supporters Who are in Georgia – Opinion, 13 February 2014, http://georgianpeoples.com/print.php?lang=eng&news_ id=9474 [27 lutego 2014]. 274 Społeczeństwo obywatelskie w Gruzji: europeizacja, polaryzacja, izolacja? nie odnotowały jeszcze znaczącego wzrostu poparcia (ocenianego dotąd na ok. 15–20%). Mimo to liderzy środowisk prorosyjskich wskazywali, że Gruzi- nów łączą z Rosjanami więzy kulturowe i religijne (prawosławie), a duża część populacji skłania się ku Rosji. Dowodem tego miałaby być niska frekwencja wyborcza: wielu Gruzinów nie głosuje, ponieważ największe prozachodnie partie nie reprezentują ich preferencji (w 2012 roku w wyborach uczestniczy- ło niecałe 60% uprawnionych do głosowania, a w 2013 roku – niecałe 50%). Mimo że taka interpretacja wydaje się błędna, to jednak nie można wykluczyć spadku orientacji proeuropejskich, zwłaszcza w kontekście wdrażania umowy stowarzyszeniowej i umowy o wolnym handlu, które dla wielu Gruzinów będą łączyć się z poniesieniem poważnych kosztów dostosowawczych.

PODSUMOWANIE

Z punktu widzenia rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Gruzji współ- praca transnarodowa w ramach Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego ma ograniczone znaczenie. Działają w nim duże i ﬁ nansowane z zagranicy organizacje, które już wcześniej miały rozbudo- wane kontakty międzynarodowe. Problemem trzeciego sektora w tym kraju nie jest brak kontaktów horyzontalnych, transnarodowych, ale wertykalnych, czyli więzi z lokalną społecznością. Zmiana rządu w 2012 roku stworzyła więcej przestrzeni do dialogu władz z organizacjami pozarządowymi. Jed- nak społeczeństwo obywatelskie charakteryzuje polityczna polaryzacja: byli politycy i urzędnicy po przegranych wyborach zasilają istniejące NGO lub tworzą nowe organizacje. Gruziński biznes zaś jest zbyt słaby, aby prowadzić samodzielne działania w Brukseli. Właściwie to europejskie ﬁ rmy działają- ce w Gruzji stworzyły w Brukseli organizację lobbującą za integracją tego kraju z UE i dopiero w dalszej kolejności otworzyły tbiliskie biuro, które prowadzi w ich imieniu rozmowy z gruzińskim rządem. Oznacza to odgór- ne tworzenie organizacji biznesu, podobnie jak dzieje się to w Mołdawii. Na uwagę zasługuje to, że gruziński trzeci sektor niemal w całości uzależnio- ny jest od zewnętrznych funduszy, których zdecydowanie więcej przekazują agencje i organizacje amerykańskie niż UE. Rozdział 11 Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych. Casus TÜSİAD

Wśród organizacji pozarządowych mających realny wpływ na turecką poli- tykę zagraniczną główną rolę odgrywają organizacje tureckich przedsiębior- ców. Podczas gdy społeczeństwo obywatelskie i jego agendy są względem tureckiego państwa relatywnie słabe, organizacje biznesu (ang. peak business organisations) mają potencjał skutecznego wpływania czy wręcz narzucania państwu własnej agendy1. Ich wpływ na politykę zagraniczną jest widoczny zwłaszcza w kontekście tureckich starań o członkostwo w UE – w procesie akcesyjnym przewartościowaniu ulegają relacje między władzą (rządem) a biznesem2. Z jednej strony środowiska gospodarcze są zmuszane dostoso- wywać swą agendę, działania i struktury organizacyjne do nowego kontekstu prawnego i instytucjonalnego związanego z procesem akcesyjnym; z drugiej – kontekst ten stanowi dla środowisk biznesu szansę na uzyskanie większego wpływu na decydentów krajowych. Najbardziej wpływowym tureckim stowarzyszeniem biznesowym za- angażowanym we współpracę transnarodową z partnerami europejskimi jest Tureckie Stowarzyszenie Przemysłowców i Przedsiębiorców (tur. Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği, TÜSİAD). Jest to największa i najpręż-

1 S. Atan, Europeanisation of Turkish Peak Business Organisations and Turkey − EU Relations, w: M. Uğur, N. Canefe (red.), Turkey and European Integration. Accession Prospects and Issues, Routledge, Londyn 2004, s. 109. 2 Por. M. Green Cowles, The Transatlantic Business Dialogue and Domestic Business Government Relations, w: M. Green Cowles [i in.] (red.), Transforming Europe: Europeanization and Dome- stic Change, Cornell University, Ithaca – London 2001, s. 159–178. 276 Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych. Casus TÜSİAD niejsza organizacja tureckiego biznesu, założona na początku lat siedemdzie- siątych XX wieku. Znaczenie TÜSİAD w obszarze współkreowania polityki zagranicznej Turcji bywa porównywane z wpływami Rady Bezpieczeństwa Narodowego, organu konstytucyjnego i na stałe wpisanego w turecki system polityczny i ﬁ lozoﬁ ę funkcjonowania tureckiego państwa3. Utworzenie tej organizacji było wynikiem inicjatywy dwunastu właścicieli największych tureckich holdingów. Stowarzyszenie powstało po ingerencji tureckich wojskowych w życie polityczne kraju w 1971 roku, gdy wielki biznes poszukiwał sposobów skuteczniejszego wpływania na tureckich decydentów. Utworze- nie TÜSİAD było punktem zwrotnym w relacjach państwo–biznes, organizacja ta była bowiem pierwszym stowarzyszeniem biznesowym skupiającym członków na zasadzie dobrowolności. Już w protokole założycielskim wiele miejsca poświęcono nie tylko funkcjonowaniu i kwestiom stricte gospodarczym, ale też ustrojowym. Stwierdzano tam m.in., że TÜSİAD jest organizacją działającą na rzecz rozwoju demokracji, wspierającą rozwój gospodarki rynkowej oraz wspomagającą integrację Turcji ze światem zewnętrznym4. Robert Bianchi pisze, że misją TÜSİAD od początku była „westernizacja” tureckiego państwa5. Jednak Emin Fuat Keyman jednoznacznie stwierdza, iż „ta najbardziej wpływowa organizacja biznesowa i lobbystyczna w Turcji”, określana mianem „klubu bogatych”, postrzegała konstytucję z 1961 roku za „zbyt demokratyczną” i wsparła, antydemokratyczny z natury rzeczy, przewrót wojskowy w 1980 roku6. Dopie- ro w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, nota bene w kontekście procesu akcesyjnego Turcji do UE, TÜSİAD stało się czołową organizacją pozarządową, skupiającą się na kwestiach ugruntowywania procesów demokratycznych7. Ze względu na rosnące znaczenie organizacji biznesu w procesach decyzyjnych w Turcji celem artykułu jest ukazanie roli Tureckiego Stowarzysze- nia Przemysłowców i Przedsiębiorców w procesie europeizacji Turcji. Za-

3 C. Okutan, F. Ereker, Türk dış politikasının belirlenmesinde „rejim” unsuru, „Istanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi” 2005, nr 8, s. 201. 4 B. Gürpınar, Türkiye dış politikasında bir actor: TÜSİAD, w: S.C. Mazlum, E. Doğan (red.), Sivil toplum ve dış politika-yeni sorunlar, yeni aktörler, Bağlam, Istanbul 2006, s. 234–235. 5 R. Bianchi, Interest Groups and Political Development in Turkey, Princeton University, New Jersey 1984, s. 268. 6 E. Fuat Keyman, Globalisation, European Integration and Turkey, „Turkish Policy Quarterly” 2002, t. 2, nr 1. 7 R. Bayer, Z. Öniş, Turkish Big Business in the Age of Democratic Consolidation: The Nature and Limits of its Infl uences, „South European Society and Politics” 2010, t. 15, nr 2, s. 182. Wpływ uwarunkowań krajowych 277 sadniczą tezą rozdziału jest stwierdzenie, że tureckie organizacje biznesowe, których „fl agowym” reprezentantem jest TÜSİAD, należą z jednej strony do głównych agentów wpływających na europeizację oraz demokratyzację tureckiego państwa, z drugiej zaś strony są również ważnymi adresatami i odbiorcami unijnych i szerzej – europejskich impulsów socjalizacyjnych. Przejawia się to zarówno w agendzie ich działalności, strukturze organizacyjnej modyfi kowanej i adaptowanej do kontekstu procesu akcesyjnego, jak i we współpracy transeuropejskiej tych podmiotów, aktywnie wpływających na proces decyzyjny w Brukseli. Niniejsza analiza wykracza poza nakreśloną we wstępie początkową ce- zurę 2004 roku. Dzieje się tak dlatego, że instytucjonalizacja relacji Turcji ze Wspólnotami Europejskimi datuje się na początek lat sześćdziesiątych XX wieku, gdy została podpisana umowa stowarzyszeniowa. Trzeba mieć też na uwadze to, że TÜSİAD zaktywizowało swoją działalność w latach dziewięćdziesiątych, co było związane z zawarciem unii celnej między UE a Turcją oraz odrzuceniem tureckiego wniosku o członkostwo w 1997 roku. To ostatnie wydarzenie zmobilizowało TÜSİAD do szeroko zakrojonych działań prounijnych na forum krajowym i europejskim.

WPŁYW UWARUNKOWAŃ KRAJOWYCH

Proces tzw. odgórnej modernizacji w Imperium Osmańskim i Republice Tur- cji ma istotne implikacje dla relacji tureckiego państwa z organizacjami spo- łeczeństwa obywatelskiego. Turecka przestrzeń publiczna jeszcze do niedawna pozostawała domeną wąskiej grupy elity kemalistowskej, czyli tej, której uosobieniem była biurokracja państwowa. Biurokracja, podobnie jak istnie- jąca na początku republiki Republikańska Partia Ludowa, postrzegała siebie jako emanację woli całego zjednoczonego narodu. W Turcji nie istniała klasa średnia (w rozumieniu burżuazji na wzór Europy Zachodniej), co wynikało z tradycji Imperium Osmańskiego, wysiedlenia po pierwszej wojnie świato- wej społeczności greckiej, ormiańskiej czy rodzin lewantyńskich, parających się w XIX i XX wieku handlem, ale przede wszystkim z polityki etatyzmu, będącego jedną z tzw. strzał kemalizmu, przypisującej państwu centralne miejsce w gospodarce. W tych warunkach biurokracja, w tym biurokracja Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz wojsko, stała się motorem odgór- nej modernizacji, narzuconej przez Kemala Atatürka. Jak dosadnie zauważa 278 Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych. Casus TÜSİAD

Simon V. Mayall, „arogancka laicka elita biurokratyczna, postrzegająca pań- stwo jako autonomiczne wobec społeczeństwa”8, miała decydujący głos w procesie tworzenia nowego państwa. Jak pisze Dietrich Jung, w „kemalistowskim panoptikonie” sekularyzm, podobnie jak nacjonalizm, był „wyklu- czającym mechanizmem dyscyplinującym” tureckie społeczeństwo, ale też czynnikiem, który jednoczył cywilne i wojskowe elity przeciw społeczeń- stwu9. Reformy ustrojowe mające na celu modernizację państwa tureckiego były więc w młodej Republice Turcji, podobnie jak w Imperium Osmańskim, wprowadzane odgórnie przez wąską grupę intelektualistów, wykształconych w duchu europejskiego pozytywizmu. Ellen Trimberger nazwała te narzuco- ne społeczeństwu zmiany „odgórną rewolucją”10. Dominacja elit państwowych w procesie budowy nowego państwa i narodu w naturalny sposób marginalizowała inne podmioty, które były w praktyce wykluczane z procesów politycznych. W kemalistowskiej wizji modernizacji państwa nie było miejsca na pluralizm – wizja ta zakładała „narodową i cywilizacyjną jedność”, której uosobieniem miało być państwo11. Nie było w nim miejsca ani na istnienie niezależnych organizacji społecznych, pozo- stających poza wpływem i kontrolą władzy, ani na społeczeństwo obywatelskie. Jak pisze Binnaz Toprak, „w tej koncepcji państwa «uciskającego» (tur. ceberrut devlet) z wielowiekową tradycją biurokratyczną, centrum pozo- stawało podejrzliwe wobec społeczeństwa obywatelskiego, próbując je do- kooptować, kontrolować i przytłaczać”12. Z kolei Henri J. Barkey stwierdza, że w odróżnieniu od „silnego państwa”, które przez swoją legitymację zjed- nuje sobie i dokooptowuje obywateli i siły opozycyjne, państwo tureckie zazwyczaj obezwładniało i przytłaczało społeczeństwo13. W młodej Republice Turcji zakazano działalności niezależnych organizacji, wolnych mediów, stowarzyszeń, ruchów społecznych, które stanowiłyby

8 S.V. Mayall, Turkey: Thwarted Ambition, McNair Paper 56, Institute for National Strategic Studies, Washington 1997, s. 27. 9 D. Jung, ‘Secularism’: A Key to Turkish Politics, „Intellectual Discourse” 2006, t. 15, nr 2, s. 146−147. 10 E.K. Trimberger, Revolution from Above: Military Bureaucrats and Development in Egypt, Peru, Turkey and Japan, Transaction, New Brunswick 1977. 11 J. Wódka, Polityka zagraniczna Turcji. Uwarunkowania wewnętrzne oraz podmioty decyzyjne, Insty- tut Studiów Politycznych PAN, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2012, s. 217. 12 B. Toprak, Civil Society in Turkey, w: A.R. Norton (red.), Civil Society in the Middle East, Brill, Leiden 2001, s. 89. 13 H.J. Barkey, The Struggles of a ‘Strong State’, „Journal of International Affairs” 2000, t. 54, nr 1, s. 87. Wpływ uwarunkowań krajowych 279 potencjalną alternatywę dla oﬁ cjalnej władzy i dominacji państwa. Przez dłu- gie lata również tureccy przedsiębiorcy nie tworzyli silnego ośrodka, mającego potencjał wpływania na decydentów i politykę tureckiego państwa. Ta słabość „klasy kapitalistycznej” była spadkiem po czasach Imperium Osmańskiego, kiedy w handlu i rzemiośle dominowały społeczności niemuzułmańskie. Sła- bość tureckich przedsiębiorców, rozumiana jako zależność od państwa, była także wynikiem polityki etatystycznej i dominacji zamkniętej państwowej gospodarki, która nie dawała możliwości rozwoju prywatnej inicjatywie gospodarczej. Innymi słowy, „zależność od państwa rodzącej się tureckiej burżuazji utrwaliła niedojrzałość tureckiej klasy przedsiębiorczej”14. Etatystyczne tendencje w gospodarce uległy umocnieniu w czasie drugiej wojny światowej. Wszelka działalność gospodarcza była wówczas uzależnio- na od zleceń państwowych, a tureckich prywatnych przedsiębiorców można w tamtym okresie zaliczyć de facto do establishmentu państwowego, gdyż bez- warunkowo wspierali politykę państwa i nie poddawali jej krytyce. Ayşe Buğra potwierdza, że istotnym aspektem rozwoju tureckiej gospodarki były ścisłe związki między władzą polityczną a burżuazją „tworzoną” przez państwo15. Równocześnie to właśnie dzięki etatyzmowi i substytucji importu, wobec braku zagranicznej konkurencji, narodziła się w Turcji „klasa kapitali- styczna”. Fortuny największych rodzinnych holdingów tureckich mają ko- rzenie w pierwszych dekadach Republiki Turcji. Nazwiska rodzin: Sabanci, Koç czy Eczacibaşı dominują w tureckiej gospodarce od wielu dekad. Vehbi Koç, twórca najpotężniejszej obecnie grupy biznesowej w Turcji, stwier- dził wprost, że najwięksi tureccy przemysłowcy swoją pozycję zawdzięczają nie własnej energii czy umiejętnościom, ale wsparciu państwa16. Proces liberalizacji tureckiej gospodarki i stopniowego otwierania jej na świat zainicjował na początku lat pięćdziesiątych XX wieku rząd Partii De- mokratycznej. Wraz z rozwojem w Turcji sektora prywatnego tureccy przed- siębiorcy przestali być jedynie swoistym narzędziem etatystycznej polityki państwa, a zaczęli wywierać coraz większy wpływ na establishment państwo-

14 I.N. Grigoriadis, A. Kamaras, Foreign Direct Investment in Turkey: Historical Constraints and the AKP Success Story, „Middle Eastern Studies” 2008, t. 44, nr 1, s. 56. 15 A. Buğra, Class, Culture and State: an Analysis of Interest Representation by Two Turkish Business Associations, „International Journal of Middle East Studies” 1998, t. 30, nr 4, s. 523. 16 Z. Öniş, S. Webb, Turkey: Democratization and Adjustment from Above, w: S. Haggard, S. Webb (red.), Voting for Reform: Democracy, Political Liberalization, and Economic Adjustment, Oxford University Press, New York 1994, s. 136. 280 Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych. Casus TÜSİAD wy. Nie oznacza to oczywiście, że ustały powiązania świata biznesu ze świa- tem polityki. Niewątpliwie jednak wraz z liberalizacją gospodarki, a także wzrostem potencjału ekonomicznego tureckich holdingów przedsiębiorcy nad Bosforem stawali się coraz bardziej niezależni od państwa. Zaczęli two- rzyć autonomiczne korporacje i stowarzyszenia biznesowe, a w konsekwencji środowiska lobbystyczne. Ich działalność dotyczyła nawet w większym stopniu sfery stosunków zewnętrznych państwa niż polityki wewnętrznej. Ilhan Uzgel pisze, że niektórzy przedsiębiorcy byli niczym dyplomaci, a ich fi rmy operujące za granicą niczym tureckie przedstawicielstwa dyplomatyczne17. Przedsiębiorcy, tacy jak Şarık Tara czy Ishak Alaton, a także właściciele naj- większych tureckich holdingów – Koç i Sabanci – wypowiadali się w tureckiej prasie na temat problemu cypryjskiego, kurdyjskiego czy relacji z Grecją. Sta- wali się wpływowymi uczestnikami debaty publicznej. Aktywność tych podmiotów ujawnia się zwłaszcza w kontekście proce- sów integracji Turcji z UE. Abdullah Akyüz pisze, że „rozwój organizacji pozarządowych jest, ze względu na właściwe dla Turcji uwarunkowania we- wnętrzne, powolny, a baza społeczna tych organizacji – wąska. Rozwój ten był w ostatnich latach w znacznej mierze wynikiem liberalizacji i napływu środków związanych z integracją z UE”18. Przykładem pozytywnego wpływu UE na środowiska pozarządowe w Turcji jest działalność TÜSİAD. Stowarzyszenie skupia 3500 dużych fi rm, których udział w wymianie handlowej Turcji (z wyłączeniem surowców energetycznych) wynosi ponad 80%. Ponadto fi rmy zrzeszone w TÜSİAD odpowiadają za 85% wpłat do budżetu państwa z tytułu podatku od przed- siębiorstw19. Jak zaznaczył w rozmowie przedstawiciel stowarzyszenia w Brukseli, „fi rmy skupione w TÜSİAD wypracowują ponad 70% tureckiego PKB”20. To, że członkami organizacji są wyłącznie największe tureckie korporacje, sprawia, iż dzięki potencjałowi ekonomicznemu mogą oni skutecznie wpływać na tureckich decydentów. Warto w tym miejscu podkreślić bardzo istotną różnicę instytucjonalno- -prawną między TÜSİAD a Turecką Unią Izb i Giełd (tur. Türkiye Odalar

17 I. Uzgel, Türk dış politikası oluşturulması, w: O. Baskın (red.), Türk dış politikası-kurtuluş savaşından bügüne. Olgular, Belgeler, Yorumlar, Iletişim, Istanbul 2003, s. 90. 18 A. Akyüz, Türk-Amerikan ilişkilerinde sivil toplum kuruluşların rolü, w: S.C. Mazlum, E. Doğan (red.), Sivil toplum ve dış politika-yeni sorunlar, yeni aktörler, Bağlam, Instanbul 2006, s. 230. 19 TÜSİAD, http://www.tusiad.org/tusiad/tusiad-by-numbers/. 20 Wywiad z przedstawicielem TÜSİAD w Brukseli, Bruksela, 12 września 2014. Formy współpracy transnarodowej 281 ve Borsalar Birliği, TOBB), wpływową organizacją lobbystyczną na poziomie krajowym i unijnym. Podczas gdy TÜSİAD, jak już wcześniej wskazano, działa na zasadzie członkostwa dobrowolnego, Turecka Unia Izb i Giełd oraz izby przemysłowe i handlowe w Turcji są ciałami quasi-państwowymi. Można wręcz uznać, że państwo wykorzystuje je w celu kontroli sektora prywatnego. Choć sami przedstawiciele TOBB podkreślają, że izby są organizacjami pozarządowymi, ale w rzeczywistości są organizacjami biznesowy- mi o statusie instytucji publicznych. Członkostwo w nich jest dla tureckich przedsiębiorców obligatoryjne: aby przedsiębiorca mógł rozpocząć działal- ność, musi zgodzić się właściwa izba. Izby, którymi państwo zastąpiło dawne cechy, są zatem instrumentem kontroli państwa nad gospodarką21. Trudno więc uznać TOBB za organizację pozarządową.

FORMY WSPÓŁPRACY TRANSNARODOWEJ

Przystępując do omawiania form współpracy transnarodowej TÜSİAD, war- to poczynić generalną uwagę: tureckie stowarzyszenia biznesu są w Bruk- seli bardzo aktywne, również w porównaniu z organizacjami lobbingo- wymi z innych krajów kandydujących. Na przykład przed 2004 rokiem na 24 podmioty wywodzące się z sześciu krajów, tworzące Sieć Biur Reprezen- tacji Interesów z Krajów Kandydujących (ang. Network of Interest Repre- sentation Ofﬁ ces from Candidate Countries, NIROC), osiem pochodziło z Turcji. Jak stwierdził jeden z urzędników Komisji Europejskiej, tureckie organizacje lobbystyczne są aktywniejsze i lepiej zorganizowane niż organizacje z innych państw. Często spotykają się z komisarzem do spraw rozsze- rzenia22. Relacje z Komisją Europejską i Europejskim Komitetem Ekono- miczno-Społecznym utrzymuje ok. dziesięciu tureckich lobby. Sześć szeroko deﬁ niowanych stowarzyszeń gospodarczych (w tym oczywiście TÜSİAD)

21 M. Heper, The State and Interest Groups with Special Reference to Turkey, w: M. Heper (red.), Strong State and Economic Interest Groups: the Post-1980 Turkish Experience, Walter de Gruy- ter, Berlin 1991, s. 15. Szerzej na temat rywalizacji TÜSİAD i TOBB: T. Bora, Meslek kuruluşları: „kamu”, „sivil” ve „milli’nin mulak kesişim alanlanı”, w: S. Yerasimos [i in.] (red.), Türkiye’de sivil toplum ve milliyetçilik, Iletişim, Istanbul 2002, s. 265–310. 22 C. Visier, The Turkish Interest Groups in Brussels, w: S. Devaux (red.), Europeanisation: Social Actors and the Transfer of Models in EU-27, Sandrine Devaux, Imogen Sudbery, Prague 2009, s. 95. 282 Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych. Casus TÜSİAD znajduje się w Rejestrze służącym przejrzystości Komisji i Parlamentu Euro- pejskiego (na 19 podmiotów z Turcji)23. TÜSİAD jest jedną z najlepiej osadzonych w Brukseli tureckich organizacji lobbystycznych. Od 1987 roku jest członkiem BusinessEurope (dawniej: Europejska Unia Federacji Przemysłowej i Pracodawców [Union of Industrial and Employers’ Confederation of Europe, UNICE]), wpływowej organizacji zrzeszającej europejskich pracodawców z całej Europy. Według jednego z przedstawicieli tureckich przedsiębiorców „członkostwo TÜSİAD w UNICE odegrało kluczową rolę w dostosowywaniu się wielkiego biznesu do «nowego» świata”24. Jak zaznaczył przedstawiciel TÜSİAD w Brukseli, członkostwo w paneuropejskiej organizacji biznesu miało istotny wpływ na europeizację stowarzyszenia. Z jednej strony pomagało w zdobyciu do- świadczenia w trudnej sztuce lobbingu w środowisku unijnym, z drugiej zaś, dzięki wsparciu partnerów biznesowych z Brukseli ułatwia prowadzenie działań lobbingowych wobec krajowych decydentów25. Akcesję do UNICE w tamtym momencie trzeba wiązać z wnioskiem o członkowstwo w UE, złożonym w 1987 roku przez rząd Turcji. TÜSİAD poprzez bliższe relacje z europejskimi środowiskami gospodarczymi pró- bowało uzyskać większy wpływ na instytucje wspólnotowe, a tym samym wspierać proces akcesyjny. Wcześniej bowiem tylko mniejsze tureckie organizacje sektorowe utrzymywały sformalizowane kontakty z partnerami europejskimi w stowarzyszeniach branżowych. Niewielkie zainteresowanie tureckich organizacji biznesowych szerszą obecnością w Brukseli wynikało, po pierwsze, z ograniczeń ﬁ nansowych; po drugie, z przekonania, że tematyka współpracy z partnerami europejskimi wykracza poza zakres ich dzia- łalności; po trzecie w końcu, z niedostatecznej wiedzy na temat procesów zachodzących we Wspólnotach Europejskich. Jedyną organizacją obec- ną w Brukseli już od początku lat osiemdziesiątych była Turecka Unia Izb i Giełd, która uzyskała status członka stowarzyszonego EUROCHAMBRES, organizacji skupiającej ponad 1000 izb handlowych i przemysłowych nie tylko z państw członkowskich UE. W 1986 roku do Europejskiej Konfede-

23 Rejestr służący przejrzystości, http://ec.europa.eu/transparencyregister/public/consulta- tion/search.do [13 listopada 2014]. 24 I. Özel, Is it None of their Business? Business and Democratization: the Case of Turkey, „De- mocratization” 2013, t. 20, nr 6, s. 1093. 25 Ö. Terzi, The Inﬂ uence of the European Union on Turkish Foreign Policy, Ashgate, Farnham 2010, s. 69. Formy współpracy transnarodowej 283 racji Związków Zawodowych (ang. European Trade Union Confederation, ETUC) przystąpiły Turecka Konfederacja Postępowych Związków Zawo- dowych (tur. Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu, DİSK) i Turecka Konfederacja Związków Pracowników (tur. Türkiye Işçi Sendikaları Konfederasyonu, Türk-Iş). Obok instytucjonalnych związków TÜSİAD z BusinessEurope wielu członków stowarzyszenia buduje indywidualne kontakty z europejskimi organizacjami biznesu, m.in. w ramach Europejskiego Okrągłego Stołu Przemysłowców (ang. European Roundtable of Industrialists, ERT), najbardziej elitarnej grupy europejskich biznesmenów, reprezentujących ﬁ rmy o łącznych obrotach przekraczających 1300 mld EUR rocznie. ERT ma duże możliwości wpływania na proces decyzyjny w UE26. Od 1985 roku do ERT, na zaproszenie jego członków, przyjmowani są prominentni przedstawiciele TÜSİAD (obecnie jeden przedstawiciel na ok. pięćdziesięciu członków wy- wodzących się z dziewiętnastu państw europejskich). ERT aktywnie wspiera tureckie aspiracje członkowskie. Organizacja utworzyła Radę do spraw Roz- szerzenia Turcja–UE, publikuje również raporty przekazywane instytucjom unijnym, w których wykazywane są korzyści z dalszego rozszerzenia UE27. Od początku lat dziewięćdziesiątych TÜSİAD intensywnie lobbowało w środowiskach europejskich przedsiębiorców na rzecz bliższej integracji Turcji z UE. Stowarzyszenie to było jednym z najważniejszych aktorów w czasie turecko-unijnych negocjacji dotyczących unii celnej. Przekonywało europejskie kręgi biznesowe do wywierania wpływu na posłów do Parla- mentu Europejskiego, aby ten poparł turecko-wspólnotowe porozumienie o unii celnej28. Jednocześnie wywierało presję na władze krajowe w Turcji, żeby w większym stopniu włączały środowiska przedsiębiorców w proces decyzyjny. W 1996 roku przewodniczący rady dyrektorów TÜSİAD został wybrany zastępcą przewodniczącego UNICE. Chociaż w 1998 roku UNICE wpro- wadziło kilka kategorii członkostwa (status obserwatora, członka stowarzyszonego dla organizacji wywodzących się z państw kandydujących, które rozpoczęły negocjacje akcesyjne; członka dla organizacji z państw człon- kowskich), to TÜSİAD, a także drugie tureckie stowarzyszenie – Turecka Konfederacja Stowarzyszeń Pracodawców (tur. Türkiye Işveren Sendikaları

26 I. Özel, Is it None of their Business?, s. 1093. 27 European Tycoons, Leaders Support Negotiation Date for Turkey, „Today’s Zaman”, 22 July 2004. 28 S. Atan, Europeanisation of Turkish Peak Business Organisations and Turkey, s. 104. 284 Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych. Casus TÜSİAD

Konfederasyonu, TISK) – zachowały uprzednio uzyskane pełne członko- stwo w organizacji, co świadczy o wysokim statusie obu organizacji. Dzięki UNICE TÜSİAD z sukcesem wywierało presję na rządy państw członkow- skich, aby prezentowały bardziej przychylne stanowiska wobec tureckiego członkostwa. Podczas obrad UNICE/ BusinessEurope wielokrotnie padały jasne deklaracje o wsparciu organizacji dla aspiracji członkowskich Ankary. Jak podkreśla znawczyni tematu Serap Atan, członkostwo TÜSİAD w BusinessEurope zagwarantowało stowarzyszeniu formalny udział w europejskich procesach decyzyjnych29. BusinessEurope jest na mocy Trakta- tu o ustanowieniu Unii Europejskiej uznawane przez Komisję Europejską za organizację reprezentatywną do prowadzenia ponadsektorowego dialogu społecznego na poziomie europejskim i ma prawo inicjatywy ustawodawczej w obszarze polityk społecznych i zatrudnienia. To sprawia, że TÜSİAD ma większy wpływ na procesy decyzyjne zachodzące na poziomie unijnym niż krajowym. Ponadto TÜSİAD od 1999 roku jest członkiem BIAC OECD (ang. Business and Industry Advisory Council), Business Med – dawniej UMCE (ang. Union of Mediterranean Confederation of Enterprises), UBCCE (ang. Union of Black Sea and Caspian Confederation of Enterpri- ses) czy w końcu B20 (format spotkań biznesu w ramach G20) – choć nie są tak istotne jak BusinessEurope, platformy te stanowią kolejne fora transnarodowej współpracy i socjalizacji TÜSİAD. Ważną platformą współpracy transnarodowej tureckich organizacji pozarządowych i ich partnerów z Europejskiego Komitetu Ekonomicz- no-Społecznego jest Wspólny Komitet Konsultacyjny, powołany do życia w 1995 roku, choć już w umowie stowarzyszeniowej z 1963 roku zakłada- no utworzenie takiego ciała. Skupia on po kilkanaście organizacji z Turcji i państw członkowskich UE. Jest kanałem, poprzez który tureckie organizacje biznesowe wpływają na prace Rady Stowarzyszeniowej – głównego organu współpracy turecko-unijnej – powołanej na mocy umowy stowarzyszeniowej. W ten sposób zacieśnianie relacji państwa tureckiego ze strukturami unijnymi wymuszało powstawanie w Turcji pozarządowych organizacji, któ- re stały się partnerami dla organizacji społecznych w państwach członkow- skich. Ponadto Wspólny Komitet Konsultacyjny jest efektywną platformą przekazywania przez Unię norm i wartości organizacjom biznesowym, na przykład jeśli chodzi o stosunki między pracodawcą a pracownikiem – to ma

29 Ibidem, s. 105; B. Kaleağası, Lobicilik nedir, ne değildir?, „Radikal”, 28 października 2008. Formy współpracy transnarodowej 285 zaś istotne przełożenie na świadomość tych organizacji i przenoszenie norm europejskich na poziom krajowy. Przez udział w sieciach transnarodowych TÜSİAD i inne tureckie organizacje biznesowe zdobywają istotne kompetencje i doświadczenie dotyczące unijnego good governance, a tym samym budują swoją pozycję względem instytucji rządowych, które również muszą dosto- sowywać krajowe regulacje i otoczenie instytucjonalne do nowego kontekstu współpracy z partnerami unijnymi. Należy podkreślić, że tureckie władze często nie dopuszczały do prac we Wspólnym Komitecie Konsultacyjnym organizacji, których nie mogły bezpośrednio kontrolować. Tak było w przypadku konfederacji związ- ków zawodowych DISK, została ona włączona do tego gremium dopiero pod naciskiem Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych, której jest członkiem30. Tureckie Stowarzyszenie Przemysłowców i Przedsiębiorców w celu skuteczniejszego oddziaływania na decydentów poza granicami państwa i efektywnej współpracy z unijnymi partnerami podjęło decyzję o otwarciu oddziału nie tylko w Brukseli (w 1996 roku, wkrótce po zawiązaniu unii celnej), ale również w Waszyngtonie, Paryżu, Berlinie i Pekinie. Pracownicy biura w Brukseli uczestniczą w spotkaniach z decydentami unijnymi, biorą udział w spotkaniach z think tankami i europejskimi środowiskami gospodarczymi. Biura w Berlinie i Paryżu mają charakter think tanków – w Paryżu jest to prężnie działający Instytut Bosforski (franc. Institut du Bosphore). TÜSİAD wykorzystuje swoje zagraniczne przedstawicielstwa w celu ułatwia- nia kontaktów między tureckimi decydentami a ich europejskimi partnerami (na przykład na inaugurację biura w Berlinie zaproszony został premier Erdoğan)31. TÜSİAD blisko współpracuje ze swymi niemieckimi i francu- skimi odpowiednikami – Bundesverband der Deutschen Industrie (BDI) i Mouvement des Entreprises de France (MEDEF). Warto zaznaczyć, że TISK dzieli z TÜSİAD przedstawicielstwo w Brukse- li. TÜSİAD wspiera również obecność w Brukseli Stowarzyszenia Tureckich Przedsiębiorczyń (tur. Türkiye Kadýn Girişimciler Derneği, KAGIDER), utworzonego w 2008 roku, które można nazwać jego organizacją siostrza-

30 E. Doğan, AB katılım süreci, neo-korporatizm ve Türk siyasetindeki korporatist kalıntılar, w: S.C. Mazlum, E. Doğan (red.), Sivil toplum ve dış politika-yeni sorunlar, yeni aktörler, s. 43. 31 D. Yavuz, Conﬂ ict, Democratic Reform, and Big Business: Factors Shaping the Economic Elite’s Position for Change, w: B. Turam (red.), Secular State and Religious Society. Two Forces in Play in Turkey, Palgrave Macmillan, New York 2011, s. 159. 286 Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych. Casus TÜSİAD ną. W 2014 roku przedstawicielstwo w Brukseli otworzyła inna powiązana z TÜSİAD organizacja – Turecka Konfederacja Przedsiębiorców i Biznesu (tur. Türk Girişim ve Iş Dünyası Konfederasyonu, TÜRKONFED), któ- ra buduje transnarodowe powiązania w ramach Europejskiej Unii Rzemio- sła oraz Małych i Średnich Przedsiębiorstw (franc. Union Européenne de l’Artisanat et des Petites et Moyennes Entreprises, UEAPME). Przedstawicielstwa w Brukseli mają również inne, niezwiązane z TÜSİAD, organizacje tureckie, w tym Stowarzyszenie Młodych Przedsiębiorców Turcji (tur. Türkiye Genç Işadamları Derneği, TÜGIAD), które jest członkiem Eu- ropejskiej Konfederacji Młodych Przedsiębiorców (ang. European Confede- ration of Young Entrepreneurs, YES), założona w Stambule w 2005 roku Konfederacja Przedsiębiorców i Przemysłowców Turcji (tur. Türk İşadamları ve Sanayicileri Konfederasyonu, TUSKON) czy Stambulskie Stowarzysze- nie Eksporterów Tekstyliów i Odzieży (tur. Istanbul Tekstil ve Konfeksiyon Ihracatçi Birliği, ITKIB), członek europejskiej organizacji Euratex32.

WYMIARY EUROPEIZACJI

Od otwarcia Turcji na świat w latach osiemdziesiątych XX wieku TÜSİAD poświęcało coraz więcej energii sprawom związanym z polityką zagranicz- ną państwa. Organizacja występowała z żądaniami rozszerzenia politycznej liberalizacji i pogłębienia demokratyzacji33. Po odrzuceniu przez Brukselę wniosku akcesyjnego Turcji stowarzyszenie krytykowało turecki rząd za brak ambitnych reform politycznych, które uzupełniałyby proces liberalizacji gospodarczej. Zgodnie z deklaracjami zawartymi w protokole założycielskim stowarzyszenie zaczęło prowadzić kampanie społeczne na rzecz członkostwa Turcji we Wspólnotach Europejskich (Unii Europejskiej), i to właśnie na relacjach z UE zaczęło koncentrować swoją działalność, postrzegając członkostwo w UE jako warunek konieczny efektywnego funkcjonowania w zglobalizo- wanym świecie34. Jak zauważa Bulut Gürpınar, punktem zwrotnym w dzia-

32 Por. P. Kubicek, The European Union and Grassroots Democratization in Turkey, „Turkish Stu- dies” 2005, t. 6, nr 3, s. 368. 33 H. Yılmaz, Business Notions of Democracy, „Cahiers d’études: Méditerrannée orientale et le monde turco-iranien” 1999, nr 27. 34 B. Koyuncu, Küreselleşme ve Türk işadamlarý derneği: TÜSİAD örneği, „Uluslararası Ilişkiler” 2006, t. 3, nr 9, s. 125–149. Wymiary europeizacji 287

łalności TÜSİAD było zawarcie w 1995 roku unii celnej między Ankarą a Brukselą. W statucie organizacji zapisano wówczas postulaty dotyczące demokracji i praw człowieka, społeczeństwa obywatelskiego, państwa prawa i etyki w życiu zawodowym, integracji międzynarodowej, rozwoju techno- logicznego oraz integracji z UE35. Po szczycie Rady Europejskiej w Luk- semburgu w 1997 roku, na którym odrzucono turecki wniosek akcesyjny, TÜSİAD zainicjował w kraju dyskusję na temat konieczności realizacji nie- zbędnych reform politycznych. Stowarzyszenie realizuje europeizacyjną misję na wiele sposobów. Wy- raża prounijne nastawienie w publikacjach prasowych, organizuje seminaria i konferencje, monitoruje reformy realizowane w procesie akcesyjnym, a jego przedstawiciele często występują w tureckich mediach. TÜSİAD publikuje własny periodyk „Görüş”. W 2010 roku wsparło ﬁ nansowo portal internetowy EurActiv, który dzięki temu mógł więcej miejsca poświęcić zagadnieniom związanym z procesem rozszerzenia UE, w tym przede wszystkim problematyce tureckiej36. TÜSİAD zleca również znanym tureckim naukowcom opracowanie ra- portów na tematy związane z procesem dostosowania tureckiego prawa do standardów unijnych. Na początku lat dziewięćdziesiątych grupa naukow- ców opracowała projekt nowej konstytucji, który został zaprezentowany przewodniczącemu tureckiego parlamentu, jednak inicjatywa ta nie spotkała się z zainteresowaniem kręgów decyzyjnych i opinii publicznej. Jeszcze w latach dziewięćdziesiątych stowarzyszenie inicjowało dyskusję na temat zmian w tureckim ustawodawstwie, poruszając m.in. kwestie przestrzegania praw człowieka (na przykład w odniesieniu do ustawy o partiach politycznych, kodeksu karnego i zniesienia kary śmierci). Na uwagę zasługuje głośne opracowanie pt. Perspektywy demokratyzacji Tur- cji (tur. Türkiye’de Demokratikleşme Perspektiﬂ eri), przygotowane w 1997 roku na zlecenie TÜSİAD przez prof. Bülenta Tanöra. Autor wskazywał na zależ- ność między liberalizacją gospodarczą a demokratyzacją państwa jako dwoma powiązanymi ze sobą procesami. W tym duchu w raporcie krytyce poddano wszechmocny aparat państwowy, postulując przeprowadzenie reform systemu

35 B. Gürpınar, Türkiye dış politikasında bir actor: TÜSİAD, w: S.C. Mazlum, E. Doğan (red.), Sivil toplum ve dış politika-yeni sorunlar, yeni aktörler, s. 235. 36 EurActiv Strengthens Further the In-depth Coverage of the EU Enlargement Policy in 2010, 18 February 2010, http://pr.euractiv.com/pr/euractiv-deepens-coverage-turkey-s-integration-89601 [19 listopada 2014]. 288 Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych. Casus TÜSİAD politycznego, w tym partyjnego37. Raport odbił się w kraju głośnym echem, był krytykowany zarówno przez kręgi rządowe, jak i inne środowiska przed- siębiorców (sami członkowie TÜSİAD nie byli zgodni w jego ocenie), a śro- dowiska nacjonalistyczne oskarżyły TÜSİAD, że jest „agentem Zachodu”38. Raport miał duży wpływ na turecką opinię publiczną, po raz pierwszy bowiem w otwartej debacie, w sposób tak ostry i konfrontacyjny, krytykowano kemalistowskie państwo, w tym status i wpływy armii, stan rządów prawa, przestrzeganie praw człowieka i demokracji. Poruszono też kwestię praw społeczności kurdyjskiej, dotychczas w debacie publicznej właściwie nieobecną. Przedsta- wiono propozycje konkretnych rozwiązań, które miały przyczynić się do demokratyzacji i europeizacji tureckiego państwa. Od 2001 roku stowarzyszenie corocznie aktualizowało opracowanie prof. Tanöra, odwołując się w kolejnych edycjach do raportów okresowych o postępach Turcji na drodze do członko- stwa w UE, publikowanych przez Komisję Europejską39. Co istotne, z czasem materiały publikowane przez TÜSİAD stały się cennym źródłem informacji dla Komisji i innych instytucji unijnych, oceniających stan tureckiej demokracji i wypełniania kryteriów kopenhaskich. To z kolei znacząco wzmocniło pozy- cję TÜSİAD względem aparatu państwowego – tureccy decydenci nie mogli lekceważyć postulatów tureckich przedsiębiorców, które często stawały się postulatami gremiów unijnych40. W ten sposób tureckie organizacje pozarzą- dowe legitymizowały warunkowość procesu akcesyjnego, która nie mogła być postrzegana wyłącznie w kategoriach narzuconych zewnętrznie przez Brukse- lę kryteriów, nieuwzględniających uwarunkowań krajowych41. Gdy w 2007 roku relacje turecko-unijne znalazły się w impasie, stowarzyszenie opublikowało kolejny ważny raport. Stwierdzono w nim, że do 2014 roku Turcja winna stać się pełnoprawnym członkiem UE42. W kolej-

37 B. Tanör, Perspectives on Democratization in Turkey, TÜSİAD, Istanbul 1997, http://www. tusiad.org/turkish/rapor/demokratik_tur/demoktur.pdf [19 listopada 2014]. 38 I.N. Grigoriadis, Trials of Europeanization. Turkish Political Culture and the European Union, Palgrave Macmillan, New York 2008, s. 62. 39 M. Uğur, D. Yankaya, Policy Entrepreneurship, Policy Opportunism, and EU Conditionality: the AKP and TÜSİAD Experience in Turkey, „Governance – An International Journal of Poli- cy, Administration and Institutions” 2008, t. 21, nr 4, s. 585. 40 S. Atan, Europeanisation of Turkish Peak Business Organisations and Turkey, s. 110. 41 P. Kubicek, Political Conditionality and European Union’s Cultivation of Democracy in Turkey, w: S. Lavenex, F. Schimmelfennig (red.), Democracy Promotion in the EU’s Neighbourhood, Routledge, Chicago 2013, s. 33. 42 Türk demokrasisi’nde 130 yıl (1876–2006): Prof. Dr. Bülent Tanör’ün Anısına Türkiye’de Demo- kratikleúme Perspektiﬂ eri 10. Yıl Güncellemesi, TÜSİAD, Istanbul 2007. Wymiary europeizacji 289 nym raporcie ponownie opowiedziano się za pełnym członkostwem Turcji w UE, równocześnie wskazując zarówno na rosnące tendencje eurosceptyczne w Europie, jak i na wzrastające znaczenie geopolityczne Turcji. Najważ- niejsze raporty i inne materiały opublikowane przez TÜSİAD po 1997 roku pokazują, że w kolejnych latach słabła prodemokratyczna i proeuropejska narracja stowarzyszenia. Reformy postulowane przez TÜSİAD nie są tak radykalne i nie idą tak daleko, jak w 1997 roku. Można tę zmianę wiązać z doj- ściem do władzy w Turcji po wyborach w 2002 roku Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP), która sama zapowiadała i realizowała dogłębne reformy demokratyzacyjne, wpisujące się w proces akcesyjny i harmonizację tureckiego prawa z unijnym acquis. Interesy AKP i TÜSİAD, jeśli idzie o członkostwo w UE, pokrywały się i tworzyły proeuropejską i proreformatorską narrację. Dlatego też TÜSİAD mógł skoncentrować się na innych celach, takich jak zrównoważony rozwój. Ziya Öniş wiąże ów proces również z coraz bardziej oddalającą się perspektywą akcesyjną Turcji, wskazując na fakt instrumental- nego traktowania procesów demokratyzacyjnych przez TÜSİAD – nie jako celu samego w sobie, ale jako narzędzia stabilizacji państwa i osiągania europejskich standardów funkcjonowania biznesu43. Istotnym obszarem działalności TÜSİAD jest również lobbing w stolicach państw członkowskich UE. Przed unijnym szczytem w Helsinkach w 1999 roku członkowie stowarzyszenia złożyli wizyty w jedenastu krajach, spotykając się z wysokimi przedstawicielami (w tym premierami) tych państw. Podobne akcje podejmowano przed szczytem kopenhaskim w grudniu 2002 roku czy dwa lata później, w okresie poprzedzającym szczyt brukselski, na którym podjęto decyzję o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych. Delegacje TÜSİAD wielokrotnie przyjmowane były przez szefów rządów odwiedza- nych państw, co świadczy o wysokim statusie stowarzyszenia. W ostatnich latach jego przedstawiciele regularnie składali też wizyty w państwach spra- wujących przewodnictwo w Radzie UE44. W Parlamencie Europejskim reprezentanci TÜSİAD spotykali się z parla- mentarzystami uczestniczącymi w posiedzeniach Wspólnego Komitetu Par- lamentarnego UE–Turcja. Wysyłano również listy do Komisji Europejskiej

43 R. Bayer, Z. Öniş, Turkish Big Business in the Age of Democratic Consolidation: The Nature and Limits of its Inﬂ uences, „South European Society and Politicss” 2010, t. 15, nr 2, s. 186. 44 Szczegółowa informacja na temat bieżącej aktywności TÜSİAD: TÜSİAD Faaliyet Ra- porlar [Raporty z działalności TÜSİAD], http://www.tusiad.org.tr/bilgi-merkezi/tusiad- faaliyet-raporlari/ [22 listopada 2014]. 290 Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych. Casus TÜSİAD oraz do głów państw i szefów rządów państw członkowskich, domagając się od europejskich przywódców jasnej deklaracji, że po spełnieniu kryteriów akcesyjnych Turcja zostanie przyjęta do Unii. W grudniu 2002 roku TÜSİAD zamówiło ogłoszenie w piętnastu du- żych dziennikach wydawanych w państwach członkowskich UE45. Reprezen- tanci TÜSİAD, którym towarzyszyli przedstawiciele innych europejskich organizacji branżowych wspierających integrację Turcji z UE, w tym UNICE, spotykali się z najwyższymi przedstawicielami państw unijnych, m.in. z kan- clerzem Niemiec Gerhardem Schröderem, promując tureckie członkostwo. W swoich działaniach public relations TÜSİAD koncentruje się na państwach, w których utrzymuje się najniższe poparcie dla tureckiego członkostwa – na Niemczech, Austrii i Francji46. Już po 2005 roku stowarzyszenie organi- zowało i ﬁ nansowało wizyty studyjne zachodnioeuropejskich dziennikarzy w Turcji oraz organizowało seminaria eksperckie w Brukseli. W TÜSİAD działa 11 komitetów, na czele których stoją członkowie Rady Dyrektorów. Warto wspomnieć o komitecie do spraw parlamentarnych i reform politycznych, odpowiedzialnym za monitorowanie reform wdrażanych przez Turcję, oraz komitecie do spraw unijnych, utworzonym w 2000 roku. Ponadto w strukturze stowarzyszenia działa utworzony w 2005 roku, w momencie rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych, komitet do spraw polityki mię- dzynarodowej oraz kontaktów zagranicznych. Jego działalność skierowana jest przede wszystkim do partnerów niemieckich i francuskich. Komitetom tym podlega kilkadziesiąt grup roboczych, które odpowiadają za poszcze- gólne rozdziały negocjacyjne. Jak stwierdziła w wywiadzie zastępca sekretarza generalnego TÜSİAD Ebru Dicle, podział kompetencji między komi- tetami a grupami roboczymi, wprowadzony w 1996 roku, w dużej mierze wzorowany był na strukturze UNICE/ BusinessEurope47, co niewątpliwie ułatwia koordynację współpracy tureckich przedsiębiorców z europejskimi partnerami.

45 F. Özkan, Fransız senatörler özür diledi, „Radikal”, 4 października 2005. 46 S. Ülgen, Turkish Business and EU Accession, Centre for European Reform, December 2006, s. 3–4, http://www.cer.org.uk/pdf/essay_turkish_business_accession_dec06.pdf. Szerzej na temat działań promocyjnych organizowanych przez TÜSİAD w stolicach europejskich: Executive Summary of ‘Turkey’s Communication on the Way to the EU Membership: The Case of TÜSİAD’ Report, http://www.TÜSİAD.org.tr/FileArchive/Executivesum- maryﬁ nalofReport.pdf. 47 Cyt. za: D.A. Yavuz, Business as Usual? Turkish Industrialists, the State and Democratization [niepublikowana praca doktorska], McGill University, Montréal 2006. Wymiary europeizacji 291

Należy podkreślić, że Stowarzyszenie nie koncentruje się wyłączenie na działalności zagranicznej, ale jest również aktywne w kraju, pełniąc rolę instytucji promującej w społeczeństwie integrację europejską. TÜSİAD orga- nizowało spotkania dla generalicji, często niezbyt entuzjastycznie nastawionej do integracji z UE. Stowarzyszenie polemizowało w ogłoszeniach publikowanych na łamach prasy z Partią Ruchu Narodowego, która, współrządząc Turcją w latach 1999–2002, krytycznie podchodziła do europejskich aspiracji. Biznesmeni apelowali, żeby nie mieszać członkostwa Turcji w UE do polityki wewnętrznej, zaznaczając, że jest to cel tureckiego państwa, który nie powinien podlegać wewnętrznym dyskusjom. Aby być bliżej kręgów decyzyjnych, stambulski TÜSİAD uruchomił swoje biuro w stolicy Turcji Ankarze. Stowarzyszenie wykazywało również aktywność w kwestii cypryjskiej, nierozerwalnie związanej z akcesją Turcji do Unii. Przedstawiciele stowarzyszenia, współpracujący z turecko-cypryjskimi przedsiębiorcami, składali wizyty w tureckiej części wyspy, publikowali raporty zawierające rekomendacje odnośnie do pożądanych reform gospodarczych na tureckim Cyprze. Przed referendum w 2004 roku apelowali o wdrożenie planu Annana48. TÜSİAD współpracuje także z innymi organizacjami pozarządowy- mi w promowaniu narracji proeuropejskiej. Przy wsparciu i z inicjatywy Stowarzyszenia utworzono w 2004 roku wspomnianą już wcześniej Turecką Konfederację Przedsiębiorców i Biznesu TÜRKONFED. Utworzenie tej organizacji, skupiającej mniejsze podmioty – obecnie ponad 11 tys. przedsiębior- ców, 20 federacji i 141 stowarzyszeń biznesowych49 – związane było z zarzutami Brukseli wobec TÜSİAD o reprezentowanie wyłącznie wielkiego biznesu, a w konsekwencji o niereprezentatywność i elitarność50. Konfederacja mogła powstać dzięki ustawie o stowarzyszeniach, przyjętej w 2004 roku również w ramach procesu akcesyjnego. TÜRKONFED, podobnie jak TÜSİAD, prezentuje wyraźnie prounijną strategię w swoich działaniach zewnętrznych51. Warto też odnieść się do konﬂ iktu, jaki wybuchł między TÜSİAD a TOBB w 2005 roku. Kiedy tureckie władze tworzyły struktury administracyjne od-

48 B. Ulug-Eryılmaz, The Myth of ‘Europeanization’ of Turkish Foreign Policy: the Cyprus Debacle as a Litmus Test, „Southeast European and Black Sea Studies” 2014, t. 14, nr 3. 49 TÜRKONFED, www.turkonfed.org/history [1 grudnia 2014]. 50 I. Özel, Regional Blocs, Transnational Actors and Interest Mediation. The Cases of Mexico and Turkey, „KFG Working Paper” 2013, nr 53, s. 16−17. 51 A. Buğra. O. Savaşkan, New Capitalism in Turkey: the Relationship between Politics, Religion and Business, Edward Elgar Publishing, Cheltenham Glos 2014, s. 143. 292 Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych. Casus TÜSİAD powiedzialne za prowadzenie negocjacji akcesyjnych, TÜSİAD i TOBB – do- magając się większego wpływu środowisk pozarządowych na proces akcesyjny – rywalizowały o obsadzenie stanowiska zastępcy głównego negocjatora. Przedstawiciele obu organizacji spotykali się z ówczesnym ministrem spraw zagranicznych Ali Babacanem w celu pozyskania dla siebie stanowiska, które nie tylko dawałoby zwycięzcy bezpośredni wpływ na przebieg negocjacji, ale również prestiż związany z reprezentowaniem całego sektora przedsię- biorców. Turecka Unia Izb i Giełd deklarowała, że jako organizacja w świetle prawa reprezentująca sektor prywatny powinna oﬁ cjalnie zająć miejsce przy stole negocjacyjnym. Dodatkowo, jak argumentowała, wszyscy członkowie TÜSİAD są przecież (z mocy prawa) członkami TOBB. Tureckie Stowarzy- szenie Przemysłowców i Przedsiębiorców podawało przykład Malty, Szwecji i Austrii, w których organizacje członkowskie UNICE współuczestniczyły w negocjacjach akcesyjnych. Ostatecznie, o czym wspomniał premier Recep Tayyip Erdoğan w jednym z wywiadów, wśród zastępców nie znalazł się ża- den przedstawiciel sektora prywatnego52. W ostatnich latach sojusz TÜSİAD i AKP na rzecz demokratyzowania tureckiego państwa znacząco osłabł. Stowarzyszenie nie wyraziło jedno- znacznego poparcia dla reformy konstytucyjnej, poddanej pod referendum w 2010 roku, za co zostało ostro skrytykowane przez ówczesnego premiera, a obecnie prezydenta Erdoğana, sugerującego wręcz, że TÜSİAD zostanie „wyeliminowane”53. Przedstawiciele stowarzyszenia zaczęli wprost wska- zywać na regres w procesach demokratyzacyjnych w Turcji, podkreślając znaczenie integracji z UE w tym względzie54. Rozluźnienie sojuszu AKP i TÜSİAD można również wiązać z tym, że umocniły się konkurencyjne wobec wielkiego biznesu stowarzyszenia „religijnej burżuazji”, takie jak Niezależne Stowarzyszenie Przemysłowców i Przedsiębiorców (tur. Mü- stakil Sanayici ve İş Adamları Derneği , MÜSIAD), Turecka Konfederacja Przedsiębiorców i Przemysłowców (tur. Türkiye İş Adamlari ve Sanayiciler

52 `TOBB – TÜSİAD anlaşsın seneye heyete girecekler`, „Sabah”, 22 lipca 2006; TOBB – TÜSİAD savaţı, „Evrensel”, 30 maja 2005; M. Utku, Mahallenin kibirli kabadayısı, „Yeni Şafak”, 30 czerwca 2005; Müzakereci yardımcılığı kadrosu yok’, „Yeni Şafak”, 4 czerwca 2005. 53 D. Yavuz, Business as Usual?, s. 143−145. Szerzej na temat konfrontacyjnego języka wobec wielkiego biznesu: I. Özel, State-business Coalitions and Economic Development: Lessons for the Middle East: Turkey, Mexico and North Africa, Routledge, London − New York 2014, s. 65. 54 S. Akarçeşme, TÜSİAD Warns Against Regression in Freedoms, Rule of Law, „Today’s Za- man”, 20 listopada 2014. Podsumowanie 293

Konfederasyonu, TUSKON), Stowarzyszenie Przedsiębiorców Anatolij- skich (tur. Anadolu Aslanlari İş Adamlari Derneği, ASKON) czy Stowarzy- szenie Wszystkich Przemysłowców i Przedsiębiorców (tur. Tüm Sanayici ve İşadamları Derneği, TÜMSIAD), które niemal organicznie współpracują i ściśle powiązane są (lub były – przypadek TUSKON55) z rządzącym ugru- powaniem56.

PODSUMOWANIE

W procesie akcesji Turcji do UE coraz istotniejszą rolę odgrywają organizacje pozarządowe. Z jednej strony w ramach integracji z UE tureckie organizacje społeczeństwa obywatelskiego zostały upodmiotowione – wzrosła zarówno ich liczba, jak i pozycja oraz swoista siła przetargowa względem tureckiego państwa. Procesy europeizacyjne poszerzyły autonomię środo- wisk pozarządowych względem establishmentu państwowego. Jak zauważa Işik Özel, „internacjonalizacja i włączenie dużego biznesu w transnarodowe sieci biznesowe (zarówno na poziomie organizacji, jak i indywidualnym) przyspieszyło mechanizm socjalizacji, co doprowadziło do przyjęcia przez duży biznes norm demokratycznych”57. Ponadto „udział tureckich przed- siębiorców w regionalnych i transnarodowych sieciach znacząco poszerzył zakres zaangażowania stowarzyszeń biznesowych i kontestowania przez nie [instytucji tureckiego] państwa”58. Wraz z transformacją gospodarczą postępuje proces demokratyzacji i europeizacji tureckiego systemu politycznego, w ramach którego społeczeń- stwo, reprezentowane właśnie przez organizacje pozarządowe, domaga się większej autonomii od państwa i większego wpływu na procesy polityczne. Z drugiej strony, organizacje gospodarcze, które w procesie akcesyjnym poszerzyły zakres swojej działalności, koncentrując się w coraz większym stopniu na zagadnieniach ustrojowych, w istotny sposób przyczyniły się

55 Muhafazakâr cephede saﬂ ar yeniden tutuluyor, „Radikal”, 27 stycznia 2014. 56 Szerzej: A. Buğra. O. Savaşkan, New Capitalism in Turkey: the Relationship between Politics, Re- ligion and Business, Edward Elgar Publishing, Cheltenham Glos 2014; F. Başkan, The Rising Islamic Business Elite and Democratization, „Journal of Balkan and Near Eastern Studies” 2010, t. 12, nr 4, s. 399−416. Szerzej na temat „religijnej burżuazji” i jej stowarzyszeń: J. Wódka, Polityka zagraniczna Turcji. 57 I. Özel, Is it None of their Business, s. 1091. 58 Idem, State-business Coalitions and Economic Development, s. 66. 294 Tureckie organizacje biznesu jako agenci procesów europeizacyjnych. Casus TÜSİAD do zakotwiczenia procesów europeizacyjnych, wymuszając na strukturach państwa przeprowadzenie niezbędnych reform. Jak konstatują eksperci, „aktorzy biznesowi odegrali kluczową rolę w demokratyzowaniu Turcji poprzez promowanie liberalnej koncepcji obywatelstwa”59. Było to widoczne zwłasz- cza pod koniec lat dziewięćdziesiątych, kiedy na szczycie Rady Europejskiej w Helsinkach przyznano Turcji status państwa kandydata. Unia nie musiała w Turcji „budować” od podstaw środowisk, które wspierałyby reformy60. Po 1999 roku jedynie AKP i właśnie TÜSİAD były tymi podmiotami, które jednoznacznie opowiadały się za realizacją reform i integracją z UE61 – za- równo rządzące od 2002 roku Turcją ugrupowanie, jak i środowisko tureckich przedsiębiorców były świadome ścisłej zależności między warunkowoś- cią procesu akcesyjnego a procesem dogłębnych reform; co więcej, to pod naciskiem TÜSİAD AKP porzuciło „radykalną interpretację politycznego islamu”62 na rzecz liberalnego rozumienia państwa. Środowiska biznesowe wspierają tureckie aspiracje europejskie, gdyż znaczna cześć wymiany handlowej Turcji odbywa się z państwami zachodnioeuropejskimi. Również z Euro- py wywodzą się najwięksi inwestorzy zagraniczni – przedsiębiorcom zależy więc na tym, aby tureckie państwo otwierało się na procesy globalizacji i było coraz bardziej zintegrowane z gospodarką światową. Integracja ze strukturami unijnymi ogranicza wszechwładzę tureckiej biurokracji i możliwość realizacji partykularnych, klientelistycznych interesów tureckich polityków. Członkostwo w UE przyczynia się również do stabilizacji wewnętrznej Tur- cji, co z kolei wzmacnia jej atrakcyjność dla krajowych i zagranicznych inwe- storów63. Działalność TÜSİAD na rzecz demokratyzacji tureckiego państwa „obala tradycyjny pogląd, według którego elita biznesowa jest zwolennikiem stabilności, nawet jeśli stabilność ta wzmacnia autorytaryzm”64. Jest to tym istotniejsze, że obecnie na tureckiej scenie politycznej nie ma ugrupowania, które byłoby realnym motorem proeuropejskich reform –

59 Z. Öniş, Entrepreneurs, Citizenship and the European Union: the Changing Nature of State- -Business Relations in Turkey, w: E.F. Keyman, A. Içduygu (red.), Citizenship in a Global World: European Questions and Turkish Experiences, Routledge, London − New York 2005, s. 189. 60 P. Kubicek, Political Conditionality..., s. 32. 61 M. Uğur, D. Yankaya, Policy Entrepreneurship, Policy Opportunism, and EU Conditionality, s. 581. 62 M.H. Yavuz, Secularism and Muslim Democracy in Turkey, Cambridge University Press, Cambridge 2009, s. 4. 63 H. Yilmaz, Business Notions of Democracy. 64 F. Türkmen, The European Union and Democratization in Turkey: the Role of the Elites, „Human Rights Quarterly” 2008, nr 30, s. 150. Podsumowanie 295 nie jest nim dziś ani rządząca Partia Sprawiedliwości i Rozwoju, ani pozosta- jąca w ciągłej defensywie opozycyjna Republikańska Partia Ludowa. W ostatnich latach drogi AKP i TÜSİAD, jeśli chodzi o stosunek do procesów europeizacyjnych i demokratyzacyjnych, rozeszły się. Tym samym TÜSİAD, jako jeden z nielicznych podmiotów mających wpływy zarówno na arenie krajowej, jak i europejskiej może być istotnym czynnikiem ograniczającym antyunijne nastroje i nacjonalistyczną retorykę, a także rosnący sprzeciw społeczny wobec konieczności przeprowadzenia reform demokratyzują- cych tureckie państwo. Jest więc Tureckie Stowarzyszenie Przemysłowców i Przedsiębiorców swoistą kotwicą i gwarantem ciągłości procesów europeizacyjnych w Turcji. Rozdział 12 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja?

Podejmując ciekawą i niełatwą problematykę funkcjonowania grup interesu w Macedonii i ich roli w procesie europeizacji zarówno instytucji państwa, jak i społeczeństwa oraz sposobu myślenia, warto pokrótce omówić teoretyczne założenia dotyczące deﬁ niowania samej istoty, działań oraz ról, jakie pełnią grupy interesu. Taki wstęp pozwoli na zastosowanie odpowiedniej klasyﬁ kacji owych grup oraz wskazanie najważniejszych – z perspektywy niniejszej analizy i z subiektywnego punktu widzenia autora – podmiotów.

TYPOLOGIE GRUP INTERESU

Dynamiczny rozwój grup interesu i ruchów społecznych w XX wieku od- bywał się wtedy, gdy dochodziło do zdecydowanych zmian na poziomie interakcji politycznej, zwiększania się liczby grup interesu oraz defi niowania ich interesów, a tym samym ich miejsca i roli w systemie społecznym. Nowo powstające grupy reprezentowały różne sektory gospodarki, związki zawodowe, grupy społeczne, np. rolników, lub koncentrowały działania na jednej wybranej kwestii (politycznej, społecznej), stając się często punktami oporu lub protestu wobec zastanej rzeczywistości. W rezultacie kształtowały się grupy interesu zajmujące się ochroną praw kobiet, praw człowieka czy ochro- ną środowiska. Ten dynamiczny rozwój przyczynił się do opracowania przez badaczy wielu klasyfi kacji i form opisu grup interesu, wśród nich najprostszym i naj- Typologie grup interesu 297 bardziej czytelnym podziałem jest rozróżnienie na grupy pierwotne, instytucjonalne i stowarzyszeniowe1. Do pierwszej kategorii zaliczamy grupy mocno zakorzenione w społeczeństwie, których członkowie nie podlegali rekrutacji do grup ze względu na to, czy podzielają poglądy innych członków, ale były to osoby, które przede wszystkim identyfi kowały się z grupą z racji urodzenia, a dopiero w dalszej kolejności ze względu na jej misję. W tym przypadku mamy często do czynienia z grupami podkreślającymi i promują- cymi nacjonalizm czy tożsamość etniczną. Ten typ grup znajdziemy w Mace- donii zarówno wśród Macedończyków, jak i Albańczyków – a podział ten był często podkreślany i potwierdzany w wielu wywiadach, przeprowadzonych zarówno z przedstawicielami grup interesu, jak i zwykłymi obywatelami2. Druga kategoria – grupy instytucjonalne – odnosi się do kolektywnych form funkcjonowania w machinie biurokratycznej i rządowej, a oparta jest często na typowej charakterystyce instytucji, takich jak policja, wojsko i biurokracja, oddziałujących na życie polityczne, społeczne i gospodarcze właśnie poprzez wpływy w rządzie lub instytucjach państwowych na róż- nych szczeblach. Ta druga kategoria widoczna jest w przypadku Macedonii, m.in. w polityce rządu i prezydenta, zwłaszcza w kontekście konstruowania postaw nacjonalistycznych i rozbudzania poczucia przynależności do ma- cedońskiej tożsamości, co jest zrozumiałe z uwagi na specyfi czną sytuację, w jakiej znalazła się Macedonia i pozostają jej obywatele. Inne przykłady obserwujemy w grupach powiązanych z politykami partii rządzącej w Mace- donii, które tworzą swoiste kontrruchy czy wręcz ruchy opozycyjne3 wobec organizacji pozarządowych, fi nansowanych ze źródeł zagranicznych. Ostatnia kategoria to grupy stowarzyszeniowe, które są zwykle tworzone, aby realizować cele polityczne, społeczne lub gospodarcze w szerokim zakresie lub też skupiać się na wybranych, szczegółowych zagadnieniach. Grupy takie charakteryzują się zarówno dobrowolnym członkostwem, jak i niezależ- nym działaniem, a skupiają się na wspólnych interesach, które spajają grupę.

1 A. Heywood, Politologia, PWN, Warszawa 2006; G.D. Garson, On the Origins of Interest- -Group Theory: a Critique of a Process, „American Political Science Review” 1974, t. 68, nr 4, s. 1505−1519; G.D. Garson, Group Theories of Politics, Sage Publications, Beverly Hills 1978. 2 Przykładem może być albańska organizacja pozarządowa o nazwie „Wake Up”, która w 2012 roku broniła przed skazaniem za działalność terrorystyczną i skazanie na karę dożywotniego więzienia oskarżonych o przeprowadzenie ataku terrorystycznego w Ma- cedonii i zabicie pięciu osób w prawosławną Wigilię 2012 roku. 3 Przykładem może być organizacja „Veritas”, stworzona przez Suzanne Minovską, która jest żoną byłego wiceministra w rządzie WMRO-DPMNE. 298 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja?

W Macedonii działają takie grupy, jednak brakuje rozwiniętych, a charakte- rystycznych dla państw zachodnich, rywalizujących sieci interesów i partykularnych zachowań. Jest to związane z ich niedojrzałością i koniecznością działania w skrajnie niesprzyjających warunkach społecznych, politycznych i gospodarczych, a przez to wymuszających poszukiwanie elementów wspól- nych, możliwości współpracy i budowania koalicji. Nie zawsze ich celem – jak w przypadku typowej grupy interesu – jest współpraca z rządem. Równocześ- nie podmioty te nie odżegnują się od takiej współpracy, a nawet do niej dążą, co jednak nie gwarantuje ani osiągnięcia zakładanego celu, ani tym bardziej doprowadzenia do realnej zmiany. W rozdziale tym nie omawiamy organizacji antykonstytucyjnych i antyustrojowych, gdyż nie są one grupami interesu – zamiast działać pokojowo i wywierać wpływ na system polityczny, próbują go zmieniać stosując przemoc, w tym metody terrorystyczne. Inny podział defi nicyjny grup interesu umożliwia wyróżnienie grup sek- cjonalnych, promocyjnych, wewnętrznych i zewnętrznych4, co pozwala za- stanowić się, czy takie istnieją w Macedonii i jaką rolę odgrywają w systemie. Pierwsze z tych grup, często nazywane ochronnymi lub funkcjonalnymi, pro- mują głównie interesy swoich członków i dążą do realizacji założonych przez nich celów, nie reprezentując interesów całego społeczeństwa. Takie grupy to z pewnością korporacje biznesowe, związki zawodowe, stowarzyszenia handlowe i inne reprezentujące pracowników, pracodawców, a także grupy etniczne czy religijne. Takie grupy działają w Macedonii i mają ciekawą specyfi kę, gdyż funkcjonują także nieofi cjalnie, co zostanie rozwinięte w dalszej części tekstu. Grupy promocyjne zaś działają w celu wspierania określonych wartości, ideałów i zasad. W Macedonii takie grupy wspierają swobody obywatelskie, procesy europeizacji i rozwój koncepcji integracyjnych, ale też koncepcję jedności państwa i jego roli w świecie oraz wspomaganie określonych grup społecznych. Reprezentują tym samym nie tylko swoje interesy, lecz także interesy o szerszym znaczeniu społecznym i większym zasięgu zarówno merytorycznym, jak i terytorialnym. Analiza funkcjonowania w Macedonii grup wewnętrznych i zewnętrz- nych jest bardzo skomplikowana. Problem wynika z tego, że specyfi ka grup wewnętrznych polega na ich dużym uprzywilejowaniu i bezpośrednim dostę- pie do władzy, ale także na braku literatury przedmiotu, co wiąże się z trud- nościami w prowadzeniu badań nad ich działalnością. Próby przeprowadze-

4 Szerzej o rodzajach i podziale grup interesu: A. Heywood, Politologia. Typologie grup interesu 299 nia wywiadów z ich członkami albo nie dochodzą do skutku, albo odbywają się w dość napiętej atmosferze, a udzielane odpowiedzi często rozmijają się z treścią pytań. Niemniej jednak podjęto próby rozmów z osobami działają- cymi w tego typu grupach i, choć w ograniczonym zakresie, to jednak udało się uzyskać odpowiedzi na część pytań, głównie o przejrzystość systemu pod względem możliwości działania organizacji pozarządowych, dostępności ﬁ - nansowania z funduszy europejskich, budowy relacji z UE i innymi organizacjami pozarządowymi działającymi w Macedonii. Rozmowy te umożliwiły potwierdzenie przypuszczeń o niesamodzielności tych grup i ogromnej za- leżności od aparatu państwowego. Niestety, udzielane odpowiedzi powiela- ły oﬁ cjalną retorykę rządu. Pozostały więc bez wpływu na rozwój wiedzy o poruszanych zagadnieniach, a jedynie stanowiły potwierdzenie braku nie- zależności tych grup i ich mocne osadzenie w strukturach wewnętrznych. Rozmówcy roztaczali wręcz idylliczny obraz współpracy z innymi organizacjami, instytucjami rządowymi i dostępu do środków unijnych. Niemniej jednak nie zapomnieli o zastrzeżeniu anonimowości, co z początku budziło zdumienie badacza, ale w miarę realizacji kolejnych wywiadów stawało się normą. Ten pozytywny obraz malowany przez respondentów zmieniał się w zależności od typu organizacji pozarządowej czy grupy interesu, z jakiej rozmówca pochodził. Wreszcie grupy zewnętrzne są tak mocno marginalizowane i równo- cześnie tak radykalne, że ich badanie często jest również bardzo utrudnione ze względu na kłopoty z dotarciem do nich oraz prowadzeniem analizy w sposób obiektywny i zachowujący w pełni standardy naukowej krytyki źró- deł. Najbardziej chętne do współpracy i szeroko otwarte na wysiłki badacza są przedstawicielstwa dużych międzynarodowych organizacji pozarządowych lub think tanków, których nastawienie na procesy demokratyzacji, europeizacji i na niezależność od rządu jest oczywiste. Wszystkie grupy interesu funkcjonują w określonych modelach polityki grupowej, które w całej rozpiętości obserwujemy w Macedonii. Możemy dostrzec zarówno elementy modelu pluralistycznego, jak i korporacjonizmu5. Podkreślana w modelu pluralistycznym zdolność grup do obrony jednostek przed państwem dominuje w Macedonii, w szczególności w organizacjach

5 H.J. Wiarda, Corporatism and Comparative Politics: The Other Great ‘Ism’, M.E. Sharpe INC, New York 1997; E. Grigsby, Analyzing Politics 4a. An Introduction to Political Science, Cengage Learning, Belmont (USA) 2009; B. Duignan, Political Parties, Interest Groups, and Elections, Britannica Educational Publishing, New York 2013. 300 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja? o charakterze etnicznym; powoduje to, że dostrzegamy w nich zarówno procesy decyzyjne realizowane w toku pertraktacji i interakcji, jak i uwzględ- nianie opinii i interesów określonych grup społecznych. Podczas wywiadów z przedstawicielami organizacji pozarządowych niezwiązanych z rządem rozmówcy podkreślali podwójną rolę swoich organizacji – z jednej strony podnosili kwestie działalności statutowej, a z drugiej podkreślali opozycyj- ną rolę reprezentowanej przez nich organizacji pozarządowej. Zagadnienie to inaczej prezentowali przedstawiciele zagranicznych organizacji pozarzą- dowych, nie mówiąc wprost o roli „opozycji”, lecz o konieczności dialogu, kompromisu i zmian w obecnym modelu funkcjonowania i fi nansowania grup interesu. W Macedonii, zgodnie z modelem korporacyjnym, organizacje obserwują interakcje między grupami interesu a państwem i wynikające z nich konsekwencje, szczególnie mając na uwadze złożoną sytuację społecz- no-polityczną i konieczność nieustannego monitorowania bieżącej sytuacji i eliminacji zagrożeń. Równocześnie podkreślają wszechobecną w Macedo- nii, a wpisującą się w całej rozciągłości w model korporacyjny, uprzywilejo- waną pozycję określonych grup w relacjach z rządem oraz tworzenia silnych związków między biznesem a rządem, jednak bez organizowania zbyt czę- stych konsultacji, co w obecnej sytuacji czyni z tych grup tzw. organizacje marionetkowe. Analizując grupy interesu, trzeba mieć na uwadze wiele czynników okre- ślających wpływ grup, do których należą: kultura polityczna, struktura instytucjonalna, natura systemu partyjnego, natura i styl polityki publicznej, tzw. punkty dostępu dla grup interesu, poparcie lub jego brak dla grup interesu ze strony społeczeństwa, liczbę członków tych grup, możliwości fi nansowania, zdolności organizacyjne i zakres powiązań między władzą i instytucjami a grupami interesu. W przypadku Macedonii różne elementy mają wpływ na działanie grup, jednak bez względu na czynniki, jakie charaktery- zują poszczególne grupy interesu, specyfi ka funkcjonowania macedońskiego państwa sprawia, że realizacja celów grup jest bardzo trudna.

GRUPY INTERESU I ICH ZDOLNOŚĆ ODDZIAŁYWANIA

Grupy interesu w Republice Macedonii funkcjonują w złożonym i trudnym środowisku, w którym obserwujemy wiele problemów społecznych, politycznych i gospodarczych. Skomplikowane warunki funkcjonowania Grupy interesu i ich zdolność oddziaływania 301 wzmacniają dodatkowo niepokoje społeczne. Ich bezpośrednim wyrazem były walki w regionach Gostivaru i Tetova w 2001 roku, które rozprzestrze- niły się na cały kraj, doprowadzając do zaangażowania międzynarodowych sił pokojowych. Walki zakończyły się tzw. porozumieniem z Ohrydu i wprowadzeniem zmian w konstytucji Republiki Macedonii6. Trudna sytuacja gospodarcza, polityczna i społeczna, w tym ubóstwo, bezrobocie i brak szans na poprawę sytuacji materialnej, powoduje, że grupom interesu jest nie tylko trudno identyfi kować i selekcjonować ważne problemy, lecz i pozyskiwać fi - nansowanie na poziomie krajowym. Dlatego większość kapitału dostępnego dla grup interesu, działających niejako „w opozycji” wobec rządu, pochodzi ze źródeł zagranicznych. Sytuacja ta, jak również zmiany prawne, powodu- ją ograniczanie liczby istniejących w Macedonii organizacji. Obecnie zgodnie z rejestrem jest ich kilka tysiący, ale ich liczba nieustannie się zmienia7: część grup przestaje istnieć, do czego przyczyniają się problemy fi nansowe, brak poparcia społecznego i zainteresowania ich celami oraz polityka rządu, dążącego do ograniczania wpływu organizacji pozarządowych, które czę- sto są wręcz traktowane jako wrogie. Specyfi ką organizacji pozarządowych w Macedonii jest ich mała aktywność (szacowana na poziomie 10% ogól- nej liczby organizacji) oraz skupienie wielu z nich na sprawach związanych z zatrudnieniem, kulturą czy sportem. Aktywnych organizacji pozarządo- wych wśród zarejestrowanych kilku tysięcy podmiotów jest łącznie kilkaset. Nie pomagają w ich rozwoju i aktywizacji ani politycy, ani urzędnicy, którzy unikają przyjęcia odpowiednich regulacji prawnych, wspomagających funkcjonowanie sektora pozarządowego. Prawo o stowarzyszeniach i fundacjach było modyfi kowane w latach 1998 i 2010. Nie wprowadzono jednak żadnych znaczących zmian: organizacje zobowiązano do ponownej rejestracji, co zrobiła jedynie część z nich. Usta- lono także, że zasady funkcjonowania organizacji non-profi t są takie same, jak podmiotów komercyjnych. Nie ma ulg podatkowych ani dla organizacji non-

6 R. Belloni, European Integration and the Western Balkans: Lessons, Prospects, and Limits, „Jour- nal of Balkan and Near Eastern Studies” 2009; R Bilski, Łuny nad Tetovem, Towarzystwo Polsko-Macedońskie, Warszawa 2002; M. Waldenberg, Rozbicie Jugosławii: od separacji Sło- wenii do wojny kosowskiej, Scholar, Warszawa 2003; P. Olszewski, Macedonia. Historia i współ- czesność, WSH, Radom 2010. Szczegółowe rozwiązania dotyczące unormowania konﬂ iktu i zmiany wprowadzone do konstytucji znajdują się w porozumieniu ramowym z 13 sierpnia 2001 roku. Zob. www.gov.mk. 7 USAID, Macedonia − 2012 CSO Sustainability Index, http://www.usaid.gov/europe-eurasia-civil-society/cso-sustainability-2012/macedonia [12 listopada 2014]. 302 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja?

-proﬁ t, ani dla darczyńców, co niewątpliwie utrudnia ich działalność. Dużym problemem jest brak zaufania społecznego do grup interesu i wszelkich organizacji kojarzonych z sektorem działalności społeczeństwa obywatelskiego. Jest to spowodowane słabym oddziaływaniem istniejących organizacji w społeczeństwie, ich niezdolnością do wpływania na bieżącą sytuację oraz wspomagania społeczeństwa w realizacji jego oczekiwań. Znajduje to odzwierciedlenie w międzynarodowych rankingach, w których poziom rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Macedonii oceniany jest na 3,25 (w skali od 1 do 7, przy czym 1 to najwyższa ocena)8. Wynik ten koreluje z poziomem udziału organizacji społecznych w Macedonii w procesie decyzyjnym, kształtowaniu polityki, ich wpływie na instytucje państwa, a także udziałem w rozliczaniu i kontrolowaniu rządu, który realnie jest bardzo mały. Or- ganizacje pozarządowe mają trudności z wypełnianiem założonych celów, co jest rezultatem kumulacji braku źródeł ﬁ nansowania, poparcia społeczne- go i zdecydowania w działaniu. Ponadto organizacje te są w Macedonii zorganizowane w archaiczny sposób i często zależne od wpływów i nacisków politycznych, co decyduje o ich odmienności od organizacji powszechnie znanych i funkcjonujących w Europie Zachodniej. Wnioski te potwierdza również tzw. Indeks Siły Społeczeństwa Obywatelskiego, opracowywany przez Overseas Development Institute (ODI)9. W Macedonii istnieje wiele różnorodnych organizacji. Są to m.in.: związki zawodowe, organizacje pracodawców, organizacje społeczne, młodzieżowe, humanitarne, organizacje konsumentów. Dość silne są także organizacje ko- biece10, na przykład Antico lub Macedoński Kobiecy Front Antyfaszystow-

8 Freedom House, Nations in Transit 2014: Democratization from Central Europe to Eurasia, Lon- don – New York 2015, https://freedomhouse.org/sites/default/fi les/Data%20tables. pdf [12 listopada 2014]. 9 S. Bailer, T. Bodenstein, H.V. Finn, What Makes Civil Society Strong? Testing Bottom-up and Top-down. Theories of a Vibrant Civil Society, paper presented at Conference of the Swiss Political Science Association, St. Gallen, 8−9 January 2009; Index of Civil Society’s Strength, http://www.odi.org [12 listopada 2014]. 10 S.P. Ramet, Gender Politics in the Western Balkans: Women, Society and Politics in Yugoslavia and the Yugoslav Successor States, Penn State University Press 1999, s. 75−76; F. de Haan, K. Daskalova, A. Loutfi , A Biographical Dictionary of Women’s Movements and Feminisms in Central, Eastern and Southern Europe: 19th and 20th Centuries, Central European University Press, Budapest − New York 2006, s. 296−300; R. Trouton, Peasant Renaissance in Yugosla- via, 1900−1950: a Study of the Development of Yugoslav Peasant Society as Affected by Education, Routledge, London − New York 1952, s. 283. Grupy interesu i ich zdolność oddziaływania 303 ski. Ta ostatnia jest najstarsza11, natomiast pozostałe to młode organizacje, pozbawione właściwego zaplecza, kadry oraz fi nansowania i często dopiero zdobywające pierwsze doświadczenia w działaniu. Co ciekawe, bardzo sła- be lub wręcz marginalne są ruchy feministyczne czy dyskurs na ten temat. O ograniczeniach, z jakimi borykają się ruchy kobiece, także w perspektywie europeizacji i przyjmowania standardów europejskich, mówiła w wywiadzie Gjuner Nebiu z organizacji Antico: „kobiety w Macedonii mierzą się z wieloma wyzwaniami, które są bardzo głęboko osadzone w tradycyjnych wartoś- ciach patriarchalnych i rolach przypisanych płciom, zarówno w rodzinie, jak i w społeczeństwie. Ponadto nierówna pozycja wynika z rosnących wpływów religijnych oraz skomplikowanego i długotrwałego procesu transformacyjne- go. Dlatego też system wartości zmienia się na gorszy, a zła sytuacja gospodarcza powoduje wzrost zachowań i nastrojów dyskryminacyjnych. Obecny rząd jest bliższy kręgom religijnym i w bardzo subtelny sposób promuje war- tości religijne, włączając je w system edukacyjny w państwie, co powoduje, że religijna interpretacja osłabia pozycję kobiet. Czynnikiem, który powinien mieć pozytywny wpływ na kwestię płci, jest proces integracji z UE. Unia zachęca rząd macedoński do inwestowania w równość płci i gender mainstre- aming, co tenże utrzymuje, że czyni, jednak nie prowadząc realnych działań. Taka sytuacja wzmacnia w społeczeństwie poczucie, że równość płci została osiągnięta, a realnie jest ona ciągle osłabiana”12. Inne organizacje, których działania są bardzo interesujące, ale w przypadku Macedonii mało skuteczne, to organizacje studenckie, związki zawodowe, organizacje rodzicielskie, nauczycielskie czy konsumenckie. Studenci organi- zują się w grupy, jednak nie reprezentują one większej siły ani nie są autonomiczne w działaniu. Grupy te realizują raczej interesy uczelni niż studentów, angażując się w działania bezpośrednio wskazywane przez jednostki dydak- tyczne. Ponadto ich możliwości działania, wpływu i realizacji zamierzeń są zwykle zależne od siły partii politycznej, z którą powiązani są członkowie grupy. Organizacje studenckie zwykle nie dysponują większym poparciem wśród samych studentów i często rywalizują między sobą, nie stanowiąc

11 Szerzej: S.P. Ramet, Gender Politics in the Western Balkans: Women, Society and Politics in Yu- goslavia and the Yugoslav Successor States, s. 75−76; F. de Haan, K. Daskalova, A. Loutﬁ , A Biographical Dictionary of Women’s Movements and Feminisms in Central, Eastern and Southern Europe, s. 296−300. 12 How are Women Faring in Macedonia?, http://www.peacewomen.org/news_article.php?id =182&type=news [13 listopada 2014]. 304 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja? tym samym realnej siły zarówno w relacjach z władzami, jak i innymi organizacjami. W podobnej sytuacji znajdują się grupy reprezentujące nauczycieli, którzy są głęboko podzieleni, także ze względu na pochodzenie etniczne. W tym przypadku jednak część organizacji, na przykład Stowarzyszenie Na- uczycieli Historii w Macedonii, bardzo sprawnie działa, podejmując dzia- łania promocyjne i wywierając wpływ na programy kształcenia i politykę ministerstwa edukacji. Organizacja współpracuje z Europejskim Stowarzy- szeniem Nauczycieli Historii (European Association of History Educators, EUROCLIO). Przykładem wydarzenia mającego znamiona procesu europeizacji było sympozjum zorganizowane 29 sierpnia 2012 roku w Skopje. Odbyło się ono przy współudziale EUROCLIO, stanowiąc element promocji, prezentacji i rozpowszechniania raportu tej europejskiej organizacji pt. Klucz do otwarcia przeszłości, edukacja historyczna w Macedonii: analiza sytuacji obecnej i zalecenia na przyszłość13. Raport zaprezentowano w obecności zastęp- cy ministra edukacji i nauki Safeta Neziri, któremu wręczono kopię raportu. W jego promocji wzięli udział: ambasador Królestwa Niderlandów, charge d’affaires ambasady Belgii oraz główny inspektor do spraw historii z Wiel- kiej Brytanii. Raport był zbiorem analiz dotyczących edukacji historycznej w Macedonii i zawartości podręczników, a także prezentacją konkluzji i rekomendacji na przyszłość14. Zarówno raport, jak i sama aktywność Sto- warzyszenia Nauczycieli mają istotne znaczenie ze względu na dyfuzję nowych koncepcji w procesie europeizacji przez socjalizację oraz specyﬁ kę i złożoność historii Macedonii i wynikające z niej implikacje dla przyszłości kraju. Ponadto Stowarzyszenie Nauczycieli i EUROCLIO ściśle współdzia- łają, mając na uwadze budowę w Macedonii edukacyjnych sieci współpracy o charakterze ponadnarodowym i ponadetnicznym. Przykładem jest udział organizacji macedońskich historyków w konferencji dotyczącej podręczni- ków albańskich, która odbyła się w listopadzie 2013 roku w Kosowie; zaprezentowano na niej publikację pt. Macedonia: Re-telling the History of a New Nation. Kolejną grupą interesu są organizacje zrzeszające rodziców. Pierwsze Stowarzyszenie Rodziców rozpoczęło działalność w połowie lat dziewięć-

13 J. van der Leeuw-Roord, A Key to Unlock the Past History Education in Macedonia: an Analysis of Today Suggestions for the Future, EUROCLIO – European Association of History Edu- cators, The Hague, Skopje 2012. 14 http://www.anim.org.mk/#!activities/c1cdy [14 listopada 2014]. Grupy interesu i ich zdolność oddziaływania 305 dziesiątych XX wieku, nie udało mu się jednak zdobyć większych wpływów, głównie ze względu na koncentrację aktywności na terenach rolniczych i problem wieloetniczności. Dopiero dzięki unijnemu dofi nansowaniu na re- alizację projektu pt. Działania na rzecz społeczeństwa obywatelskiego poprzez teatr utworzono nową organizację, skupiającą rodziców bez względu na przyna- leżność etniczną. Poza wymienionymi organizacjami w Macedonii funkcjonują także inne, dość silne i zdolne do działania międzynarodowego, wykorzystujące zarówno szerokie kontakty zagraniczne, jak i fi nansowanie. Poprzez trans- pozycję określonych standardów i wartości stają się one i podmiotami, i agentami procesów europeizacji, wykorzystując coraz to nowe metody od- działywania na władzę państwową i społeczeństwo. Do organizacji tych należą m.in.: Centrum Inicjatywy Obywatelskiej, Centrum Badań i Polityki, Świat Obywatelski, Równe Szanse dla Każdego – EQUAL, Centrum Badań Strate- gicznych i Dokumentacji – FORUM, Fundacja Instytutu Otwartego Społe- czeństwa w Macedonii, Sieć Żywego Dziedzictwa w Macedonii, Macedońskie Centrum Szkoleń Europejskich, Macedońskie Centrum Współpracy Mię- dzynarodowej, Macedońska Organizacja Sieci On-line – MaNGO, Stowa- rzyszenie Obywatelskie MOST, NGO Info Center, Biuro Kontaktowe mię- dzy NGO a Parlamentem Republiki Macedonii, Ohrydzki Instytut Strategii Gospodarczej i Spraw Międzynarodowych, Centrum Szkoleń w Zarządzaniu Konfl iktami – TCMC, Transparency – Zero Korupcji. Analiza aktywności tych organizacji pomoże udzielić odpowiedzi na pytania zarówno o poziom ich zaangażowania społecznego oraz wpływu wywieranego na zmiany za- chodzące w państwie i społeczeństwie, jak i o zakres dyfuzji wartości i re- guł wynikających z procesu europeizacji oraz o zakres transferu impulsów europeizacyjnych na poziomie wewnętrznym i zewnętrznym. Celowe jest więc przeprowadzenie analizy działalności wybranych organizacji oraz identyfi kacja ich realnej siły oddziaływania. Przykładem może być Europejski Instytut Polityczny (ang. European Policy Institute, EPI), który został założony w 2011 roku jako stowarzyszenie obywatelskie, działające na mocy prawa o stowarzyszeniach i funda- cjach15. Jego misją jest prowadzenie badań nad politykami europejskimi, któ- re mają stanowić podstawę debat publicznych, dających szansę na wypracowanie gotowych rozwiązań w celu ich przedstawienia decydentom i opinii

15 European Policy Institute, http://www.epi.org.mk/index.php [15 listopada 2014]. 306 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja? publicznej. Główne cele EPI to: kreowanie przestrzeni publicznej w celu wymiany opinii, angażowanie w ten proces decydentów, szczególnie w aspekcie kreowania strategii i polityki współpracy z UE i państwami członkowski- mi; podnoszenie świadomości społecznej na temat procesów zachodzących w państwie i na poziomie europejskim wraz z prowadzeniem akcji informacyjnych na temat relacji między Macedonią a UE; promowanie krytycz- nego podejścia do zachodzących zmian na bazie przeprowadzanych analiz i badań oraz wdrażanie strategii dotyczących procesu integracyjnego z UE; promowanie regionalnej współpracy i kreowanie zaleceń jako wkładu w dys- kusję dotyczącą rozszerzenia UE oraz dynamizacji procesów integracyjnych w regionie; rozwijanie dialogu na temat integracji w ramach społeczeństwa obywatelskiego. Główne obszary programowe EPI to demokracja, instytucje i prawo, prawa człowieka, współpraca regionalna, polityka zagraniczna i polityka bezpieczeństwa, rynek i konkurencyjność, rozwój społeczny i budowanie sieci przemysłowej oraz ochrona środowiska. Wszystkie zadania są realizowane przez przygotowywanie analiz, prowadzenie badań, opracowywanie materiałów informacyjnych, publikowanie opinii, propozycji i zaleceń dla decydentów; animację debaty publicznej, organizację seminariów, konferencji i innych form dialogu społeczno-politycznego; prowadzenie szkoleń z zakresu procesów integracyjnych; publikowanie biuletynów, książek i innych opracowań merytorycznych, tworzenie sieci wymiany doświadczeń w regionie i na poziomie europejskim oraz współpraca ze środowiskiem naukowym i innymi organizacjami pozarządowymi. Wymienione zadania czynią z EPI jedną z najbardziej prężnych mace- dońskich organizacji, mającą duży wkład w proces europeizacji społeczeń- stwa obywatelskiego oraz życia politycznego i gospodarczego w kraju. Euro- peizacja odbywa się zarówno na wejściu, jak i wyjściu systemu. Jej głównymi przejawami są takie projekty, jak: Europeizacja Administracji Publicznej, realizowana dzięki programowi „Wspólne Ramy Współpracy”, wdrażane- mu wraz z Republiką Słowacji i mającemu znaczący wkład w przygotowanie Macedonii do członkostwa w UE. Obecnie Instytut realizuje swój pierwszy projekt ﬁ nansowany w ramach Instrumentu Pomocy Przedakcesyjnej (IPA). Projekt nosi nazwę „Network 23”, do jego zadań należą: „stworzenie zorga- nizowanej koordynacji między organizacjami społeczeństwa obywatelskiego w zakresie realizacji założonych zadań w obszarach objętych działem 23, a więc sądownictwa i praw podstawowych; zwiększenie zdolności do dzia- łania organizacji watch-dog w procesie monitorowania i rozwoju działu 23 na Grupy interesu i ich zdolność oddziaływania 307 szczeblu krajowym i lokalnym poprzez konkretny transfer know-how […]; podnoszenie świadomości na temat wpływu działu 23 na ogólny postęp procesu akcesyjnego […] w związku z tym konkretnym celem jest wspieranie zaangażowania i zdolności organizacji społeczeństwa obywatelskiego oraz sieci tych organizacji w umożliwieniu obywatelom wyrażania opinii i wywierania wpływu na kluczowe reformy tego sektora w kraju, także poprzez wykorzystywanie analiz celowych i monitoringu orzecznictwa, stanowiących kluczowe czynniki zapewniania trwałości reform demokratycznych w obszarze państwa prawa”16. EPI podjął się także współtworzenia sieci organizacji pozarządowych. Jedną z nich jest Think for Europe Network17, w ramach której działają think tanki z regionu i krajów UE i która współdziała z Siecią Centrów Badań nad Politykami UE w Europie Południowo-Wschodniej (ang. EU Policy Rese- arch Centers in South East Europe). Członkami sieci są m.in.: EPI (Skopje), Centrum Polityki Europejskiej (ang. European Policy Centre, CEP) z Belgra- du czy Instytut Alternatywa (Podgorica). Powstała ona w celu konsolidacji znaczących ośrodków z regionu oraz wzmocnienia współpracy regionalnej, która w tej części Europy jest bardzo słaba. Takie współdziałanie jest promowane w procesie europeizacji jako element stabilizujący region i umożli- wiający wymianę doświadczeń oraz tworzenie wspólnych projektów. Jej celem jest poprawa jakości tworzonych opracowań i analiz, aby proponowane rozwiązania były dobrze przygotowane, nadawały się do wdrażania i wywie- rały pozytywny wpływ na zmiany zachodzące w poszczególnych państwach i całym regionie. Organizacje skupione w sieci zajmują się monitorowaniem i ewaluacją realizowanych zadań, jednak w dużej mierze koncentrują się na rozwiązaniach krajowych, transponując tylko niektóre z dobrych praktyk do państw sąsiednich. Kolejną organizacją o znaczącej pozycji i mającą realny wpływ na wzmac- nianie dialogu społecznego, aktywizację organizacji pozarządowych oraz procesy europeizacji jest Fundacja Otwartego Społeczeństwa (ang. Foundation Open Society Macedonia, FOSM)18. Koncentruje ona działania na dynami- zowaniu wysiłków państwa na rzecz członkostwa w UE, przede wszystkim zachęcając społeczeństwo do większego zaangażowania w funkcjonowanie

16 European Policy Institute, Network 23, http://www.epi.org.mk/newsDetail.php?nwsid =51 [15 listopada 2014]. 17 Think for Europe Network, http://ten.europeanpolicy.org [15 listopada 2014]. 18 Foundation Open Society Macedonia, http://www.fosm.mk [15 listopada 2014]. 308 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja? rządu i promowanie integracji. Chodzi nie tylko o integrację europejską, ale i integrację wewnętrzną, zwłaszcza grup marginalizowanych społecznie, młodzieży i grup etnicznych, głównie Romów. Organizacja na bieżąco przeprowadza analizy postępów Macedonii w procesie akcesyjnym i wykorzystuje je do tworzenia opracowań i rekomendacji, które następnie promowane są wśród decydentów i opinii publicznej. FOSM wspomaga także zmarginalizowane grupy etniczne oraz buduje relacje i współpracę z innymi organizacjami pozarządowymi. Koordynacja działań organizacji pozarządo- wych skutkuje większą siłą oddziaływania i skuteczniejszym wywieraniem presji na rząd, zwłaszcza w kwestii zwiększenia przejrzystości struktur pań- stwa. Na poziomie lokalnym organizacja pracowała też z lokalnymi grupami interesu w celu zwiększenia partycypacji społecznej w procesach decyzyjnych. Równocześnie FOSM podejmuje działania na rzecz promocji war- tości europejskich w debacie publicznej na tematy unijne i krajowe, jednak zawsze w perspektywie ideologii i wartości poliarchii zachodnich i samej Unii. Do takich działań należała m.in. publiczna debata pt. „Narzucona kon- stytucja”, którą zorganizowano w celu przedyskutowania propozycji zmian w konstytucji. Zmiany te – według ekspertów biorących udział w debacie – były proponowane przez rząd wbrew zapisom preambuły i podstawowym wartościom porządku konstytucyjnego oraz zagrażały procesowi integracyj- nemu z UE. Inną prężnie działającą organizacją jest Macedońskie Centrum Współ- pracy Międzynarodowej (ang. Macedonian Centre for International Coopera- tion, MCIC)19. Zostało utworzone w 1993 roku w ramach lokalnych inicjatyw wspieranych przez duńską organizację międzykościelnej pomocy i Światową Radę Kościołów jako reakcja na powstałe w wyniku rozpadu byłej Jugosławii problemy i wynikającą stąd wolę kreowania pokojowych rozwiązań, stosun- ków dobrosąsiedzkich i współpracy między społecznościami. Centrum roz- winęło się w niezależną organizację pozarządową, gotową do podejmowania złożonych problemów i kształtowania modeli ich rozwiązywania. Działają- ce od ponad dwudziestu lat MCIC stało się swoistym wzorem dla nowo ustanawianych form działania, zdecydowanie kreując nową jakość w regionie. Organizacja zrealizowała ponad 1300 projektów z zakresu zaopatrzenia w wodę pitną, bezpieczeństwa sanitarnego, rozwoju rolnictwa, wzmacniania

19 MCIC [Macedonian Centre for International Cooperation], http://www.mcms.org.mk/ en.html [17 listopada 2014]. Grupy interesu i ich zdolność oddziaływania 309 sektora edukacji i polityki prozdrowotnej, działań zapobiegających zwięk- szaniu bezrobocia czy promujących rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Poza projektami infrastrukturalnymi, które podniosły standard życia w wielu miejscowościach, MCIC wdrożyło projekty dotyczące grup wykluczonych (kobiet, osób niepełnosprawnych i Romów). W efekcie MCIC doprowadziło do wykreowania i czynnego uczestnictwa w życiu polityczno-społecznym Macedonii grup lobbingowych na rzecz wykluczonych. Centrum wpisuje się zatem w proces europeizacji, nie tylko świadcząc pomoc grupom potrze- bującym wsparcia, ale i włączając je w procesy decyzyjne i kreujące politykę publiczną. W 1998 roku MCIC uruchomiło Macedońską Fundację Rozwoju Przed- siębiorstw (ang. Macedonian Enterprise Development Foundation), której działania koncentrują się na wspieraniu małych przedsiębiorstw w wymiarze ﬁ nansowym i organizacyjnym. Fundacja udziela nie tylko pomocy merytorycznej, ale też preferencyjnych pożyczek rozwojowych. W czasie trwania konﬂ iktów na terenie byłej Jugosławii i w samej Macedonii (2001) MCIC podjęło działania na rzecz mobilizacji społeczeństwa obywatelskiego, udzie- lając pomocy humanitarnej, tworząc programy na rzecz budowy wzajemnego zaufania ponad podziałami religijnymi i etnicznymi zarówno w Macedonii, jak i w całym regionie. W rezultacie powstała Bałkańska Sieć Rozwoju Społe- czeństwa Obywatelskiego (ang. Balkan Civil Society Development Network). MCIC jest wręcz modelowym przykładem działania w sieciach międzyna- rodowych i lokalnych, między innymi w Radzie Gospodarczej i Społecznej ONZ (ang. United Nations Economic and Social Council, UN ECOSOC), Światowym Sojuszu na rzecz Partycypacji Obywatelskiej (ang. World Allian- ce for Citizen Participation, CIVICUS). Organizacja wypracowała wiele ha- seł, którymi posługuje się w codziennej aktywności. Należą do nich: „Pomoc dla samopomocy”, „Całość jest tam, gdzie są wszyscy”, „Mieszkam tutaj” czy „Jeden obok drugiego”. MCIC wywiera tak duży wpływ na zmiany zacho- dzące w Macedonii i w regionie, że stała się kreatorem modeli rozwojowych oraz modelowych rozwiązań dla społeczeństwa obywatelskiego i systemu politycznego, a za swoją działalność otrzymała wiele nagród, w tym Unij- no-Amerykańską Nagrodę na rzecz Rozwoju Demokracji i Społeczeństwa Obywatelskiego (ang. US and EU Award for Civil Society and Democracy) w 1998 roku. 310 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja?

GRUPY INTERESU A POLITYZACJA SEKTORA SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO

Grupy interesu w Macedonii są aktywne przede wszystkim na poziomie krajowym, nie angażując się zbytnio w działalność na poziomie ponadnarodowym. Impulsy europeizacyjne docierają do nich głównie w postaci dostępnego fi - nansowania i sporadycznego wykorzystywania wsparcia organizacji międzyna- rodowych. Wyzwanie stanowi słabość i nietrwałość organizacyjna oraz duże upolitycznienie, co jednocześnie podważa ich wymiar społeczny, a także su- werenność w działaniu i projektowaniu celów. Zgodnie z danymi Centralnego Rejestru Macedonii w kraju istniało w końcu 2012 roku 4686 zarejestrowanych organizacji pozarządowych. Liczba ta jest o połowę mniejsza niż w 2010 roku, kiedy organizacje pozarządowe musiały zarejestrować się ponownie, aby speł- nić wymogi określone nowymi przepisami z 2010 roku w zakresie prawa o stowarzyszeniach i fundacjach20. Likwidowane organizacje wskazywały na brak fi nansowania i możliwości rozwoju ze względu na ograniczenia proceduralne, brak wsparcia instytucji państwa oraz problemy wynikające z nacisków rzą- dzących. Organizacje, które wówczas pozostały, mówiły o podobnych prob- lemach, ale też prezentowały opinie o pozytywnym wpływie znikania mniejszych podmiotów, co według nich przekładało się na zwiększenie możliwości działania i fi nansowania tych organizacji, które przetrwały. Zoran Stojakovski, szef Centrum Rozwoju Instytucjonalnego (CIRa), zauważył: „możemy mieć tysiące organizacji pozarządowych, lecz co z tego, skoro nie są one wpływowe i w większości nieaktywne”21. W rzeczywistości większość podmiotów, które wygasiły działalność, nie dokonując ponownej rejestracji, to były małe organizacje, mające dosłownie kilku członków i pozbawione jakiegokolwiek wpły- wu na społeczeństwo. Organizacje, które przetrwały, osiągnęły już określone rezultaty swojej pracy. Proces ponownej rejestracji zbiegł się z ograniczeniem dotacji zewnętrz- nych, przekazywanych przez państwa członkowskie UE i samą Unię. Gor- dan Kalajdziev, szef macedońskiego oddziału Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, wskazywał, że „środki dla organizacji pozarządowych zostały ograniczone w porównaniu z poprzednim rokiem. Wielu największych do-

20 USAID, Macedonia − 2012 CSO Sustainability Index. 21 S. Jakov Marusic, Only a third of Macedonia’s non-governmental organizations have registered to continue their activities, meaning that the rest will vanish by the end of 2011, Skopje, http://www.balkaninsight.com/en/article/massive-closures-of-macedonian-ngo-s [18 listopada 2014]. Grupy interesu a polityzacja sektora społeczeństwa obywatelskiego 311 natorów, na przykład rządy państw skandynawskich, obcięło fundusze […] państwa skandynawskie są tradycyjnym sponsorem sektora obywatelskiego, jeśli chodzi o ochronę praw człowieka, jednak teraz skupiły się na obszarze poza Bałkanami […] ważniejsza dla sektora [pozarządowego] jest jakość prowadzonych działań, a nie liczba organizacji, która je prowadzi”22. Ważne jest także efektywne wykorzystanie środków (w 2009 roku ok. 92 mln EUR), a nie ich rozdrabnianie na małe projekty, o nikłym znaczeniu społecznym. Biorąc pod uwagę zmniejszającą się liczbę projektów dotowanych przez Sta- ny Zjednoczone, Wielką Brytanię czy Szwecję, organizacje zaczęły przywią- zywać większą wagę do fi nansowania z unijnego Instrumentu Przedakce- syjnego. Ze wzrostu wykorzystywania środków przedakcesyjnych wynikają rów- nież zagrożenia, polegające na uzależnieniu organizacji od procesu koncep- cyjnego i decyzyjnego na poziomie rządowym, co budzi obawy dotyczące zwiększenia kontroli administracyjnej nad działaniami sektora pozarządowe- go nie tylko w wymiarze fi nansowym, ale i ideowym. Część organizacji postrzega tę sytuację pozytywnie, co jest związane z ich zinstytucjonalizowaną zależnością od struktur państwowych. Obawy te znalazły wyraz w czerwcu 2013 roku, gdy kilkuset protestujących starło się z policją przed siedzibą władz lokalnych Skopje. Tłum, zmobilizowany przez organizacje pozarzą- dowe, protestował przeciwko działaniom partii opozycyjnej, która w wyniku wyborów lokalnych przejęła władzę w stołecznym samorządzie23. Atak ten był ewidentnym wyrazem zaangażowania organizacji pozarządowych w dzia- łalność polityczną. W Macedonii organizacje trzeciego sektora odgrywają w politycznych konfl iktach pierwszoplanowe role, aktywizując zwolenników i zwalczając się wzajemnie. W praktyce wiele organizacji promuje ideologię głównej partii rządzącej, atakując jej krytyków i opozycję. Politycy są wprost zaangażowani w działania organizacji lub z nimi powiązani, dbając o doto- wanie tych najbardziej politycznie użytecznych. Część organizacji jest więc skrajnie upolityczniona i w minimalnym stopniu autonomiczna, jeśli chodzi o ośrodki polityczne czy rządowe. Równocześnie organizacje pozarządowe fi nansowane ze źródeł zagranicznych są mocno krytykowane za przyjmowanie funduszy z zewnątrz.

22 Ibidem. 23 M. Jordanovska, Uncivil Society: the Politicization of Macedonia’s NGOs, Balkan Investigative Reporting Network, 10 December 2013, http://www.balkaninsight.com/en/article/uncivil-society-the-politicisation-of-macedonia-s-ngos [19 listopada 2014]. 312 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja?

Upolitycznienie jest efektem zarówno dominującej roli jednej partii – WMRO-DPMNE – która sprawuje władzę od 2006 roku24, jak i skomplikowanej sytuacji społecznej, etnicznej, narodowościowej i międzynarodowej państwa. Powoduje to utrzymywanie społeczeństwa w stałym napięciu, wy- nikającym z ciągłej rywalizacji i wszechobecnego poczucia zagrożenia. W wywiadach przeprowadzanych w czasie pobytu studyjnego w Skopje wielu roz- mówców podkreślało kwestie narodowościowe i etniczne, wręcz naciskając na uzewnętrznienie poglądów nacjonalistycznych, nie bardzo wiedząc, jak swo- ją wizję umiejscowić w kontekście demokratyzacji, praw człowieka i obywatela czy regulacji unijnych. W sposób otwarty mówiono o konﬂ ikcie macedońsko- -albańskim, ogromnej wzajemnej niechęci obu społeczności, ale i o konieczno- ści poszukiwania dialogu, jednak z nastawieniem na brak akceptacji rozwiązań kompromisowych – faktycznie więc odrzucając możliwość porozumienia. Tendencje te stanowią pożywkę dla organizacji wykorzystujących powią- zania narodowościowe i ideologiczne do ﬁ nansowania swojej działalności oraz rozwijania programów działania, które nie kreują podmiotowości politycznej społeczeństwa i jego niezależności. Organizacje pozarządowe czę- sto dają się wciągać w retorykę etniczno-nacjonalistyczną. Jak podkreślała część rozmówców, promuje ją partia rządząca, organizacje z nią powiąza- ne oraz duża część społeczeństwa macedońskiego25. W ten sposób narasta uzależnienie całego sektora obywatelskiego od wzmagających się tendencji autorytarnych, przykrywanych deklaratywną akceptacją i promocją zasad demokracji, w tym rozwoju kapitalistycznej gospodarki, co spełnia oczeki- wania UE. Prowadzi to do wzmacniania pozycji organizacji wspierających rząd, które stają się rzecznikiem partii i rządu oraz często wspierają kontro- wersyjne działania lub decyzje władz. Radmila Sekerinska, była liderka głów- nej partii opozycyjnej SDSM, wskazywała, że „po zdominowaniu polityki, biznesu, instytucji państwa i mediów, przyszedł teraz czas na organizacje pozarządowe”. Na te zarzuty odpowiadał Ilija Dimovski z partii rządzącej WMRO-DPMNE, który stwierdził, „iż hipokryzją jest oskarżać rząd o ma- nipulowanie społeczeństwem obywatelskim”26.

24 Independent [The Macedonian English Language New Agency], Dialogue Government − Opposition: VMRO-DPMNE and SDSM Inclined to Negotiations, but No Results Yet, 22 Octo- ber 2014, http://www.independent.mk [19 listopada 2014]. 25 Por. L.M. Danforth, The Macedonian Conﬂ ict: Ethnic Nationalism in a Transnational World, Princeton University Press, Princeton 1995. 26 M. Jordanovska, Uncivil Society. Grupy interesu a polityzacja sektora społeczeństwa obywatelskiego 313

Jednak wpływ polityków na organizacje pozarządowe jest oczywisty, chociażby w przypadku działań podejmowanych przeciwko merowi Skopje, który reprezentuje partię opozycyjną wobec WMRO-DPMNE. Mer podjął zadanie rewitalizacji przestrzeni publicznej w stolicy i został oskarżony przez organizację Veritas o chęć zburzenia częściowo już wybudowanego kościoła, co nie było prawdą. Rzeczniczka prasowa Veritas opisała organizację jako „inicjatywę obywatelską podjętą przez ochotników”. Podkreślała, że nie było żadnych politycznych motywacji związanych z podjętymi protestami. Stwier- dziła: „my nawet nie mieliśmy na to pieniędzy, tylko ideę, w którą wierzyli- śmy”. Równocześnie członek młodzieżówki WMRO-DPMNE potwierdził, że „dostali telefon, nakazano im stawić się pod siedzibą władz lokalnych, protest był bardzo dobrze zorganizowany, udostępniono im nawet darmo- wy transport i kanapki”27. Premier Nikola Gruevski podkreślił, że działania Veritas były słuszne, chociaż niepotrzebnie doszło do aktów wandalizmu. Kolejnym przykładem upolitycznienia grup interesu może być organizacja Akord, która w 2010 roku przeprowadziła obronę rządowej koncepcji rewitalizacji Skopje. Organizacja miała siedzibę w mieszkaniu Vilety Samardziskiej, która wcześniej pełniła ważne funkcje w samorządzie lokalnym zarządzanym przez WMRO-DPMNE. Twierdziła jednak, że „nie widzi żadnych związków między jej organizacją pozarządową a zaangażowaniem w działalność w WMRO-DPMNE”28. Kolejną organizacją wspierającą rząd była Revita, której celem było promowanie zakazu aborcji. Organizacja ostro atakowała wszystkich przeciwników proponowanych przez rząd rozwiązań, w tym organizacje kobiece i lekarzy. Jej działalność była ﬁ nansowana z linii budżetu centralnego, przeznaczonej na działalność sektora obywatelskiego, oraz ze środków samorządu lokalnego, kontrolowanego przez partię rzą- dzącą. Założycielka tej organizacji, Blagica Pepovska, jest członkiem partii WMRO-DPMNE. Została ona, jako jedna z nielicznych zewnętrznych go- ści, zaproszona do wygłoszenia opinii w parlamencie podczas debaty, której wszyscy uczestnicy popierali propozycje rządowe. W efekcie niezależnymi i samodzielnymi organizacjami – co w Macedo- nii oznacza właściwie: opozycyjnymi wobec rządu – są takie, które środki na działalność pozyskują w całości z zagranicy lub które są po prostu ﬁ - liami zagranicznych organizacji. Zjawisko to ciekawie podsumował Nikola

27 Ibidem. 28 Ibidem. 314 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja?

Naumoski z organizacji Plostad Sloboda: „jeśli nie oglądamy premiera Gru- evskiego w wiadomościach, to widzimy «organizację pozarządową», która przekazuje jego wiadomość”29. Aktywiści organizacji otrzymujących wsparcie od zagranicznych donatorów oskarżają rząd o wywieranie na nich nacisków i stosowanie represji. Cytowany Naumoski podkreślał, że „rząd także wobec niego stosuje represje […], podobne działania władze podejmowały wobec organizacji pozarządowych, np. Forum Edukacji Młodych, które prowadzi projekty z zakresu reformy edukacji i było sponsorowane przez Fundację Otwartego Społeczeństwa George’a Sorosa”. Inni działacze wskazywali, że „zawsze zderzają się z barierami, kiedy próbują współpracować z rządem; są ignorowani, gdy przedstawiają swoje badania, i oskarżani o działania przeciwko państwu”30. Wszystkie organizacje pozarządowe w Macedonii są zobligowane do publikowania sprawozdań fi nansowych i merytorycznych. Jednak mniejsze organizacje, fi nansowane ze środków państwowych, zwykle nie mają stron internetowych i nie publikują ani sprawozdań fi nansowych, ani wykazów podejmowanych działań, co niewątpliwie prowokuje do stawiania pytań o ich sposoby działania i wiarygodność. W konsekwencji rząd nie traktuje organizacji pozarządowych jednakowo, nie są one faktycznie równe wobec prawa. Insty- tucje państwa, fi nansujące owe organizacje, również nie udzielają informacji na temat przekazywanych środków i celów, na realizację których były one wykorzystywane. Jak zaznaczyła Malinka Ristova, szefowa EPI, informacje o projektach takich organizacji są dostępne tylko z nazwy, co uniemożliwia ich ocenę31. Większość aktywistów uważa, że budowa autentycznego społe- czeństwa obywatelskiego, transparentność w działaniu oraz odpolitycznienie całego sektora organizacji pozarządowych zależy głównie od współpracy z UE, przyjęcia jej standardów i wdrożenia procedur. Odmienne opinie pre- zentują politycy partii rządzącej, którzy uważają, że organizacje pozarządo- we stanowią przykrywkę dla interesów politycznych opozycji. Podkreśla się przy tym, że członkom partii politycznych nie można zabronić prowadzenia własnych organizacji pozarządowych. W opinii profesora Uniwersytetu Cyryla i Metodego w Skopje Dejana Doneva wiele organizacji działających w Macedonii w sferze społeczeństwa obywatelskiego to organizacje quasi-

29 NVO Infocentar, Government’s PR: Who are Gruevski’s People?, 26 June 2014, http://nvoin- focentar.mk/en/pr-na-vladata-koj-e-narodot-na-gruevski/ [24 listopada 2014]. 30 M. Jordanovska, Uncivil Society. 31 Ibidem. Zewnętrzne wsparcie dla społeczeństwa obywatelskiego 315 rządowe. Macedońskie biuro Fundacji Otwartego Społeczeństwa (FOSM) opublikowało na swojej stronie internetowej list otwarty, zatytułowany: Za- trzymajcie wojnę domową przeciwko społeczeństwu obywatelskiemu. Napisano w nim m.in., że „systematyczny atak na społeczeństwo obywatelskie jako całość, zwłaszcza na aktywistów praw człowieka, dziennikarzy, intelektualistów i artystów, jest bezprecedensowy. Ostatnio ataki te uległy zintensyﬁ kowaniu poprzez wulgarną dyskredytację, kłamstwa i manipulacje, mające na celu dys- kwaliﬁ kację wszelkich, którzy mają punkt widzenia odmienny od rządowego. Prawa człowieka, pokój i stabilizacja w Republice Macedonii znajdują się w zatrważającym stanie […]. Ustalenia dotyczące sytuacji w państwie zosta- ły sformułowane na podstawie międzynarodowych indeksów oceniających poziom demokracji, rządów prawa, praw człowieka, wolności wypowiedzi i mediów. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego, informujące opinię publiczną o zagrożeniach dla demokracji i praw człowieka, pozostają jednak niewidzialne dla tegoż społeczeństwa ze względu na pełną kontrolę mediów sprawowaną przez rząd. Instytucje publiczne nadużywają władzy, są totalnie upolitycznione i pracują głównie dla dobra partii rządzącej. Praktycznie nie istnieje granica między instytucjami państwa a partią rządzącą. System jest całkowicie skorumpowany […]”32.

ZEWNĘTRZNE WSPARCIE DLA SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO

Republika Macedonii otrzymuje w procesie akcesyjnym wsparcie techniczne i ﬁ nansowe, umożliwiające i wspomagające dostosowywanie się do reguł i standardów unijnych. W latach 1992–2007 w ramach wdrażania Instrumen- tu Pomocy Przedakcesyjnej UE przekazała Macedonii ponad 800 mln EUR (programy PHARE i CARDS). W kolejnej transzy, w latach 2007–2013, przekazano 622 mln EUR. Środki te przeznaczono przede wszystkim na budowę i reformę instytucji państwa, współpracę transgraniczną, rozwój regionalny, a także rozwój zasobów ludzkich i rolnictwa. Równocześnie wdrażano program TAIEX, czyli instrument technicznego wspomagania i wymiany informacji, umożliwiający sprawne wdrażanie rozwiązań prawnych i instytucjonalnych, promowanych przez UE. Za środki otrzymywane w ramach programu

32 Foundation Open Society Macedonia, http://fosm.mk/mk/Home/Page?catID=6 [26 listopada 2014]. 316 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja? możliwe było organizowanie spotkań roboczych urzędników z różnych jednostek administracji państwowej z ich odpowiednikami z państw członkow- skich, misji doradczych i eksperckich oraz wizyt studyjnych w państwach członkowskich UE. Na pytanie o to, jak UE wdrażała pomoc dla organizacji pozarządowych i w jaki sposób wspomagała ich działalność i rozwój, można udzielić odpowiedzi nie poprzez analizę – szerokich w zakresie merytorycznym i technicznym – Instrumentu Przedakcesyjnego, PHARE, CARDS i TAIEX, ale poprzez przegląd pomocy unijnej przekazanej w ramach Instrumentu Wsparcia Społeczeństwa Obywatelskiego (ang. Civil Society Facility, CSF), który zo- stał utworzony w 2008 roku. Jego celem jest ﬁ nansowe wspieranie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Do głównych zadań CSF należy wspieranie narodowych i lokalnych inicjatyw społecznych, budowanie potencjału w celu wzmacniania pozycji i roli społeczeństwa obywatelskiego w regionie, wspieranie działań podejmowanych przez organizacje pozarządowe z kraju ob- jętego programem i między nimi a organizacjami z państw członkowskich UE, oraz organizacja działań typu people-2-people. Jednak w ramach CSF pula dostępnych środków jest niewielka: w latach 2011–2012 wynosiła 40 mln EUR dla wszystkich krajów objętych programem33. Środki były w założeniu przeznaczone na: (1) poprawę dialogu między organizacjami pozarządowy- mi a instytucjami administracji państwowej; (2) zwiększenie zaangażowania organizacji społeczeństwa obywatelskiego w procesy stanowienia prawa, przeprowadzania analiz i monitoringu działań w administracji państwowej; (3) zwiększenie udziału ekspertów w pracach organizacji pozarządowych; (4) wzmocnienie dialogu społecznego i budowę wzajemnego zrozumienia oraz (5) promocję praw człowieka i obywatela. Na wsparcie społeczeństwa obywatelskiego w Macedonii UE przekazała w 2012 roku 500 tys. EUR34. W ramach Instrumentu Pomocy Przedakcesyjnej IPA II w latach 2007–2013 Komisja Europejska przyznała zaś Macedonii 113,2 mln EUR. Jak jednak wskazują eksperci Freedom House, zaledwie ok. 1% tych środków traﬁ ło do sektora pozarządowego35. Ponadto środki te są często przyznawane oso-

33 Commission Implementing Decision of 5 December 2011 adopting the Civil Society Fa- cility Programme under the IPA − Transition Assistance and Institution Building Com- ponent for the years 2011–2012 by Common Financing Decision, Brussels, 5 December 2011, C(2011) 9081 ﬁ nal. 34 Ibidem. 35 L. Grozdanovska-Dimishovska, Macedonia, w: Nations in Transit 2014: Democratization from Central Europe to Eurasia, Freedom House, London – New York 2015, s. 409−431. Podsumowanie 317 bom związanym z rządem i administracją państwową, które reprezentują nieokreślone fundacje i stowarzyszenia, często o niemożliwych do ustalenia adresach i zakresie działalności. Niezależni dziennikarze pisali w tym kon- tekście o kwocie 2 mln EUR oraz rodzinnych i towarzyskich powiązaniach między beneﬁ cjentami grantów a osobami pracującymi w macedońskiej instytucji koordynującej rozdział funduszy europejskich36. Doniesienia te po- twierdzają anonimowe wypowiedzi, zebrane podczas wywiadów przeprowadzonych na potrzeby niniejszej publikacji. Warto też pamiętać, że program wsparcia społeczeństwa obywatelskiego prowadzi USAID i tylko w ramach dotacji udzielonej Fundacji Społeczeństwa Otwartego w latach 2012–2014 amerykańska agencja przeznaczyła na rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Macedonii 2,5 mln USD.

PODSUMOWANIE

Od ogłoszenia niepodległości wieloetniczna Macedonia była dotknięta wieloma problemami, związanymi z podziałem władzy, partycypacją społeczną i polityczną oraz relacjami między mniejszościami narodowymi i etnicznymi. Pojawiające się na początku państwowości ruchy społeczne i grupy interesu miały charakter dość chaotyczny i odzwierciedlały podziały etniczne. Przykła- dem były protesty w 1997 roku w reakcji na przyjęcie przez parlament ustawy zezwalającej na nauczanie w językach mniejszości narodowych na poziomie uniwersyteckim. Studenci macedońscy przeciwstawili się wprowadzeniu ję- zyka albańskiego jako języka wykładowego dla grup z przeważającą liczbą Albańczyków. Wcześniej protestowali Albańczycy, którzy mieli swój własny, nielegalny uniwersytet i żądali jego legalizacji37. Kolejne wydarzenia tego typu doprowadziły do eskalacji konﬂ iktu narodowościowego w 2001 roku. Przedstawione w niniejszym rozdziale przykłady funkcjonowania organizacji pozarządowych w Macedonii pozwalają na wyciągnięcie wniosków dotyczących poziomu europeizacji społeczeństwa i przebiegu procesów europeizacji. Czy europeizacja Macedonii jest wystarczająca do zapewnienia realnego udziału obywateli w działaniach w sferze publicznej, wolnej

36 Z. Gadzovska-Spasovska, K. Ozimec, EU Cash Enriches Macedonia’s Shady ‘Youth’ NGOs, BalkanInsight, 21 January 2014, http://www.balkaninsight.com/en/article/eu-cash-enriches-macedonia-s-shady-youth-ngos [5 grudnia 2014]. 37 A. Koseski, W bałkańskim tyglu, Wydawnictwo Typografi a, Pułtusk 2002, s. 197. 318 Grupy interesu w Macedonii: autonomizacja czy polityzacja? od obciążeń etnicznych i politycznych, a opartej na wartościach europejskich i rozwiniętej kulturze politycznej? Niestety, nawet analiza podstawowych wskaźników charakteryzujących społeczeństwo obywatelskie oraz struktur organizacji pozarządowych i ich działalności pozwala stwierdzić, że w Ma- cedonii nie wykształciło się jeszcze środowisko dające społeczeństwu obywatelskiemu swobodę działania i realizacji celów. Mamy raczej do czynienia z polityzacją społeczeństwa obywatelskiego, w tym z ingerencją partii politycznych i zajmowaniem przez nie przestrzeni przeznaczonej zwykle dla organizacji pozarządowych oraz tworzeniem konfl iktów poprzez kreowanie przez polityków organizacji quasi-(poza)rządowych. Partia rządząca doprowadziła do powstania systemu o wartościach pa- ternalistycznych, uniemożliwiającego rozwój inkluzyjnego społeczeństwa, potrafi ącego jednoczyć się w spójnych grupach interesu, zdolnych do wywierania realnego wpływu na rząd. Zdolność do partycypacji, aktywizacji i dobrowolnego zrzeszania się, wzmocniona poparciem społecznym określonych dążeń i aspiracji, jest podstawą kultury politycznej, opartej na wartościach demokratycznych i promowanej przez UE jako element i podstawa proce- sów europeizacji. Jednym z najważniejszych efektów procesu europeizacji jest bowiem wysoki poziom świadomości społecznej na temat przydatności organizacji pozarządowych i ich odpowiedzialności za kreowanie nowej europejskiej rzeczywistości, co wprost przekłada się na realne zaangażowanie obywatelskie. Co ciekawe, badania Instytutu Demokracji w Skopje ukazują, że 60% obywateli nigdy nie podpisało petycji, 70% nigdy nie uczestniczyło w publicznym zgromadzeniu, a ponad 80% nie składało skargi do żadnej publicznej instytucji38. W efekcie mamy w Macedonii do czynienia nie tylko z brakiem obywatelskiej aktywności, lecz także z narastaniem systemu pa- triarchalnego, klientelizmu i fasadowej partycypacji. Powstaje wrażenie spo- łecznej aktywności, powodowane tworzeniem „organizacji pozarządowych”, faktycznie wykreowanych i kontrolowanych przez rząd lub partie polityczne. Władza organizuje kontrprotesty i tworzy kontrorganizacje dla podmiotów od niej niezależnych, czyli fi nansowanych ze źródeł zagranicznych (europejskich i amerykańskich).

38 N. Markovik, Research on Political Culture in Macedonia, Friedrich Ebert Stiftung, Skopje 2012, s. 22−23; Institute of Democracy, Soceitas Civilis, http://www.idscs.org.mk [5 stycznia 2015]. Konkluzje

Celem niniejszej publikacji była analiza procesów europeizacji partii politycznych i grup interesu w państwach nienależących do UE i o zróżnicowanym wobec niej statusie. Przedmiotem badań uczyniono 5 państw, w tym Turcję – państwo kandydujące, które rozpoczęło negocjacje akcesyjne i ma znaczą- cy potencjał geopolityczny; Macedonię – kraj o statusie kandydata, z któ- rym negocjacji nie rozpoczęto i którego pozycja na arenie międzynarodowej jest nieporównywalnie słabsza, co w teorii winno czynić go bardziej recep- tywnym na oddziaływanie impulsów europeizacyjnych; Ukrainę, Mołdawię i Gruzję – kraje objęte w 2009 roku projektem Partnerstwa Wschodniego, które w 2014 roku podpisały umowy stowarzyszeniowe i umowy o wolnym handlu z UE, jednak pozbawione są jasno określonej i formalnie gwaranto- wanej perspektywy akcesji. Niezależnie od formalnie odmiennego statusu państwa te łączy ambiwalentna relacja z UE, jakże odmienna od konsekwencji i wiarygodności polityki rozszerzenia realizowanej wobec państw Europy Środkowej i Wschodniej, których akcesja nastąpiła w latach 2004 i 2007. Równocześnie dobór państw objętych analizą sprawia, że prezentowany materiał ma nie tylko istotną wartość empiryczną, lecz także pozwala wy- snuć bardziej ogólne wnioski teoretyczne w zakresie unijnego wpływu (braku wpływu lub jego ograniczeń) na aktorów „zewnętrznych”, czyli spoza państw członkowskich UE. Wnioski te mogą służyć jako użyteczny instrument do dalszych pogłębionych badań. Jak podkreślono we wprowadzeniu do niniejszego opracowania, dotychczasowe badania porównawcze na temat europeizacji koncentrowały się raczej na państwach Europy Zachodniej, 320 Konkluzje w mniejszym stopniu na aktorach z Europy Środkowej, natomiast odnoto- wać można deﬁ cyt analiz dotyczących europeizacji zewnętrznej, czyli państw „nieczłonkowskich”, ale blisko z procesem integracji europejskiej związanych. Przeprowadzona analiza pozwala na sformułowanie dość klarownych wniosków. W pierwszej kolejności należy stwierdzić, że we wszystkich omawianych krajach UE ma niewielki bezpośredni wpływ na partie polityczne i systemy partyjne. Jest to wniosek zbieżny z wcześniejszymi badaniami od- noszącymi się do państw członkowskich1. Dotyczy to zarówno „formatu” (liczebności partii, dla których polityka europejska jest podstawową platfor- mą mobilizacji wyborców), jak i „mechanizmów” europeizacji (wykorzystywania przez partie problematyki europejskiej do rywalizacji z konkurenta- mi politycznymi) systemów partyjnych2. Partie wykazują swoistą odporność na bezpośredni wpływ UE3. Nie stała się ona elementem „logiki organizacyjnej” (ang. organizational logic) ugrupowań politycznych i ich „sposobu funkcjonowania” (ang. ways of doing things)4. Nie oznacza to zupełnego braku wpływu na funkcjonowanie partii politycznych, jest on jednak w dużej mierze pośredni: UE jest czynnikiem wzmacniającym istniejące podziały i osie polaryzacji politycznej. „Zasoby europejskie” są nie tyle internalizowane, ile instrumentalizowane i wykorzystywane przez partie do osiągania celów w polityce krajowej, co prowadzi niejednokrotnie do paradoksalnych (nieza- mierzonych) efektów europeizacji. Doświadczenia europeizacji Europy Środkowej pokazują, że budowa skonsolidowanej demokracji nie była celem dominującym (lub celem samym w sobie) dla aktorów unijnych. Chodziło raczej o wspieranie zmian politycznych wzmacniających optykę prozachodnią i prounijną oraz reformy rynko- we, w tym otwarcie rynków dla inwestorów z Europy Zachodniej5. Jednak Polska i inne kraje regionu dysponowały, w przeciwieństwie do analizowa-

1 Por. Z. Enyedi, P.G. Lewis, The Impact of the European Union on Party Politics in Central and Eastern Europe, w: P.G. Lewis, Z. Mansfeldova (red.), European Union and Party Politics in Central and Eastern Europe, Palgrave Macmillan, Houndmills Basingstoke 2006. 2 Por. P. Mair, The Limited Impact of Europe on National Party Systems, „West European Poli- tics” 2000, t. 43, nr 4, s. 27−51. 3 Por. R. Ladrech, Europeanization and Political Parties, „Living Reviews in European Governan- ce” 2009, t. 4, nr 1, http://europeangovernance.livingreviews.org/Articles/lreg-2009-1/. 4 Por. C.M. Radaelli, The Europeanization of Public Policy, w: K. Featherstone, C.M. Radaelli (red.), The Politics of Europeanization, Oxford University Press, Oxford 2003, s. 30. 5 T.G. Grosse, Europeizacja, w: W. Morawski (red.), Modernizacja Polski: struktury, agencje, instytucje, Warszawa 2010, s. 289−316. Konkluzje 321 nych w niniejszej publikacji krajów kandydujących i sąsiedzkich, wiarygodną perspektywą akcesji. Równocześnie zdecydowana większość aktorów politycznych, gospodarczych i społecznych opowiadała się za orientacją pro- europejską. W związku z tym niewiele było tzw. punktów oporu, a proeuropejscy aktorzy bardziej byli skłonni do zinternalizowania unijnych reguł niż do ich instrumentalizacji, celem prowadzenia własnej gry politycznej. Ponad- to UE była z punktu widzenia krajów środkowoeuropejskich jedynym podmiotem zewnętrznym zdolnym i chętnym do wciągnięcia ich we własną or- bitę wpływów. Jeśli chodzi o państwa omawiane w niniejszym tomie, mamy do czynienia z konkurencyjnym podmiotem (Federacja Rosyjska) bądź też z redefi nicją własnej pozycji geopolitycznej ze względu na rosnący potencjał gospodarczy (Turcja). We wszystkich omawianych państwach procesy europeizacji zachodzą w sposób nierównomierny, niejednokrotnie – zwłaszcza w odniesieniu do partii politycznych – tylko fasadowy i deklaratywny. W przypadku coraz bardziej rozczarowanych procesem akcesyjnym (lub raczej jego impasem) krajów kandydujących obserwujemy wręcz deeuropeizację. Casus Turcji pokazuje, że współpraca parlamentarna polityków krajowych z Parlamentem Europej- skim może stać się areną antysocjalizacji, gdzie orientacje antytureckie znacznej części unijnej delegacji potęgują nastroje antyeuropejskie wśród przedstawicieli tureckich partii politycznych. Na podstawie przeprowadzonych badań możemy stwierdzić, że współpraca w ramach Euronest nie ma praktycznie żadnego znaczenia politycznego, a parlamentarna współpraca bilateralna postrzegana jest wprawdzie jako relatywnie ważniejsza, ale w ograniczonym zakresie. Realną wagę politycy z państw sąsiedzkich przywiązują do współpracy w europejskich federacjach partyjnych, postrzegając je jako kanały promowania swoich interesów (państwowych i partykularnych – partyjnych) oraz wywierania wpływu na głównych decydentów europejskich. Jednak również europejskie partie polityczne nie stanowią forum socjalizacji (internalizacji norm), ale raczej kanał transferu strategicznych preferencji lokalnych na poziom UE. Przypadek Gruzji dobrze ukazuje problem przenoszenia konfl ik- tów krajowych na poziom europejski i instrumentalizacji podziałów w Parla- mencie Europejskim w celu legitymizacji lokalnych partii zarówno na użytek wewnętrzny, jak i międzynarodowy. W odniesieniu do Ukrainy i Gruzji fora transnarodowe są raczej areną promocji wąsko pojętych interesów i politycznych liderów niż systemowej współpracy i wymiany doświadczeń. Warto zwrócić uwagę, że procesom europeizacji nie sprzyja również transfer spo- 322 Konkluzje rów i konfl iktów europejskich do krajów kandydujących i sąsiedzkich. Fun- damentalne różnice między państwami członkowskimi, dotyczące polityki wobec Rosji, tureckiego Cypru czy konfl iktu grecko-macedońskiego nie tylko nie rozwiązują, ale wręcz pogłębiają problemy wewnętrzne w interesujących nas krajach. W efekcie, z pozoru paradoksalnie, UE nie tylko nie wspiera europeizacji tych krajów, ale wręcz odsuwa ją i utrudnia. Ponadto siły polityczne w poszczególnych krajach opowiadające się za integracją z UE nie muszą być wcale zwolennikami unijnego modelu demokratycznych rządów prawa, co w praktyce prowadzi do selektywnego traktowania unijnej agendy reform. Był to niewątpliwie przypadek rządów „pomarańczowych” na Ukrainie przed 2010 rokiem, Zjednoczonego Ru- chu Narodowego w Gruzji w latach 2004–2012 czy rządzącej Macedonią od 2006 roku WMRO-DPMNE, a także tureckiej AKP. Każda z tych partii traktowała zbliżenie z UE jako źródło zasobów użytecznych w bieżącej rywalizacji partyjnej i konsolidacji władzy oraz element indywidualnej strategii legitymizacyjnej, stosowanej zarówno na użytek wyborców, jak i aktorów międzynarodowych. Podobnie antyreżimowa opozycja polityczna nie zawsze jest naturalnym sojusznikiem i agentem europeizacji, ponieważ może być zbyt słaba, rozproszona i skłócona albo też może sprzeciwiać się integracji europejskiej, wybierając alternatywne kierunki polityki zagranicznej, lub też prezentować postawę ambiwalentną w sferze wyboru geopolitycznego. Słaba i rozproszona proeuropejska opozycja była udziałem Mołdawii do 2009 roku, a obecnie charakteryzuje macedońską scenę polityczną. Ambiwa- lencja partii opozycyjnych odnośnie do kierunku unijnego cechowała przed 2012 rokiem Gruzję i przez wiele lat była charakterystyczna dla Turcji. Z całą jednak pewnością pozostawanie w opozycji, zwłaszcza długotrwałej i w obliczu zagrożenia „nowym autorytaryzmem” partii rządzących, sprzyja dekla- rowaniu przez partie opozycyjne przywiązania do europejskich standardów i wartości oraz dążenia do integracji z UE. Bardzo dobrze zjawisko to obra- zuje przykład opozycji ukraińskiej po 2010 roku oraz gruzińskiej po 2012 roku, a także macedońskich ugrupowań politycznych, zwłaszcza reprezentują- cych mniejszość albańską. Społeczeństwo obywatelskie w analizowanych krajach jest w wielu przypadkach dość aktywne, ale fi nansowane w przeważającej mierze ze środków zagranicznych, a w związku z tym nieautonomiczne i często pozbawione powiązań ze społecznością lokalną, którą w założeniu winno reprezentować i mobilizować do aktywnej partycypacji obywatelskiej. Obserwujemy niemal Konkluzje 323 powszechnie fenomen tzw. podzielonego społeczeństwa obywatelskiego: z jednej strony profesjonalne, umiędzynarodowione organizacje fi nansowane z zagranicy i dostarczające usługi niewydolnym instytucjom państwa (a często nawet je zastępujące); a z drugiej – małe, lokalne organizacje, pozbawione know-how, środków i wykwalifi kowanego personelu, a w konsekwencji niezdolne do systemowych działań na szerszą skalę. Na Ukrainie nastąpiła po Euromajdanie erupcja aktywności obywatelskiej, ale społecznej mobilizacji sprzyja katastrofalny stan państwa oraz wojna na wschodzie kraju. Pozostają pytania, na ile owa mobilizacja obywatelska dotyczy tylko Kijowa oraz zachodniej i środkowej Ukrainy i na ile zatarła ona tradycyjne podziały regionalne oraz czy będzie możliwe jej utrzymanie i zerwanie ze społeczną apatią w dłuższej perspektywie. W Gruzji postępy w integracji europejskiej łączą się z jednoczesną aktywizacją organizacji pozarządowych o orientacji prorosyjskiej. Dodatkowym czynnikiem, o charakterze potencjalnie de- europeizacyjnym, jest niejednoznaczna postawa Cerkwi, mającej ogromne wpływy w tradycyjnym i konserwatywnym społeczeństwie gruzińskim, które jednak dotąd było nastawione najbardziej pozytywnie w stosunku do UE spośród wszystkich krajów objętych Partnerstwem Wschodnim. Organizacje biznesu sprzyjały integracji europejskiej Turcji, jednak na Ukrainie sytuacja przedstawiała się w sposób dużo bardziej ambiwalentny. Wielki biznes przez wiele lat czerpał korzyści ze stanu zawieszenia między Europą a Rosją, organizacje małych i średnich przedsiębiorstw zaś były bardzo słabe i rozdrobnione, chociaż obywatelskie ożywienie z przełomu lat 2013 i 2014 przyniosło i pod tym względem pewne pozytywne zmiany. Jak kształtuje się proces europeizacji partii politycznych w poszczegól- nych krajach? W Mołdawii zarysował się klarowny podział sceny politycznej na partie proeuropejskie oraz antyunijne i faktycznie prorosyjskie. Procesom europeizacji podlegają również mołdawscy komuniści. Kiedy pozostawali u władzy, tonowali dyskurs antyzachodni, jednak po 2009 roku znaleźli się w opozycji, co przełożyło się na zmianę kursu, częściowo dyktowanego kry- tyką polityki obozu rządzącego. Używają oni zresztą europejskich narzędzi do krytykowania procesów europeizacyjnych: w Parlamencie Europejskim współpracują z marginalną lewicową frakcją eurosceptyczną. Z punktu widzenia mołdawskich partii politycznych instytucje Partnerstwa Wschodnie- go, w tym Euronest, mają niewielkie znaczenie, natomiast europejska współ- praca międzypartyjna postrzegana jest przez wszystkie partie jako ważna i użyteczna. 324 Konkluzje

Ukraińska scena partyjna uległa w 2014 roku całkowitej dekompozycji. Natomiast do 2013 roku partie opozycyjne współpracowały z europejskimi chadekami, Partia Regionów zaś podjęła rozmowy z europejskimi socjalistami – w efekcie ukraińskie ugrupowania starały się wkomponować w główne linie podziałów politycznych w UE. Partia Regionów podjęła wysiłki na rzecz współpracy, głównie w celu zmiany swojego wizerunku na proeuropejski – chodziło zatem o wywieranie wpływu, a nie o socjalizację – przejmowanie norm i standardów działania. Również w przypadku partii należących do Eu- ropejskiej Partii Ludowej było jasne, że zasada warunkowości w procesie akcesji do europejskich federacji partyjnych nie działa: w procesie afi liacji nie wymagano działań dostosowawczych, a motywacje polityków europejskich miały charakter wyłącznie strategiczny. Lokalne partie są świadome oczekiwań europejskich polityków i deklarują dostosowanie do standardów europejskich w wymiarze programowym i organizacyjnym. W rzeczywistości ukraińska scena partyjna pozostaje w ścisłej symbiozie z interesami oligar- chów: to de facto przed nimi są odpowiedzialni politycy, a nie przed wyborcami. Oligarchowie, fi nansując polityków, mają na nich wpływ, natomiast wyborcy, ze względu na obowiązywanie tzw. list zamkniętych, nie mają nawet możliwości decydowania, którzy politycy partii dostaną się do parlamentu. W europejską współpracę parlamentarną realnie zaangażowani byli dwaj „po- marańczowi” politycy – Borys Tarasiuk i Hryhorij Nemyria. Trudno zatem mówić o europeizacji struktur partyjnych, chociaż europejskie partie dużo inwestowały po 2010 roku w opozycyjne ukraińskie młodzieżówki. Obecnie europejski wybór ukraińskich elit politycznych został przesądzony w efekcie dynamiki międzynarodowej i konfl iktu ukraińsko-rosyjskiego, jednak skład tych elit oraz ich orientacje geopolityczne mogą (częściowo) ulec zmianie w zależności od rozwoju sytuacji na wschodzie Ukrainy. W Gruzji obie strony międzypartyjnej rywalizacji deklarują orientację proeuropejską, oskarżając stronę przeciwną o prorosyjskość. Ruch Naro- dowy zyskał sojusznika w Europejskiej Partii Ludowej, co aktualnej opozycji pozwala wykorzystywać międzynarodowe wsparcie w prowadzeniu walki politycznej w kraju. Gruzińskiej opozycji udało się dokonać transferu krajowego konfl iktu politycznego na forum Euronest i Zgromadzenia Par- lamentarnego Rady Europy. Obie główne siły polityczne są deklaratywnie zdeterminowane do tego, aby dążyć do integracji z Unią, jednak to retoryka programu Gruzińskiego Marzenia bardziej odwołuje się do standardów europejskich, demokratycznych i gospodarczych. Na uwagę zasługiwało Konkluzje 325 niejednorodne stanowisko rządzącej koalicji sześciu partii wobec UE oraz to, że w listopadzie 2014 roku dwa najbardziej proeuropejskie ugrupowania opuściły koalicję rządzącą. Jakkolwiek kwestie europejskie są wykorzystywane do bieżącej walki politycznej, to jednak osią konfl iktu, wobec konsensusu integracyjnego, są względy krajowe, w tym konfl ikty personalne. Struktura organizacyjna partii politycznych w Turcji ukazuje nikłe za- angażowanie instytucjonalne w problematykę unijną. Losy parlamentarnej Komisji Harmonizacyjnej świadczą o tym, że sprawy unijne nie są przez tureckich polityków traktowane priorytetowo. Motorem zachodzących procesów nie są więc struktury, ale poszczególne jednostki (swoiści „pasjonaci” UE), działające czasem jako agenci europeizacji, jednak bez wpływu na „feudalne” struktury partyjne. Brak alternacji władzy osłabia potencjał europeizacyjny tureckich partii, opozycja bowiem ma w wielu forach bardzo ograniczoną reprezentację. Ponadto platformy transnarodowej współpracy przynoszą raczej efekty odwrotne do zamierzonych i faktycznie deeuropeizują tureckie elity: Komitet Współpracy UE–Turcja stał się w praktyce platformą aktyw- ności antytureckich deputowanych z PE. Problemem jest również specyfi - ka tureckiej sceny politycznej: główne partie słabo wpisują się w tradycyjne zachodnie podziały partyjno-ideologiczne. Partia Sprawiedliwości i Roz- woju staje się autorytarną partią władzy, podczas gdy Republikańska Par- tia Ludowa pozostaje rozdarta między tradycyjnym (modernizacyjnym, ale i autorytarnym) kemalizmem a niedokończoną ewolucją w stronę socjaldemokracji. Macedońska scena polityczna zdominowana jest przez konfl ikty o charakterze etnicznym, które wzmacniane są dodatkowo przez czynnik europejski: mniejszość albańska dąży do integracji z UE za wszelką cenę, upa- trując w niej poprawy swojej sytuacji, większość macedońska zaś, także pod wpływem nacjonalistycznego dyskursu głównych partii, postrzega UE coraz bardziej ambiwalentnie. W związku z impasem w procesie integracyjnym od 2005 roku poparcie dla członkostwa w UE stopniowo maleje. Ponad- to opinia publiczna wykazuje coraz mniejsze zaufanie do instytucji europejskich. Macedończycy o spowolnienie akcesji oskarżają UE, żądającą kompromisu w sprawie nazwy państwa, podczas gdy Albańczycy, postrzegający ten problem mniej pryncypialnie, winą za brak postępów w procesie europeizacji obarczają rząd. Ważnym elementem jest rozczarowanie obywateli nie tylko polityką europejską, ale i krajową, a w efekcie postępujący rozdźwięk między politykami, obywatelami i procesem integracyjnym. 326 Konkluzje

Jak wyglądają procesy europeizacji społeczeństwa obywatelskiego? W krajach takich jak Gruzja czy Mołdawia współpraca transnarodowa w ramach Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego nie tworzy znaczącej wartości dodanej. Działają w nim te organizacje – duże i fi nansowane z zagranicy – które już wcześniej miały kontakty międzyna- rodowe. Problemem organizacji pozarządowych w tych krajach nie jest bowiem brak kontaktów horyzontalnych, transnarodowych, ale wertykalnych, czyli więzi z lokalną społecznością. Grupy interesu w Mołdawii są raczej słabo rozwinięte. Organizacje biznesowe w praktyce zdominowane są przez osobiste interesy pojedynczych biznesmenów lub dopiero powstają – z inspiracji podmiotów zachodnich – co jest zresztą modelowym przykładem europeizacji odgórnej. Sektor organizacji pozarządowych jest lepiej rozwinięty, a po zmianie obozu rządzą- cego w 2009 roku uzyskał szersze możliwości działania, co też znalazło odzwierciedlenie w rosnącej pozycji Mołdawii w międzynarodowych rankingach partycypacji obywatelskiej. Rola zachodnich (także amerykańskich) instytucji w kształtowaniu organizacji pozarządowych jest ogromna. Poważne i wiarygodne organizacje pozarządowe są fi nansowane z zagranicy. Niewiele nakła- dów i inicjatyw kierowanych jest do regionu Gagauzji, gdzie większość miesz- kańców tradycyjnie reprezentuje orientację prorosyjską, a nie proeuropejską. W Gruzji zmiana rządu w 2012 roku stworzyła przestrzeń do dialogu władz z organizacjami pozarządowymi. Społeczeństwo obywatelskie charakteryzuje jednak polityczna polaryzacja: byli politycy i urzędnicy po przegranych wyborach zasilają istniejące organizacje pozarządowe lub tworzą nowe. Gruziński biznes zaś jest zbyt słaby, żeby prowadzić samodzielne działa- nia w Brukseli. W rzeczywistości to europejskie fi rmy działające w Gruzji stworzyły w Brukseli organizację lobbującą za integracją tego kraju z UE i dopiero w dalszej kolejności otworzyły biuro w Tbilisi, które podejmuje w ich imieniu dialog z gruzińskim rządem. Oznacza to odgórne tworzenie organizacji biznesu, podobnie jak ma to miejsce w Mołdawii. Na uwagę za- sługuje również fakt, że gruziński trzeci sektor niemal w całości uzależnio- ny jest od zewnętrznych funduszy, których zdecydowanie więcej przekazują agencje i organizacje amerykańskie niż Unia Europejska. „Rewolucja godności” na Ukrainie spowodowała duże zmiany w zakresie obywatelskiej mobilizacji, na przykład organizacje pozarządowe notują większe zaangażowanie obywateli na rzecz fi nansowania ich działalności. W rzeczywistości jednak ten sektor funkcjonuje dzięki funduszom zachod- Konkluzje 327 nim; szczególnie aktywne są Niemcy, Szwecja i USA. Równocześnie nowo powstały Europejski Fundusz na rzecz Demokracji sfi nansował na Ukrainie stosunkowo najwięcej projektów, zwłaszcza dotyczących bieżącej pomocy dla aktywistów Euromajdanu. Należy odnotować, że UE przekazuje organizacjom pozarządowym stosunkowo niewielkie sumy, zwłaszcza w porównaniu z USA. Na Ukrainie organizacje biznesu realizowały interesy największych oligarchów lub reprezentowały fi rmy zagraniczne działające na Ukrainie, na przykład EBA prowadzi interesy przede wszystkim na rynku krajowym, w Europie jej członkowie mają własnych przedstawicieli. W okresie rządów Partii Regionów związani z nią oligarchowie dbali o swój europejski wizerunek ze względów pragmatycznych – polityczna wiarygodność ułatwiała prowadzenie działalności na Zachodzie, chociażby w dostępie do kredytów inwestycyjnych. Na uwagę zasługuje to, że negocjacje umowy handlowej z UE trwały bardzo długo i były blokowane właśnie przez partykularne interesy poszczególnych oligarchów. Aktualne zawieszenie implementacji przepisów tej umowy do 2016 roku oznacza też opóźnienie wdrażania międzynarodo- wych standardów regulacyjnych w ukraińskiej gospodarce. W przeciwieństwie do ukraińskich oligarchów turecki biznes odegrał bardzo dużą rolę w procesie europeizacji państwa. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku proces integracyjny i udział tureckich grup interesu, zwłaszcza biznesowych, w różnych formach współpracy transnarodowej pozytywnie wpływał na zaangażowanie biznesu w procesy demokratyzacji i europeizacji państwa. Stopniowe umiędzynarodowienie tureckich przedsiębiorców unaoczniło im wagę reputacji reprezentowanego przez nich państwa dla ich własnych interesów gospodarczych. Biznes przyczynił się do wzmocnienia procesów europeizacji w Turcji, domagając się przeprowadzenia konkretnych reform o charakterze liberalizacyjnym. Wówczas organizacje biznesu, wraz z politykami AKP, konsekwentnie opowiadały się za reformami i człon- kostwem w UE. W związku ze spadkiem nastrojów integracyjnych w Turcji i ewolucją stanowiska AKP, związaną z konsolidacją jej dominującej pozycji politycznej, turecki biznes (m.in. TÜSİAD) pozostaje jednym z nielicznych podmiotów mających znaczny wpływ na arenie krajowej i europejskiej oraz dających gwarancje minimalnej chociażby ciągłości procesów europeizacji. W Macedonii obserwujemy zaś problem upolitycznienia społeczeń- stwa obywatelskiego i faktycznej zależności od rządu nominalnie „poza- rządowych” organizacji. W praktyce wiele organizacji pozarządowych po- wiązanych jest z partiami politycznymi i poszczególnymi politykami oraz 328 Konkluzje wspiera działania rządu, symulując aktywności oddolne i spontanicznie wy- rażające preferencje obywateli. Realny udział obywateli w życiu publicznym jest zaś ograniczony i zainfekowany wszechobecnym konfl iktem etnicznym. Zamiast obywatelskiej aktywności narasta w Macedonii system patriarchalny, klientelizm i fasadowa (politycznie inspirowana) partycypacja. Podmioty nie- zależne od rządu fi nansowane są wyłącznie ze źródeł zagranicznych i bywają celem ataków jako „zdrajcy” interesów narodowych. Szczegółowa analiza empiryczna wykazała zatem, że mechanizm socjalizacji ma dla procesów europeizacyjnych w krajach sąsiedzkich i kandydują- cych w najlepszym razie ograniczone znaczenie. Partie polityczne przejmują europejską i unijną retorykę, faktycznie jednak instrumentalizują ją w za- leżności od bieżących potrzeb, związanych z krajową rywalizacją politycz- ną. Reformy promowane przez UE są aktywnie wdrażane wtedy, gdy po- zwalają na konsolidację pozycji partii politycznej w kraju, a zaniedbywane, gdy ta pozycja jest już wystarczająco silna. W analogiczny sposób opozycja chętnie przyjmuje europejską retorykę, gdy chce legitymizować swoje postulaty na arenie krajowej. Współpraca transnarodowa z europejskimi partiami politycznymi jest istotna dla partii opozycyjnych, ponieważ daje instrumenty krytyki, dyskredytacji czy nawet delegitymizacji ugrupowań rządzących. Ar- gument, że rząd nie realizuje promowanych przez UE reform i oddala per- spektywę integracji, jest poręcznym instrumentem nacisku na partię rządzącą, zwłaszcza w warunkach systemów hybrydowych, naturalnie wzmacniających rząd i ugrupowanie rządzące, a utrudniających funkcjonowanie opozycji. Jeśli chodzi o społeczeństwo obywatelskie, sytuacja w poszczególnych krajach jest dość zróżnicowana. Kraje małe (Gruzja, Macedonia, Mołdawia) i słabo rozwinięte gospodarczo nie dysponują autonomicznymi organizacjami biznesu czy organizacjami pozarządowymi. Organizacje przedsiębiorców są tworzone i animowane odgórnie i niejako z zewnątrz – z inicjatywy zagranicznych przedsiębiorstw (z branży energetycznej czy fi nansowej), działają- cych w tych krajach. Z kolei sektor organizacji pozarządowych jest niemal całkowicie uzależniony od zewnętrznego fi nansowania. W krajach dużych, takich jak Turcja czy Ukraina, biznes może stać się niezależnym i aktywnym graczem. W Turcji przez kilka lat z sukcesem realizowano partnerstwo organizacji gospodarczej z partią rządzącą, charakteryzujące się tym, że obie strony miały wspólne cele reformatorskie i zależało im na poprawie reputacji i konkurencyjności międzynarodowej kraju. Współpraca rządu i wielkiego biznesu na Ukrainie przynosiła jak dotąd zupełnie odmienne efekty, gdyż ukra- Konkluzje 329 ińscy oligarchowie nastawieni byli na poprawę indywidualnej pozycji, nie zaś na promowanie reformy państwa. Różnic należy upatrywać także w specyfi - ce gospodarczej obu krajów: turecki biznes w większym stopniu nastawiony była na ekspansywną i wielokierunkową wymianę handlową, a ukraińscy oligarchowie związani byli raczej z sektorem energetycznym i wydobywczym, wymagającym prowadzenia skomplikowanej gry politycznej z Rosją. Rów- nocześnie jednak rewolucyjne wydarzenia na Ukrainie z przełomu lat 2013 i 2014 wyzwoliły (przynajmniej w części kraju) ogromną aktywność obywa- telską i patriotyczną oraz skonsolidowały nastroje proeuropejskie, co daje nadzieję na postęp procesów europeizacji w tym kraju. Konkludując, warto pokusić się o szerszą refl eksję natury teoretycznej w odniesieniu do badanych procesów europeizacji zewnętrznej. W krajach obecnie kandydujących i sąsiedzkich obserwujemy, w porównaniu z pań- stwami Europy Środkowej, raczej instrumentalizację niż internalizację unijnych norm i reguł. Na podstawie podjętych w książce rozważań można sfor- mułować trzy przyczyny tego zjawiska, świadczące o odmienności wzorów (modeli) europeizacji w tych kontekstach instytucjonalnych. Po pierwsze, w Europie Środkowej działała zasada warunkowości ze względu na zbież- ność celów i działań najważniejszych krajowych aktorów sceny politycznej z preferencjami unijnymi. Taka zbieżność w przypadku krajów obecnie kan- dydujących i sąsiedzkich ma o wiele bardziej selektywny charakter, dlatego też zasada warunkowości ma ograniczone znaczenie, a procesy europeizacji są powierzchowne czy wręcz fasadowe. Po drugie, preferencje omawianych elit są odmienne ze względu na różnice w modelu rozwoju politycznego i spo- łeczno-gospodarczego oraz, w przypadku krajów Partnerstwa Wschodniego, występowanie alternatywnego ośrodka zewnętrznego wpływu – Federacji Rosyjskiej. W Europie Środkowej, gdy nie istniała alternatywa geopolityczna, wystąpiła konsolidacja elit wokół internalizacji europejskich reguł i norm, w Europie Wschodniej zaś możliwość geopolitycznego wyboru generuje na scenie politycznej podziały, które mogą być przenoszone na poziom europejski, bądź zasoby unijne mogą być instrumentalizowane w krajowej walce na spolaryzowanej scenie politycznej. Po trzecie, z powodu braku istotnych punktów oporu w stosunku do europeizacji w Europie Środkowej tamtejsi aktorzy polityczni byli w dużej mierze adresatami czy biorcami impulsów unijnych i jeśli używali ich strategicznie, to w celu wzmocnienia kierunku proeuropejskiego, zgodnie z preferencjami UE. Tymczasem elity w analizowanych krajach Europy Wschodniej, krajach bałkańskich czy w Turcji, 330 Konkluzje ze względu na liczne punkty oporu oraz specyfi czne uwarunkowania polityczne i społeczno-gospodarcze, są bardziej skłonne do instrumentalizacji, czyli strategicznego używania zasobów unijnych w celu promocji partykularnych interesów. I czynią to często w sposób niezgodny z interesami i normami UE. Refl eksja natury teoretycznej uprawnia do przedstawienia istotnego wniosku, pozwalającego przezwyciężyć zarysowaną w części pierwszej dychoto- mię (dualizm) podejścia racjonalistycznego, opartego na analizie kalkulacji zysków i kosztów przez racjonalnych aktorów, oraz socjologicznego (zwa- nego też konstruktywistycznym), związanego z analizą procesów socjalizacji, czyli internalizacją reguł i norm w procesie interakcji w transnarodowych sieciach. Aktorzy podlegają procesowi socjalizacji, internalizują (przynajmniej częściowo) europejskie reguły, normy i standardy, jednocześnie jednak strategicznie używają ich do osiągania własnych celów politycznych (w tym legitymizacyjnych) i ekonomicznych. W tej optyce „strategicznego konstruk- tywizmu”6, w procesie socjalizacji nie mamy zatem do czynienia z automa- tyczną internalizacją, ale ze świadomym używaniem impulsów europeizacji przez indywidualnych i kolektywnych aktorów krajowych, realizujących swoje preferencje, aspiracje i interesy.

6 Zob. S. Saurugger, F. Merand, Does European Integration Theory Need Sociology?, „Comparative European Politics” 2010, t. 8, nr 1, s. 4−5; C. Woll, S. Jacquot, Using Europe: Strategic Action in Multi-Level Politics, „Comparative European Politics” 2010, t. 8, nr 1, s. 110−126. Wykaz partii politycznych i grup interesu

UKRAINA

Partie polityczne

Batkiwszczyna (dosł. Wszechukraińska Koalicja „Ojczyzna”); ukr. Всеукраїнське об’єднання „Батьківщина”; ang. All-Ukrainian Union „Fatherland” (Batkivshchyna). BJuT – Blok Julii Tymoszenko; ukr. Блок Юлії Тимошéнко (БЮТ); ang. Yulia Ty- moshenko Bloc (BYuT). CDUY – Chrześcijańsko-Demokratyczna Unia Ukraińskiej Młodzieży; ukr. Христи- янсько-Демократичний Союз Молоді; ang. Christian Democratic Union of Youth (Ukraine). Front Zmian; ukr. Фронт Змін; ang. Front for Change. KPU – Komunistyczna Partia Ukrainy; ukr. Комуністична партія України; ang. Com- munist Party of Ukraine. Nasza Ukraina; ukr. Наша Україна; ang. Our Ukraine. Partia Regionów (PR); ukr. Паìртія регіоìнів (ПР); ang. Party of Regions (PR). RUKH – Ukraiński Ruch Ludowy; ukr. Народний Рух України; ang. People’s Move- ment of Ukraine. Sojusz Demokratyczny; ukr. Демократичний альянс; ang. Democratic Alliance. SPU – Ukraińska Partia Socjalistyczna; ukr. Соціалістична Партія України; ang. So- cialist Party of Ukraine. Swoboda (dosł. Ogólnoukraińskie Zjednoczenie „Swoboda”); ukr. Всеукраїнське об’єднання „Свобода”; ang. All-Ukrainian Union „Freedom” („Svoboda”). 332 Wykaz partii politycznych i grup interesu

UDAR – Ukraiński Demokratyczny Alians na rzecz Reform; ukr. Український демократичний альянс за реформи (УДАР); ang. Ukrainian Democratic Alliance for Reform. Za Zjednoczoną Ukrainę!; ukr. За Єдину Україну!; ang. For United Ukraine!

Grupy interesu

Centre UA; ukr. Центр UA; ang. Centre of United Actions. CHESNO; ukr. ЧЕСНО; ang. CHESNO. EBA – Europejskie Stowarzyszenie Biznesu; ukr. Європейська Бізнес Асоціація; ang. European Business Association. FEU – Federacja Pracodawców Ukrainy; ukr. ФРУ – Федерація роботодавців України; ang. Federation of Employers of Ukraine. FRTU – Ukraińska Federacja Pracodawców w Turystyce; ukr. ФРТУ – Всеукраїнська Федерація роботодавців у сфері туризму України; ang. Ukrainian Federation of Em- ployers in Tourism. KVPU – Konfederacja Wolnych Związków Zawodowych na Ukrainie; ukr. Конфе- дерація вільних профспілок України; ang. Confederation of Free Trade Unions of Ukraine.

MOŁDAWIA

Partie polityczne

PCM – Komunistyczna Partia Mołdawii; rum. Partidul Comunist al Moldovei; ang. Communist Party of Moldova. PCRM – Partia Komunistów Republiki Mołdawii; rum. Partidul Comuniştilor din Re- publica Moldova; ang. Party of Communists of Republic of Moldova. PDAM – Demokratyczna Partia Agrarna Mołdawii; rum. Partidul Democrat Agrar din Moldova; ang. Democratic Agrarian Party of Moldova. PDM – Demokratyczna Partia Mołdawii; rum. Partidul Democrat din Moldova; ang. Democratic Party of Moldova. PL – Partia Liberalna; rum. Partidul Liberal; ang. Liberal Party. PLDM – Partia Liberalno-Demokratyczna Mołdawii; rum. Partidul Liberal Democrat din Moldova; ang. Liberal Democratic Party of Moldova. PLR – Partia Liberalno-Reformatorska; rum. Partidul Liberal Reformator; ang. Liberal Reformist Party. PR – Partia Reformy; rum. Partidul Reformei; ang. Reform Party. Wykaz partii politycznych i grup interesu 333

PSRM – Partia Socjalistów Republiki Mołdawii; rum. Partidul Socialistilor din Republi- ca Moldova; ang. Party of Socialists of the Republic of Moldova.

Grupy interesu

ABM – Stowarzyszenie Banków Mołdawii; rum. Asociaţia Băncilor din Moldova; ang. Moldovan Banks Association. Adept – Stowarzyszenie na rzecz Demokracji Uczestniczącej „ADEPT”; rum. Aso- ciaţia pentru Democraţie Participativă „Adept”; ang. Association for Participatory De- mocracy (‘Adept’). AOAM – Stowarzyszenie Mołdawskich Ludzi Biznesu; rum. Asociaţia Oamenilor de Afaceri din Moldova; ang. Business People Association of Moldova. APDE – Stowarzyszenie Patronackie w Dziedzinie Energetyki w Republice Mołdawii; rum. Asociaţia Patronală în Domeniul Energetic din Republica Moldova; ang. Energy Employers’ Association of the Republic of Moldova. API – Stowarzyszenie Niezależnej Prasy; rum. Asociaţia Presei Independente; ang. As- sociation of Independent Press. Credo – Centrum Zasobów na rzecz Praw Człowieka; rum. Centrul de Resurse pentru Drepturile Omului; ang. Centre of Resources for Human Rights. Expert-Grup – Grupa Ekspercka Niezależne Centrum Analityczne; rum. Expert-Grup Centrul Analitic Independent; ang. Expert-Group Independent Think-Tank. IDIS – Instytut na rzecz Rozwoju i Inicjatyw Społecznych „Przyszłość”; rum. Institu- tul pentru Dezvoltare şi Iniţiative Sociale Viitorul; ang. Institute for Development and Social Initiatives. IPP – Instytut Polityk Publicznych; rum. Institutul de Politici Publice; ang. Institite of Public Policy. ODIMM – Organizacja na rzecz Rozwoju Sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw; rum. Organizaţia pentru Dezvoltarea Sectorului întreprinderilor Mici şi Mijlocii; ang. Organization for Development of the Sector of Small and Medium Enterprises. Politicon – Instytut Analizy i Konsultacji Politycznej „Politicon”; rum. Institutul de Analiză şi Consultanţă Politică „Politocon”; ang. Institute of Analysis and Political Con- sultation ‘Politicon’. Stowarzyszenie Obywatelskie Mołdawskie Centrum Euro-Atlantyckie; rum. Asociaţia Obştească Centrul Euro-Atlantic din Moldova; ang. Citizen Association Moldavian Euro-Atlantic Centre. Terytorium Autonomiczne Gagauzji; gag. Avtonom Territorial Bölümlüü Gagauz Yeri; rum. Unitatea Teritorială Autonomă Găgăuzia; ang. Autonomous Territory of Gagauzia. 334 Wykaz partii politycznych i grup interesu

GRUZJA

Partie polityczne

Gruzińskie Marzenie – Demokratyczna Gruzja; gruz. ქართული ოცნება – დემოკრატიული საქართველო (Kartuli Otsneba – Demokratiuli Sakartvelo); ang. Georgian Dream – Democratic Georgia. Nasza Gruzja – Wolni Demokraci; gruz. ჩვენი საქართველო – თავისუფალი დემოკრატები [Chveni Sakartvelo – Tavisupali Demokratebi]; ang. Our Georgia – Free Democrats. Partia Industrialistów – Partia Przemysł Uratuje Gruzję; gruz. მრეწველობა გადაარჩენს საქართველოს [Mretsveloba Gadaarchens Sakartvelos]; ang. Industria- lists Party – Industry Will Save Georgia. Republikańska Partia Gruzji; gruz. საქართველოს რესპუბლიკური პარტია [Sakartvelos Respublikuri Partia]; ang. Republican Party of Georgia. ZRN – Zjednoczony Ruch Narodowy; gruz. ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა [Ertiani Nacionaluri Modzraoba] (ENM); ang. United National Movement (UNM).

Grupy interesu

EI-LAT – Europejska Inicjatywa – Liberalna Akademia w Tbilisi; gruz. ევროპული ინიციატივა – ლიბერალური აკადემია თბილისი [Evropuli Initsiativa – Libera- luri Akademia Tbilisi]; ang. European Initiative – Liberal Academy Tbilisi. EUGBC – Rada Biznesu UE-Gruzja; gruz. ევროკავშირი-საქართველოს ბიზნესსაბჭოს [Evrokavshiri-Sakartvelos Biznessabchos]; ang. EU-Georgia Business Council. GCCI – Gruzińska Izba Przemysłowo-Handlowa; gruz. საქართველოს სავაჭრო სამრეწველო პალატა [Sakartvelos Savachro Samretsvelo Palata]; ang. Georgian Chamber of Commerce and Industry. GYLA – Gruzińskie Stowarzyszenie Młodych Prawników; gruz. საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია [Sakartvelos Akhalgazrda Iuristta Asotsiat- sia]; ang. Georgian Young Lawyers’ Association. OSGF – Fundacja Otwartego Społeczeństwa – Gruzja; gruz. ფონდი ღია საზოგადოება – საქართველო [Pondi ghia sazogadoeba – Sakartvelo]; ang. Open Society Georgia Foundation. Towarzystwo im. Herakliusza II; gruz. ერეკლე მეორის საზოგადოება [Erekle Meoris Sazogadoeba]; ros. Общество Ираклия Второго; ang. Irakli II Society. Wybór Eurazjatycki; gruz. ევრაზიული არჩევანი [Evraziuli Archevani]; ros. Евра- зийский выбор [Yevraziyskiy Vybor]; ang. Eurasian Choice – Georgia. Wykaz partii politycznych i grup interesu 335

TURCJA

Partie polityczne

AKP – Partia Sprawiedliwości i Rozwoju; tur. Adalet ve Kalkýnma Partisi; ang. Justice and Development Party. ANAP – Partia Ojczyźniana; tur. Anavatan Partisi; ang. Motherland Party. CHP – Republikańska Partia Ludowa; tur. Cumhuriyet Halk Partisi; ang. Republican People’s Party. DSP – Partia Demokratycznej Lewicy; tur. Demokratik Sol Partisi; ang. Democratic Left Party. FP – Partia Cnoty; tur. Fazilet Partisi; ang. Virtue Party. MHP – Partia Ruchu Narodowego, tur. Milliyetçi Hareket Partisi; ang. National Move- ment Party. MNP – Partia Ładu Narodowego; tur. Milli Nizam Partii; ang. National Order Party. MSP – Partia Ocalenia Narodowego; tur. Milli Selamet Partisi; ang. National Salvation Party. RP – Partia Dobrobytu; tur. Refah Partisi; ang. Welfare Party. SP – Partia Szczęścia; tur. Saadet Partisi; ang. Felicity Party.

Grupy interesu

ASKON – Stowarzyszenie Przedsiębiorców Anatolijskich; tur. Anadolu Aslanlari İş Adamlari Derneği; ang. Anatolian Businessmen Association. DİSK – Turecka Konfederacja Postępowych Związków Zawodowych; tur. Türkiye Devrimci İşçi Sendikalarý Konfederasyonu; ang. Confederation of Progressive Trade Unions of Turkey. ITKIB – Stambulskie Stowarzyszenie Eksporterów Tekstyliów i Odzieży; tur. Istanbul Tekstil ve Konfeksiyon Ihracatçi Birliği; ang. General Secretariat of Istanbul Textile and Apparel Exporters’ Association. KAGIDER – Stowarzyszenie Tureckich Przedsiębiorczyń; tur. Türkiye Kadýn Girişim- ciler Derneği; ang. Women Entrepreneurs Association of Turkey. MÜSIAD – Niezależne Stowarzyszenie Przemysłowców i Przesiębiorców; tur. Müsta- kil Sanayici ve İşadamları Derneği; ang. Independent Industrialists’ and Businessmen’s Association. TISK – Turecka Konfederacja Stowarzyszeń Pracodawców; tur. Türkiye Işveren Sendikaları Konfederasyonu; ang. Turkish Confederation of Employer Associations. 336 Wykaz partii politycznych i grup interesu

TOBB – Turecka Unia Izb i Giełd; tur. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği; ang. Union of Chambers and Commodity Exchanges of Turkey. TÜGIAD – Stowarzyszenie Młodych Przedsiębiorców Turcji; tur. Türkiye Genç Işadamları Derneği; ang. Young Businessmen Association of Turkey. TÜMSIAD – Stowarzyszenie Wszystkich Przemysłowców i Przedsiębiorców; tur. Tüm Sanayici ve İşadamları Derneği; ang. All Industrialists’ and Businessmen’s Association. Türk-Iş – Turecka Konfederacja Związków Pracowników; tur. Türkiye Işçi Sendikaları Konfederasyonu; ang. Confederation of Turkish Trade Unions. TÜRKONFED – Turecka Konfederacja Przedsiębiorców i Biznesu; tur. Türk Girişim ve Iş Dünyası Konfederasyonu; ang. Turkish Enterprise and Business Confederation. TÜSİAD – Tureckie Stowarzyszenie Przemysłowców i Przedsiębiorców; tur. Türk Sa- nayicileri ve İşadamları Derneği; ang. Turkish Industry and Business Association. TUSKON – Turecka Konfederacja Przedsiębiorców i Przemysłowców; tur. Türkiye İş Adamlari ve Sanayiciler Konfederasyonu; ang. Turkish Confederation of Businessmen and Industrialists. Stowarzyszenie Socjaldemokratyczne; tur. Sosyal Demokrasi Derneği.

MACEDONIA

Partie polityczne

DA – Demokratyczna Alternatywa; mk. ДА – Демократска Алтернатива; ang. De- mocratic Alternative. DOM – Demokratyczna Odnowa Macedonii; mk. Демократска обнова на Македонија; ang. Democratic Renewal of Macedonia. DP – Partia Demokratyczna; mk. Демократска партија; ang. Democratic Party. DPA – Demokratyczna Partia Albańczyków; alb. PDSH – Partia Demokratike Shqiptare; mk. ДПА – Демократска партија на Албанците; ang. Democratic Party of Albanians. DPSM – Demokratyczna Partia Serbów w Macedonii, mk. ДПСМ – Демократска партија на Србите во Македонија; srb. Демократска партија Срба у Македонији; ang. Democratic Party of Serbs in Macedonia. DUI – Demokratyczna Unia na rzecz Integracji; mk. ДУИ – Демократска унија за интеграција; alb. BDI – Bashkimi Demokratik për Integrim; ang. Democratic Union for Integration. LDP – Partia Liberalno-Demokratyczna; mk. Либерално-демократска Партија; ang. Liberal Democratic Party. LP – Partia Liberalna; mk. Либерална партија на Македонија; ang. Liberal Party of Macedonia. Wykaz partii politycznych i grup interesu 337

MAAK – Ruch na rzecz Macedońskiego Działania; mk. Движењето за сите македонски акција; ang. Movement for All-Macedonian Action. NDP – Narodowa Partia Demokratyczna; mk. Национална демократска партија; ang. National Democratic Party. PDP – Partia Demokratycznego Dobrobytu; mk. ПДП – Партија за демократски просперитет; ang. Party for Democratic Prosperity. RDK – Narodowe Demokratyczne Odrodzenie; alb. Rilindja Demokratike Kombëtare; mk. НДП – Национална Демократска Преродба; ang. NDR – National Democratic Revival. SDSM – Socjaldemokratyczna Unia Macedonii; mk. СДСМ – Социјалдемократски сојуз на Македонија; ang. The Social Democratic Union of Macedonia. SDPM – Socjaldemokratyczna Partia Macedonii; mk. Социјалдемократска партија на Македонија; ang. Social Democratic Party of Macedonia. SKM-PDP – Liga Komunistów Macedonii – Partia Demokratycznej Transformacji; mk. СКМ-ПДП – Сојуз на Комунистите на Македонија – Партија за Демократска Преобразба; ang. League of Communists of Macedonia – Party for Democratic Change. SPM – Partia Socjalistyczna Macedonii; mk. СПМ – Социјалистичка партија на Македонија; ang. Socialist Party of Macedonia. SRM – Zjednoczenie Romów w Macedonii; mk. Сојуз на Ромите на Македонија (Sojuz na Romite na Makedonija); ang. Union of Roma in Macedonia. SRSM – Unia Sił Reformatorskich Macedonii; mk. Сојуз на реформски сили; ang. Union of Reform Forces in Macedonia. TDP – Demokratyczna Partia Turków; mk. Демократска партија на Турците; tur. Türk Demokratik Partisi; ang. Democratic Party of Turks. WMRO-DPMNE – Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna – Demokra- tyczna Partia Macedońskiej Jedności Narodowej; mk. ВМРО-ДПМНЕ – Внатрешна македонска револуционерна организација – Демократска партија за македонско национално единство; ang. VMRO-DPMNE – Internal Macedonian Revolutionary Organization – Democratic Party for Macedonian National Unity. WMRO-NP – Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna – Partia Ludowa; mk. Внатрешна Македонска Револуционерна Организација – Народна Партија; ang. Internal Macedonian Revolutionary Organization – People’s Party.

Grupy interesu

ANIM – Stowarzyszenie Nauczycieli Historii w Macedonii; ang. History Teachers Association of Macedonia. 338 Wykaz partii politycznych i grup interesu

CIRa – Centrum Rozwoju Instytucjonalnego; mk. ЦИРа – Центар за институционален развој; ang. Centre for Institutional Development. EPI – Europejski Instytut Polityczny; mk. ЕПИ – Институт за европска политика; ang. European Policy Institute. FOSM – Fundacja Otwartego Społeczeństwa – Macedonia; mk. ФООМ – Фондација отворено општество – Македонија; ang. Foundation Open Society Macedonia. Macedoński Kobiecy Front Antyfaszystowski; mk. Антифашистички Фронт на Жените на Македонија; ang. Women’s Antifascist Front of Macedonia. MCIC – Macedońskie Centrum Współpracy Międzynarodowej; mk. МЦМС – Македонски центар за меѓународна соработка; ang. Macedonian Centre for Inter- national Cooperation. MEDF – Macedońska Fundacja Rozwoju Przedsiębiorstw; mk. МРФП – Македонска развојна фондација за претпријатија; ang. Macedonion Enterprise Development Foundation.

UNIA EUROPEJSKA

Partie polityczne

ALDE – Porozumienia Liberałów i Demokratów na rzecz Europy; ang. Alliance of Liberals and Democrats for Europe. EKR – Sojusz Europejskich Konserwatystów i Reformatorów; ang. Alliance of Euro- pean Conservatives and Reformists (ECR). ENDYL – Europejska Siec Młodzieżowych Organizacji Demokratycznych i Lewico- wych; ang. European Network of Democratic Young Left. EPL – Europejska Partia Ludowa; ang. European Peoples’ Party (EPP). Międzynarodówka Socjalistyczna; ang. Socialist International (SI). PEL – Partia Europejskiej Lewicy; ang. Party of European Left. SD – Postępowy Sojusz Socjalistów i Demokratów (wcześniej: PES – Partia Europej- skich Socjalistów); ang. Progressive Alliance of Socialists and Democrats (Party of European Socialists).

Grupy interesu

BusinessEurope lub BUSINESSEUROPE [dawniej: UNICE – Europejska Unia Fede- racji Przemysłowych i Pracodawców; franc. Union des Industries de la Communauté Européenne; ang. Union of Industrial and Employers’ Confederations of Europe]. EBF – Europejska Federacja Bankowa; ang. European Banking Federation. Wykaz partii politycznych i grup interesu 339

ERT – Europejski Okrągły Stół Przemysłowców; ang. European Roundtable of Indu- strialists. ETUC – Europejska Konfederacji Związków Zawodowych; ang. European Trade Union Confederation. EURACOAL – Europejskie Stowarzyszenie na rzecz Węgla Kamiennego i Brunatnego; ang. European Association for Coal and Lignite. EURATEX – Europejska Konfederacja Odzieży i Tekstyliów; ang. The European Apparel and Textile Confederation. EURELECTRIC – Unia Przemysłu Elektrycznego; ang. Union of Electricity Indu- stry. EUROCHAMBRES – Stowarzyszeniem Europejskich Izb Przemysłowo-Handlowych; ang. Association of European Chambers of Commerce and Industry; franc. Associa- tion des Chambres de Commerce et d’Industrie Européennes. EUROCLIO – Europejskie Stowarzyszenie Nauczycieli Historii; ang. European Asso- ciation of History Educators. SIDA – Szwedzka Agencja Międzynarodowej Współpracy Rozwojowej; szw. Styrelsen för Internationellt Utvecklingssamarbete; ang. Swedish International Development Cooperation Agency. UEAPME – Europejska Unia Rzemiosła i Małych i Średnich Przedsiębiorstw; franc. Union Européenne de l’Artisanat et des Petites et Moyennes Entreprises; ang. Euro- pean Association of Craft, Small and Medium-sized Enterprises. YES – Europejska Konfederacja Młodych Przedsiębiorców; ang. European Confedera- tion of Young Entrepreneurs.

Europeanization of political parties and interest groups in selected Eastern Partnership countries and candidate states to the European Union

The objective of this book is to present an in-depth theoretical and empirical analysis of Europeanization process with regard to domestic political, economic and civil society actors in countries that are not members of the European Union, do not have an offi cial membership perspective, or those that do have a formal accession perspective but the latter is not politically credible. It is assumed that, despite similarities in terms of instruments of the European Neighbourhood Policy and enlargement policy, current candidates and neighbourhood (association) countries are subject to different forms, patterns and results of Europeanization in comparison with Central European countries that joined the EU in 2004 and 2007. These divergences result from the specifi city of the domestic institutional context, both political and socio- -economic, as well as from distinct character of incentives offered by the EU (association instead of accession or lack of credibility of the accession perspective). The research objective is to refl ect on Europeanization patterns in different institutional contexts. It seems that the crucial question concerns the limits of Europeanization, as well as transformation of Europeanization impulses by domestic actors that are willing to use the EU resources in order to build their own position and pursue individual political and economic interests, while exploring additional sources of internal and international legitimization in the process. Finally, the aim is to pursue empirical verifi cation of the adopted theoretical concept in a comparative perspective, while looking at Europeanization process of political parties and interest groups (business and civil society organizations) in selected countries. 342 Summary

The book is divided into three parts: one theoretical and two empirical. The fi rst part consists of two chapters of theoretical character. Chapter one outlines a broad theoretical perspective of external Europeanization in Eastern Partnership countries that do not have a candidate status but voice such aspirations, and in countries that are offi cial candidates to membership, but where accession process is stalled. It deals with ambiguities of the Europeanization phenomenon and attempts to defi ne it; it also deals with basic Europeanization mechanisms (conditionality and socialization) and their determinants in light of the institutionalist approach (rational choice and sociological institutionalism respectively). Moreover, the problem of effects of external Europeanization is analyzed, while looking at paradoxes or pathologies of Europeanization in the context of transformation and consolidation of hybrid political regimes that are typical for all the countries analyzed. Chapter two deals with the potential of the socialization approach in researching the EU impact in the process of external Europeanization. It features hypotheses regarding potential impact of various forms of transnational cooperation of political parties, business and civil society organizations on goals, strategies and actions that these actors pursue. Parts two and three (chapters three – twelve) are dedicated to empirical verifi cation of the actual patterns and results of external Europeanization. In the empirical parts each chapter is dedicated to one case study of political parties and interest groups respectively. Case studies concern three countries covered by the ENP and Eastern Partnership (Ukraine, Moldova, Georgia) and two candidate countries (Turkey and Macedonia). Two chapters in part one are of theoretical character. Political parties and interest groups can be both objects and agents of Europeanization. It was assumed that socialization within transnational networks constitutes a potentially important mechanism of Europeanization (change). In case of political parties, socialization takes place during intensifi ed cooperation within the European party federations or in the context of inter- -parliamentary cooperation. Major dimensions of Europeanization (areas where effects of this process can be observed) include party programmes, organizational structures, strategies and behaviour. EU matters can, in the process of Europeanization, become an important aspect of domestic political game, but transnational cooperation can also be actively used by domestic actors to transfer local political confl icts to the European level. Europeanization of domestic political competition can take various forms, Summary 343 depending on specifi c national conditions. These conditions notably include the role of parties in the national political systems (parties as networks of political and economic interests gathered around leaders and not arenas of aggregation and articulation of citizens’ interests). Other aspects concern mutual relations of parties and public opinion and the question to what extent parties are Europeanization agents for citizens, or rather citizens are Europeanization agents for the political parties. Transnational socialization networks of interest groups, both business and civil society organizations, include European platforms and business associations, but also formal institutions such as the Eastern Partnership Civil Society Forum. Europeanization concerns goals and mission of interest organizations, their structures and domestic strategies, both towards other organizations and institutions of the state. Patterns and effects of Europeanization are determined by the form of relations between the government and non-state actors (whether they are based on the autonomy principle or subject to political/ state control) and participation of organizations in local clientelistic networks. It is worth remembering that participation of interest groups in domestic public life and transnational networks crucially depends on resources at their disposal. In the countries analyzed these resources come mainly from the state or from foreign (European or American) donors, the latter being important agents of Europeanization.

Bibliografia

WYWIADY

Ukraina Wywiad z Mariią Ionovą, Kijów, 16 czerwca 2014. Wywiad z Piotrem Pogorzelskim, Kijów, 16 czerwca 2014. Wywiad z Tanyą Semiletko, Kijów, 16 czerwca 2014. Wywiad z dyplomatą 1 państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Kijów, 17 czerwca 2014. Wywiad z dyplomatą 2 państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Kijów, 17 czerwca 2014. Wywiad z Igorem Kohutem, Kijów, 17 czerwca 2014. Wywiad z Tarasem Berezovetsem, Kijów, 19 czerwca 2014. Wywiad z Anną Derevyanko, Kijów, 19 czerwca 2014. Wywiad z urzędnikiem Rady Najwyższej, Kijów, 20 czerwca 2014. Wywiad z Alisą Ruban, Kijów, 20 czerwca 2014. Wywiad z Pawłem Kowalem, Warszawa, 28 sierpnia 2014. Wywiad z urzędnikiem 1 Parlamentu Europejskiego, Bruksela, 10 września 2014. Wywiad z urzędnikiem 2 Parlamentu Europejskiego, Bruksela, 11 września 2014. Wywiad z Natalią Yershevich, Bruksela, 12 września 2014.

Mołdawia Wywiad z Valeriu Munteanu, Kiszyniów, 17 marca 2014. Wywiad z Alexandrem Roshko, Kiszyniów, 18 marca 2014. Wywiad z Igorem Şuleą, Kiszyniów, 18 marca 2014. Wywiad z Grigorem Petrenco, Kiszyniów, 19 marca 2014. Wywiad z Vadimem Pistrinciukiem, Kiszyniów, 19 marca 2014. 346 Bibliograﬁ a

Gruzja Wywiad z dyplomatą państwa członkowskiego Unii Europejskiej, Tbilisi, 23 czerwca 2014. Wywiad z Wiktorem Dolidze, Tbilisi, 24 czerwca 2014. Wywiad z pracownikiem 1 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi, Tbilisi, 24 czerwca 2014. Wywiad z pracownikiem 2 Przedstawicielstwa UE w Tbilisi, Tbilisi, 24 czerwca 2014. Wywiad z Aną Loluą, Tbilisi, 25 czerwca 2014. Wywiad z Ivano Chkhikvadze, Tbilisi, 25 czerwca 2014. Turcja Wywiad z Mehmetem Tekelioğlu, Ankara, 13 maja 2014. Wywiad z Aylin Nazlıaką, Ankara, 13 maja 2014. Wywiad z pracownikiem Przedstawicielstwa UE w Ankarze, Ankara, 15 maja 2014. Wywiad z Ayşe Danışoğlu, Ankara, 15 maja 2014. Wywiad z Aykanem Erdemirem, Ankara, 16 maja 2014. Wywiad z przedstawicielem TUSIAD w Brukseli, Bruksela, 12 września 2014. Wywiad z Tadeuszem Iwińskim, Warszawa, 10 listopada 2014. Wywiad z Korayem Çalişkanem, Stambuł, 12 grudnia 2014. Wywiad z Joostem Lagendijkiem, Stambuł, 13 grudnia 2014. Macedonia Wywiad z politykiem WMRO-DPMNE, Skopje, 23 kwietnia 2014. Wywiad z politykiem PDP, Skopje, 23 kwietnia 2014. Wywiad z politykiem LDP, Skopje, 23 kwietnia 2014. Wywiad z politykiem DPA, Skopje, 23 kwietnia 2014. Wywiad z aktywistą WMRO-DPMNE, Skopje, 23 kwietnia 2014. Wywiad z aktywistą PDP, Skopje, 23 kwietnia 2014. Wywiad z politykiem SDSM, Skopje, 24 kwietnia 2014. Wywiad z politykiem DUI, Skopje, 24 kwietnia 2014. Wywiad z politykiem TDP, Skopje, 24 kwietnia 2014. Wywiad z politykiem WMRO-DPMNE, Skopje, 24 kwietnia 2014. Wywiad z aktywistą LDP, Skopje, 24 kwietnia 2014. Wywiad z aktywistą DPA, Skopje, 24 kwietnia 2014. Wywiad z politykiem TDP, Skopje 25 kwietnia 2014. Wywiad z politykiem SDSM, Skopje, 25 kwietnia 2014. Wywiad z politykiem LDP, Skopje, 25 kwietnia 2014. Wywiad z politykiem DUI, Skopje, 25 kwietnia 2014. Wywiad z aktywistą DUI, Skopje, 25 kwietnia 2014. Wywiad z aktywistą SDSM, Skopje, 25 kwietnia 2014. Wywiad z aktywistą TDP, Skopje, 26 kwietnia 2014. Wywiad z aktywistą WMRO-DPMNE, Skopje, 26 kwietnia 2014. Wywiad z aktywistą PDP, Skopje, 26 kwietnia 2014. Wywiad z aktywistą PDP, Skopje, 26 kwietnia 2014. Bibliograﬁ a 347

DOKUMENTY

Adalet ve Kalkýnma Partisi TBMM Grup iç yönetmeliği, TBMM, 2009. CHP T.B.M.M. gruplarý içyönetmeliği, TBMM, 1978. AK Parti Tüzüğü [http://www.akparti.org.tr/upload/documents/tu%CC%88zu%CC% 88k-2013-1.pdf]. Commission Implementing Decision of 5 December 2011 adopting the Civil Society Facility Programme under the IPA − Transition Assistance and Institution Building Component for the years 2011–2012 by Common Financing Decision, Brussels, 5 December 2011, C(2011) 9081 fi nal. Cumhuriyet Halk Partisi. Tüzük [http://www.chp.org.tr/wp-content/uploads/2014/11/ Cumhuriyet_Halk_Partisi_Tuzugu.pdf]. Eastern Partnership Civil Society Forum, 4th meeting of CSF Steering Committee: Summary of Discussions, Decisions and Conclusions, 29−30 June 2014, Berlin, Germany [http:// eap-csf.eu/assets/fi les/SC-meeting-minutes-Berlin-29-30.06(7).pdf]. EU Country Roadmap for Engagement with Civil Society: Georgia 2014−2017 [http://eeas. europa.eu/delegations/georgia/documents/civil_society_library/eu_roadmap_ georgia.pdf]. European Commission, Turkey 2013 Progress Report [http://ec.europa.eu/enlargement/ pdf/key_documents/2013/package/brochures/turkey_2013.pdf]. The former Yugoslav Republic of Macedonia 2013 Progress Report, extract from the Com- munication from the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challenges 2013−2014, COM(2013)700 fi nal [http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2013/package/brochures/the_former_yugoslav_republic_of_macedonia_2013.pdf]. Framework Agreement, 13 August 2001 [www.ucd.ie/ibis/fi lestore/Ohrid%20Framew ork%20Agreement.pdf]. International Election Observation Mission, Georgia: Extraordinary Presidential Election 5 January 2008 – statement of preliminary fi ndings and conclusions [http://www.osce.org/ odihr/elections/georgia/30206?download=true]. Kanun No. 4847. Kabul Tarihi: 15 April 2003 [http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/ abuyum/ab_anayasa.htm]. Makedonya Türk Demokratik Partisi Programı [Turecka Partia Demokratyczna, Pro- gram partii], [http://www.tdp.org.mk/index.php/parti/parti-program.html]. PDSH, Marreveshjaere [Demokratyczna Partia Albańczyków, Program partii], [http:// www.gurra-pdsh.org/images/PDF/Marrveshja%20e%20re.pdf]. Program partii Batkiwszczyna [http://batkivshchyna.com.ua/storage/article/userfi les/ fi les/ZAprog.pdf]. Program Ruchu Narodowego przyjęty na 6. kongresie partii 5 października 2013, [http://unm.site.ge/uploads/samoqmedo_programa___2013.pdf]. RDK, Narodowe Demokratyczne Odrodzenie, Platforma Zgjedhore e RDK-së − Zgjedhje 2014 [Program partii], [http://www.rdk.org.mk/images/stories/PDF/platforma.pdf]. 348 Bibliografi a

Rozporządzenie Rządu Mołdawskiej Republiki Demokratycznej, nr 538 z dn. 17 maja 2007 [http://lex.justice.md/index.php?action=view&view=doc&lang=1&id=325 790]. Social Democratic Union of Macedonia, Electoral Programme 2011 for your Future [http:// www.zatvojataidnina.mk/upload/pdf/Programa_SDSM_2011.pdf]. ИЗБОРНИ ПРОГРАМ ДПСМ 2011–2015 [Demokratyczna Partia Serbów, Program Partii 2011−2015], [http://www.dpsm.info/index.php/].

PUBLIKACJE ZWARTE I ARTYKUŁY NAUKOWE

Adamson K., Jovi D., The Macedonian-Albanian Political Frontier: the Re-Articulation of Post- -Yugoslav Political Identities, „Nations & Nationalism” 2004, t. 10, nr 3. Akçalı E., Perinçek M., Kemalist Eurasianism: an Emerging Geopolitical Discourse in Turkey, „Geopolitics” 2009, t. 14, nr 3. Akşit S., Şenyuva O., Gürleyen I., The Turkish Parliamentary Elite and the EU: Mapping Attitudes Towards the European Union, „South European Society and Politics” 2011, t. 16, nr 3. Akyüz A., Türk-Amerikan ilişkilerinde sivil toplum kuruluşların rolü, w: S.C. Mazlum, E. Doğan (red.), Sivil toplum ve dış politika-yeni sorunlar, yeni aktörler, Bağlam, Istanbul 2006. Almeida D., The Impact of European Integration on Political Parties: Beyond the Permissive Con- sensus, Routledge, London − New York 2012. Ambarkov N., The Republic of Macedonia, Consociational (Consensual) Enough Consociational − An Evaluation of the Macedonian Political System through the ten Lijphart’s Criteria for Distinguishing Majoritarian from Consensus Model of Democracy [http://www.law-review. mk/pdf/08/Nikola%20Ambarkov.pdf]. Anieri P.J. D’, Understanding Ukrainian Politics: Power, Politics and Institutional Design, M.E. Sharpe, New York 2007. Antoszewski A., Systemy polityczne Europy Środkowej i Wschodniej. Perspektywa porównawcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006. Aslund A., Oligarchs, Corruption and European Integration, „Journal of Democracy” 2014, t. 25, nr 3. Atan S., Europeanisation of Turkish Peak Business Organisations and Turkey − EU Relations, w: M. Uğur, N. Canefe (red.), Turkey and European Integration: Accession Prospects and Issues, Routledge, London − New York 2004. Avcı G., The Justice and Development Party and the EU: Political Pragmatism in a Changing Environment, „Southern European Society and Politics” 2011, t. 16, nr 3. Ayan Musil P., Authoritarian Party Structures and Democratic Political Setting in Turkey, Pal- grave Macmillan 2011. Ayan Musil P., Emergence of a Dominant Party System after Multipartyism: Theoretical Implica- tions from the Case of the AKP in Turkey, „South European Society and Politics” 2015, t. 20, nr 1 [DOI, 10.1080/13608746.2014.968981]. Bibliograﬁ a 349

Bader M., Party Politics in Georgia and Ukraine and the Failure of Western Assistance, „Demo- cratization” 2010, t. 17, nr 6. Bailer S., Bodenstein T., Finn H.V., What Makes Civil Society Strong? Testing Bottom-up and Top-down. Theories of a Vibrant Civil Society, paper presented at Conference of the Swiss Political Science Association, St. Gallen, 8−9 January 2009. Barkey H.J., The Struggles of a ‘Strong State’, „Journal of International Affairs” 2000, t. 54, nr 1. Başkan F., The Rising Islamic Business Elite and Democratization, „Journal of Balkan and Near Eastern Studies” 2010, t. 12, nr 4. Baudner J., The Politics of ‘Norm Diffusion’ in Turkish European Union Accession Negotiations: Why is it Rational for an Islamist Party to Be ‘Pro-European’ and a Secularist Party to Be ‘Anti-European’, „Journal of Common Market Studies” 2012, t. 50, nr 6. Bayer R., Öniş Z., Turkish Big Business in the Age of Democratic Consolidation: the Nature and Limits of its Infl uences, „South European Society and Politics” 2010, t. 15, nr 2. Beck U., Grande E., Europa kosmopolityczna: społeczeństwo i polityka w drugiej nowoczesności, tłum. A. Ochocki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009. Beichelt T., Hahn-Fuhr I., Schimmelfennig F., Worschech S. (red.), Civil Society and De- mocracy Promotion, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2014. Bektaş A., Demokratikleşme sürecinde liderler oligarşisi, CHP ve AP (1961–1980), Bağlam, Istanbul 1993. Belloni R., European Integration and the Western Balkans: Lessons, Prospects, and Limits, „Jour- nal of Balkan and Near Eastern Studies” 2009, t. 11, nr 3. Berglund C., Georgia, w: S. Berglund, J. Ekman, K. Deegan-Krause, T. Knutsen (red.), The Handbook of Political Change in Eastern Europe, Edward Elgar, Cheltenham 2013. Beyers J., Kerremans B., Critical Resource Dependencies and the Europeanization of Domestic Interest Groups, „Journal of European Public Policy” 2007, t. 14, nr 3. Bianchi R., Interest Groups and Political Development in Turkey, Princeton University Press, New Jersey 1984. Bieniek K., System partyjny Republiki Turcji w latach 1950−2011, Elipsa, Warszawa 2013. Bilgin H.D., Foreign Policy Orientation of Turkey’s Pro-Islamist Parties: a Comparative Study of the AKP and Refah, „Turkish Studies” 2008, t. 9, nr 3. Bilski R., Łuny nad Tetovem, Towarzystwo Polsko-Macedońskie, Warszawa 2002. Bochman K., Dumbrava V., Mueller D., Reinhardt V., Die Republik Moldau. Republica Moldova, Lipsk 2012. Bodio T. (red.), Przywództwo, elity i transformacje w krajach WNP. Problemy metodologii badań, Ofi cyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2010. Bogdani M., Turkey and the Dilemma of EU Accession: When Religion Meets Politics, I.B. Tauris, London 2011. Bora T., Meslek kuruluţlarý: „kamu”, „sivil” ve „milli’nin mulak kesiţim alanlaný”, w: S. Yerasi- mos [i in.] (red.), Türkiye’de sivil toplum ve milliyetçilik, Iletişim, Istanbul 2002. Börzel T.A., The Transformative Power of Europe Reloaded: the Limits of External Europeaniza- tion, „KFG Working Paper Series” Freie Universität Berlin 2010, t. 11, nr 2. 350 Bibliografi a

Börzel T.A., Hüllen V. van, Good Governance and Bad Neighbours: the Limits of the Trans- formative Power Europe, „KFG Working Paper Series” Freie Universität Berlin 2011, t. 35, nr 12. Börzel T.A., Pamuk Y., Pathologies of Europeanization: Fighting Corruption in the Southern Caucasus, „West European Politics” 2012, t. 35, nr 1. Börzel T.A., Risse T., From Europeanization to Diffusion: Introduction, „West European Poli- tics” 2012, t. 35, nr 1. Börzel T.A., Soyalitin D., Europeanization in Turkey: Stretching the Concept to its Limits?, „KFG Working Paper Series” Freie Universität Berlin 2012, t. 36, nr 2. Bozdağlıoğlu Y., Turkish Military and Foreign Policy: a Cultural Approach, referat zaprezentowany na 66. corocznej konferencji krajowej, 3–6 kwietnia 2008, Chicago (USA). Braghiroli S., Je t’aime… moi non plus! An empirical assessment of Euro-parliamentarians’ voting behaviour on Turkey and Turkish membership, „Southeast European and Black Sea Stu- dies” 2012, t. 12, nr 1. Buğra A., Class, Culture and State: an Analysis of Interest Representation by Two Turkish Busi- ness Associations, „International Journal of Middle East Studies” 1998, t. 30, nr 4. Buğra A., Savaşkan O., New Capitalism in Turkey: the Relationship between Politics, Religion and Business, Edward Elgar Publishing, Cheltenham 2014. Bujwid-Kurek E., Państwa pojugosłowiańskie. Szkice politologiczne, Wydawnictwo Uniwersy- tetu Jagiellońskiego, Kraków 2008. Bulmer S., Theorizing Europeanization, w: P. Graziano, M.P. Vink (Maarten) (red.), Europe- anization: New Research Agendas, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2007. Bumçi A., Macedonia and the Albanians: the Conﬁ nes of Ethnic Politics, Albanian Institute for International Studies, Tirana 2001. Capcelea V., Tranziţia moldovenească: fazele, elementele structurale, dimensiunile, paradoxurile, eşe- curile şi avatarurule ei, Arc, Chişinău 2012. Caporaso J., The Three Worlds of Regional Integration Theory, w: P. Graziano, M.P. Vink (Maarten) (red.), Europeanization: New Research Agendas, Palgrave Macmillan, Ba- singstoke 2007. Çarkoğlu A., Turkey’s 2011 General Elections: Towards a Dominant Party System?, „Insight Turkey” 2011, t. 13, nr 3. Casier T., To Adopt or Not to Adopt: Explaining Selective Rule Transfer Under the European Neighbourhood Policy, „Journal of European Integration” 2011, t. 33, nr 1. Caşu I., Duşmanul de clasă. Represiuni politice, violenşă şi rezistenşă în R(A)SS Moldovenească, 1924−1956, Editura Cartier, Chişinău 2014. Celep Ö., The Republican People’s Party and Turkey’s EU Membership, „South European So- ciety and Politics” 2011, t. 16, nr 3. Checkel J.T., Moravcsik A., A Constructivist Research Program in EU Studies?, „European Union Politics” 2001, t. 2, nr 2. Cianciara A.K., Polski lobbing gospodarczy w Unii Europejskiej 2004−2010: perspektywa neoinstytucjonalna, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012. Bibliograﬁ a 351

Cianciara A.K., Partnerstwo Wschodnie 2009−2014: geneza, funkcjonowanie, uwarunkowania, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2014. Cimpoeşu D., Republica Moldova între Româina şi Rusia 1989−2009, Tipografi a Serebia, Chişinău 2010. Cirtautas A.M., Schimmelfennig F., Europeanization Before and After Accession: Conditionali- ty, Legacies and Compliance, „Europe-Asia Studies” 2010, t. 62, nr 3. Cordell K., Ethnicity and Democratization in the New Europe, Routledge, London − New York 2006. Cwicinskaja N., The International Legal Status of the Pridniestrovian Moldavian Republic, w: N. Cwicinskaja, P. Oleksy (red.), Moldova. In Search of its Own Place in Europe, Wydaw- nictwo Epigram, Bydgoszcz 2013. Danforth L.M., The Macedonian Confl ict: Ethnic Nationalism in a Transnational World, Prin- ceton University Press, Princeton 1995. De Haan F., Daskalova K., Loutfi A., A Biographical Dictionary of Women’s Movements and Feminisms in Central, Eastern and Southern Europe: 19th and 20th Centuries, Central Euro- pean University Press, Budapest − New York 2006. Doğan E., AB katılım süreci, neo-korporatizm ve Türk siyasetindeki korporatist kalıntılar, w: S.C. Mazlum, E. Doğan (red.), Sivil toplum ve dış politika-yeni sorunlar, yeni aktörler, Bađğlam, Istanbul 2006. Duignan B., Political Parties, Interest Groups, and Elections, Britannica Educational Pub- lishing, New York 2013. Dungaciu D., Moldova ante portas, Editura Tritonic, Bucureşti 2005. Dungaciu D., Basarabia e România?, Cartier, Chişinău 2011. Duran B., Islamist Redefi nition(s) of European and Islamic Identities in Turkey, w: M. Uğur, N. Canefe (red.), Turkey and European Integration: Accession Prospects and Issues, Routledge, London − New York 2004. Duvanova D., Building Business in Post-Communist Russia, Eastern Europe and Eurasia, Cambridge University Press, New York 2013. Enyedi Z., Lewis P.G., The Impact of the European Union on Party Politics in Central and Eastern Europe, w: P.G. Lewis, Z. Mansfeldova (red.), European Union and Party Politics in Central and Eastern Europe, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2006. Epstein R.A., Sedelmeier U., Beyond Conditionality: International Institutions in Postcommunist Europe after Enlargement, „Journal of European Public Policy” 2008, t. 15, nr 6. Falkenhein M., Solonenko I., The EU and Civil Society in Eastern Europe: Partners in the Pursuit of Policy Change?, w: T.A. Börzel, K. Boettger (red.), Policy Change in the EU’s Immediate Neighbourhood: a Sectoral Approach, Nomos, Baden-Baden 2012. Fiala P., Holzer J. [i in.], Politické strany ve střední a východní Evropě: ideově-politický profi l, pozice a role politických stran v postkomunistických zemích, Masarykova univerzita, Brno 2002. Fink-Hafner D., Europeanization and Party System Mechanics: Comparing Croatia, Serbia and Montenegro, „Journal of Southern Europe and the Balkans Online” 2008, t. 10, nr 2. Freire M.R., Simo L., ‘From Words to Deeds’: European Union Democracy Promotion in Arme- nia, „East European Politics” 2013, t. 29, nr 2. 352 Bibliografi a

Freyburg T., Transgovernmental Networks as Catalysts for Democratic Change? EU Functional Cooperation with Arab Authoritarian Regimes and Socialization of Involved State Ofﬁ cials into Democratic Governance, w: S. Lavenex, F. Schimmelfennig (red.), Democracy Promotion in the EU’s Neighbourhood: from Leverage to Governance?, Routledge, London − New York 2013. Fuat Keyman E., Globalisation, European Integration and Turkey, „Turkish Policy Quarterly” 2002, t. 2, nr 1. Fuat Keyman E., The AK Party: Dominant Party, New Turkey and Polarization, „Insight Turkey” 2014, t. 16, nr 2. Garson G.D., On the Origins of Interest-Group Theory: a Critique of a Process, „American Political Science Review” 1974, t. 68, nr 4. Garson G.D., Group Theories of Politics, Sage Publications, Beverly Hills 1978. Graziano P.R., Europeanization and Domestic Policy Change: the Case of Italy, Routledge, London − New York 2013. Green Cowles M., The Transatlantic Business Dialogue and Domestic Business Government Re- lations, w: M. Green Cowles [i in.] (red.), Transforming Europe: Europeanization and Domestic Change, Cornell University Press, Ithaca 2001. Grigoriadis I.N., Trials of Europeanization. Turkish Political Culture and the European Union, Palgrave Macmillan, New York 2008. Grigoriadis I.N., Kamaras A., Foreign Direct Investment in Turkey: Historical Constraints and the AKP Success Story, „Middle Eastern Studies” 2008, t. 44, nr 1. Grigsby E., Analyzing Politics 4a. An Introduction to Political Science, Analyzing Politics 4a. An Introduction to Political Science Analyzing Politics 4a. An Introduction to Political Science, Wadsworth, Belmont (USA) 2009. Grosse T.G., Analiza koncepcji geopolitycznych stosowanych wobec Europejskiej Polityki Są- siedztwa, w: J.M. Fiszer (red.), Europejska Polityka Sąsiedztwa Unii Europejskiej: geneza, doświadczenia, perspektywy, Instytut Studiów Politycznych PAN, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2012. Grosse T.G., Europeizacja, w: W. Morawski (red.), Modernizacja Polski: struktury, agencje, instytucje, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Akademia Leona Koźmiń- skiego, Warszawa 2010. Grosse T.G., Systemowe spojrzenie na europeizację, „Studia Europejskie” 2012, nr 3. Grosse T.G., W objęciach europeizacji: wybrane przykłady z Europy Środkowej i Wschodniej, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2012. Grozdanovska-Dimishovska L., Macedonia, w: S. Habdank-Kolaczkowska, Ch.T. Walker (red.), Nations in Transit 2014: Democratization from Central Europe to Eurasia, Freedom House, London – New York 2015. Gülmez S.B., The EU Policy of the Republican People’s Party under Kemal Kýlýçdarođlu: a New Wine in an Old Wine Cellar, „Turkish Studies” 2013, t. 14, nr 2. Gülmez S.B., Explaining the Rise of Euroscepticism in the Turkish Political Elite, w: F. Cengiz, L. Hoffmann (red.), Turkey and the European Union: Facing New Challenges and Opportu- nities, Routledge, London − New York 2014. Bibliograﬁ a 353

Gümüşçü S., The Emerging Predominant Party System in Turkey, „Government and Opposi- tion” 2013, t. 48, nr 2. Gürpınar B., Türkiye dış politikasında bir actor: TÜSIAD, w: S.C. Mazlum, E. Doğan (red.), Sivil toplum ve dış politika-yeni sorunlar, yeni aktörler, Bağlam, Istanbul 2006. Hahn-Fuhr I., Worschech S., External Democracy Promotion and Divided Civil Society – the Missing Link, w: T. Beichelt, I. Hahn-Fuhr, F. Schimmelfennig, S. Worschech (red.), Civil Society and Democracy Promotion, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2014. Hale W., Christian Democracy and the AKP: Parallels and Contrasts, „Turkish Studies” 2005, t. 6, nr 2. Harasymiw B., Post-Communist Ukraine, Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, Toronto 2002. Hatipoglu E., Aslan I., Luetgert B., Foreign Policy and the EU in Turkish Politics: Explo- ring Trends in Electoral Manifestos, w: P. Balazs, A. Evin (red.), Turkey and the European Union: Strategic Partners and Competitors, Central European University Press, Budapest 2014. Haughton T., Driver, Conductor or Fellow Passenger? EU Membership and Party Politics in Cen- tral and Eastern Europe, w: T. Haughton (red.), Party Politics in Central and Eastern Europe: does EU Membership Matter?, Routledge, London − New York 2011. Heintz M. (red.), Stat slab, cetăşenie încertă. Studii despre Republica Moldova, Bucureşti 2007. Heper M., The State and Interest Groups with Special Reference to Turkey, w: M. Heper (red.), Strong State and Economic Interest Groups: the Post-1980 Turkish Experience, Walter de Gruyter, Berlin 1991. Héritier A., Europeanization Research East and West: a Comparative Assessment, w: F. Schim- melfennig, U. Sedelmeier (red.), The Europeanization of Central and Eastern Europe, Cornell University Press, Ithaca 2005. Heywood A., Politologia, tłum. B. Maliszewska, M. Masojć, N. Orłowska, D. Stasiak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Hooghe L., Marks G., Wilson C.J., Does Left/Right Structure Party Positions on European Integration, „Comparative Political Studies” 2002, t. 35, nr 8. Iordachi C., Redobândirea cetăşeniei române. Reacquiring the Romanian Citizenship, Curtea Veche, Bucureşti 2012. Johansson A., Disidenşa democrată. Naşiune şi democraşie în Republica Moldova, trad. O. Cri- stescu, Editura ARC, Chişinău 2013. Jones S.F., Reﬂ ections on the Rose Revolution, „European Security” 2012, t. 21, nr 1. Jung D., ‘Secularism’: A Key to Turkish Politics, „Intellectual Discourse” 2006, t. 14, nr 2. Jurje F., Europeanization and new Member States: a Comparative Social Network Analysis, Routledge, London − New York 2013. Karvonen L., The Personalization of Politics. A Study of Parliamentary Democracies, The Eu- ropean Consortium for Political Research Press, Colchester 2010. King C., Moldovenii. România, Rusia şi politică culturală, trad. D. Stanciu, Arc, Chişinău 2002. Kiriş H.M., The CHP: from the Single Party to the Permanent main Opposition Party, „Turkish Studies” 2012, t. 12, nr 3. 354 Bibliograﬁ a

Kirişçi K., Çapan Z.G., Turkey on the Edges of the Convention on the ‘Future of Europe’, „South European Society & Politics” 2004, t. 9, nr 1. Koseski A., W bałkańskim tyglu, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieyszto- ra, Pułtusk 2002. Kosienkowski M. (red.), Spotkania polsko-mołdawskie. Księga poświęcona pamięci Profesora Ja- nusza Solaka, Episteme, Lublin 2013. Kostanyan H., Vandecasteele B., The EuroNest Parliamentary Assembly: the European Parlia- ment as a Socializer of its Counterparts in the EU’s Eastern Neighbourhood?, „EU Diplo- macy Papers”, College of Europe, Brugge – Natolin 2013, nr 5. Koyuncu B., Küreselleşme ve Türk işadamları derneği: TÜSİAD örneği, „Uluslararası Ilişkiler” 2006, t. 3, nr 9. Kržalovski A., Together for the Euro-Atlantic Perspective – Divided in the Perception of the Dedica- tion [Заедно за евроатлантската перспектива-поделени во перцепцијата за посветеноста], Macedonian Center for International Cooperation, Institute for Democracy So- cietas Civilis, Skopje 2012. Kubicek P., The European Union and Grassroots Democratization in Turkey, „Turkish Studies” 2005, t. 6, nr 3. Kubicek P., Political Conditionality and European Union’s Cultivation of Democracy in Turkey, w: S. Lavenex, F. Schimmelfennig (red.), Democracy Promotion in the EU’s Neighbour- hood, Routledge, London − New York 2013. Kudelia S., Kuzio T., Nothing Personal: Explaining the Rise and Decline of Political Machines in Ukraine, „Post-Soviet Affairs” 2014, t. 31, nr 3. Kulahci E. (red.), Europeanization and Party Politics: How the EU Affects Domestic Actors, Pat- terns and Systems, European Consortium for Political Research, Colchester 2012. Kumbaracıbaşı A.C., Turkish Politics and the Rise of the AKP: Dilemmas of Institutionalization and Leadership Strategy, Routledge, London – New York 2009. Ladrech R., Europeanization and Political Parties, „Living Reviews in European Governan- ce” 2009, t. 4, nr 1 [http://europeangovernance.livingreviews.org/Articles/lreg- 2009-1/]. Ladrech R., Europeanization and National Politics, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2010. Ladrech R., Party Change and Europeanization: Elements of an Integrated Approach, „West European Politics” 2012, t. 35, nr 3. Lagendijk J., Turkey’s Accession to the European Union and the Role of the Justice and Develop- ment Party, w: A.T. Kuru, A. Stepan (red.), Democracy, Islam, and Secularism in Turkey, Columbia University, New York 2012. Lavenex S., A Governance Perspective on the European Neighbourhood Policy: Integration Beyond Conditionality?, „Journal of European Public Policy” 2008, t. 15, nr 6. Lavenex S., Schimmelfennig F., EU Democracy Promotion in the Neighbourhood: from Leverage to Governance?, „Democratization” 2011, t. 18, nr 4. Levitsky S., Way L.A., Competitive Authoritarianism: Hybrid Regimes after the Cold War, Cam- bridge University Press, New York 2010. Bibliograﬁ a 355

Lewis P., Political Parties in Post-Communist Eastern Europe, Routledge, London – New York 2002. Lewis P., Markowski R. (red.), Europeanizing Party Politics? Comparative Perspectives on Cen- tral and Eastern Europe, Manchester University Press, Manchester 2011. Linz J.J., Stepan A., Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America and Post-Communist Europe, John Hopkins University Press, Baltimore 1996. Lombardi B., Turkey – the Return of the Reluctant Generals, „Political Science Quarterly” 1997, t. 112, nr 2. Luft B., Rumun goni za happy endem, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2014. Mair P., The Limited Impact of Europe on National Party Systems, „West European Politics” 2000, t. 23, nr 4. Martens W., Europe: I Struggle, I Overcome, foreword by Angela Merkel, Centre for Euro- pean Studies, Springer 2008. Materski W., Gruzja, wyd. 2, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2010. Mayall S.V., Turkey: Thwarted Ambition, McNair Paper 56, Institute for National Strategic Studies, Washington 1997. Melnykovska I., Schweickert R., Bottom-up or Top-down: What Drives the Convergence of Ukraine’s Institutions Towards European Standards?, „Southeast European and Black Sea Studies” 2008, t. 8, nr 4. Mendelson S.E., Glenn J.K., The Power and Limits of NGOs: a Critical Look at Building De- mocracy in Eastern Europe and Eurasia, Columbia University Press, New York 2002. Mierzejewski-Voznyak M.G., Party Politics after the Color Revolutions: Party Institutionaliza- tion and Democratization in Ukraine and Georgia, „East European Politics” 2014, t. 30, nr 1. Mitchell L.A., Uncertain Democracy: US Foreign Policy and Georgia’s Rose Revolution, Univer- sity of Pennsylvania Press, Philadelphia 2009. Nodia G., Scholtbach A.P., The Political Landscape of Georgia: Political Parties; Achievements, Challenges and Prospects, Eburon Academic Publishers, Delft 2006. Noutcheva G., Aydin-Duzgit S., Lost in Europeanization: the Western Balkans and Turkey, „West European Politics” 2012, t. 35, nr 1. Oğuzlu H.T., Turkey and the European Union: Europeanization without Membership, „Turkish Studies” 2012, t. 13, nr 2. Okutan C., Ereker F., Türk dýţ politikasýnýn belirlenmesinde „rejim” unsuru, „Istanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi” 2005, nr 8. Olejnik M., Dylematy współczesnej Gruzji: wywiady z przedstawicielami elit społecznych i politycznych przeprowadzone w latach 2010−2011, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012. Oleksy P., Mołdawski nacjonalizm vs. naddniestrzańska państwowotwórczość − przesłanki spo- łecznej mobilizacji w konﬂ ikcie naddniestrzańskim, „Sensus Historiae” 2013, t. 11, nr 2. Olsen J.P., The Many Faces of Europeanization, „Journal of Common Market Studies” 2002, t. 40, nr 5. 356 Bibliograﬁ a

Olszewski P., Macedonia. Historia i współczesność, Wyższa Szkoła Handlowa, Radom 2010. Öniş Z., Entrepreneurs, Citizenship and the European Union: the Changing Nature of State- -Business Relations in Turkey, w: E.F. Keyman, A. Içduygu (red.), Citizenship in a Global World: European Questions and Turkish Experiences, Routledge, London − New York 2005. Öniş Z., Conservative Globalists versus Defensive Nationalists: Political Parties and Paradoxes of Europeanization in Turkey, „Journal of Southern Europe and the Balkans” 2007, t. 9, nr 3. Öniş Z., Contesting for the ‘Center’: Domestic Politics, Identity Conﬂ icts and the Controversy over EU Membership in Turkey, „Journal of Contemporary European Studies” 2010, t. 18, nr 3. Öniş Z., Keyman E.F., Turkey at the Polls: a New Path Emerges, „Journal of Democracy” 2003, t. 14, nr 2. Öniş Z., Webb S., Turkey: Democratization and Adjustment from Above, w: S. Haggard, S. Webb (red.), Voting for Reform: Democracy, Political Liberalization, and Economic Adjust- ment, Oxford University Press, Oxford 1994. Öniş Z., Yılmaz Ş., Between Europeanization and Euro-Asianism: Foreign Policy Activism in Turkey during the AKP Era, „Turkish Studies” 2009, t. 10, nr 1. Özbudun E., From Political Islam to Conservative Democracy: the Case of the Justice and Develop- ment Party in Turkey, „South European Society & Politics” 2006, t. 11, nr 3−4. Özel I., Is it None of their Business? Business and Democratization, the Case of Turkey, „De- mocratization” 2013, t. 20, nr 6. Özel I., Regional Blocs, Transnational Actors and Interest Mediation. The Cases of Mexico and Turkey, „KFG Working Paper” 2013, nr 53. Özel I., State-Business Coalitions and Economic Development: Lessons for the Middle East: Turkey, Mexico and North Africa, Routledge, London − New York 2014. Pacześniak A., Europeizacja polskich partii politycznych – pytania badawcze, metody i techniki wyjaśniania, stan wiedzy, w: K.A. Wojtaszczyk, T Kownacki (red.), Metodologia badań europejskich, Aspra-JR, Warszawa 2011. Pacześniak A., Europeizacja polskich partii politycznych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2014. Pacześniak A., Riedel R. (red.), Europeizacja – mechanizmy, wymiary, efekty, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010. Palade G., Integrarea Basarabiei în viaşă spirituală românească. Studii, Cartdidact, Chişinău 2010. Pasat V., RSS Moldovenească în epoca stalinistă (1940−1953), Editura Cartier, Chişinău 2011. Peshkopia R., Conditioning Democratization: Institutional Reforms and EU Membership Condi- tionality in Albania and Macedonia, Anthem Press 2014. Pogorzelski P., Barszcz ukraiński, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2014. Poguntke T., Aylott N., Ladrech R., Luther K.R., The Europeanization of Political Party Organizations: a Conceptual Analysis, „European Journal of Political Research” 2007, t. 46, nr 6. Bibliograﬁ a 357

Protsyk O., Ukraine, w: S. Berglund, J. Ekman, K. Deegan-Krause, T. Knutsen (red.), The Handbook of Political Change in Eastern Europe, Edward Elgar, Cheltenham 2013. Radaelli C.M., The Europeanization of Public Policy, w: K. Featherstone, C.M. Radaelli (red.), The Politics of Europeanization, Oxford University Press, Oxford – New York 2003. Ramet S.P., Gender Politics in the Western Balkans: Women, Society and Politics in Yugoslavia and the Yugoslav Successor States, Penn State University Press, University Park, Pa. 1999. Rasmussen A., Aleksandrova P., Foreign Interests Lobbying in Brussels: Participation of non- -EU Members in Commission Consultations, „Journal of Common Market Studies” 2012, t. 50, nr 4. Riedel R., Podejścia i teorie w badaniach nad europeizacją, w: A. Pacześniak, R. Riedel (red.), Europeizacja – mechanizmy, wymiary, efekty, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010. Robins P., Suits and Uniforms: Turkish Foreign Policy since the Cold War, University of Wa- shington, Washington 2007. Romaniuk A., Wybory parlamentarne 2006 na Ukrainie a perspektywy systemu partyjnego, w: K. Kowalczyk, Ł. Tomczak (red.), Czechy, Polska, Ukraina: partie i systemy partyjne – stan i perspektywy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007. Rommens T., The Eastern Partnership: Civil Society in between the European and Domestic Level – the Case of Georgia, „East European Politics” 2014, t. 30, nr 1. Roudometof V., Collective Memory, National Identity and Ethnic Confl ict: Greece, Bulgaria and Macedonia Question, Preager Publishers, Westport, Conn. 2002. Ruszkowski J., Europeizacja ad extra w zarządzaniu zewnętrznym (external governance) Unii Europejskiej, „Rocznik Integracji Europejskiej” 2010, nr 4. Ruszkowski J., Europeizacja jako przedmiot badań w studiach nad integracją europejską, w: K.A. Wojtaszczyk (red.), Metodologiczne problemy studiów europejskich, Ofi cyna Wydaw- nicza Aspra-JR, Warszawa 2012. Sagan I., Post-Socialist Transformation, European Neighbourhood and Civil Society Networks between Poland, Russia and Ukraine: a Case of Multi-Level Contingency, „Journal of Euro- pean Integration” 2010, t. 32, nr 5. Sartori G., Parties and Party Systems: a Framework for Analysis, ECPR Press, Colchester 2005. Sasse G., Linkages and the Promotion of Democracy: the EU’s Eastern Neighbourhood, „Democ- ratization” 2013, t. 20, nr 4. Saurugger S., Merand F., Does European Integration Theory Need Sociology?, „Comparative European Politics” 2010, t. 8, nr 1. Sayarı S., Party System and Democratic Consolidation in Turkey, w: C. Rodriguez i in. (red.), Turkey’s Democratization Process, Routledge, London – New York 2014. Schimmelfennig F., European Regional Organizations, Political Conditionality and Democratic Transformation in Eastern Europe, „East European Politics and Societies” 2007, t. 21, nr 1. Sedelmeier U., Is Europeanization through Conditionality Sustainable? Lock-in of Institutional Change after EU Accession, „West European Politics” 2012, t. 35, nr 1. 358 Bibliografi a

Semenova E., Parliamentary Representation in Post-Communist Ukraine. Change and Stability, w: E. Semenova, M. Edinger, H. Best (red.), Parliamentary Elites in Central and Eastern Europe. Recruitment and Representation, Routledge, London – New York 2014. Shasivari J., The Past and the Present of the Constitutional Systems of the Republic of Macedonia in Terms of the Positions of Albanians, „European Scientifi c Journal” 2013, t. 9, nr 17. Shasivari J., Zejneli I., The Legal and Political System of the Republic of Macedonia between the Rule of Ethnos and Demos, „Mediterranean Journal of Social Sciences” 2013, t. 4, nr 10. Siaroff A., Comparative Presidencies: the Inadequacy of the Presidential, Semi-Presidential and Parliamentary Distinction, „European Journal of Political Research” 2003, t. 42, nr 3. Siaroff A., Party System Institutionalisation in European Parliament and National Elections. The Comparative Impact of Expansion, w: F. Laursen (red.), EU Enlargement. Current Chal- lenges and Strategic Choices, P.I.E. Peter Lang, Bruxelles 2013. Sitter N., The Politics of Opposition and European Integration in Scandinavia: is Euro-Scepticism a Government-Opposition Dynamic?, „West European Politics” 2001, t. 24, nr 4. Solak J., Mołdawia. Republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfl iktu” o Naddniestrze, Europejskie Centrum Edukacyjne, To- ruń 2009. Solonenko I., External Democracy Promotion in Ukraine: the Role of the European Union, „De- mocratization” 2009, t. 16, nr 4. Stewart S., The Interplay of Domestic Contexts and External Democracy Promotion: Lessons from Eastern Europe and South Caucasus, „Democratization” 2009, t. 16, nr 4. Stojarová V., Emerson P., Party Politics in the Western Balkans, Routledge, London – New York 2013. Strom K., A Behavioral Theory of Competitive Political Parties, „American Journal of Politi- cal Science” 1990, t. 34, nr 2. Szeptycki A., Grupy oligarchiczne a polityka zagraniczna Ukrainy, „Sprawy Międzynarodo- we” 2008, nr 2. Taleski D., Post-Confl ict Legacies and the Ohrid Framework Agreement: Discursive Legitimation of Political Competition between Albanian Parties in Macedonia, w: M. Risteska, Z. Daska- lovski (red.), One Decade after the Ohrid Framework Agreement: Lessons (to be) Learned from the Macedonian Experience, Friedrich Ebert Stiftung Center for Research and Policy Making, Skopje 2011. Taylor A., Geddes A., Lees C., The European Union and the South East Europe: the Dynamics of Europeanization and Multilevel Governance, Routledge, London − New York 2013. Terzi Ö., The Infl uence of the European Union on Turkish Foreign Policy, Ashgate, Farnham 2010. Timuş N., Europeanization through Transnational Party Cooperation: the Case of EPP and Ukra- inian Parties, 12th Biennial Conference of EUSA, Boston, 3–5 March 2011. Timuş N., Transnational Party Europeanization: EPP and Ukrainian Parties, „Acta Politica” 2014, t. 49. Toktaş Ş., EU Enlargement Conditions and Minority Protection: A Refl ection on Turkey’s Non- -Muslim Minorities, „East European Quarterly” 2006, t. 40, nr 4. Bibliografi a 359

Tolstrup J., Studying a Negative External Actor: Russia’s Management of Stability and Instability in the ‘Near Abroad’, „Democratization” 2009, t. 16, nr 5. Tolstrup J., When Can External Actors Infl uence Democratization? Leverage, Linkages, and Gatekeeper Elites, „Democratization” 2013, t. 20, nr 4. Toprak B., Civil Society in Turkey, w: A.R. Norton (red.), Civil Society in the Middle East, E.J. Brill, New York 2001. Trimberger E.K., Revolution from Above: Military Bureaucrats and Development in Egypt, Peru, Turkey and Japan, Transaction, New Brunswick 1977. Trouton R., Peasant Renaissance in Yugoslavia, 1900–1950: a Study of the Development of Yugoslav Peasant Society as Affected by Education, Routledge, London – New York 1952. Turan I., Stages of Development in the Turkish Republic, w: E. Özbudun (red.), Perspectives on Democracy in Turkey, Turkish Political Science Association, Ankara 1988. Turan I., Old Soldiers Never Die: The Republican People’s Party of Turkey, „South European Society & Politics” 2006, t. 11, nr 3–4. Turkina E., Postnikov E., Cross-Border Inter-Firm Networks in the European Union’s Eastern Neighbourhood: Integration via Organization Learning, „Journal of Common Market Stu- dies” 2012, t. 50, nr 4. Türkmen F., The European Union and Democratization in Turkey: the Role of the Elites, „Hu- man Rights Quarterly” 2008, nr 30. Uğur M., Yankaya D., Policy Entrepreneurship, Policy Opportunism, and EU Conditionality: the AKP and TÜSIAD Experience in Turkey, „Governance – An International Journal of Policy, Administration and Institutions” 2008, t. 21, nr 4. Ulug-Eryılmaz B., The Myth of ‘Europeanization’ of Turkish Foreign Policy: the Cyprus Debacle as a Litmus Test, „Southeast European and Black Sea Studies” 2014, t. 14, nr 3. Ulusoy K., Turkey’s Reform Effort Reconsidered, 1987–2004, „Democratization” 2007, t. 14, nr 3. Uzgel I., Türk dış politikası oluşturulması, w: O. Baskın (red.), Türk dış politikası-kurtuluş savaşından bügüne. Olgular, Belgeler, Yorumlar, Iletişim, Istanbul 2003. Veljanovska S., Dukoski S., Koliko je mlada Makedonska demokratija sazrela za otvorene kandidatske liste i kako se to moze odraziti na polnu i manjinsku zastupijenost u sabranju i lokalnim, „Singidunum Scientifi c Review/ Singidunum Revija” 2011, t. 8, nr 1. Visier C., The Turkish Interest Groups in Brussels, w: S. Devaux (red.), Europeanisation: Social Actors and the Transfer of Models in EU-27, Sandrine Devaux, Imogen Sudbery, Pra- gue 2009. Von dem Berge B., Poguntke T., The Infl uence of Europarties on Central and Eastern European Partner Parties: a Theoretical and Analytical Model, „European Political Science Review” 2013, t. 5, nr 2. Wagner W., The Overstated Merits of Proportional Representation: the Republic of Macedonia as a Natural Experiment for Assessing the Impact of Electoral Systems on Descriptive Represen- tation, „Ethnopolitics” 2014, t. 13, nr 5. 360 Bibliografi a

Waldenberg M., Rozbicie Jugosławii od separacji Słowenii do wojny kosowskiej, Scholar, War- szawa 2003. Wiarda H.J., Corporatism and Comparative Politics: the Other Great ‘Ism’, M.E. Sharpe INC, New York 1997. Wilson A., Ukraine’s New Virtual Politics, „East European Constitutional Review” 2001, nr 10. Wojnicki J., Procesy instytucjonalizacji przemian ustrojowych w państwach postjugosłowiańskich, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. A. Gieysztora, Pułtusk 2007. Woll C., Jacquot S., Using Europe: Strategic Action in Multi-Level Politics, „Comparative European Politics” 2010, t. 8, nr 1. Wódka J., Polityka zagraniczna Turcji. Uwarunkowania wewnętrzne oraz podmioty decyzyjne, Instytut Studiów Politycznych PAN, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2012. Wódka J., Polityka zagraniczna „nowej” Turcji. Implikacje dla partnerstwa transatlantyckiego, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2013. Yanık L., Foreign Policy During 2011 Parliamentary Elections in Turkey: Both an Issue and Non- -Issue, „Turkish Studies” 2012, t. 13, nr 2. Yapıcı Kaya H., Duran Z., Türkiye Büyük Millet Meclisi Avrupa Birliği Uyum Komisyonu üzerine bir değerlendirme, „Yasama Dergisi” 2012, nr 20. Yavuz D.A., Business as Usual? Turkish Industrialists, the State and Democratization [niepublikowana praca doktorska], McGill University, Montreal 2006. Yavuz D., Conﬂ ict, Democratic Reform, and Big Business: Factors Shaping the Economic Elite’s Position for Change, w: B. Turam (red.), Secular State and Religious Society. Two Forces in Play in Turkey, Palgrave Macmillan, New York 2011. Yavuz M.H., Islam and Europeanization in Turkish-Muslim Socio-Political Movements, w: T.A. Byrnes, P.J. Katzenstein (red.), Religion in an Expanding Europe, Cambridge University Press, Cambridge 2006. Yavuz M.H., Secularism and Muslim Democracy in Turkey, Cambridge University Press, Cambridge 2009. Yılmaz H., Business Notions of Democracy, „Cahiers d’études: Méditerrannée orientale et le monde turco-iranien” 1999, nr 27. Yilmaz G., EU Conditionality is Not the Only Game in Town! Domestic Drivers of Turkey’s Europeanization, „Turkish Studies” 2014, t. 15, nr 2. Zielińska A., Longhurst K., Partnerstwo Wschodnie – kontekst i reakcje niespokojnego regionu, w: K. Longhurst (red.), Kształtowanie się nowej europejskiej polityki wschodniej – ocena Partnerstwa Wschodniego, Collegium Civitas Press, Warszawa 2009. Zürcher E.J., The Ottoman Legacy of the Kemalist Republic, w: T. Atabaki, I.B. Tauris (red.), The State and the Subaltern: Modernization, Society, and the State in Turkey and Iran, I.B. Tauris Publishers, London 2007. Ангели Ф., Краткая история гагаузов, [b. wyd.], Кишинёв 2010. Цырдя Б., Республика Молдова: деконструкция страны и народа. Сборник статей, Foxtrot SRL, Кишинёв 2010. Bibliograﬁ a 361

RAPORTY I ANALIZY

Celep Ö., Intra-Party Autocracy of Turkey’s Party System, 4th International Conference on European Studies (ICES’13): Social, Economic and Political Transition of the Bal- kans, Tirana (Albania). Chislett W., Turkey and the European Union: Mixed Signals, ARI 45/2013, 27 October 2013 [http://www.realinstitutoelcano.org]. CIVICUS, State of Civil Society 2011. Civil Society Profi les: Georgia, 2011 [http://socs.civicus.org/CountryCivilSocietyProfi les/Georgia.pdf]. CRRC Online Data Analysis, Caucasus Barometer 2013 Georgia; Caucasus Barometer 2012 Georgia [http://caucasusbarometer.org/en/datasets/]. Dehnert S., Elections and Confl ict in Macedonia. Country Analysis, International Policy Ana- lysis, Friedrich Ebert Stiftung 2010. Dunbar W., Svanidze M., Policy Development in Georgian Political Parties and NGOs, Nether- lands Institute for Multi-Party Democracy 2012. Eurasia Partnership Foundation, Knowledge and Attitudes Towards the EU in Georgia: Chan- ges and Trends 2009−2013, Survey Report, 2013 [http://www.epfound.ge/fi les/eu_ survey_report_2013_fi nal_eng_.pdf]. Executive Summary of „Turkey’s Communication on the Way to the EU Membership: The Case of TÜSİAD” Report [http://www.TÜSIAD.org.tr/FileArchive/Executivesummaryfi - nalofReport.pdf]. Freedom House, Nations in Transit 2014: Democratization from Central Europe to Eura- sia, London – New York 2015 [https://freedomhouse.org/sites/default/fi les/ Data%20tables.pdf]. Gallup Balkan Monitor, Insights and Perceptions: Voices of the Balkans, Analytical Report 2008. Georgian Young Lawyers Association (GYLA), Rule of Law for Justice: Annual Report 2013 [http://gyla.ge/uploads/publications/REPORTFINAL29.pdf]. Georgian Young Lawyers Association (GYLA), Personal Data Protection Inspector: Practice in Georgia and International Experience, 2014 [http://gyla.ge/uploads/publications/ personalurmonacemTadacvisinspeqtori_en.pdf]. Iwański T., Nastroje społeczeństwa ukraińskiego przed wyborami parlamentarnymi, „Komenta- rze OSW” [Ośrodek Studiów Wschodnich], 14 września 2012. Kaya A., Marchetti R., Framing Competition and Civil Society in the EU and Turkey, Working Paper 06, Global Turkey in Europe 2014 [http://www.iai.it/pdf/GTE/GTE_WP_ 06.pdf]. Klekovski S., Macedonia Name Dispute (Public Views in Macedonia), Macedonian Center for International Cooperation, Institute for Democracy Societas Civilis, Skopje 2011. Kostanyan H., The Civil Society Forum of the Eastern Partnership 4 Years On: Progress, Chal- lenges and Prospects, „CEPS Special Report” [Centre for European Policy Studies], January 2014, nr 81. Lutsevych O., How to Finish a Revolution: Civil Society and Democracy in Georgia, Moldova and Ukraine, briefi ng paper, Chatham House, London, January 2013. 362 Bibliografi a

Markovik N., Research on Political Culture in Macedonia, Friedrich Ebert Stiftung, Skopje 2012. Matusiak M., Gruzja – między marzeniem a rzeczywistością, „Komentarze OSW” [Ośrodek Studiów Wschodnich] 2014, nr 133. Matusiak M., Gruzja: wyrok dla byłego premiera, „Analizy OSW” [Ośrodek Studiów Wschodnich], 19 lutego 2014. Matuszak S., Demokracja oligarchiczna: wpływ grup biznesowych na ukraińską politykę, „Prace OSW” [Ośrodek Studiów Wschodnich] 2012, nr 42. National Democratic Institute, Public Attitudes in Georgia, Results of August 2014 Survey by CRRC-Georgia [https://www.ndi.org/fi les/NDI_Georgia_August-2014-sur- vey_Public-Issues_ENG_vf.pdf]. Nix S.B., Director IRI Eurasian Division, Democratization in the Caucasus, Remarks to the US Helsinki Commission, 23 May 2012. Öniş Z., Monopolizing the Center: The AKP and the Uncertain Path of Turkish Democracy, 2014 [http://ssrn.com/abstract=2499213]. OSGF, Annual Report 2008 [http://www.osgf.ge/fi les/wliuri_angarishi/Annual_Eng_ 2008.pdf]. OSGF, Annual Report 2012 [http://www.osgf.ge/fi les/2013/2013/Final_PDF_An- nual_Report.pdf]. Pishchikova K., Ogryzko O., Civic Awakening: the Impact of Euromaidan on Ukraine’s Politics and Society, FRIDE, Madrid 2014. Public Opinion in the European Union, Standard Eurobarometer 74, 2010 [http://ec.europa. eu/public_opinion/archives/eb/eb74/eb74_publ_en.pdf]. Public Opinion in the European Union, Standard Eurobarometer 76, 2011 [http://ec.europa. eu/public_opinion/archives/eb/eb76/eb76_agreport_en.pdf]. Razumkov Center, Do You Trust NGOs?, 2011 [http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll. php?poll_id=81]. Recensămîntul populaţiei = Перепись населения = Population census, 2004: Culeg. statistică, t. 1: Caracteristici demografi ce, naţionale, lingvistice, culturale = Демографические, национальные, языковые, культурные характеристики = Demographic, National, Linguistic, Cultural Characteristics, Chişinău 2006. Sadiku A., Macedonia: from the Banality of Elections to a New Political Situation, 2 April 2014 [http://www.criticatac.ro/lefteast/macedonia-banality-of-elections-new-political- situation/]. Secretariat for European Affairs, Public Opinion Polls [http://www.sep.gov.mk/portal/ mak/default.asp?id=10]. Shumylo-Tapiola O., The Three Uncertainties of Ukraine’s Parliamentary Elections, Carnegie Endowment for International Peace, 25 October 2012. Stemmer A., The Republic of Moldova and the Migration. Migration and its Risks and Opportuni- ties for the European Union, „KAS International Reports”, 9 October 2011 [http:// www.kas.de/wf/doc/kas_28724-544-2-30.pdf?110912113838]. Stewart S., Surprises from Ukraine: Democracy Moves out and Russia Moves in, „SWP Com- ments” 2010, nr 24 [http://www.swp-berlin.org]. Bibliografi a 363

Survey on ‘Macedonia’s EU Integration’, Institute for Democracy „Societas Civilis” Sko- pje (IDSCS), Konrad Adenauer Foundation, offi ce in the Republic of Macedo- nia (KAS), Skopje 2014 [http://www.kas.de/wf/doc/kas_38833-1522-2-30.pdf? 140919082453]. Tanör B., Perspectives on Democratization in Turkey, TÜSIAD, Istanbul 1997 [http://www. tusiad.org/turkish/rapor/demokratik_tur/demoktur.pdf]. Türk demokrasisi’nde 130 yıl, TÜSIAD 2007. Ukrainian Centre for Economic and Political Studies (Razumkov Centre), Customs Union or Europe? The Public Opinion, „National Security and Defense” 2013, nr 4–5 (141–142). Ukrainian Centre for Economic and Political Studies (Razumkov Centre), Sociological Poll: Which Foreign Policy Direction Should Be a Priority for Ukraine? [http://www.razumkov.org.ua/eng/poll.php?poll_id=305]. Ülgen S., Turkish Business and EU Accession, Centre for European Reform, December 2006 [http://www.cer.org.uk/pdf/essay_turkish_business_accession_dec06.pdf]. United States Agency for International Development (USAID), 2012 CSO Sustainability Index Ukraine, June 2013 [http://www.usaid.gov/sites/default/fi les/documents/ 1863/2012CSOSI_0.pdf]. USAID, Macedonia − 2012 CSO Sustainability Index [http://www.usaid.gov/europe-eurasia-civil-society/cso-sustainability-2012/macedonia]. USAID, 2013 CSO Sustainability Index for Central and Eastern Europe and Eurasia, 2014, s. 83 [http://www.usaid.gov/sites/default/fi les/documents/1863/EE_2013_CSOSI _FullReport.pdf]. Van der Leeuw-Roord J., A Key to Unlock the Past History Education in Macedonia: an Analy- sis of Today Suggestions for the Future, EUROCLIO – European Association of His- tory Educators, The Hague, Skopje, August 2012. What do They Stand for?, „Caucasus Elections Watch”, 18 September 2012, LINKS Ana- lysis, s. 4 [http://www.links-dar.org]. World Bank, Fighting Corruption in Public Services: Chronicling Georgia’s Reforms, Washington DC 2012, s. 87 [http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContent- Server/WDSP/IB/2012/01/20/000356161_20120120010932/Rendered/PDF/ 664490PUB0EPI0065774B09780821394755.pdf]. Вилхелм Хофмајстер, Карстен Грабов, Пoлитички пaртии Функционирање и организа- ција во демократските општества, Konrad Adenauer Stiftung, Skopje [http://www. kas.de/wf/doc/kas_33530-1522-2-30.pdf?130214154853].

ARTYKUŁY W MEDIACH

Ahmeti A., СТАВ Време е за НАТО, „Dnevnik”, 12 april 2013 [http://dnevnik.mk/]. Ahmeti: Ethnic Relations are Basis of Macedonian Society, 12 June 2014 [http://www.mactel. com.au/newsite/index.php?page=news&news=52921&lang=en]. Akarçeşme S., TÜSİAD Warns Against Regression in Freedoms, Rule of Law, „Today’s Za- man”, 20 Kasým 2014. 364 Bibliograﬁ a

AK Parti Brüksel temsilciliği açıldı, „Bugün”, 15 Ocak 2015 [http://www.bugun.com.tr/ sondakika/ak-parti-bruksel-temsilciligi--haberi/1442238]. Albanian Parties Mull Ethnic Coalition in Struga; Government Ministers Actively Campaign in the Local Elections, Balkan Insight, 19 March 2013 [http://www.balkaninsight.com/en/ article/macedonia-press-review-march-aa9-2åaa3]. Casule K., Macedonia’s Conservatives Win Parliamentary, Presidential Elections, Reuters, Skopje 2014 [http://www.reuters.com/article/2014/04/27/us-macedonia-election-idUS- BREA3Q0ES20140427]. CHP Criticized Over ‘Boycott’ at Socialist International Meeting, „Today’s Zaman”, 1 Temmuz 2011. CHP’s Meeting with EU Socialist Group Canceled after Leader Likens Erdođan to al-Assad, „Hürriyet Daily News”, 15 May 2013. CHP’ye Avrupa desteği, „Milliyet”, 15 Ağustos 2010. Civil Georgia, Patriarch: Church will do Everything to Make Georgia EU Member, 4 March 2014 [http://www.civil.ge/eng/article.php?id=27008]. Dağı I., The CHP and MHP: a Joint Nationalist Foreign Policy Front, „Today’s Zaman”, 28 Haziran 2007. Dağı I., The New Nationalist Front, „Today’s Zaman”, 18 Haziran 2007. Dağı I., The CHP and European Socialists: Any Common Ground?, „Today’s Zaman”, 26 Tem- muz 2010. Edilashivili M., Levan Pirveli of the Industrialists Party: Association Agreement with EU ‘Anti- -Georgian’, „Georgia Today”, 2−8 May 2014. Erkuş S., Cyprus Talk Dominates Heated EU-Turkey Meet, „Hürriyet Daily News”, 6 De- cember 2013. Eşkinat D., CHP, Sosyalist Enternasyonal ve değişim umudu, SETAV, 13 Şubat 2013 [http:// odak.setav.org/page/chp-sosyalist-enternasyonal-ve-degisim-umudu/3493]. EurActiv Strengthens Further the In-Depth Coverage of the EU Enlargement Policy in 2010, 18 February 2010 [http://pr.euractiv.com/pr/euractiv-deepens-coverage-turkey-s- integration-89601]. European Tycoons, Leaders Support Negotiation Date for Turkey, „Today’s Zaman”, 22 Tem- muz 2004. Fouere E., Democracy Has Lost its Meaning in Macedonia, BalkanInsight, Brussels 2014 [http://www.balkaninsight.com/en/article/democracy-has-lost-its-meaning-in- macedonia]. Gadzovska-Spasovska Z., Ozimec K., EU Cash Enriches Macedonia’s Shady ‘Youth’ NGOs, BalkanInsight, 21 January 2014 [http://www.balkaninsight.com/en/article/eu- cash-enriches-macedonia-s-shady-youth-ngos]. Independent [The Macedonian English Language New Agency], Dialogue Government − Opposition: VMRO-DPMNE and SDSM Inclined to Negotiations, but No Results Yet, 22 October 2014 [http://www.independent.mk]. Industrialists Party Joins Ivanishvili-Led Coalition, „Civil Georgia”, 11 April 2012 [http:// www.civil.ge/eng/article.php?id=24652]. Bibliograﬁ a 365

Jakov Marusic S., Only a Third of Macedonia’s Non-Governmental Organizations Have Re- gistered to Continue their Activities, Meaning that the Rest will Vanish by the End of 2011, Skopje [http://www.balkaninsight.com/en/article/massive-closures-of-macedonian-ngo-s]. Jordanovska M., Uncivil Society: the Politicization of Macedonia’s NGOs, Balkan Investigative Reporting Network, 10 December 2013 [http://www.balkaninsight.com/en/article/uncivil-society-the-politicisation-of-macedonia-s-ngos]. Jordanovski Z., Macedonia’s New Coalition is Hardly New, Deutsche Welle, 2014 [http:// www.dw.de/macedonias-new-coalition-is-hardly-new/a-17596330]. Kaleağası B., Lobicilik nedir, ne değildir?, „Radikal”, 28 Ekim 2008. Karaalioğlu M., CHP, adayını Sosyalist Enternasyonel’den değil İslam Teşkilatı’ndan buluyorsa..., „Star”, 17 Haziran 2014. Kılıçdaroğlu Brüksel’de, „Vatan”, 16 Eylül 2010. Kotevski N., Многу ставови за името, а консензус нема, „Utrinski vesnik”, 1 Јуни 012. Kuzio T., Strange Bedfellows – EU Socialists and Yanukovich, „EUobserver”, 29 October 2010 [http://euobserver.com/opinion/31158]. Lutovska K., Tension in Struga is Political, Not Ethnic, 22 June 2013 [http://www.setimes. com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2013/06/22/feature-01]. Macedonian Opposition Cries Election Foul, will Not Accept Results, World Bulletin, 27 April 2014 [http://www.worldbulletin.net/cyprus/134811/macedonians-set-to-hand-conservative-pm-gruevski-new-term]. Macedonian Opposition Rejects Election Results [http://www.aljazeera.com/news/europe/ 2014/04/macedonia-opposition-rejects-election-results-201442723145540311.html]. Macedonians Got Engry With the EU, The Macedonian English News Agency, 2014 [http://www.independent.mk/articles/10076/Macedonians+Got+Angry+with+t he+EU]. McGuinness D., Thousands Protest in Georgia Over Gay Rights Rally, BBC New Europe, 17 May 2013 [http://www.bbc.com/news/world-europe-22571216]. Marusic S., Bulgaria and Greece Block Macedonia’s EU talks, Balkan Investigative Reporting Network, 12 December 2012 [http://www.balkaninsight.com/en/article/bulgaria- joins-greece-in-blocking-macedonia-s-eu-bid]. Muhafazakâr cephede safl ar yeniden tutuluyor, „Radikal”, 27 Ocak 2014. Müzakereci yardımcılığı kadrosu yok’, „Yeni Şafak” 4 Ocak 2005. NVO Infocentar, Government’s PR: Who are Gruevski’s People?, 26 June 2014 [http://nvo- infocentar.mk/en/pr-na-vladata-koj-e-narodot-na-gruevski/]. Omul cu propria defi niţie a Succesului, VIP Magazin, Septembrie 2010, nr 77 [http://www. vipmagazin.md/profi l/Vlad_Plahotniuc._Omul_cu_propria_defi ni%C5%A3ie_a_ Succesului/ś]. O’Rourke B., Turkey: AKP Tries to Join European Conservative Group, 4 April 2003 [www. rferl.org]. Özkan F., Fransız senatörler özür diledi, „Radikal”, 4 Ekim 2005. 366 Bibliografi a

PACE Debates on Georgia, „Civil Georgia”, 2 October 2014 [http://www.civil.ge/eng/ article.php?id=27697]. Pajaziti N., 26% of Macedonians Support the EU Accession with a Changed Name, Indepen- dent Balkan News Agency, 2014 [http://www.balkaneu.com/26-macedonians-support-eu-accession-changed/#sthash.iSLd8LSI.dpuf]. Parliament Passes Law Boosting Status of Non-Career Diplomats, „Sunday’s Zaman”, 13 July 2013. PM Designate, UNM MPs Spar in Heated Hearing, „Civil Georgia”, 20 November 2013 [http://www.civil.ge/eng/article.php?id=26703]. Rettman A., Anti-Timoshenko Party hires Top PR Firm in EU Capital, „EUobserver”, 27 April 2012 [http://euobserver.com/foreign/116076]. Stojancov S., The Pressures for the Resolution of the Name Issue Increase, Radio Free Europe, 24 April 2009 [http://www.slobodnaevropa.mk/articleprintview/1615174.html]. Stojanovska M., A New Political Partnership in Macedonia, „South East European Times”, 6 August 2012 [www.setimes.com]. TBMM’de komisyon savaşları yeniden başlayacak, „Yeni Şafak”, 6 Haziran 2006. TOBB – TÜSİAD anlaşsın seneye heyete girecekler, „Sabah”, 22 Temmuz 2006. TOBB – TÜSİAD savaşı, „Evrensel”, 30 Mayıs 2005. Tokyay M., New AKP Ofﬁ ce to Increase Public Affairs Presence in Brussels, SETIMES, 13 November 2013. Tokyay M., Turkey Takes a New Path Towards the EU, SETIMES, 16 December 2013. TÜSIAD faaliyet raporlar [raporty z działalności TÜSIAD], [http://www.tusiad.org.tr/ bilgimerkezi/tusiad-faaliyet-raporlari/]. UNIAN, Business Associations in Ukraine Initiate Association of Small and Medium-Sized Busi- nesses into a Single Platform of Advocacy Entrepreneurs, 10 April 2014 [http://press. unian.net/ukr/pressnews-113745.html]. Utku M., Mahallenin kibirli kabadayısı, „Yeni Şafak”, 30 Haziran 2005. Гагаузская республика АТО Гагаузия (Gagauz Yeri). 20 лет истории 1990 а 2010 г., Комрат 2010. Груевски не ги коментира идеите од Нимиц, Radio Free Europe, 10 апреля 2013 [http:// www.makdenes.org/archive/news/20130410/428/428.html?id=24953595]. Груевски: Ќе има референдум ако има решение за името, Plusinfo, 15 апреля 2013 [http:// www.plusinfo.mk/vest/88762/Gruevski-Kje-ima-referendum-ako-ima-reshenie- za-imeto-].

STRONY INTERNETOWE I INNE MATERIAŁY

About the EBA: Mission and Vision [http://www.eba.com.ua/en/about-eba/mission- and-vision]. Bulletin of ‘Reanimation Package of Reforms’ [http://platforma-reform.org/?page_ id=351]. CHESNO [http://chesno.org/en/background]. Bibliograﬁ a 367

18.09.2014: Comunicat de presă. Întrevedere Vladimir VORONIN – Ulrike KNOTZ [http:// www.pcrm.md/main/index_md.php?action=news&id=8325]. Delegation of the European Union to Georgia, List of Projects [http://eeas.europa.eu/ delegations/georgia/projects/list_of_projects/projects_en.htm]. Delegation of the European Union to Georgia, Projects: Human Rights, Democratization and Civil Society [http://eeas.europa.eu/delegations/georgia/projects/overview/ human_rights_demo_civil_soc/index_en.htm]. Delegation of the European Union to Ukraine, List of Projects [http://eeas.europa.eu/ delegations/ukraine/projects/list_of_projects/projects_en.htm]. Delegation of the Verkhovna Rada of Ukraine to the EURONEST Parliamentary As- sembly [http://www.euronest.europarl.europa.eu/euronest/cms/cache/offonce/ home/delegations;jsessionid=5E5670996A0C075112E035B6B6B36FF4]. DUI − Demokratyczna Unia na rzecz Integracji, Program partii [http://bdi.mk/en/ index.php]. EBA Lobbying [http://www.eba.com.ua/en/lobbying]. EI – LAT, About Liberal Academy Tbilisi [http://www.ei-lat.ge/about-us.html?lang= en-GB]. EU – Georgia Business Council, About EUGBC [http://eugbc.net/?page_id=94]. European Endowment for Democracy [https://www.democracyendowment.eu/we- support/?&page=9]. European Policy Institute [http://www.epi.org.mk/index.php]. Federacja Pracodawców Ukrainy [http://ua.fru.org.ua/english-version/federation-of- employers-of-ukraine/]. Foundation Open Society Macedonia [http://www.fosm.mk]. Georgia: EPP Concerned about Charges Against Former President Mikheil Saakashivili, Brussels, 1 August 2014 [http://www.epp.eu/georgia-epp-concerned-about-charges-against- former-president-mikheil-saakashvili]. Georgia: EPP VP Jacek Saryusz-Wolski Expresses Strong Concern over the Arrest of Gigi Ugu- lava, Brussels, 3 July 2014 [http://www.epp.eu/georgia-epp-vp-saryusz-wolski-expresses-strong-concern-over-arrest-gigi-ugulava]. Georgian Peoples Assembly, Russia does Not Use the Potential of its Supporters Who are in Georgia – Opinion, 13 February 2014 [http://georgianpeoples.com/print.php?lang= eng&news_id=9474]. How are Women Faring in Macedonia? [http://www.peacewomen.org/news_article.php?id =182&type=news]. Index of Civil Society’s Strength [http://www.odi.org]. Institute of Democracy − Societas Civilis [http://www.idscs.org.mk]. KAS Auslandsbuero Ukraine, Seminar mit der Politischen Partei UDAR von Vitali Klitschko [http://www.kas.de/ukraine/de/pages/12882/]. List of the Georgian Delegation to the Euronest Parliamentary Assembly, 28 Novem- ber 2012 [http://www.euronest.europarl.europa.eu/euronest/cms/cache/offonce/home/delegations;jsessionid=87FF8990D20C3D152DF1A7D263D0B43B]. 368 Bibliograﬁ a

MCIC [Macedonian Centre for International Cooperation], [http://www.mcms.org. mk/en.html]. Oferta E PDSH-SE Per Qytetaret [http://www.gurra-pdsh.org/index.php?option= com_content&view=category&layout=blog&id=97&Itemid=702]. OSGF, Mission [http://www.osgf.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=32]. Parlament Europejski [http://www.europarl.europa.eu/delegations/en/d-mk/publications.html#delegation_menu]. Perspectives of Good Cooperation between S&D and the Party of Regions of Ukraine, 13 October 2010 [http://www.socialistsanddemocrats.eu/newsroom/perspectives-good-cooperation-between-sd-and-party-regions-ukraine]. Pre-Election Programme of Mikhail Dobkin, the Party of Regions Presidential Candidate [http:// www/partyofregions.ua]. Press Service of the Party of Regions [http://partyofregions.ua/en/news/event/ 5193c664c4ca42047c00022a]. Rejestr służący przejrzystości [http://ec.europa.eu/transparencyregister/info/homePage. do]. Statement by Giorgi Volski, Head of the Georgian Dream Faction in the Parliament of Georgia, 6 August 2014 [http://parliament.ge/en/media/axali-ambebi/saqartvelos-parlamentis-fraqcia-qartuli-ocnebis-tavmdjdomaris-giorgi-volskis-gancxadeba.page]. Think for Europe Network [http://ten.europeanpolicy.org]. UNM Statement on the Sentencing of President Mikheil Saakashivili to Pretrial Detention, 4 August 2014 [http://www.unm.ge/?m=6&news_id=380]. World Values Survey Online Data Analysis [http://www.worldvaluessurvey.org/WVS Online.jsp]. www.turkonfed.org/history. Предвремени Парламентарни и Претседателски избори 2014 [http://rezultati.sec. mk/Parliamentary/Results?cs=mk-MK&r=2&rd=r]. Претседател на Влада на Република Македонија [http://vlada.mk/node/22]. ერეკლე მეორის საზოგადოება ჩვენს შესახებ [Towarzystwo im. Herakliusza II. „O Nas”], [http://www.erekle-2.ge/index.php/ka/aboutus]. http:// www.eurelectric.org/. http://abm.md/ro/. http://adevarul.ro/moldova/actualitate/cum-devenit-vladimir-plahotniuc-milionar- euro-1_50ad70757c42d5a663952dc5/index.html. http://businessportal.md. http://chpbrussels.org/shadowteam. http://data.worldbank.org/country/kosovo. http://data.worldbank.org/country/moldova. http://data.worldbank.org/indicator/SP.DYN.TFRT.IN. http://eap-csf.org.ua/organizatsiyi-uchasnitsi-natsionalnoyi-platformi/. http://eastbook.eu/wp-content/uploads/2014/07/2014-July-25-Public-Opinion-Sur- vey-Residents-of-Moldova-June-7-27-2014.pdf. Bibliografi a 369 http://eastbook.eu/wp-content/uploads/2014/07/2014-July-25-Public-Opinion-Sur- vey-Residents-of-Moldova-June-7-27-2014.pdf. http://odimm.md/fi les/ro/pdf/publicatii/Ziarul%20IMM.pdf. http://plahotniuc.blogspot.com/p/vladimir-plahotniuc.html. http://pldm.md/planul2020/images/Planul%202020%20al%20PLDM.pdf. http://politicon.md/. http://progressive-alliance.info/en. http://tbmm.chp.org.tr/grup.aspx. http://turkey.setimes.com/en_GB/articles/ses/articles/features/departments/ world/2013/11/13/feature-01. http://viitorul.org/index.php?l=ro. http://www.akparti.org.tr. http://www.aldeparty.eu/en. http://www.anim.org.mk/#!activities/c1cdy. http://www.aoam.md/ro/lansarea/. http://www.api.md/. http://www.azi.md/ro/story/13371. http://www.chp.org.tr/?page_id=972\. http://www.civic.md/ong/402-institutul-de-politici-publice-ipp.html. http://www.credo.md/home. http://www.e-democracy.md/. http://www.epp.eu. http://www.euronest.europarl.europa.eu/euronest/cms/cache/offonce/home/committees. http://www.european-left.org. http://www.expert-grup.org/ro/. http://www.forbes.com/profi le/petro-poroshenko/. http://www.guengl.eu. http://www.ipp.md. http://www.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/wiadomosci/wizyta_szefa_polskiej_dyploma- cji_w_moldawii. http://www.noi.md/md/print/news_id/48253. http://www.pcrm.md. http://www.pdm.md/ro/. http://www.pl.md. http://www.pldm.md. http://www.publika.md/ponta-oettinger-si-leanca-au-proclamat-la-ungheni-independenta-energetica-a-republicii-moldova_2064691.html. http://www.rferl.org/content/moldova-gagauz-referendum-counting/25251251. html. http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/infoCountryPage/setimes/ resource_centre/bios/gruevski_nikola?country=Macedonia. 370 Bibliografi a http://www.socialistinternational.org. http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/ab/belge/TBMM_AB_UYUM_KOMISYO- NU_2006_YILI_FAALIYET_VE_DEGERLENDIRME_RAPORU. http://www.tradingeconomics.com/macedonia/unemployment-rate. http://www.tusiad.org/tusiad/tusiad-by-numbers/. https://freedomhouse.org/report/nations-transit/2014/moldova#.VG0r06lXFeY. https://www.facebook.com/pages/APDE-Asociaţia-Patronală-în-Domeniul-Energe- tic-din-Republica-Moldova/1530543873841174. Indeks osób

A Bozkır Volkan 156, 157 Achmetow Rinat 79, 213, 217 Braghiroli Stefano 172 Ahmeti Ali 196 Braghiş Dumitru 89 Akçam Zekeriya 177 Breżniew Leonid 93 Aktay Yasin 169 Bucharin Nikołaj 95 Akyüz Abdullah 280 Budak Necdet 177 Alasania Irakli 134 Buğra Ayşe 279 Alaton Ishak 280 Burdżanadze Nino 117 Assad Bashar, al- 171 Ashton Catherine 201 C Aslan Ilker 153 Capcelea Valeriu 238 Atan Serap 284 Caporaso James 21 Atatürk Mustafa Kemal 277 Castro Fidel 135 Avcı Gamze 147 Çavuşoğlu Mevlüt 156, 169, 178 Çelik Ömer 156 B Chaindrawa Giorgi 134 Babacan Ali 292 Checkel Jeffrey 31 Bağış Egemen 156 Chiriac Liubomir 246, 250 Bakradze Dawit 120 Chirtoacă Dorin 108 Barbarosie Arcadie 247, 250 Chkoidze Archil 273 Barkey Henri J. 278 Cianciara Agnieszka K. 9, 40 Baykal Deniz 149, 151, 170 Ciubuc Ion 90 Beck Ulrich 21 Czerepow Wiktor 243 Berlusconi Silvio 181 Bianchi Robert 276 D Bildt Carl 181 Darcziaszwili Dawid 124 Boţan Igor 248–250 Davutoğlu Ahmet 157 372 Indeks osób

Derviş Kemal 177 Gül Abdullah 167, 177, 178 Diacov Dumitru 105 Gülmez Seçkin Bariş 148, 149 Dicle Ebru 290 Gürel Zeynep Damla 177 Dimovski Ilija 312 Gürpınar Bulut 286 Dışlı Şaban 178 Dodon Igor 86, 95 H Dolidze Wiktor 124 Hadârcă Ion 109 Donev Dejan 314 Hadjigeorgiou Takis 175 Hatipoğlu Emre 153 E Haughton Tim 45 Ecevit Bülent 146 Herakliusz II, król gruziński 273 Eliasz II, właśc. Irakli Guduszauri-Sziola- Hooghe Liesbet 149 szwili, patriarcha Gruzji 270, 271 Engels Fryderyk 95 I Erdemir Aykan 151, 163, 164 Iaşcenco Tudor 249 Erdoğan Recep Tayyip 166, 167, 169, 171, İhsanoğlu Ekmeleddin 152 285, 292 Iwaniszwili Bidzina 120, 123, 125, 132, Eşkinat Doğan 155 134 Iwiński Tadeusz 178 F Fedorczuk Stanisław 217 J Filat Vlad 100, 101, 113, 250 Jaceniuk Arsenij 80, 229 Firtasz Dmytro 214, 218 Janukowycz Wiktor 63–65, 69, 76, 80, Flautre Hélène 174 122, 125, 216, 218, 232 Fomenchenko Galina 66 Juncker Jean-Claude 101 Formuzal Mihail 243 Jung Dietrich 278 Friedman Milton 126 Juszczenko Wiktor 63, 64, 66, 75, 77, 79, Füle Štefan 271 223 Fuat Keyman Emin 276 K G Kalajdziev Gordan 310 Gaburici Chiril 86, 101 Kalaycıoğlu Ersin 144 Garibaszwili Irakli 120 Kałużny Witalij 72 Ghimpu Gheorghe 108, 238 Karamanlis Kostas 166 Ghimpu Mihai 108, 238 Kaya Ayhan 148 Gorbaczow Michaił 88 Kefalogiannis Manolis 175 Gorina Irina 72 Kılıcdaroğlu Kemal 151, 160, 170, 171 Gramsci Antonio 95 King Charles 87 Grande Edgar 21 Kitsmariszwili Erosi 117 Grosse Tomasz Grzegorz 9 Kliczko Witalij 65, 68, 77 Gruevski Nikola 194, 196, 313, 314 Klujew Andriej 79 Gruewski Nikoła zob. Gruevski Nikola Klujew Siergiej 79 Indeks osób 373

Koç Vehbi 279 O Kolesnikow Borys 79 Oettinger Günther 240 Kołomojski Ihor 227 Olsen Johan P. 20 Kowal Paweł 71 Öniş Ziya 149, 289 Kożara Leonid 78 Onopriszwili Dawit 124 Kuczma Leonid 63, 78 Ostaf Serghei 250 Kunczenko Ołeksij 72 Özal Ibrahim 177 Kurpil Stepan 73, 74 Özel Işik 293 Kutowoj Taras 73 Kyrkos Miltiadis 175 P Pacześniak Anna 9, 40 L Pankiewicz Oleg 73 Ladrech Robert 21, 45 Parmentier Florent 237 Lagendijk Joost 156, 173–175 Pepovska Blagica 313 Lange Nico 68 Petrenco Grigore 99 Lavenex Sandra 31 Pinczuk Wiktor 217, 230 Leancă Iurie 101, 113, 240 Piri Kati 175 Lenin Włodzimierz 95 Pistrinciuc Vadim 104 Lucinschi Petru 94 Pius XII, papież 146 Luetgert Brooke 153 Plahotniuc Vladimir 105, 238, 241–243, Luft Bogumił 238 251 Lupu Marian 105, 242 Ponta Victor 240 Lupuşor Adrian 248 Poroszenko Petro 238

M R Marchetti Raffaele 148 Radaelli Claudio 21 Margwelaszwili Giorgi 120 Rasmussen Poul Nyrup 151 Marks Gary 149 Riedel Rafał 9 Marks Karol 95, 96 Ristova Malinka 314 Martens Wilfried 166, 167, 181 Roshko Alexandr 100 Matei-Agathon Dan 242 Ruszkowski Janusz 9 Mayall Simon V. 278 Rybachuk Oleh 223 Merabiszwili Wano (Iwane) 120, 139 Rybaczuk Ołeh zob. Rybachuk Oleh Minovska Suzanne 297 Rybak Władimir 72 Munteanu Valeriu 110, 111 S N Saakaszwili Micheil 115, 117–120, 122, Naumoski Nikola 314 129, 131, 134–136, 268 Nazlıaka Aylin 160, 176 Şalaru Anatol 108 Nebiu Gjuner 303 Samardziska Vileta 313 Nemyria Hryhorij 67, 71, 77, 78, 85, 324 Sartori Giovanni 143, 185 Neziri Safeta 304 Saryusz-Wolski Jacek 121 374 Indeks osób

Sayarı Sabri 142 Tymoszenko Julia 64, 67, 68, 70, 74, 75, Schimmelfennig Frank 30, 31 78–80, 83, 122, 226 Schröder Gerhard 290 Schulz Martin 105, 151 U Sekerinska Radmila 312 Ugulawa (Ugulava) Giorgi (Gigi) 121 Siaroff Alan 167 Ulusoy Kıvanç 150 Sikorski Radosław 103 Usupaszwili Dawid 262 Sitter Nick 150 Snegur Mircea 93, 94, 249 V Soros George 247–249, 261, 264, 314 Villepin Dominique de 242 Stalin Józef 87 Volski Giorgi zob. Wolski Giorgi Stati Vasile 90 Voronin Vladimir zob. Woronin Władi- Stojakovski Zoran 310 mir (Władymyr) Şulea Oleg 107, 108 Swiatasz Dmytro 73 W Swoboda Hannes 171 Wasadze Tariel 226 Szewardnadze Eduard 116, 117, 134, Weczerko Wołodymyr 73, 74 264 Wilson Carole J. 149 Wolski Giorgi 123 T Woronin Władimir (Władymyr) 86, 90, 93– Tălmaci Leonid 240 –95, 97, 98 Tanör Bülent 287, 288 Tara Şarık 280 Y Tăranu Anatol 249 Yablonky Judy 249 Tarasiuk Borys 66, 72–74, 77, 83, 85, Yakış Yaşar 180 324 Yavuz Hakan 149 Ţârdea Bogdan 242 Yılmaz Gözde 147 Tarlev Vasile 90, 94 Tekelioğlu Mehmet 168, 174 Z Timuş Natalia 141 Zapatero José Luis 171 Topadze Giorgi 130 Zürcher Erik 161 Toprak Binnaz 278 Trimberger Ellen 278 Ż Tusk Donald 101 Żwania Zurab 117 O autorach

Agnieszka K. Cianciara

Doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce (2010), absolwentka Uniwer- sytetu Warszawskiego (2005) i Kolegium Europejskiego w Brugii (2006); od 2011 roku adiunkt w Zakładzie Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN i wykładowca Collegium Civitas. Kierownik projektu badawczego „Europeizacja partii politycznych i grup interesu w kontekście Partnerstwa Wschodniego” (2013–2015) ﬁ nansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. Autorka kilkudziesięciu artykułów i opracowań naukowych, które ukazały się m.in. w „Studiach Europejskich”, „Studiach Politycznych”, „Społeczeństwie i Polityce”, „Myśli Ekonomicznej i Politycznej”, „Yearbook of Polish European Studies”, „Perspectives on European Politics and Society”. Opublikowa- ła monograﬁ e: Polski lobbing gospodarczy w Unii Europejskiej: perspektywa neo-instytucjnalna (Warszawa 2012) i Partnerstwo Wschodnie 2009–2014: geneza, funkcjonowanie, uwarunkowania (Warszawa 2014). Zainteresowania badawcze: kryzys i reforma Unii Europejskiej, lobbing i grupy interesu w UE, polityka zagraniczna UE, Europejska Polityka Sąsiedztwa i Partnerstwo Wschodnie.

Adam Burakowski

Doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce (2007), absolwent Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego (2001) i Studium Europy Wschodniej Uniwersy- tetu Warszawskiego (2004); od 2004 pracownik Zakładu Europy Środkowo-Wschod- niej Instytutu Studiów Politycznych PAN; od 2006 r. pracownik Polskiego Radia. Autor wielu artykułów na ww. tematy, monograﬁ i Geniusz Karpat. Dyktatura Nicolae Ceauşescu 1965–1989 (Warszawa 2008, wersja rumuńska – Bucureşti 2011), System polityczny współ- czesnej Rumunii (Warszawa–Kraków 2014) oraz współautor m.in. Kraj smutny, pełen humoru. Dzieje Rumunii po 1989 roku (z Mariusem Stanem, Warszawa 2012), Indie. Od kolonii 376 O autorach do mocarstwa 1857–2013 (z Krzysztofem Iwankiem, Warszawa 2013). Zainteresowania badawcze: historia najnowsza i współczesność państw Europy Środkowo-Wschod- niej ze szczególnym uwzględnieniem Rumunii, integracja europejska w regionie Euro- py Środkowo-Wschodniej, historia komunizmu w krajach regionu, historia najnowsza i współczesność Indii i Pakistanu.

Paweł Olszewski

Doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce (2008), od 2010 adiunkt w Zakładzie Europeistyki ISP PAN i Uczelni Łazarskiego, prowadził zajęcia na uczelniach na Węgrzech, w Turcji, Rumunii i Wielkiej Brytanii. Ekspert zewnętrzny programu „Polska Foresight 2020”. Autor ponad 20 artykułów i opracowań naukowych, które ukazały się m.in. w „Studiach Politycznych”, „Myśli Ekonomicznej i Politycznej”, w ramach opracowań dla Atlantic Community org., a także w macedońskim periodyku „Global” wydawanym przez Instytut Ohrydzki. Ostatnio ukazała się monograﬁ a zbio- rowa pod redakcją J.M. Fiszera i P. Olszewskiego pt. System euroatlantycki w wielobiegunowym ładzie międzynarodowym (Warszawa 2013) oraz opracowanie pt. System euroatlantycki w świetle agendy bezpieczeństwa Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych (Warszawa 2013). Zainteresowania badawcze: procesy europeizacji na Bałkanach Zachodnich, działalność międzynarodowa Unii Europejskiej i jej miejsce w stosunkach transatlantyckich, Euro- pejska Polityka Sąsiedztwa.

Jakub Wódka

Doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce (2010), absolwent Szkoły Głównej Handlowej (2005) i Wydziału Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskie- go (2009). Uzyskał licencjat z zakresu International Business and Management Studies na Uniwersytecie Fontys w Holandii. Od 2006 zatrudniony w Zakładzie Europeistyki Instytutu Studiów Politycznych PAN, od 2010 na stanowisku adiunkta. Prowadzi seminarium magisterskie w Collegium Civitas w Warszawie. Autor kilkudziesięciu artykułów naukowych i recenzji, publikowanych m.in. w „Insight Turkey”, „Turkish Policy Quar- terly”, „Studiach Politycznych” czy „Dziejach Najnowszych”. Autor monograﬁ i pt. Po- lityka zagraniczna Turcji. Uwarunkowania wewnętrzne oraz podmioty decyzyjne (Warszawa 2012) oraz Polityka zagraniczna ‘nowej’ Turcji. Implikacje dla partnerstwa transatlantyckiego (Warsza- wa 2013). Zainteresowania badawcze: polityka wewnętrzna i zagraniczna współczesnej Turcji. INSTYTUT STUDIÓW POLITYCZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

oferuje do sprzedaży następujące książki:

A. Adamowicz: Państwo patronalne. Relacje władzy i podległości w małej wspólnocie lokalnej A.F. Baran: Niepokorni i niezależni. Walka o kształt harcerstwa w Polsce (1980–1990) A.F. Baran: Od pieriestrojki do Karty Polaka. Środowiska i organizacje polskiego harcerstwa na terenie ZSRR i po jego rozpadzie A.F. Baran (red.): Od zniewolenia do wolności. Studia historyczne J. Bayer, W.J. Dziak: Korea & Chiny. Przyjaźń i współpraca, rywalizacja i konfl ikty, t. 1: Strategia i polityka; t. 2: Gospodarka i granice J. Bayer, W.J. Dziak: Tybet. Szkice z dziejów chińsko-tybetańskich P. Bajda: Elity polityczne na Słowacji. Kręta droga do nowoczesnego państwa P. Bolibrzuch: Jego Królewska Mość Silvio Berlusconi. Przypadek „demokratycznej monarchii oświeconej” J. Bratkiewicz: Zapętlenia modernizacji. Szkice o samopostrzeganiu i autoidentyfi kacji w interak- cjach tradycji i nowoczesności (przypadek Rosji i nie tylko) A. Burakowski, M. Stan: Kraj smutny, pełen humoru. Dzieje Rumunii po 1989 roku A. Burakowski: System polityczny współczesnej Rumunii A. Cianciara: Polski lobbing gospodarczy w Unii Europejskiej A. Cianciara: Partnerstwo wschodnie 2009–2014 A. Cianciara: Wielobiegunowa Europa w wielobiegunowym świecie. Szansa czy wyzwanie dla systemu euroatlantyckiego? A. Ciepielewska: Dobre praktyki gospodarki społecznej E. Dmitrów: Obraz Rosji i Rosjan w propagandzie narodowych socjalistów W.J. Dziak: Kim Dzong Un. Kronika życia i walki W.J. Dziak: Korea Północna. U źródeł rodzinnej sukcesji władzy W.J. Dziak: Pjongjang. Rok 1956 W.J. Dziak, M.K. Citko: Porywacze Yodogo. Działalność japońskiej Frakcji Armii Czerwonej w latach 1969−1972 w kontekście porwań obywateli Japonii do Korei Północnej W.J. Dziak, M.A. Pawiński: Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza W.J. Dziak, G. Strnad: Republika Korei. Zarys ewolucji systemu politycznego Europa Środkowo-Wschodnia 1996; 1997–1998; 1999; 2000; 2005; 2006; 2007; 2008; 2009 Europa Środkowo-Wschodnia. Słownik biografi czny J.M. Fiszer: System euroatlantycki przed i po zakończeniu zimnej wojny. Istota, cele i zadania oraz rola w budowie nowego ładu globalnego J.M. Fiszer (red.): Bilans pierwszych lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej J.M. Fiszer (red.): Dziesięć lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej J.M. Fiszer (red.): Europejska Polityka Sąsiedztwa. Geneza, doświadczenia, perspektywy J.M. Fiszer (red.): Parlament Europejski po Traktacie z Lizbony J.M. Fiszer (red.): Polska polityka integracyjna po przystąpieniu do Unii Europejskiej J.M. Fiszer (red.): Polska – Unia Europejska – świat J.M. Fiszer (red.): Polska w Unii Europejskiej. Aspekty polityczne, międzynarodowe, społeczno- -gospodarcze i wojskowe J.M. Fiszer (red.): Prezydencja polski w Radzie Unii Europejskiej J.M. Fiszer (red.): System euroatlantycki i bezpieczeństwo międzynarodowe w multipolarnym świecie. Miejsce i rola Polski w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa J.M. Fiszer (red.): System euroatlantycki w wielobiegunowym świecie. Próba prognozy. J.M. Fiszer (red.): Sytuacja wewnętrzna w krajach postkomunistycznych Europy i Azji 2006– –2007 J.M. Fiszer (red.): Unia Europejska – Chiny. Dziś i w przyszłości J.M. Fiszer i in. (red.): Współpraca transatlantycka. Aspekty polityczne, ekonomiczne i spo- łeczne J.M. Fiszer, M. Tomaszyk (red.): Zarządzanie procesem integracji i modernizacja Unii Europejskiej J. Frentzel-Zagórska, J. Wasilewski (red.): The Second Generation of Democratic Elites in Central and Eastern Europe A. Friszke: Adam Ciołkosz. Portret polskiego socjalisty A. Friszke: Czas KOR-u. Jacek Kuroń a geneza Solidarności A. Friszke: Między wojną a więzieniem 1945–1953. Młoda inteligencja katolicka A. Friszke: PRL wobec Kościoła. Akta 1970–1978 A. Friszke: Rewolucja Solidarności 1980−1981 A. Friszke (red.): Solidarność podziemna 1981–1989 A. Friszke, K. Persak, P. Sowiński (red.): Solidarność od wewnątrz 1980−1981 A. Friszke, M. Zaremba (red.): Wizyta Jana Pawła II w Polsce 1979. Dokumenty KC PZPR i MSW N. Gładziuk: Omphalos, czyli pępek świata. Płeć jako problem fi lozofi i politycznej Greków N. Gładziuk: Druga Babel. Antynomie angielskiej siedemnastowiecznej myśli politycznej R. Grathoff, A. Kłoskowska (red.): The Neighbourhood of Cultures T.G. Grosse: W objęciach europeizacji. Wybrane przykłady z Europy Środkowej i Wschodniej T.G. Grosse: W poszukiwaniu geoekonomii w Europie J. Grzybowski: Białorusini w polskich regularnych formacjach wojskowych w latach 1918–1945 M. Hauptman: Zapomniane mogiły J. Holzer: Europa zimnej wojny J. Holzer, J. Fiszer (red.): Przemiany w Polsce i NRD po 1989 roku R. Janušauskas: Four Tales on the King’s Hill. The ,,Kaliningrad puzzle” in Lithuanian, Polish, Russian and Western Political Discourses M. Jarosz: Suicide M. Jarosz (red.): Polacy równi i równiejsi M. Jarosz (red.): Polacy we wspólnej Europie. Dysproporcje materialne i społeczne M. Jarosz (red.): Polska europejska czy narodowa? M. Jarosz: Polskie bieguny M. Jarosz (red.): Transformacja, elity, społeczeństwo M. Jarosz (red.): Wykluczeni. Wymiar społeczny, materialny i etniczny M. Jarosz, M.W. Kozak: Eksplozja nierówności? M. Jarosz, P. Kozarzewski: Sukcesy i klęski prywatyzacji w krajach postkomunistycznych W. Jarząbek: Polska Rzeczpospolita Ludowa wobec polityki wschodniej Republiki Federalnej Nie- miec w latach 1966–1976. Wymiar dwustronny i międzynarodowy W. Jarząbek: Polska wobec Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Plany i rzeczy- wistość 1964–1975 W. Jarząbek: PRL w politycznych strukturach Układu Warszawskiego K. Jasiewicz: Bóg i Jego polska owczarnia w dokumentach 1939–1945 K. Jasiewicz: Oni. Okupacyjny aparat sowiecki na Kresach Północno-Wschodnich w latach 1939– –1941 P. Kaczorowski: Państwo w czasach demokracji. Rudolf Smend i Carl Schmitt o istocie porządku państwowego Europy kontynentalnej T.T. Kaczmarek, P. Pysz: Ludwig Erhard i społeczna gospodarka rynkowa A.Z. Kamiński: Dezercja elit. Konsolidacja ustroju politycznego w pokomunistycznej Polsce A.Z. Kamiński (red.): Polityka bez strategii. Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej i Polski w perspektywie ładu globalnego H.J. Karp, R. Traba (red.): Codzienność zapamiętana. Warmia i Mazury we wspomnieniach Z. Kinowska: „Można zakasać rękawy”. Aktywność obywatelska kobiet w środowisku lokalnym L. Kolarska-Bobińska, R. Markowski (red.): Prognozy i wybory. Polska demokracja ’95 P. Kozarzewski: Elity kierownicze spółek pracowniczych – własność, zarządzanie, świadomość P. Kozarzewski: Prywatyzacja w krajach postkomunistycznych M. Kula (red.): PZPR w fabryce. Studium wrocławskiego ,,Pafawagu” w początku lat pięćdzie- siątych M. Kula (red.): Supliki do najwyższej władzy J. Kurczewska, E. Tarkowska (red.): Spotkania z kulturą. Antoninie Kłoskowskiej w piątą rocznicę śmierci A. Leszczyński: Skok w nowoczesność. Polityka wzrostu w krajach peryferyjnych 1943–1980 D. Levin: Żydzi wschodnioeuropejscy podczas II wojny światowej S. Łukasiewicz: Partia w warunkach emigracji B.W. Mach: Pokolenie historycznej nadziei i codziennego ryzyka. Społeczne losy 18-latków z roku 1989 P. Madajczyk: Czystki etniczne i klasowe w Europie XX wieku. Szkice do problemu P. Madajczyk: Cień roku ‘68 P. Madajczyk: Między fundamentalizmem a asymilacją. Muzułmanie w Niemczech P. Madajczyk, D. Berlińska: Polska jako państwo narodowe. Historia i pamięć P. Madajczyk, P. Popieliński (red.): Inżynieria społeczna. Między totalitarną utopią a cząst- kowym pragmatyzmem P. Madajczyk, P. Popieliński (red.): Polsko-niemieckie kontakty obywatelskie P. Machcewicz: „Monachijska menażeria”. Walka z Radiem Wolna Europa W. Marciniak (red.): Inne wymiary polityki R. Markowski (red.): Populizm a demokracja W. Materski: Dyplomacja Polski „lubelskiej”. Lipiec 1944 – marzec 1947 W. Materski: Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918–1943 W. Materski: Pobocza dyplomacji. Wymiana więźniów politycznych pomiędzy II Rzecząpospolitą a Sowietami w okresie międzywojennym W. Materski: Sowieccy dyplomaci o genezie Organizacji Narodów Zjednoczonych W. Materski (red.): Wymiana więźniów politycznych pomiędzy II Rzecząpospolitą a Sowietami w okresie międzywojennym. Dokumenty i materiały W. Materski, R. Żelichowski (red.): Polska transformacja. Spojrzenie po dwudziestu latach J.J. Matuszewska: Trzy światy. Modele polityki zagranicznej Unii Europejskiej, Stanów Zjedno- czonych i Rosji w perspektywie komparatystyczno-dyskursywnej E. Nalewajko: Między populistycznym a liberalnym. Style polityczne w Polsce po roku 1989 E. Nalewajko (red.): Radni sejmików wojewódzkich. Role i konteksty A.M. Nogal: Ponad prawem narodowym. Konstytucyjne idee Europy P. Olszewski: System euroatlantycki w świetle agendy bezpieczeństwa Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych A. Orzelska: Polityka zagraniczna Polski wobec wybranych kwestii spornych w stosunkach transatlantyckich (1989–2004) A. Orzelska: Wpływ konfl iktu w byłej Jugosławii na stosunki między Stanami Zjednoczonymi a Unią Europejską 1990–1995 A. Orzelska (red.): Stosunki transatlantyckie z perspektywy polskiej polityki zagranicznej P. Osęka: Marzec ’68 P. Osęka: My, ludzie z marca R. Piłsudski: Pisma wybrane A. Paczkowski (red.): Centrum władzy w Polsce 1948–1970 T. Paszewski: USA i UE wobec nowych wyzwań globalnych K. Persak: Sprawa Henryka Hollanda I. Pańków (red.): Meandry legitymizacji. Studia i analizy I. Pańków, B. Post (red): Kobiety u władzy? Spojrzenie z Sejmu P. Popieliński: Młodzież mniejszości niemieckiej na Górnym Śląsku po 1989 roku J. Rainer: Imre Nagy. Biografi a polityczna T. Rakowska-Harmstone, P. Dutkiewicz (red.): New Europe. The Impact of the First De-cade, t. 1: Trends and Prospects; t. 2: Variations on the Pattern P. Rokicki: Glinciszki i Dubinki. Zbrodnie wojenne na Wileńszczyźnie w połowie 1944 roku i ich konsekwencje we współczesnych relacjach polsko-litewskich I. Sadowski: Społeczna konstrukcja demokracji lokalnej A. Siwek: Dobro a polityka. Platon i Tischner. Dwie fi lozofi e dobra I. Słodkowska: Komitety Obywatelskie 1980−1992. Rdzeń polskiej transformacji I. Słodkowska: Społeczeństwo obywatelskie na tle historycznego przełomu. Polska 1980–1989 I. Słodkowska (red.): Wybory 1991. Programy partii i ugrupowań politycznych I. Słodkowska (red.): Wybory 1993. Partie i ich programy I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.): Wybory 1997. Partie i ich programy I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.): Wybory 2005. Partie i ich programy I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.): Wybory 2007. Partie i ich programy I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.): Wybory 2011. Partie i ich programy I. Słodkowska (red.): Wybory prezydenckie 1995. Programy kandydatów I. Słodkowska (red.): Wybory prezydenckie 2000. Programy kandydatów I. Słodkowska (red.): Wybory prezydenckie 2005. Programy kandydatów I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.): Wybory prezydenckie 2010. Programy kandy- datów I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.): Eurowybory 2004 I. Słodkowska, M. Dołbakowska (red.): Eurowybory 2009 I. Słodkowska, M. Dołbakowska, E. Wosik (red.): Wybory 1989. Dokumenty strony solidarnościowo-opozycyjnej, t. 1: Kwatera Główna, t. 2: Regiony P. Sowiński: Zakazana książka. Uczestnicy drugiego obiegu 1977−1989 M.T. Staszewski (red.): Referendum konstytucyjne w Polsce J. Stefanowicz: Polityka europejska V Republiki J. Stefanowicz (red.): Między tożsamością i wspólnotą. Współczesne wyznaczniki polityki zagranicznej państw europejskich D. Stola: Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1949−1989 D. Stola, K. Persak (red.): PZPR jako machina władzy T. Stryjek: Jakiej przeszłości potrzebuje przyszłość? Interpretacje dziejów narodowych w historiogra- fi i i debacie publicznej na Ukrainie 1991–2004 T. Stryjek: Ukraina przed końcem Historii. Szkice o polityce państw wobec pamięci B. Szklarski: Przywództwo symboliczne: między rządzeniem a reprezentacją. Amerykańska prezydentura końca XX wieku H. Szlajfer: Droga na skróty. Nacjonalizm gospodarczy w Ameryce Łacińskiej i Europie Środko- wo-Wschodniej w epoce pierwszej globalizacji A. Szpociński: Inni wśród swoich. Kultury artystyczne innych narodów w kulturze Polaków A. Szpociński (red.): Lokalny, narodowy, ponadnarodowy. Wymiary świata kreowanego przez media A. Szpociński: Przeszłość w dyskursie publicznym A. Szpociński (red.): Różnorodność procesów zmian. Transformacja niejedno ma imię J. Szymoniczek, E.C. Król (red.): Czas totalitaryzmu. Stalinizm, faszyzm, nazizm i pokrew- ne systemy polityczne w XX wieku J. Szymoniczek, E.C. Król (red.): Rok 1956 w Polsce i jego rezonans w Europie J. Ślusarczyk: Ruch obrońców pokoju w latach 1948–1989 K. Świder: Ewolucja elity władzy w Związku Radzieckim i Rosji w kontekście przemian ideowych, politycznych, społecznych i ekonomicznych R. Traba (red.): Akulturacja/asymilacja na pograniczach kulturowych Europy Środkowo- -Wschodniej w XIX i XX wieku, t. 1: Stereotypy i pamięć, t. 2: Sąsiedztwo polsko-niemieckie P. Ukielski: Aksamitny rozwód. Rola elit politycznych w procesie podziału Czechosłowacji P. Usov: Powstanie, konsolidacja i funkcjonowanie reżimu neoautorytarnego na Białorusi M. Walewska: W cieniu ustawy o reformie rolnej. Wspomnienia 1944–1945 A. Walicki: Filozofi a prawa rosyjskiego liberalizmu J. Wasilewski (red.): Political Leadership in Polish Counties J. Wasilewski (red.): Powiatowa elita polityczna M. Wierzbicki: Ostatni bunt. Młodzieżowa opozycja polityczna u schyłku PRL. 1980–1990. Fakty, konteksty, interpretacje M. Wierzbicki: Związek Młodzieży Polskiej i jego członkowie A. Wołek: Demokracja nieformalna. Konstytucjonalizm i rzeczywiste reguły polityki w Europie Środkowej po 1989 roku A. Wołek: Słabe państwo J. Wódka: Polityka zagraniczna „nowej” Turcji. Implikacje dla partnerstwa transatlantyckiego J. Wódka: Polityka zagraniczna Turcji. Uwarunkowania wewnętrzne oraz podmioty decyzyjne M. Zajączkowski: Ukraińskie podziemie na Lubelszczyźnie w okresie okupacji niemieckiej 1939–1945 M. Zaremba: Wielka trwoga. Polska 1944−1947. Ludowa reakcja na kryzys Z. Zaremba: Listy 1946–1967 R. Żelichowski: Baarle-Nassau-Hertog R. Żelichowski: Gibraltar R. Żelichowski: Stosunki polsko-holenderskie w Europie powersalskiej R. Żelichowski: Stosunki polsko-holenderskie w Europie pojałtańskiej R. Żelichowski (red.): Ideologie – państwa – społeczeństwa R. Żelichowski (red.): Małe państwa Europy Zachodniej i terytoria o statusie specjalnym R. Żelichowski (red.): Pierwsza pięciolatka. Małe państwa Europy Środkowo-Wschodniej w Unii Europejskiej R. Żelichowski (red.): Polityka światowa. Wybrane problemy R. Żelichowski (red.): Świat i Polska wobec globalnych wyzwań R. Żelichowski (red.): Terytoria zamorskie Wielkiej Brytanii, Francji i Niderlandów oraz niektóre europejskie terytoria specjalne a Unia Europejska R. Żelichowski (red.): Wyspy Unii Europejskiej. Bogactwo czy balast?

Dokumenty do dziejów PRL Aparat bezpieczeństwa w latach 1944–1956. Taktyka, strategia, metody. Część II. Lata 1948– –1949 Centrum władzy. Protokoły posiedzeń kierownictwa PZPR. Wybór z lat 1949–1970 Kierownictwo PPR i PZPR wobec wojska 1944–1956 Komuniści wobec harcerstwa 1944–1950 Ku wielkiej zmianie. Korespondencja między Ambasadą PRL w Waszyngtonie a Ministerstwem Spraw Zagranicznych, styczeń – październik 1989 „My z Zetempe...”. Upadek i likwidacja Związku Młodzieży Polskiej (1955–1957) Polska w dokumentach z archiwów rosyjskich 1949–1953 Protokoły posiedzeń Sekretariatu KC PPR 1945–1946 Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948 Rozmowy na Zawracie. Taktyka walki z opozycją demokratyczną (październik 1976 – grudzień 1979) Wywiad polski w roku 1949. Sprawozdanie z działalności

Oferujemy także czasopisma: „Studia Polityczne” • „Kultura i Społeczeństwo” • „Civitas” • „Rocznik Polsko-Niemiecki”

Zamówienia przyjmuje i realizuje Dział Wydawnictw ISP PAN 00-625 Warszawa, ul. Polna 18/20, tel.: 22-825-52-21, faks: 22-825-21-46 [email protected] http://www.isppan.waw.pl/ksiegarnia/index.htm Celem niniejszego opracowania jest pogłębiona reﬂeksja o charakterze teoretycznym i empirycznym, dotycząca procesów europeizacji krajowych aktorów życia politycznego, gospodarczego i społecznego w państwach, które nie są członkami Unii Europejskiej i nie mają oﬁcjal- nie sformułowanej perspektywy akcesji, lub taka perspektywa formalnie istnieje, ale politycznie jest mało wiarygodna (…) Kluczowe jest pytanie o granice europeizacji oraz przekształcanie jej impulsów przez krajowych aktorów, pragnących wykorzystać dostarczane zasoby unijne do budowy własnej pozycji i realizacji partykularnych interesów politycznych i gospodarczych, oraz poszukujących w procesie europeizacji dodatkowych źródeł legitymizacji swoich działań na arenie wewnętrznej i międzynarodowej.

(fragment Wprowadzenia)

Książka jest niezwykle interesująca i wiele wnosi do polskiej i europejskiej nauki. Została oparta na bogatej literaturze przedmiotu i gruntownej znajomości koncepcji europeizacji. Bodaj naj- większą zaletą publikacji jest jej oparcie na gruntownym badaniu empirycznym. Znakomita jest część teoretyczna wprowadzająca do całego tomu, a zwłaszcza rysująca się dychotomia między podejściem instytucjonalizmu socjologicznego (konstruktywizmem), stawiającym na wy- jaśnienia odwołujące się m.in. do socjalizacji, a podejściem racjonalistycznym, zorientowanym na interesy i kalkulacje głównych aktorów

dr hab. Tomasz Grzegorz Grosse prof. Uniwersytetu Warszawskiego

W polskiej literaturze politologicznej dość rzadko pojawia się problematyka europeizacji partii politycznych i grup interesu, a jej odniesienie do państw Partnerstwa Wschodniego i krajów kandydujących do Unii Europejskiej jest wkroczeniem na niezagospodarowane pole badawcze, za co należą się autorom słowa uznania. Swoim opracowaniem udowadniają, że nie tylko posiadają umiejętność prowadzenia badań empirycznych, nie tylko potraﬁą umiejscowić badane zjawiska w szerszym kontekście teoretycznym, ale też posiadają erudycyjną wiedzę na temat pięciu analizowanych państw oraz znakomitą orientację w najnowszej literaturze naukowej, włączając w to publikacje w językach narodowych badanego obszaru. Praca dotyka bardzo ważnego aspektu funkcjonowania współczesnych hybrydowych reżimów politycznych i wpływu otoczenia międzynarodowego na ich stabilizację, choć niekoniecznie – jak dowodzą autorzy – demokratyzację. Praca znajdzie odbiorców wśród osób interesujących się procesami europeizacji, ale może także stać się użytecznym kompendium wiedzy dla decydentów projek- tujących politykę krajową i unijną wobec państw objętych Europejską Polityką Sąsiedztwa.

dr hab. Anna Pacześniak Uniwersytet Wrocławski