Nowe Obiekty Naukowo- Edukacyjne W Europejskich Parkach Zabytkowych New Scientific and Educational Facilities in European Historical Parks

TEKA KOMISJI URBANISTYKI I ARCHITEKTURY PAN ODDZIAŁ W KRAKOWIE TOM XLV (2017) PL ISSN 0079-3450 s. 497–518 PL eISSN 2450-0038

BEATA FORTUNA-ANTOSZKIEWICZ Dr inż./ arch. kraj.

JAN ŁUKASZKIEWICZ Dr inż./ arch. kraj. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Ogrodnictwa, Biotechnologii i Architektury Katedra Architektury Krajobrazu e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

NOWE OBIEKTY NAUKOWO- EDUKACYJNE W EUROPEJSKICH PARKACH ZABYTKOWYCH NEW SCIENTIFIC AND EDUCATIONAL FACILITIES IN EUROPEAN HISTORICAL PARKS

STRESZCZENIE W artykule przedstawiono przegląd 6 wybranych historycznych parków publicznych (m.in. dawne ogrody rezydencjonalne i botaniczne) położonych w Polsce, Anglii i Niemczech, w kontekście ich wzbogacania o nowe elementy programowe, służące edukacji i nauce. Wprowadzanie nowoczesnych obiektów (budynków, konstrukcji) w otoczenie o historycznym rodowodzie niejednokrotnie wywołuje silne społeczne emocje i wąt- pliwości (dysonans przestrzenny). Końcowy efekt w dużym stopniu zależy od skali i jakości architektonicznej obiektu, trafności wybranej lokalizacji i atrakcyjności pełnionych funkcji. Podstawą badań były autorskie obserwacje terenowe, przeprowadzone w latach 2012–2016, w pełni sezonu turystycznego (wiosna-wczesna jesień). Słowa kluczowe: parki zabytkowe, nowe funkcje użytkowo-edukacyjne, nowoczesne elementy programowe

ABSTRACT This article presents 6 historical public parks (including former residential and botanical gardens) located in Poland, England and Germany exploring ways in which they have been expanded with new didactic and scientific program elements. Introduction of modern facilities (buildings, structures) into historical surroundings is often met with distrust and concern of local communities (spatial dissonance). Final result to a large extent depends on architectural scale and quality of a particular object, selection of proper location and appeal of its utility. This research is based on authors’ on-site observations in the period between 2012-2016 in midst of tourist season (spring-early autumn). Key words: historical parks, modern programme elements, new functional and didactic features

1. WSTĘP w zakresie poznawczym, systematycznie wzboga- cają swe zasoby o nowe elementy programowe, słu- Historyczne parki publiczne (m.in. dawne obiekty żące ogólnie rozumianej edukacji, a także poważnej rezydencjonalne, ogrody botaniczne) same w sobie nauce. Na teren zabytkowych założeń, o określo- przedstawiają istotną wartość kulturowo-przyrodni- nej już funkcji i zagospodarowaniu, wprowadzane czą. Nie mniej, podążając za nowymi tendencjami są nowe konstrukcje czy budowle, w których reali-

497 zowane są różne zadania. Przykładem mogą być: 3. OPIS BADAŃ / WYNIKI Polska – Storczykarnia w Łańcucie (historyczna funkcja w nowej szacie); Anglia – nowa szklarnia roślin tropikalnych (Bicentenary Glasshouse) w 3.1. Królewski Ogród Botaniczny w Kew (The Wisley (hr. Surrey), konstrukcja widokowa w ko- Royal Botanic Gardens, Kew), Anglia ronach drzew (Rhizotron and Xstrata Treetop Wal- Kew jest bez wątpienia najbardziej znanym i kway) oraz nowa szklarnia roślin skalnych (Davies rozpoznawalnym ogrodem botanicznym w Wielkiej Alpine House) w londyńskim Kew Garden; bank Brytanii – jego tradycja sięga ponad 250 lat. Bogate nasion (Millenium Seed Bank) w Wakehurst (hr. kolekcje roślin, rozmieszczone na terenie rozległe- Surrey); Niemcy – stanowisko do obserwacji wzro- go arboretum w stylu krajobrazowym oraz prezen- stu systemów korzeniowych drzew w Arboretum w towane we wspaniałych wiktoriańskich szklarniach, Eberswalde. przyciągają co roku ponad 1,35 mln gości z całego Są to nowoczesne obiekty kubaturowe (budo- świata. wane z zastosowaniem najnowszych technologii), a Pierwotny ogród w Kew został założony w re- więc ich obecność intensywnie zaznacza się w hi- jonie południowo-zachodniego biegu Tamizy – pre- storycznej przestrzeni parków. W momencie realiza- stiżowego obszaru ze względu na lokowane tam cji niejednokrotnie wywołują silne emocje i wątpli- licznie rezydencje i ogrody. Przylegał on m.in. do wości – czy swoją formą nie wprowadzą dysonansu terenów zwierzyńca króla Henryka VII, założonego przestrzennego? Wszystko w dużym stopniu zależy w XVI w. W pierwszej połowie XVIII w. angielska od skali i jakości architektonicznej nowego obiek- rodzina królewska przejęła istniejący w Kew pałac tu, trafności wybranej lokalizacji w obrębie założe- z przeznaczeniem na letnią rezydencję. W 1759 r. nia i atrakcyjności pełnionych funkcji. O tym, czy przy pałacu założono niewielki ogród wzorowany na nowe budowle (lub stare w nowej formie) zasymi- Chelsea Physic Garden w Londynie (z uprawą roślin lują się z otoczeniem, ostatecznie i tak zadecyduje m.in. dla potrzeb medycyny). Z biegiem lat ogród czas oraz odwiedzający je użytkownicy. Autorzy rozrastał się kosztem fragmentów sąsiedniego zwie- niniejszej publikacji pragną przedstawić problem rzyńca. Rozwiązania krajobrazowe, wprowadzane w charakteryzując wybrane obiekty – efekt autorskich Kew od poł. XVIII w. aż po XX w. przez kolejne po- obserwacji. kolenia najwybitniejszych projektantów (Capability Brown, Kent, Bridgeman, Chambers, Nesfield), były 2. CEL BADAŃ następnie odwzorowywane w całej Europie i poza nią. Jednocześnie od samego początku ogród w Kew W celu określenia współczesnych sposobów reali- był miejscem silnie związanym z naukami przyrod- zowania nowych funkcji użytkowo-edukacyjnych niczymi, w tym badaniami nad systematyką świata w założeniach ogrodowych, ukształtowanych prze- roślin oraz uprawy nowych roślin użytkowych (pro- strzennie i programowo, autorzy publikacji doko- blematyka na styku botaniki i ekonomii). nali przeglądu 6 wybranych obiektów (w Polsce, Po niesprzyjającym okresie lat 1820-1841, po- Anglii i Niemczech). Wytypowano założenia histo- nowny rozkwit ogrodu nastąpił w epoce wiktoriań- ryczne, w tym parki ogólnodostępne i ogrody bota- skiej. Wtedy to na jego terenie powstały niespo- niczne, w których intensywnie realizuje się zadania tykanych rozmiarów szklarnie: Palm House oraz poznawcze. Do porównań dodano 1 park współcze- Temperate House, założono nowe arboretum oraz sny, który od momentu powstania ukierunkowany kolekcje roślin zielnych. Jednocześnie wzrasta- był na realizację szerokiej palety funkcji eduka- ło znaczenie ogrodu w Kew jako przyrodniczego cyjnych. Podstawą badań były autorskie obserwa- ośrodka naukowego w rozrastającym się Imperium cje terenowe przeprowadzone w latach 2012-2016, Brytyjskim. W tamtym czasie ogród dostarczał na- w pełni sezonu turystycznego (wiosna-wczesna je- sion, sadzonek, wykwalifikowanych pracowników sień). Zakres badań obejmował: analizy przestrzen- oraz merytorycznego poradnictwa ogrodniczego dla ne (forma i skala obiektu, jego usytuowanie, aran- rozwijających się kolonii angielskich na całym świe- żacja najbliższego otoczenia, ogólny kontekst cie. W 1869 r., kiedy w jego pobliże dotarła linia ko- przestrzenny – sposób wpisania obiektu w tkankę lejowa, ogród stał się atrakcją powszechnie dostępną założenia); ocenę intensywności użytkowania (pro- dla zwiedzających. fil użytkownika, atrakcyjność oferowanych funk- Przez kolejne dziesięciolecia ogród Kew, jako cji). Dane o obiektach uzupełniono przeglądem pi- placówka naukowa, przodował w rozwoju wie- śmiennictwa (literatura, strony internetowe). Całość lu dyscyplin nauki, w tym szczególnie systematy- podsumowano wnioskami. ki, botaniki i ekologii. Współcześnie ośrodek pełni

498 Il. 1. Królewski Ogród Botaniczny w Kew (Anglia). Szklarnia roślin skalnych. Fot. J. Łukaszkiewicz, B. Fortuna-Antoszkie- wicz, 2015 r. Ill. 1. The Royal Botanic Gardens, Kew, UK. Davies Alpine House. Photo: J. Łukaszkiewicz, B. Fortuna-Antoszkiewicz, 2015 wiodącą rolę w programach badawczych związa- instalacje mające popularyzować zagadnienia z ży- nych z największymi wyzwaniami, przed jakimi stoi cia drzew. świat w XXI w., jak np.: zmiany klimatu, przeludnie- Szklarnia roślin skalnych (Davies Alpine Ho- nie, ochrona bioróżnorodności i in.. Od lipca 2003 r. use) – zlokalizowana w głębi założenia; oddana do ogrody w Kew objęte są patronatem UNESCO1. użytku w marcu 2006 r. Ten niewielki (16,0 m dł. / Krajobraz ogrodów Kew ulega stałym przemia- 10,0 m wys.) ale bardzo nowoczesny obiekt, stanowi nom, wynikającym m.in. z nowych wyzwań zwią- uzupełnienie kolekcji roślin skalnych w Kew – wpi- zanych z ochroną przyrody na świecie oraz wzra- sano go w ekspozycyjne zewnętrzne alpinarium (il. stającymi oczekiwaniami publiczności. Stąd jego 1). Ze względu na skromne rozmiary szklarnia może program jest sukcesywnie wzbogacany o nowe jednorazowo pomieścić ograniczoną ilość roślin (sa- obiekty o charakterze dydaktycznym i pokazowym, dzone w doniczkach w celu łatwiejszej uprawy) – jak np. szklarnia roślin skalnych (Davies Alpine Ho- prezentowane są tylko te z nich, które w określonej use), Rhizotron i Xstrata Tree Top Walkway – stałe porze roku osiągnęły pełnię walorów ozdobnych, np. fazę kwitnienia. W projekcie uwzględniono najnowsze rozwiązania technologiczne, np. specjalny 1 A history of Kew Gardens, The Tlelegraph, http://www.telegraph.co.uk/gardening/8301243/A-history-of-Kew-Gar- kształt dachu szklarni oraz system wentylacji wy- dens.html, dostęp/access: 05.09.2016. muszają naturalny ruch powietrza, niezbędny dla Royal Botanic Gardens, Kew, WHC UNESCO, http://whc. uprawianych wewnątrz gatunków roślin – maks. unesco.org/en/list/1084, dostęp/access: 07.09.2016. temperatura powietrza w pomieszczeniu przekra- N. Richardson, How Kew Gardens is battling to survive, cza 20° C przez cały rok. Ponadto szklarnię wyposa- The Telegraph 21 Mar 2015, http://www.telegraph.co.uk/ gardening/gardenstovisit/11475478/How-Kew-Gardens-is żono w automatyczny system cieniowania wnętrza -battling-to-survive.html, dostęp/access: 07.09.2016. oraz sztuczny nawiew, zapewniający jednostajny

499 Il. 2. Królewski Ogród Botaniczny w Kew (Anglia). Rhizotron. Fot. J. Łukaszkiewicz, P. Wiśniewski, 2015 r. Ill. 2. The Royal Botanic Gardens, Kew, UK. The Rhizotron. Photo: J. Łukaszkiewicz P. Wiśniewski, 2015 strumień chłodnego powietrza wokół roślin (cel systemów korzeniowych oraz strefie koron, położo- – ochrona roślin przed przegrzaniem). Powietrze nych wysoko nad powierzchnią ziemi. Nowoczesny schładzane jest naturalnie w podziemnym systemie obiekt, który łączy oba te zadania zlokalizowano w rur umieszczonym głęboko pod szklarnią, gdzie na- centrum ogrodu, wpisując w naturalistyczne zadrze- turalna temperatura ziemi utrzymuje się na stałym wienia. Formalnie składa się z dwóch części: poziomie przez cały rok – pozwala to na znaczną Rhizotron (od greckiego rhizo – korzeń) – bu- oszczędność energii. Zasadniczym zadaniem szklar- dowla zaprojektowana w formie podziemnej roz- ni jest zapewnienie roślinom wysokogórskim jak padliny prowadzącej do krętego tunelu. Za zadanie najlepszej ekspozycji słonecznej. W związku z tym ma przybliżać zwiedzającym sekretne życie korze- zewnętrzna powłoka konstrukcji wykonana jest ze ni drzew – interaktywnie prezentuje zależności po- szkła o obniżonej zawartości żelaza, zapewniające- między korzeniami drzew a mikroorganizmami gle- go przenikanie do wnętrza 90% promieniowania UV bowymi, a także działanie korzeni jako swoistych w widmie promieniowania słonecznego2. pomp ssących, pobierających wodę z gleby (il. 2). 24 maja 2008 r. RBG Kew obchodziło Międzyna- Ścieżka w koronach drzew (Xstrata Treetop rodowy Dzień Bioróżnorodności. Z tej okazji arbo- Walkway) – nadziemna konstrukcja, która umożli- retum RBG Kew zostało wzbogacone o nowe atrak- wia spacer 18,0 m nad poziomem terenu i oglądanie cje turystyczne i dydaktyczne, których zadaniem jest z bliska drzew z nietypowej perspektywy – z pozio- popularyzacja funkcjonowania życia drzew w stre- mu ich koron. Licząca 200 m długości trasa o za- fach na ogół niedostępnych dla człowieka – w strefie mkniętym obiegu prowadzi wokół okazałych dębów, kasztanów jadalnych oraz lip, równocześnie oferując rozległe widoki na otaczające zadrzewienia i dalsze 2 Davies Alpine House, Royal Botanic Gardens Kew, http:// www.kew.org/visit-kew-gardens/explore/attractions/ da- plany. Obiekt pełni funkcje edukacyjne – umożli- vies-alpine-house, dostęp/access: 07.09.2016. wia poznanie struktury koron drzew, rozpoznawanie

500 Il. 3. Królewski Ogród Botaniczny w Kew (Anglia). Ścieżka w koronach drzew. Fot. J. Łukaszkiewicz, B. Fortuna-Antosz- kiewicz, 2015 r. Ill. 3. The Royal Botanic Gardens, Kew, UK. Xstrata Treetop Walkway. Photo: J. Łukaszkiewicz, B. Fortuna-Antoszkiewicz, 2015 gatunków (w gałęziach zawieszono tabliczki z na- sąsiedztwo koron drzew, unikając przy tym znisz- zwami botanicznymi), przybliża znaczenie drzew w czenia lub uszkodzenia ich systemów korzeniowych. ekosystemie naszej planety (transport, intercepcja i W tym celu wykonano badania gruntu za pomocą parowanie wody, liście jako organy fotosyntezy, ab- georadaru, precyzyjnie wyznaczając usytuowanie sorpcja CO2 i zanieczyszczeń powietrza, produkcja 12 głęboko-fundamentowanych, betonowych pod- tlenu i in.). Konstrukcja ścieżki została zaprojekto- pór kładki. Sama kładka składa się z prostolinio- wana przez biuro architektoniczne Marks Barfield wych odcinków rozpostartych pomiędzy kolistymi Architects. Priorytetem było opracowanie platfor- platformami łącznikowymi, rozmieszczonymi co my spacerowej o lekkiej, nieagresywnej wizualnie 15 m. Kładka zapewnia dostęp dla 3 tys. zwiedzają- formie, a jednocześnie nowoczesnej, trwałej i speł- cych dziennie. W celu podtrzymania i wzbogacenia niającej wszelkie wymogi bezpieczeństwa. Inspira- w przyszłości przekazu dydaktycznego, w pobliżu cją dla projektantów przy obliczeniach statyki kon- kładki w wybranych miejscach posadzono 14 no- strukcji stał się matematyczny ciąg Fibonacciego3, wych drzew, które z czasem uzupełnią lub zastąpią stosowany do opisu występujących w przyrodzie już istniejące4 (il. 3). procesów wzrostu i przyrostu. Dużym wyzwaniem było bezkolizyjne rozmieszczenie słupów nośnych – 4 Kew Tree Top Walkway & Rhizotron, Marks Barﬁ eld aby umożliwić spacerującym osobom jak najbliższe Architects, http://www.archdaily.com/500615/kew- tree-top-walkway-and-rhizotron-marks-barfield-architects/535b0b28c07a804a87000046-kew-tree-top-walk- 3 Ciąg liczb naturalnych omówiony w roku 1202 przez Le- way-and-rhizotron-marks-barfield-architects-site-plan, onarda z Pizy, zwanego Fibonaccim Wikipedia, https:// dostęp/access: 08.09.2016. pl.wikipedia.org/wiki/Ciąg_Fibonacciego, dostęp/access: Treetop Walkway and Rhizotron, Royal Botanic Gardens 07.09.2016. Kew, http://www.kew.org/visit-kew-gardens/explore/at-

501 Il. 4. Bank nasion roślin w Wakehurst Place, (hr. Sussex, Anglia). Fot. B. Fortuna-Antoszkiewicz, P. Wiśniewski, 2015 r. Ill. 4. Millenium Seed Bank – MSB in Wakehurst Place (Sussex, UK). Photo: B. Fortuna-Antoszkiewicz, P. Wiśniewski, 2015

3.2. Posiadłość w Wakehurst Place, hrabstwo – powalonych zostało 20 tys. oryginalnie posadzo- Sussex, Anglia nych drzew. Po tym kataklizmie Wakehurst, jako fi- Obiekt jest filią RGB KEW od 1965 r. W 1903 r. lia RGB KEW, zostało przeprojektowane m.in. wy- teren o powierzchni 2,0 km2, otaczający XVI-wiecz- tyczono trasę dydaktyczną, prowadzącą przez różne ne domostwo, zaczął być przekształcany w rozległy formacje leśne klimatu umiarkowanego. ogród. Stało się to za sprawą Geralda Lodera, wła- Wielka Brytania jest pierwszym krajem, gdzie ściciela Wakehurst (później lorda Wakehurst), który zgromadzono i zabezpieczono zasoby krajowej flory. wzbogacał posiadłość przez kolejne 33 lata, tworząc W 2000 r. w Wakehurst Place utworzono nowocze- ogrody skalne, ogród wodny, kolekcje leśne oraz ba- sną placówkę naukową – bank nasion roślin (Mil- gienne. Kolejny właściciel – sir Henry Price – kon- lenium Seed Bank – MSB). Jej celem jest zabez- tynuował dzieło poprzednika, a następnie w 1963 r. pieczenie bioróżnorodności na wypadek wyginięcia przekazał posiadłość na rzecz National Trust. roślin w naturze. Kompleks o powierzchni ponad 0,5 Obecnie na terenie Wakehurst Place znajdu- ha zastąpił funkcjonujące wcześniej chłodnie prze- ją się krajowe kolekcie roślin (National Collec- chowalnicze, zlokalizowane w centrum założenia. tions) z wybranych rodzajów, m.in. z rodzaju Betu- Składa się on z laboratoriów, przygotowalni nasion la, Notofagus, Skimmia i Hypericum. Po wichurze z oraz części wystawienniczej, która wyjaśnia kluczo- 1987 r. drzewostan ogrodu został zdziesiątkowany we znacznie roślin dla życia na ziemi oraz prezentuje działania podejmowane przez bank nasion w tractions/treetop-walkway, dostęp/access: 08.09.2016. celu ich ochrony. Rozległa komora przechowalnicza Experience the high-life at Kew Gardens with the Xstra- znajduje się pod ziemią – w 2010 r. zgromadzono ta Treetop Walkway, Royal Botanic Gardens Kew, http:// w niej nasiona 10% wszystkich rosnących w natu- www.kew.org/about/press-media/press-releases/experience-high-life-kew-gardens-xstrata-treetop-walkway, dostęp/ rze roślin kwitnących (około 30 tys. gatunków). Za- access: 08.09.2016. kłada się, że podczas kolejnych dziesięciu lat – do

502 2020 r. – zasoby banku osiągną 25% światowej puli co zbiegło się z jubileuszem 100 lat istnienia RHS gatunkowej. (założone w 1804 r. jako Londyńskie Towarzystwo Obiekt został zaprojektowany przez biuro archi- Ogrodnicze – obecny status zyskało nadaniem kró- tektoniczne Stanton Willliams z Londynu. Jego for- lewskim w 1861 r.). ma dostosowana jest do lokalnego krajobrazu Wake- Przekształcanie Wisley w pokazowy ogród hurst – niska bryła charakteryzuje się beczkowato ozdobny dokonywało się równolegle z przystoso- wypukłymi dachami, przez co nawiązuje do oko- waniem tego miejsca do celów naukowych i dydak- licznych pagórków. Budynek banku nasion zapro- tycznych. Z czasem wybudowano tam niewielkie jektowano z myślą ograniczenia do minimum strat laboratorium. Otwarto także szkołę ogrodniczą, któ- energii oraz zapewniania jak najlepszych warunków rej zadaniem było kształcenie zawodowych ogrod- przechowalniczych. W okolicy wejścia usytuowano ników. Łączenie piękna przyrody z praktycznymi wyniesione stanowiska z kolekcjami roślin, repre- aspektami ogrodnictwa stało się z biegiem lat dewi- zentujące osiem odrębnych siedlisk występujących zą Wisley. na wyspach brytyjskich. Posadzono tam łącznie Obecnie Wisley to rozległy i złożony ogród o po- 1400 roślin nasiennych – rodzimych dla flory na te- wierzchni ponad 97 ha. Jest to drugi w Wielkiej Bry- renie Zjednoczonego Królestwa. Ekspozycja umoż- tanii (po sławnych KEW Gardens) najczęściej odwie- liwia zwiedzającym zapoznanie się z różnorodno- dzany ogród publiczny o wstępie płatnym – rocznie ścią zbiorowisk roślin zasiedlających poszczególne odwiedza go ok. 1 mln. gości. W jego granicach siedliska5 (il. 4.). położone są wyodrębnione formalne i nieformalne ogrody o charakterze pokazowym, liczne szklarnie, 3.3. Ogród w Wisley, hr. Surrey, Anglia pola doświadczalne oraz rozległe arboretum6. Ogród w Wisley, położony niedaleko od W kwietniu 2005 r. na terenie Wisley rozpoczę- Guildford, na południe od Londynu, jest jednym z to budowę nowoczesnej wielkiej szklarni (Bicen- czerech pokazowych założeń ogrodowych prowa- tenary Glasshouse) z okazji rocznicy 200-lecia ist- dzonych pod patronatem Królewskiego Towarzy- nienia Towarzystwa RHS. Budowla o powierzchni 3 stwa Ogrodniczego w Wielkiej Brytanii (The Royal tys. m2, z charakterystycznie falującym dachem, w Horticultural Society – RHS). Jego początki sięgają części szczytowej osiąga ponad 12,0 m wysokości. epoki wiktoriańskiej – drugiej poł. lat 70-tych XIX Autorem projektu jest architekt Peter van der Toorn w. Pierwotny ogród, zajmujący niewielką część le- Vrijthoff. Inwestycja pochłonęła 7,7 mln. funtów i sistej posiadłości, został założony przez Jerzego została oddana do użytku 26 czerwca 2007 r. – uro- Fergussona Wilsona (przedsiębiorca, naukowiec, czystego otwarcia dokonała królowa Elżbieta II7. wynalazca oraz entuzjasta ogrodnictwa; ówcześnie Przeznaczeniem szklarni w Wisley jest prezen- – skarbnik Królewskiego Towarzystwa Ogrodni- tacja najwyższych standardów ogrodnictwa, edu- czego). W 1878 r. nabył Wisley i założył tam leśny kacja społeczna oraz dostarczanie odwiedzającym ogród doświadczalny (Oakwood experimental gar- inspiracji i bogactwa wrażeń estetycznych. Kolek- den) z zamiarem uprawy wymagających gatunków cje roślin zostały zaaranżowane z uwzględnieniem roślin. Ogród zdobył renomę m.in. dzięki kolekcjom trzech przenikających się stref klimatycznych: kli- lilii, goryczek, kosaćców japońskich, pierwiosnków matu suchego, klimatu wilgotnego oraz tropikalne- oraz roślin wodnych. Leśne fragmenty posiadłości go. Obiekt jest miejscem, gdzie uprawianych jest (dąbrowa) przekształcono z czasem w naturalistycz- ponad 5 tys. roślin, w tym: palmy, paprocie drzewia- ny ogród. Kolejny właściciel – Sir Thomas Hanbu- ste, liany, kaktusy oraz egzotyczne gatunki lilii wod- ry – w 1903 r. przekazał Wisley jako darowiznę dla nych. Część eksponowanych roślin została przenie- RHS. Stało się to w momencie, gdy Towarzystwo od siona, mimo dużych rozmiarów i sędziwego wieku wielu lat usilnie poszukiwało nowego i większego (niektóre z okazów paproci miały ponad 100 lat), z ogrodu od dotychczas użytkowanego w Chiswick, miejsc dotychczasowej uprawy w innych częściach który byłby jednocześnie położony poza zasięgiem Wisley. W centralnym punkcie wnętrza szklarni za- londyńskiego smogu. W maju 1904 r. przepro- aranżowano masyw skalny ze sztuczną jaskinią u wadzka z Chiswick do Wisley została zakończona, jego podnóża, będącą strefą prezentacji środowiska

5 Millennium Seed Bank, Royal Botanic Gardens Kew, http:// 6 RHS Garden Wisley – History of Wisley garden, Royal Horticultur- www.kew.org/visit-wakehurst/explore/attractions/millenni- al Society, https://www.rhs.org.uk/gardens/ wisley/about-wisley/ um-seed-bank, dostęp/access: 08.09.2016. history, dostęp/access: 08.09.2016. A history of Kew Gardens, The Tlelegraph, http://www.te- 7 RHS Garden Wisley – The Glasshouse, Royal Horticultural So- legraph.co.uk/gardening/8301243/A-history-of-Kew-Gar- ciety, https://www.rhs.org.uk/gardens/wisley/ garden-highlights/ dens.html, dostęp/access: 05.09.2016. the-glasshouse, dostęp/access: 08.09.2016.

503 glebowego i życia korzeni roślin (Root Zone Expe- badaniach uwzględniono także gatunki drzew ob- rience) – jest to pierwszy tego rodzaju obiekt w cego pochodzenia – głównie gatunki północnoame- Wielkiej Brytanii. Z kolei ze szczytu skały wypływa rykańskie. W tym okresie założono 8-hektarowy imponujący sztuczny wodospad, który nawilża at- ogród, istniejący do dziś. W 1886 r. kierownictwo mosferę. W szklarni funkcjonuje dodatkowo system nad pracami przejął Adam Schwappach – profesor nawilżania powietrza, pozwalający na utrzymanie Akademii Leśnej w Eberswalde, dyrektor Zakładu miejscowo wilgotności do 65%; system ogrzewania Lasowego Głównej Leśnej Stacji Doświadczalnej umożliwia utrzymywanie temperatur w zakresie od Prus w Eberswalde. W ten sposób rozpoczęła się 10 do 20° C (sterowane komputerowo cienniki za- w Eberswalde trwająca ponad 35 lat jakże owocna pobiegają nadmiernemu nagrzewaniu się wnętrza). działalność tego znanego dobrze również w Polsce Z budynkiem szklarni połączone są centrum dydak- niemieckiego leśnika10. tyczne, ogród doświadczalny oraz laboratorium, co Oprócz badań i nauczania ogród pełni ważną dodatkowo poszerza ofertę edukacyjną dla odwie- funkcję w zakresie ochrony zagrożonych obszarów dzającej publiczności8. przyrodniczych oraz edukacji ekologicznej. W głę- Otoczenie szklarni zostało urządzone wg. kon- bi ogrodu usytuowana jest m.in. nowoczesna stacja cepcji architekta krajobrazu Toma Stuart-Smith’a badawcza, wyposażona w sztucznie kontrolowane – nagradzanego i znanego projektanta. Rozpostarta stanowiska uprawy drzew z możliwością obserwo- amfiteatralnie na stoku wzgórza kompozycja rabat wania ich wzrostu zarówno nad, jak i pod ziemią. z kolekcjami bylin, żywopłotów, drzew owocowych W tym celu drzewa rosną w przeźroczystych kon- oraz oddzielających je ścieżek, otacza położony tenerach wypełnionych ziemią. W placówce gro- centralnie kompleks szklarni i rozległy półkolisty madzone są dane na temat klimatu lasu a także pa- staw (pełni on jednocześnie funkcję pomocniczego rametrów podłoża (np. temperatura lub wilgotność zbiornika wody do podlewania rośli w okresach su- gleby). Dane z czujników są gromadzone w stale po- szy). Zewnętrzna kompozycja krajobrazowa stano- większanej bazie danych klimatycznych lasów11 (il. wi tym samym dopełnienie bogactwa świata roślin 6.). Niewielką budowlę skutecznie wpisano w ota- prezentowanego we wnętrzu szklarni w Wisley9 (il. czające uwarunkowania terenowe (obiekt częściowo 5.). Kompleks zlokalizowano w peryferyjnej części ukryty jest pod ziemią). założenia. 3.5. Łańcut, Polska 3.4. Eberswalde, Brandenburgia, Niemcy Założenie zamkowo-parkowe w Łańcucie to jed- Leśny Ogród Botaniczny w Eberswalde poło- na z najsłynniejszych i najlepiej zachowanych rezy- żony na południowo-zachodnich obrzeżach miasta dencji magnackich w Polsce. należy do Uniwersytetu w Eberswalde. Został zało- Pierwsze ogrody powstały tu ok. poł. XVI w. (w żony w 1830 r. na terenie królewskiego lasu w Pru- sąsiedztwie dworu i folwarku Dolne – Ogród Włoski sach jako jeden z pierwszych ogrodów botanicznych oraz rozległy Zwierzyniec)12. Na Łysej Górze (zw. w Europie. Równolegle utworzono w tym miej- „wzgórzem Plebańskim”) prawdopodobnie znajdo- scu naukową placówkę dla leśników. Inicjatorem wał się niewielki ogród przyzamkowy13. W latach jej powstania był Friedrich Wilhelm Leopold Pfeil 1629-1641 r. Stanisław Lubomirski wzniósł obec- (l. 1783-1859), który przy wsparciu Wilhelma von ny zamek, ufortyfikowany (podobnie jak Wiśnicz) Humboldta, przeniósł Akademię Leśnictwa z Ber- tzw. systemem Vaubana (proj. M. Trapola). Od stro- lina do Eberswalde. Na początku lat 80-tych XIX ny wschodniej i południowej założono ogrody. Po w., za czasów Bernharda Danckelmanna, dyrektora Akademii Leśnej w Eberswalde, w prowadzonych 10 S. Panka, Gatunki drzew obcego pochodzenia na leśnych powierzchniach doświadczalnych Brandenburgii, Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego Vol. 60 – 2012, s. 21-22. 8 RHS Garden Wisley – a spectacular glasshouse, stunning seasonal 11 ibidem, s. 21-42. colour and gardening inspiration, SurreyLife 18 April 2012, http:// Forstbotanischer Garten Eberswalde, HNE Eberswalde, www.surreylife.co.uk/homes-gardens/gardens/rhs_garden_wis- http://www.hnee.de/de/Hochschule/Einrichtungen/ Forst- ley_a_spectacular_ glasshouse_stunning_seasonal_colour_and_ botanischer-Garten/Forstbotanischer-Garten-Eberswalde gardening_inspiratins_1_1630792, dostęp/access: 08.09.2016. -E2168.htm, dostęp/access: 08.09.2016. 9 St. Lacey, In a glass of its own, The Telegraph, 29 12 W. K. Wojtowicz, Ogrody i parki Łańcuta, Studia i Materiały, Jun 2007, http://www.telegraph.co.uk/gardening/ Ogrody rezydencji magnackich XVIII-XIX wieku w Europie Środ- 3343324/In-a-glass-of-its-own.html, dostęp/access: 08.09.2016. kowej i Wschodniej oraz problemy ich ochrony, Ogrody 8 (14), RHS Garden Wisley – Glasshouse Borders, Royal Horticul- Wyd. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa tural Society, https://www.rhs.org.uk/gardens/wisley/ gar- 2000, s. 29. den-highlights/the-glasshouse/glasshouse-borders, dostęp/ 13 T. Żurawska, Łańcut. Zamek – Powozownia – Park, Wyd. Arkady, access: 08.09.2016. Warszawa1992, s. 40.

504 Il. 5. Wielka szklarnia w na terenie RHS Wisley, (hr. Surrey, Anglia). Fot. J. Łukaszkiewicz i P. Wiśniewski, 2007, 2015 r. Ill. 5. The Great Glasshouse, RHS Wisley, (surrey, UK). Photo: J. Łukaszkiewicz, P. Wiśniewski, 2007, 2015 zlikwidowaniu drugiego obwodu fortyfikacji ziem- wilon Biblioteczny, Łazienkę, cieplarnię i królikar- nej, dookoła fosy zamkowej posadzono podwój- nię). Od wschodu zasadzono rzędy kasztanowców, ne rzędy lip, powtarzające swym kształtem zarys a symetria i osiowość układu nawiązywały do pary- zewnętrznego stoku fosy14. Lubomirski stworzył skich ogrodów Tuileries. Drugi ogród założono poza wspaniałą, okazałą rezydencję o funkcji obronnej i fosą od strony wschodniej – z 3 stron otaczały go mieszkalnej w typie palazzo in fortezza15. charakterystyczne aleje lipowe. W części północnej W 2 poł. XVIII w. Łańcut stał się główną sie- usytuowano geometryczny parter kwiatowy z fon- dzibą księżnej Izabeli Lubomirskiej. Do prac przy tanną; w części południowej założono nieregularny modernizacji zamku sprowadzała najwybitniejszych sad17. architektów (Jana Christiana Kamsetzera, Szymona W 1817 r. majątek przeszedł w ręce rodziny Po- Bogumiła Zuga, Piotra Aignera). Ogrody projekto- tockich18. Do poł. XIX w. Ogród Włoski i Zwie- wali Jan Griesmeyer i Hieronim Jędrzejowski przy rzyniec przekształcono w park krajobrazowy; w udziale samej księżnej i jej wychowanka Henryka stylu angielskim przekomponowano także Ogród Lubomirskiego16. Na miejscu zniwelowanego szań- Kuchenny. W poł. XIX w. na terenie folwarku Dol- ca założono ogród krajobrazowy. Zbudowano liczne ne założono Ogród Pomologiczny19. W 1890 r., za budowle ogrodowe (m.in. Gloriettę, Oranżerię, Pa- czasów Elżbiety i Romana Potockich, rozpoczęto

17 T. Żurawska, Łańcut. Zamek – Powozownia – Park, Wyd. Arkady, 14 ibidem, s. 40. Warszawa1992, s. 41-42. 15 ibidem, s. 8-11. 18 ibidem, s. 18–27 16 W. K. Wojtowicz, Ogrody i parki Łańcuta, Studia i Materiały, 19 W. K. Wojtowicz, Ogrody i parki Łańcuta, Studia i Materiały, Ogrody rezydencji magnackich XVIII-XIX wieku w Europie Środ- Ogrody rezydencji magnackich XVIII-XIX wieku w Europie Środ- kowej i Wschodniej oraz problemy ich ochrony, Ogrody 8 (14), kowej i Wschodniej oraz problemy ich ochrony. Ogrody 8 (14), Wyd. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa Wyd. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa 2000, s. 30. 2000, s. 30.

505 Il. 6. Stacja badawcza na terenie Leśnego Ogrodu Botanicznego w Eberswalde, (Brandenburgia, Niemcy). Fot. J. Łukasz- kiewicz, 2012 r. Ill. 6. The research station located in the Forest Botanical Garden HNE Eberswalde (Brandenburg, Germany). Photo: J. Łukaszkiewicz, 2012 wielkie prace nad modernizacją zamku i założeniem Uprawiano tu goździki, amarylisy oraz storczyki nowego parku, powiększonego o 31 ha w kierunku różnych odmian – prawdziwą chlubę Łańcuta23. wschodnim i zachodnim. Zachowano stare aleje po- Po II wojnie światowej Storczykarnię przejął wtarzające kształt fortecy. Głównym projektantem PGR, który do lat 80-tych XX w. kontynuował upra- (l. 1890-1904) był Franz Maxwald z Wiednia20. Za- wę storczyków. Gdy w kolejnych latach przerwano sadzone w tym czasie rośliny w sporej części do- ogrzewanie, obiekt szybko popadł w ruinę. Muzeum trwały do czasów współczesnych i tworzą cenną zakupiło resztkę gatunków i odmian historycznej kolekcję dendrologiczną21. kolekcji storczyków, a w 1994 r. przejęło komplet- W latach 1893-1904 na wprost Ujeżdżalni wie- nie zdewastowaną budowlę. W l. 2000-2002 wy- deńska firma Griedl wybudowała Palmiarnię, w któ- budowano nową kotłownię, a w 2004 r. rozpoczęto rej zgromadzono wiele roślin pochodzących z innych przygotowania do odbudowy całości. W l. 2007- kontynentów (rozebrana po 1923 r.). Na jej zapleczu 2009 zrealizowano projekt pod nazwą „Rewitaliza- ogrodnik Alois Philipp wzniósł szklarnię, która peł- cja zabytkowych budynków Maneżu, Kasyna i Stor- niła początkowo funkcję zaplecza dla Palmiarni22. czykarni” 24 (il. 7).

20 T. Żurawska, Łańcut. Zamek – Powozownia – Park, Wyd. Arkady, Warszawa1992, s. 42-43. mek-lancut.pl/pl/ZamekDzisiaj/Storczykarnia, dostęp/access: 21 M. Lisowska, Park zamkowy w Łańcucie – szczegółowa inwenta- 27.09.2016. 23 ryzacja zieleni Ogrodu Wewnętrznego, Studia i Materiały. Ogród G. Ciołek, Ogrody Polskie, Wyd. Budownictwo i Architektura, i park Potockich w Łańcicie. Badania – Projekty – Realizacja Warszawa 1954, s. 228. 1999, Ogrody 7 (13), Wyd. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajo- T. Żurawska, Łańcut. Zamek – Powozownia – Park, Wyd. brazu, Warszawa 1999, s. 139-162. Arkady, Warszawa1992, s. 45-46. 22 Storczykarnia, Muzeum – Zamek w Łańcucie, https://www.za- 24 Projekt współﬁ nansowany ze środków pochodzących z Norwe-

506 Il. 7. Storczykarnia w na terenie parku Muzeum – Zamku w Łańcucie. Fot. B. Fortuna-Antoszkiewicz, P. Wiśniewski, 2013 r. Ill. 7. Orchid house located in the park of Castle Museum in Lancut. Photo: B. Fortuna-Antoszkiewicz, P. Wiśniewski; 2013

Obecnie, zmodernizowana Storczykarnia składa trzech szklarni zaplecza w warunkach właściwych się z części ekspozycyjnej, zaplecza podzielonego klimatycznej strefie pochodzenia25. Kompleks zlo- na trzy strefy klimatyczne oraz kawiarni letniej. W kalizowany jest w centrum parku krajobrazowego, oryginalną historyczną formę architektoniczną wpi- stosunkowo blisko jednego z wejść. sano nowoczesne stylistycznie wnętrze (wewnętrz- ne patio z przeszklonymi pierzejami). Dodatkowo 3.6. Śląski Park Kultury, Chorzów, Polska obiekt wyposażony jest w nowoczesne urządzenia, Śląski Park Kultury, założony na terenie ok. służące utrzymaniu optymalnych warunków uprawy. 600 ha, jest jednym z największych i najlepszych Zgromadzono tu współczesne krzyżówki, naturalnie współczesnych założeń parkowych, oryginalnym występujące storczyki botaniczne, a przede wszyst- pod względem programowym26, 27, 28. kim historyczne gatunki i odmiany storczyków po- chodzące z przedwojennej kolekcji Potockich oraz wymienione w słynnym opracowaniu pt. „Reichen- 25 Storczykarnia, Muzeum – Zamek w Łańcucie, https://www.za- bachia” z XIX wieku (przechowywane w zbiorach mek-lancut.pl/pl/ZamekDzisiaj/Storczykarnia, dostęp/access: Biblioteki Zamkowej w Łańcucie). W szklarni wy- 27.09.2016. 26 Wydaje się, że rzeczywistą inspiracją dla twórców Parku Śląskiego stawowej prezentowanych jest wiele rodzajów i ga- były realizacje amerykańskie – parki z różnorodnymi urządzeniami tunków storczyków, będących w okresie kwitnienia sportowymi, terenami zabaw, terenami do wypoczynku biernego, – storczyki naziemne, litofity, epifity. Przez pozo- terenami wystaw ogrodniczych, z pawilonami ogrodowymi, restau- racjami, parterami kwiatowymi, itp. np. Park Franklina i Park Jack- stałą część roku storczyki uprawiane są w jednej z sona w Chicago (Niemirski 1974, s. 40; Ptaszycka 1950, s. 143). 27 G. Ciołek, Ogrody polskie, Wyd. Budownictwo i Architektura, Warszawa. 1954, s. 289. skiego Mechanizmu Finansowego (Stroczykarnia, Muzeum – Za- 28 L. Majdecki, Pasja twórcza [w:] Rylke J. (red.), Krajobrazy. Jubi- mek w Łańcucie, https://www.zamek-lancut.pl/pl/ZamekDzisiaj/ leusz 80-lecia urodzin Profesora Władysława Niemirskiego, Wyd. Storczykarnia, dostęp/access: 27.09.2016). SGGW, Warszawa 1994, s. 24-29.

507 Il. 8. Odtworzona kolejka linowa ELKA na odcinku Stadion Śląski - Śląskie Wesołe Miasteczko w Parku Śląskim. Fot. J. Łu- kaszkiewicz, P. Wiśniewski, 2014 r. Ill. 8. The reconstructed section of cableway ELKA (Silesian Park), between Slaski Stadium and Silesian Amusement Park. Photo: J. Łukaszkiewicz, P. Wiśniewski, 2014

Budowę wielkiego parku, usytuowanego na Gór- nad całościowym planem ogólnego zagospodarowa- nym Śląsku, w 1947 r. zainicjował gen. Jerzy Ziętek. nia przestrzennego parku. Kompozycję Parku opar- W latach 1950-58 prace nad projektem i realizacją to o warunki topograficzne terenu – w centralnie prowadził Władysław Niemirski (generalny pro- usytuowanej podłużnej dolinie utworzono główną jektant i autor większości rozwiązań obiektowych) urządzoną przestrzeń Parku31. Jej trzonem stała się wraz z zespołem29,30. W 1951 r. zakończono prace reprezentacyjna, spacerowa aleja–promenada, bie- gnąca równolegle do obecnej ul. Chorzowskiej32. W 29 G. Ciołek, Ogrody Polskie, Wyd. Budownictwo i Architek- Parku przewidziano strefy dla różnych form aktyw- tura, Warszawa. 1954, s. 289. ności – obok części intensywnej, z bogatym progra- L. Majdecki, Pasja twórcza [w:] Rylke J. (red.), Krajobra- mem użytkowym, rozplanowano także liczne tereny zy. Jubileusz 80-lecia urodzin Profesora Władysława Nie- przeznaczone dla wypoczynku biernego – w rejonie mirskiego, Wyd. SGGW, Warszawa 1994, s. 24-29. 33 A. Niemirski, Profesor Władysław Niemirski – architekt parkowo-leśnym, na polanach i łąkach . Program krajobraz, Rylke J. (red.), Krajobrazy. Jubileusz 80-lecia urodzin Profesora Władysława Niemirskiego, Wyd. 31 L. Majdecki, Pasja twórcza, Rylke J. (red.), Krajobrazy. Ju- SGGW, Warszawa 1994, s. 8-20. bileusz 80-lecia urodzin Profesora Władysława Niemirskie- 30 Projekt wstępny Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczyn- go, Wyd. SGGW, Warszawa 1994, s. 24-29. ku. Oprac. w Centralnym Biurze Studiów i Projektów Bu- 32 W. Niemiec, Park Kultury i Wypoczynku w Stalinogrodzie, downictwa Komunalnego w Warszawie. Autorzy projektu Architektura, Nr 11 (73), 1953, s. 273-278. – Władysław Niemiec przy współpracy: Barbara Chrza- 33 W. Niemiec, B. Kuszell, Wojewódzki Park Kultury i Wypo- nowska, Elżbieta Jankowska, Ludwik Lawin, Wacław czynku w Stalinogrodzie, Biuletyn Techniczny Centralne- Chojnacki, Barbara Kuszell, Helena Krupińska, Włodzi- go Biura Studiów i Projektów Budownictwa Komunalne- mierz Klimczewski, Janina Skuczyńska, Teresa Potulicka go, Rocznik 2 (1954), Nr 1, Wyd. Centralne Biuro Studiów -Łatyńska, Stanisław Smolaga, Wanda Ziółkowska, Laura i Projektów Budownictwa Komunalnego, Warszawa 1954, Konokowska, Barbara Attak (Niemiec 1953). s. 8-9.

508 parku podczas jego budowy (okres ok. 18 lat) ulegał od wieku i stopnia sprawności ruchowej. Stacje ko- ciągłej ewolucji i był stale korygowany zgodnie z lejki (zrealizowane i projektowane) są lokalizowane wymaganiami jego użytkowników34. z uwzględnieniem istniejącej infrastruktury Parku. W celu usprawnienia komunikacji na tak rozle- System zapewnia minimalną ingerencję w istniejącą głym obszarze już w 1957 r. wybudowano obwod- zieleń. Maksymalna zdolność przewozowa kolei bę- nicową linię kolejki wąskotorowej o długości 6 km. dzie wynosić co najmniej 1600 osób w ciągu godzi- Od 7 IX 1967 zaczęła kursować, ujęta w wewnętrz- ny39. Kolejka działa w systemie mieszanym – użyt- ny trójkąt, kolej linowa ELKA. Była to najdłuższa kownicy mogą korzystać z 4-osobowych kanap lub nizinna kolej linowa w Europie (długość 5539 m). 8-osobowych gondoli, co zapewnia całoroczne jej Na długie lata, stała się wyjątkowym i charaktery- użytkowanie. Realizację inwestycji powierzono eu- stycznym elementem Parku. Funkcjonowała nie- ropejskiemu potentatowi – austriackiej firmie Dop- przerwanie do końca września 2005 r., gdy zosta- pelmayr40 (il. 8). ła zamknięta, a następnie stopniowo rozebrana ze Współczesna kolejka nieco mocniej wpisuje się względu na zły stan techniczny. w krajobraz Parku – poprzez nową wersję siedzisk W latach 1967-2005 trasa kolejki składała się (kanapy i charakterystyczne gondole), a przede z trzech odcinków: Stadion Śląski – Śląskie Wesołe wszystkim wyższe i masywniejsze słupy. Zasadni- Miasteczko (długość trasy: 2210 m); Śląskie Wesołe czą korzyścią jest rozszerzenie panoramy widoko- Miasteczko – Planetarium Śląskie (długość trasy: wej – bardziej rozległy wgląd w krajobraz Parku i 1745 m); Planetarium Śląskie – Stadion Śląski (dłu- terenów otaczających, a także możliwość obserwacji gość trasy: 1584 m). Zdolność przewozowa jednego struktury koron mijanych drzew. odcinka wynosiła 1200 osób na godzinę; szybkość kolei: 1,60 m/s (5,76 km/h); przejazd całości trasy: 4. PODSUMOWANIE / WNIOSKI 51 min. Kolejka działała w sezonie letnim (k. IV – poł. X)35. Rocznie kolejką podróżowało 135 000 W ostatnich latach, w wielu europejskich ogólno- pasażerów. Przez prawie 40 lat kolejka przewiozła dostępnych parkach i ogrodach, o ustabilizowa- 15,5 mln pasażerów. Z wysokości 8-10 m nad zie- nej w przeszłości strukturze przestrzennej i progra- mią można było podziwiać krajobraz, poszczególne mie, wprowadzane są specjalistyczne, często nowe obiekty oraz przyrodę Parku, w tym interesujące ko- obiekty, realizujące określone funkcje użytkowo lekcje roślinne (np. rosarium), a także zwierzęta na -edukacyjne. terenie Śląskiego Ogrodu Zoologicznego36. Wydaje się to być odpowiedzią na stale wzra- Od 2012 r. trwa odbudowa i modernizacja ko- stającą potrzebę współczesnych, lepiej przygotowa- lei. Ponowne otwarcie pierwszego odcinka Stadion nych i wykształconych użytkowników – bardziej Śląski – Śląskie Wesołe Miasteczko (dł. 2210 m) na- wszechstronnego i wnikliwego poznania prawideł stąpiło 8 września 201337. Obecna kolejka oparta zo- otaczającego świata, praw natury, celowości i me- stała o najnowsze rozwiązania techniczne (np. wyż- tod ochrony środowiska, itp. Jest także kontynuacją sze słupy38) i bezpieczną infrastrukturę (spełnienie i rozwinięciem funkcji poznawczej – badań nauko- wymagań dyrektywy Unii Europejskiej Nr 2000/9/ wych, uprawy i ochrony rzadkich roślin czy szero- WE oraz wymagań Transportowego Dozoru Tech- kiej edukacji prowadzonej od lat w poszczególnych nicznego). System zapewnia możliwość swobodne- placówkach. go korzystania z przejazdów pasażerom niezależnie Stawianie na najnowocześniejsze technologie i wysoką jakość rozwiązań (architektonicznych, bu- dowlanych) wyraźnie rozszerza możliwości eksplo- 34 W. Niemirski (red.), Kształtowanie terenów zieleni, Wyd. Arkady, Warszawa 1973, s. 41. atacyjne nowych obiektów – przykładem może być 35 Ł. Respondek, Park wielu pokoleń, Wyd. WPKiW im. gen. Jerzego chorzowska kolej linowa, która ze środka komuni- Ziętka S.A., Chorzów 2016, s. 113. kacji publicznej przekształcona została w rodzaj mo- 36 Kolejka Elka, Park Śląski, http://www.elka.parkslaski.pl, dostęp/ bilnej „platformy widokowej”. access: 27.09.2016. Kolej linowa „Elka”, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/ wiki/Kolej_linowa_„Elka”, dostęp/access: 27.09.2016. 37 Kolejka Elka, http://www.elka.parkslaski.pl, dostęp/access: 39 Budowa kolei linowej na trasie Stadion Śląski – Planetarium – We- 27.09.2016. sołe Miasteczko w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku im. 38 Podpory trasowe mają max. wysokość 23 m. Ilość podpór – uza- gen. Jerzego Ziętka w Chorzowie. PROGRAM FUNKCJONALNO leżniona od rozwiązań technologicznych i konstrukcyjnych obli- -UŻYTKOWY. Oprac.: arch. Wojciech Łapa, arch. Anna Laskow- czeń wytrzymałościowych. Uwzględniono wykorzystanie istnieją- ska-Łapa, arch. Ewa Burejza (Pracownia Projektowa Archex s.c.), cych lokalizacji podpór dawnej kolei, przy czym w wyjątkowych maszynopis, Bielsko-Biała 2015. wypadkach dopuszczono wyznaczenie nowych lokalizacji (Budo- 40 Ł. Respondek, Park wielu pokoleń, Wyd. WPKiW im. gen. Jerzego wa...2015). Ziętka S.A., Chorzów 2016, s. 115.

509 Jak wskazuje praktyka, pod względem formy w Kew). Charakterystyczne jest indywidualne trak- są to zwykle obiekty wyraźnie noszące „znamiona towanie kontekstu przestrzennego – wpisanie w ist- naszych czasów”41. Ich skala, odnosząca się do peł- niejącą strukturę przestrzenną (np. obiekty w Kew) nionych funkcji, ostatecznie wynika ze skali miej- lub nowe rozplanowanie bezpośredniego otoczenia sca – rozległości układu, z którym są powiązane (np. (np. w Wisley). niewielka szklarnia roślin skalnych w kontekście Z obserwacji wynika, że po pierwszych oporach alpinarium – jednego z ogrodów tematycznych w np. natury estetycznej, omówione nowe obiekty na- Kew) lub wręcz całego założenia (np. wielka szklar- ukowo-edukacyjne ostatecznie cieszą się ogromnym nia w Wisley, kompleks banku nasion w Wakehurst i powszechnym zainteresowaniem. Place). Ich usytuowanie (najczęściej w głębi zało- Podsumowując: wprowadzanie nowych lub zna- żeń) to efekt określonego przeznaczenia powiąza- cząco zmodernizowanych elementów do zastanej nego z racjonalnym wykorzystaniem terenu – wy- struktury parków stało się obecnie pewnego rodzaju stępują jako zmodernizowane obiekty w starych zasadą – podnoszenia ich atrakcyjności lub wzboga- lokalizacjach (np. Storczykarnia w Łańcucie, Mille- cania warstwy edukacyjnej. Jednak w miarę bezkon- nium Seed Bank w Wakehurst Place), uzupełniają- fliktowe zaistnienie takich obiektów w przestrzeni ce kubatury w istniejących układach lokalnych (np. historycznej możliwe jest wyłącznie w przypadku Davies Alpine House w alpinarium w Kew) lub nowe założeń wielkoskalowych, o dużym stopniu złożo- kompleksy na „rezerwach” terenowych (np. szklar- ności struktury przestrzennej i programowej – nowe nia w Wisley; Rhizotron i Xstrata Tree Top Walkway obiekty stają się wówczas kolejnym elementem na- warstwień czasowych, znamionujących logiczny i 41 A. Mitkowska, M. Siewniak, Tezaurus sztuki ogrodowej, Oﬁ cyna konsekwentny rozwój parków i ogrodów o charak- Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, s. 108. terze dydaktycznym.

NEW SCIENTIFIC AND EDUCATIONAL FACILITIES IN EUROPEAN HISTORICAL PARKS

1. INTRODUCTION appeal. It is up to their users to decide whether new structures (or renewed ones) seamlessly integrate Historical public parks (including former residen- with their surroundings as time goes by. Authors’ tial and botanical gardens) have a significant cultur- goal is to provide an overview of this issue by ana- al and natural value on their own. Nonetheless, in lysing selected objects – based on own observations. line with new trends, such sites are being systemati- cally expanded with new facilities, both educational 2. RESEARCH GOAL and scientific in nature. New structures or buildings for various purposes are erected in historical gardens To determine contemporary approaches to introduc- which already have a defined functional arrange- tion of new functional and educational facilities in ment and management plans. Examples include: Po- existing parks which already have a well defined land – Orchid garden in Łańcut (redesigned original spatial structure and functional programme, authors function of the facility); England – new bicentenary performed an overview of 6 selected sites (in Po- glasshouse in Wisley (Surrey), Rhizotron and Xstra- land, England and Germany). Historical and bota Treetop Walkway and new Davies Alpine House tanical parks including those available to the pub- in Kew Garden in London; Millenium Seed Bank in lic where educational projects are carried out have Wakehurst (Surrey); Germany – root system growth been selected. For comparison purposes one mod- observation station in Eberswalde arboretum. ern park the program of which originally included a These are modern structures (built using mod- broad spectrum of educational facilities was includ- ern construction techniques), so they are quite pro- ed. This research is based on authors’ on-site obser- nounced in historical park space. During their con- vations in the period between 2012-2016 in midst struction such projects often raise strong concerns of tourist season (spring-early autumn). Scope of and fears whether their form will disrupt spatial har- research: spatial analysis (form and scale of facili- mony of the site. Whether this is the case to a large ties, their location, modification of its surroundings, extent depends on architectural scale and quality of a general spatial context – methods of means connect- particular object, selection of proper location and its ing it with garden design); evaluation of utilisation

510 rate (user profile, its appeal). Information about overpopulation, biodiversity protection. Since July sites is supplemented with literature analysis (liter- 2003 Kew gardens are included in UNESCO heri- ature, websites). This analysis is summarised with tage sites list1. conclusions. Kew park’s landscape is constantly evolving, changes being fuelled among other by new challeng- 3. RESEARCH DESCRIPTION / RESULTS es of environmental protection and growing public expectations. As a result functional programme of the park is consistently expanded with new didac- 3.1. The Royal Botanic Gardens, Kew, England tic and exhibition facilities, such as Davies Alpine Kew is without a doubt one of the most renowned House, Rhizotron and Xstrata Tree Top Walkway and iconic botanical gardens in Great Britain – with – permanent installations aimed at popularising a history spanning over 250 years. Substantial plant knowledge about trees. collections presented over expansive landscape style Davies Alpine House – located deeper with- arboretum as well in an exquisite Victorian era glass- in the garden; made available in March 2006. This houses attract 1.35 million visitors from all over the small-scale (16.0 m long, 10.0 m high), but very world each year. modern facility is an extension of Kew’s alpine plant The original Kew garden was founded along collection – it is compositionally blended with ex- South-Western Thames bank – a prestigious location ternal rock garden (Ill. 1). Due to its small size the with numerous residences and gardens. It was adja- glasshouse can house a limited number of plants at cent to king Henry VII hunting grounds founded in one time (kept in pots for easier cultivation) – only 16th century. In the first half of 18th century English plants which are in their most attractive form (e.g. in royal family took over the Kew palace and used it as bloom) at a particular time are showcased. The de- a holiday retreat. In 1759 a small garden modelled sign incorporates newest technologies, for example after Chelsea Physic Garden in London was found- natural air draft necessary for cultivation of plants ed near the palace (for cultivation of medical plants indoors is ensured using specifically shaped glass- among other). With time the garden grew expand- house roof and a ventilation system, while maximum ing into neighbouring hunting grounds. Landscaping indoor temperature never drops below 20° C all year solutions introduced in Kew in the period between round. Additionally the glass house has an automatic first half of 18th till 20th century by successive gen- shading system and forced air circulation ensuring erations of remarkable designers (Capability Brown, an uniform jet of cool air around plants (to protect Kent, Bridgeman, Chambers, Nesfield) have been them from overheating). Air is cooled via a piping replicated in all over Europe and the world. Simul- system buried under the glasshouse, at a depth where taneously since its inception Kew garden had strong ground temperature remains constant all year round ties with natural sciences, including research into – this allows for significant energy savings. The plant taxonomy and cultivation of new plants (where main purpose of the glasshouse is to provide best botany and economy meet). possible insolation for mountain climate plants. This After a period of decline in 1820-1841 the park is why the external layer is made of low-iron glass prospered during the Victorian era. It was then when ensuring penetration of 90% of UV light from the the extraordinarily large glasshouses (Palm House sunlight spectrum2. and Temperate House), new arboretum and herba- On 24 May 2008 Kew RBG hosted the Interna- ceous plant collections were created. Simultaneous- tional Biodiversity Day. For this purpose the arbo- ly, Kew garden gained in prominence as a scientif- retum was upgraded with new tourist and didactic ic centre in the growing British Empire. The garden facilities designed to present normally inaccessible was a source of seeds, plantings, qualified workforce and horticultural know-how for growing English 1 A history of Kew Gardens, The Tlelegraph, http://www.tele- colonies all over the world. In 1869 when a railway graph.co.uk/gardening/8301243/A-history-of-Kew-Gar- was built nearby, the garden became readily avail- dens.html, access: 05.09.2016. Royal Botanic Gardens, Kew, WHC UNESCO, http://whc. able for visitors. unesco.org/en/list/1084, access: 07.09.2016. In the following decades Kew garden’s sci- N. Richardson, How Kew Gardens is battling to survive, entific centre was at a forefront of many scientific The Telegraph 21 Mar 2015, http://www.telegraph.co.uk/ disciplines, including especially taxonomy, botany gardening/gardenstovisit/11475478/How-Kew-Gardens-is- and ecology. At present the centre is at a forefront battling-to-survive.html, access: 07.09.2016. 2 Davies Alpine House, Royal Botanic Gardens Kew, http:// of research into some of the most pressing chal- www.kew.org/visit-kew-gardens/explore/attractions/da- lenges of the 21st century, such as climate change, vies-alpine-house, access: 07.09.2016.

511 aspects of tree life – root systems and crowns locat- 3.2. Wakehurst Place, Sussex county, England ed high above ground level. Modern structure which This site has been a branch of KEW RGB since fulfils both these functions is located in the centre of 1965. In 1903 the plot with area of 2.0 km2 surround- the garden blending in with surrounding naturalistic ing a 16th century residence was converted into an tree-stand. Formally it is composed of two parts: expansive garden. Works were initiated by Gerald Rhizotron (gr. rhizo – root) – a structure resem- Loder, owner of Wakehurst (later Lord of Wake- bling an underground cave leading to a spiralling hurst), who kept on expanding the residence in the tunnel. Its purpose is to reveal workings of secretive following 33 years with rock gardens, water garden, root systems – the facility has interactive presenta- forest and bog tree collections. The next owner – sir tions explaining dependencies between tree roots Henry Price – continued work of his predecessor and and soil microorganisms, as well as mechanisms in 1963 donated the residence to National Trust. of roots working as suction pumps collecting water Currently Wakehrust Place contains national from soil (Ill. 2). plant collections of selected species, among other Xstrata Treetop Walkway – an overhead struc- Betula, Notofagus, Skimmia and Hypericum. Park’s ture 18.0 m over ground level which allows to exam- tree-stand was severely damaged following a gale of ine trees from the unique perspective of tree crowns. 1987 felling 20,000 of the original trees. Afterwards 200 m long closed loop path runs around monumental Wakehurst as a branch of KEW RGB was rede- oaks, sweet chestnuts and lime trees, offering at the signed: a didactic walkway was set up along various same time a great view of surrounding tree-stand and moderate climate forest formations. distant vistas. The structure has a didactic function – Great Britain is the first country were native flo- it allows examining tree crown structure, differenc- ra was gathered and conserved. In 2000 in Wakhurst es between species (signs with botanical names are Place a modern scientific centre was opened – Mil- hung from branches), it explains significance of trees lenium Seed Bank – MSB. It is aimed at safeguard- within global ecosystem (transport, interception and ing biodiversity in case of plant extinction in nature. evaporation of water, photosynthesis, CO2 and air Over 0.5 ha complex replaced previous cold stores pollution absorption, oxygen production, etc.). The located in park’s centre. The complex contains labs, walkway was designed by Marks Barield Architects seed preparation area and exhibition area where crit- architectural office. Their priority was to design a ical significance of plants for life on earth is present- walkway with a light and non-intrusive form, while ed, along with seed bank activities for their preserva- modern, durable and safe. For structural analysis the tion. A large storage chamber is located underground designers took inspiration from Fibonacci sequence – in 2010 10% of all world’s florescent plants were used to describe growth and increments in nature. collected inside (approx. 30,000 species). It is esti- Challenges included locating support poles in such mated that in the next decade – till 2020 – 25% of a way so as to avoid overlapping at the same time world’s plants will be placed inside the bank. positioning the walkway as close to tree crowns as The bank was designed by Stanton Williams of possible while preventing damaging or injuring root London. Its form is adapted to blend in with local systems. 12 concrete foundation supports were pre- Wakehurst landscape – low shape with characteris- cisely located based on results of geo-radar analysis tic barrel shaped roofs reminiscent of surrounding of soil. The walkway itself is made up of straight hills. Seed bank building is designed in such a way segments connecting circular platforms spaced ev- so as to minimise energy losses and ensure best stor- ery 15 m. The walkway may be used by up to 3000 age conditions. Near the entrance there are raised visitors daily. In order to maintain and expand didac- platforms with plant collections representing eight tic function of the walkway 14 new trees were plant- habitats of British Isles. Over 1400 seed plants – ed nearby, which in time will supplement or replace native to United Kingdom – were planted on those existing trees3 (Ill. 3). platforms. This exhibition allows visitors to become familiar with various plant communities in particular habitats4 (Ill. 4.). 3 Kew Tree Top Walkway & Rhizotron, Marks Barﬁ eld Architects, http://www.archdaily.com/500615/kew- tree-top-walkway-and-rhizotron-marks-barfield-archi- Experience the high-life at Kew Gardens with the Xstra- tects/535b0b28c07a804a87000046-kew-tree-top-walk- ta Treetop Walkway, Royal Botanic Gardens Kew, http:// way-and-rhizotron-marks-barfield-architects-site-plan, www.kew.org/about/press-media/press-releases/experi- access: 08.09.2016. ence-high-life-kew-gardens-xstrata-treetop-walkway, ac- Treetop Walkway and Rhizotron, Royal Botanic Gardens cess: 08.09.2016. Kew, http://www.kew.org/visit-kew-gardens/explore/ at- 4 Millennium Seed Bank, Royal Botanic Gardens Kew, http:// tractions/treetop-walkway, access: 08.09.2016. www.kew.org/visit-wakehurst/explore/attractions/ millen-

512 3.3. Wisley garden, Surrey county, England Vrijthoff. This investment cost 7.7 million pounds Wisley garden located near Guildford south of and was finished on 26 June 2007 – with the opening London is one of the four representative gardens ceremony attended by Queen Elisabeth II6. managed by the Royal Horticultural Society – RHS. The purpose of Wisley’s glasshouse is to pres- Garden’s history extends into the Victorian era – sec- ent best horticultural practices, educate the public ond half of 70-ties of 19th century. The original gar- as well as provide inspirational display of nature’s den extending over a small part of a forested estate beauty. Plant collections are divided into three over- was founded by George Fergusson Wilson (entrepre- lapping climatic zones: dry, moist and tropical. Over neur, scientist, inventor and horticulture enthusiast; 5,000 plant species are cultivated in the glasshouse, then Treasurer of the Royal Horticultural Society). including: palm trees, tree ferns, liana, cactuses and In 1878 Wisley bought and founded an experimental exotic water lilies. Some of the showcased plants forest garden (Oakwook Experimental Garden) with were moved, despite their significant size and old intent to cultivate difficult to cultivate plant species. age (some ferns were over 100 years old) from other The garden became famous for its collections of lil- locations in Wisley. At centre of the glasshouse there ies, gentians, Japanese irises, primroses and water is a rock formation with an artificial cavern at its foot plants. Forested part of the estate (oak wood) was housing Root Zone Experience – a first of this kind converted into a naturalistic garden. Next owner – in UK exposition area displaying soil conditions and Sir Thomas Hanbury – donated Wisley park to RHS root systems. At the top of the rock formation there in 1903. This donation was done at a time when the is an impressive artificial waterfall which provides Society had been searching for a new garden larger humidity in the atmosphere. The glasshouse is ad- than Chiswick park they’ve been using till then and ditionally equipped with air humidification system further removed from London smog. By May 1904 which allows locally maintaining air humidity at the move from Chiswick to Wisley had completed a level up to 65%; a heating system which allows just in time for 100th anniversary of RHS (founded maintaining the temperature between 10 to 20° C in 1804 as London Horticultural Society – with the (computer controlled shades prevent overheating of Royal charter being granted in 1861). the glasshouse). The glasshouse is connected with a Conversion of Wisley into a representative deco- didactic centre, experimental garden and a labora- rative garden went in parallel with adapting the place tory further expanding its educational offer for park for scientific and didactic purposes. A small labora- visitors7. tory was built a little later. School of horticulture was Glasshouse surrounding was designed by Tom also opened with a purpose of educating profession- Stuart-Smith – acclaimed and renowned designer. al gardeners. Mixing nature’s beauty with practical Outstretching amphitheatre-like compositions of horticulture has become a hallmark of Wisley park. perennial plant flower beds, hedges, fruit trees and Currently Wisley is an expansive and intricate pathways surround the central glasshouse and a large park with an area of 97 ha. It is second most vis- semi-circular pond (which serves as a backup water ited paid admission garden in Great Britain (after reservoir for watering plants during draught). Exter- renowned KEW Gardens) – visited annually by ap- nal landscape compositions complement a diversi- prox. 1 million people. The park contains formally fied flora presented inside the Wisley glasshouse8 and informally separate representative gardens, nu- (Ill. 5.). The complex is located in the periphery of merous glasshouses, experimental plots and an ex- the garden. tensive arboretum5. In April 2005 construction of modern, large

Bicentenary Glasshouse to commemorate RHS’s 6 RHS Garden Wisley – The Glasshouse, Royal Horticultural So- 200th anniversary was initiated. The building with ciety, https://www.rhs.org.uk/gardens/wisley/ garden-highlights/ an area of 3,000 m2 with its characteristic wavy roof the-glasshouse, access: 08.09.2016. 7 RHS Garden Wisley – a spectacular glasshouse, stunning seasonal reaches the height of up to 12 m in its highest point. colour and gardening inspiration, SurreyLife 18 April 2012, http:// The building was designed by Peter van der Toorn www.surreylife.co.uk/homes-gardens/gardens/rhs_garden_wis- ley_a_spectacular_ glasshouse_stunning_seasonal_colour_and_ gardening_inspiratins_1_1630792, access: 08.09.2016. nium-seed-bank, access: 08.09.2016. 8 St. Lacey, In a glass of its own, The Telegraph, 29 Jun 2007, http:// A history of Kew Gardens, The Tlelegraph, http://www.tel- www.telegraph.co.uk/gardening/3343324/In-a-glass-of-its-own. egraph.co.uk/gardening/8301243/A-history-of-Kew-Gar- html, access: 08.09.2016. dens.html, access: 05.09.2016. RHS Garden Wisley – Glasshouse Borders, Royal Horticul- 5 RHS Garden Wisley – History of Wisley garden, Royal Horticultur- tural Society, https://www.rhs.org.uk/gardens/wisley/ gar- al Society, https://www.rhs.org.uk/gardens/ wisley/about-wisley/ den-highlights/the-glasshouse/glasshouse-borders, access: history, access: 08.09.2016. 08.09.2016.

513 3.4. Eberswalde, Brandenburg, Germany grounds11). Most probably a small garden was lo- Forest Botanical Garden in Eberswalde, South- cated on Łysa Góra hill (also called “clergy house West of the city belongs to Eberswalde University. hill”)12. Between 1629-1641 Stanisław Lubomirski It was founded in 1830 on grounds of a royal for- built the extant castle with Vauban-like fortifica- est in Prussia becoming one of Europe’s first botany tions (similar to Wiśnicz castle) (des. M. Trapola). gardens. At the same time forestry educational fa- Gardens were founded in East and South. When the cility was created. Friedrich Wilhelm Leopold Pfeil second earth rampart circle was removed, a double (1783-1859) was the originator who aided by Wil- row of lime trees was planted around the castle moat helm von Humboldt, moved Forestry Academy from following external moat bank13. Lubomirski built an Berlin to Eberswalde. In the first half of 80-ties of impressive and grand estate having both defensive 19th century when Bernhard Danckelmann was prin- and residential features a’la palazzo in fortezza14. cipal of the Eberswalde Forestry Academy the facil- In second half of 18th century Łańcut became ity researched various tree-species also non-native main residence of Izabela Lubomirska. She em- ones – mainly from North America. In this period 8 ployed best architects to modernize the castle (Jan ha garden was founded which remains to this day. Christian Kamsetzer, Szymon Bogumił Zug, Piotr In 1886 works were taken over by Adam Schwap- Aigner). Gardens were designed by Jan Griesmeyer pach – Eberswalde Forestry Academy professor, di- and Hieronim Jędrzejowski with active participation rector of Forest Department of Main Prussian For- of the duchess and her foster child Henryk Lubom- estry Research Centre in Eberswalde. This way this irski15. A landscape garden was founded over razed well known (also in Poland) German forester began bulwark. Numerous garden structures were erect- his fruitful work in Eberswalde which lasted over 35 ed (including gloriette, orangery, library pavilion, years9. baths, hothouse and rabbit hutch). In the East rows Apart from its scientific and educational func- of chestnut trees were planted in a symmetrical and tions the garden is also important in terms of pro- axial layout reminiscent of Tuileries gardens in Par- tection of endangered natural areas and providing is. The second garden was founded outside of the ecological education. Deep inside the garden there moat in the West – surrounded from three sides with is among other a modern research station equipped iconic lime tree alleys. In the Northern part there is a with artificially controlled tree cultivation plots geometric parterre with a fountain; in Southern part which allow making observation both above and there is an irregular orchard16. below the ground level. For this purpose trees are In 1817 the estate was acquired by Potocki grown in transparent containers filled with soil. Data family17. By the first half of 19th century the Italian on forest climate and ground parameters (such as Garden and Hunting Grounds were converted into soil temperature and humidity) are collected. Data a landscape park; Kitchen garden was also renovat- from sensors is collected in an ever-growing forest ed in an English style. In the middle of 19th centu- climate database10 (Ill. 6.). This small building is ef- ry a pomological garden replaced Dolne folwark18. fectively integrated with surrounding terrain (struc- In 1890 Elżbieta and Roman Potocki began exten- ture partially underground). 11 W. K. Wojtowicz, Ogrody i parki Łańcuta, Studia i Materiały, 3.5. Łańcut, Poland Ogrody rezydencji magnackich XVIII-XIX wieku w Europie Środ- kowej i Wschodniej oraz problemy ich ochrony, Ogrody 8 (14), The Łańcut palace and park complex is one of Wyd. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa the most prominent and best preserved magnate es- 2000, pp. 29. tates in Poland. 12 T. Żurawska, Łańcut. Zamek – Powozownia – Park, Wyd. Arkady, First gardens were founded approx. in the middle Warszawa1992, pp. 40. 13 ibidem, pp. 40. th of 16 century (adjacent a manor house and Dolne 14 ibidem, pp. 8-11. folwark – Italian Garden and expansive hunting 15 W. K. Wojtowicz, Ogrody i parki Łańcuta, Studia i Materiały, Ogrody rezydencji magnackich XVIII-XIX wieku w Europie Środ- kowej i Wschodniej oraz problemy ich ochrony, Ogrody 8 (14), Wyd. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa 2000, pp. 30. 9 S. Panka, Gatunki drzew obcego pochodzenia na leśnych po- 16 T. Żurawska, Łańcut. Zamek – Powozownia – Park, Wyd. Arkady, wierzchniach doświadczalnych Brandenburgii, Rocznik Polskiego Warszawa1992, pp. 41-42. Towarzystwa Dendrologicznego Vol. 60 – 2012, pp. 21-22. 17 ibidem, pp. 18-27 10 ibidem, pp. 21-42. 18 W. K. Wojtowicz, Ogrody i parki Łańcuta, Studia i Materiały, Forstbotanischer Garten Eberswalde, HNE Eberswalde, Ogrody rezydencji magnackich XVIII-XIX wieku w Europie Środ- http://www.hnee.de/de/Hochschule/Einrichtungen/ Forst- kowej i Wschodniej oraz problemy ich ochrony. Ogrody 8 (14), botanischer-Garten/Forstbotanischer-Garten-Eberswal- Wyd. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa de-E2168.htm, access: 08.09.2016. 2000, pp. 30.

514 sive castle modernization including founding a new in the famous 19th century work „Reichenbachia” park with additional 31 ha of land in Eastern and (kept in the Łańcut Castle Library). In the exhibition Western direction. Original alleys following for- glasshouse many orchid varieties and species are tress shape were preserved. Franz Maxwald of Vien- showcased in blooming season – terrestrial orchids, na was the main designer (1890-1904)19. Plantings lithophytes, epiphytes. For the remainder of the year made in that period to a great extent survived to orchids are cultivated in one of the three auxiliary this day and constitute a precious dendrological glasshouses in suitable climactic conditions24. The collection20. complex is located in the centre of the landscape During 1893-1904 in front of the horse-break- park, relatively close to one of entrances. ingground Vienna based Griedl company erected a Palm house, were many plants from other conti- 3.6. Silesian Park of Culture, Chorzów, Poland nents were gathered (dismantled after 1923). Alois Silesian Park of Culture with an area of 600 ha is Philippe – a gardener – built a glasshouse which one of the largest and most prominent modern parks originally constituted auxiliary facility to the Palm with an original functional programme25. house21. The glasshouse contained many varieties Building of this large-scale park in Upper Sile- of carnations, amarylises and orchids – true pride of sia was initiated in 1947 by gn. Jerzy Ziętek. In the Łańcut garden22. period between 1950-1958 the design and its im- After WWII the orchid garden was taken over plementation was managed by Władysław Niemir- by a state owned farm, which until 80-ties of 20th ski (general designer and author of most of park’s century continued to cultivate orchids. When in the structures) aided by his team26. By 1951 develop- following years heating was ceased the structure ment of the overall park spatial management plan went into disarray. Museum bought remaining spe- was complete. Park composition is based on topo- cies and varieties of the historical orchid collection graphical conditions of the area – main landscaped and in 1994 took over the devastated building. In park space is designed in the central straight valley27. 2000-2002 new boiler room was built and in 2004 Along the axis of which runs a main representative preparations were made to renovate the entire struc- promenade, parallel to current Chorzowska street28. ture. In 2007-2009 „Revitalisation of historical horse The park has spaces designed for various activates breakingground, casino and orchid garden” project – along with active recreation part with a rich func- was done23 (Ill. 7). tional programme numerous areas for more passive Currently the modernized orchid garden contains an exhibition space, auxiliary facilities di- 24 Storczykarnia, Muzeum – Zamek w Łańcucie, https://www.zamek vided into three climatic zones and summer coffee -lancut.pl/pl/ZamekDzisiaj/Storczykarnia, access: 27.09.2016]. house. A modern interior has been interjected into 25 L. Majdecki, Pasja twórcza [w:] Rylke J. (red.), Krajobrazy. Jubi- the original historical architectural form (internal pa- leusz 80-lecia urodzin Profesora Władysława Niemirskiego, Wyd. SGGW, Warszawa 1994, s. 24-29. tio with glass frontage). Additionally the structure is 26 Projekt wstępny Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku. equipped with modern devices for maintaining op- Oprac. w Centralnym Biurze Studiów i Projektów Budownictwa timum cultivation conditions. Collection includes Komunalnego w Warszawie. Autorzy – Władysław Niemiec przy współpracy: Barbara Chrzanowska, Elżbieta Jankowska, Ludwik natural bastards, natural botanical orchids and most Lawin, Wacław Chojnacki, Barbara Kuszell, Helena Krupińska, importantly all historical orchid species and varieties Włodzimierz Klimczewski, Janina Skuczyńska, Teresa Potulicka from pre-war Potocki collection and varieties listed -Łatyńska, Stanisław Smolaga, Wanda Ziółkowska, Laura Kono- kowska, Barbara Attak (Niemiec 1953); G. Ciołek, Ogrody Polskie, Wyd. Budownictwo i Architek- 19 T. Żurawska, Łańcut. Zamek – Powozownia – Park, Wyd. tura, Warszawa. 1954, pp. 289. Arkady, Warszawa1992, pp. 42-43. Later the team was joined by employees of Warsaw Univer- 20 M. Lisowska, Park zamkowy w Łańcucie – szczegółowa inwenta- sity of Life Sciences, representatives of the so called Ursyn- ryzacja zieleni Ogrodu Wewnętrznego, Studia i Materiały. Ogród ów Landscaping Style: Edward Bartman, Marek Kiciński, i park Potockich w Łańcucie. Badania – Projekty – Realizacja 1999, Ogrody 7 (13), Wyd. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajo- Stanisław Rutkowski (L. Majdecki, Pasja twórcza, Rylke brazu, Warszawa 1999, pp. 139-162. J. (red.), Krajobrazy. Jubileusz 80-lecia urodzin Profesora 21 Storczykarnia, Muzeum – Zamek w Łańcucie, https://www.zamek Władysława Niemirskiego, Wyd. SGGW, Warszawa 1994, -lancut.pl/pl/ZamekDzisiaj/Storczykarnia, access: 27.09.2016. s. 24-29; A. Niemirski, Profesor Władysław Niemirski – 22 G. Ciołek, Ogrody Polskie, Wyd. Budownictwo i Architektura, architekt krajobraz, Rylke J. (red.), Krajobrazy. Jubile- Warszawa 1954, s. 228. usz 80-lecia urodzin Profesora Władysława Niemirskiego, T. Żurawska, Łańcut. Zamek – Powozownia – Park, Wyd. Wyd. SGGW, Warszawa 1994, pp. 8-20). Arkady, Warszawa1992, s. 45-46. 27 L. Majdecki, Pasja twórcza, Rylke J. (red.), Krajobrazy. Jubile- 23 Project co-ﬁ nanced with funds from Norwegian Financial Mecha- usz 80-lecia urodzin Profesora Władysława Niemirskiego, Wyd. nism (Stroczykarnia, Muzeum – Zamek w Łańcucie, https://www. SGGW, Warszawa 1994, pp. 24-29. zamek-lancut.pl/pl/ZamekDzisiaj/Storczykarnia [accessed on: 28 W. Niemiec, Park Kultury i Wypoczynku w Stalinogrodzie, Archi- 27.09.2016]). tektura, Nr 11 (73), 1953, pp. 273-278.

515 recreation in the forested part of the park, on clear- EU directive No. 2000/9/EC and Transport Super- ings and meadows are also available29. Park’s pro vision Office requirements). This system allows gramme had been evolving as the park was being free access to passengers irrespective of their age or built (project lasted 18 years) in accordance with physical ability. Railway station’s locations (existing user requirements30. and planned) are selected based on existing Park in- To improve communication over such an expan- frastructure. The system ensures minimum interfer- sive area, already in 1957 a 6 km narrow-track rail- ence with existing plant life. The maximum railway way around the park was built. Since 7 September throughput will reach at least 1600 people an hour35. 1967 an ELKA cable railway running around a tri- The railway operates in a mixed schedule – passen- angular shaped path has been in operation. This was gers may use chairs carrying 4 people or all-season the longest lowland cable railway in Europe (5539 m gondolas carrying 8 people. This project was com- long). In the following years it became a unique and missioned to an European potentate – Doppelmayr iconic feature of the park. It had been in operation of Austria36 (Ill. 8). until end of September 2005 when it was closed and The current railway is better integrated into dismantled due to its poor condition. Park’s landscape – with new seats (chairs and icon- In the period from 1967-2005 the railway had ic gondolas) and most importantly with higher and three segments: Silesian Stadium – Silesian Amuse- more solid support poles. The essential benefit of the ment Park (cable length: 2210 m); Silesian Amuse- new railway is a wider panoramic view – a broader ment Park – Silesian Planetarium (cable length: insight into landscape of the Park and its environs 1745 m); Silesian Planetarium – Silesian Stadium and an opportunity to examine crown structure of (cable length: 1584 m). The railway could transport trees along the track. 1200 people an hour on each route; railway speed: 1.60 m/s (5.76 km/h); time of travel along the whole 4. SUMMARY / CONCLUSION track: 51 min. The railway was operated in summer season (April – mid October)31. It transported In recent years in many publicly available Europe- 135,000 people annually. For nearly 40 years of its an parks and gardens with historical spatial layout operation the railway transported 15,5 million peo- and functional programme, specialised structures for ple. From a car running at 8-10 m above ground pas- various functional and educational purposes are in- sengers could experience the landscape, individual troduced often entirely new ones. buildings and park’s habitat including plant collec- This seems to be a response to increasing needs tions (such as rose garden) and animals kept in Sile- of modern, more demanding and better educated sian Zoo32. users who search for more comprehensive and in- Since 2012 the cable railway is being renewed depth explanation of surrounding world, laws of na- and modernised. On 8 September 2013 the first sec- ture, need for environment conservation and meth- tion Silesian Stadium – Silesian Amusement Park ods thereof, etc. This is also a continuation and (2210 m long) was reopened33. Renovated railway expansion of research function – scientific research, is using modern technical solutions (such as higher cultivation and conservation of rare plants or broad- poles34) and safe infrastructure (in accordance with ly understood educational activities that have been present in those sites even before such facilities were 29 W. Niemiec, B. Kuszell, Wojewódzki Park Kultury i Wy- built. poczynku w Stalinogrodzie, Biuletyn Techniczny Central- Use of modern technologies and stressing high nego Biura Studiów i Projektów Budownictwa Komunalne- quality (architecture, construction) clearly improves go, Rocznik 2 (1954), Nr 1, Wyd. Centralne Biuro Studiów functionality of those new structures – an example i Projektów Budownictwa Komunalnego, Warszawa 1954, pp. 8-9. 30 W. Niemirski (red.), Kształtowanie terenów zieleni, Wyd. calculations. Supports have been located in the same place Arkady, Warszawa 1973,pp. 41. as supports of the original railway with individual supports 31 Ł. Respondek, Park wielu pokoleń, Wyd. WPKiW im. gen. being moved in exceptional situations (Budowa...2015). Jerzego Ziętka S.A., Chorzów 2016, pp. 113. 35 Budowa kolei linowej na trasie Stadion Śląski – Planetar- 32 Kolejka Elka, Park Śląski, http://www.elka.parkslaski.pl ium – Wesołe Miasteczko w Wojewódzkim Parku Kultury [dostęp: 27.09.2016]. i Wypoczynku im. gen. Jerzego Ziętka w Chorzowie. PRO- Kolej linowa „Elka”, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/ GRAM FUNKCJONALNO-UŻYTKOWY. Oprac.: arch. wiki/Kolej_linowa_„Elka”, access: 27.09.2016. Wojciech Łapa, arch. Anna Laskowska-Łapa, arch. Ewa 33 Kolejka Elka, http://www.elka.parkslaski.pl, access: Burejza (Pracownia Projektowa Archex s.c.), maszynopis, 27.09.2016. Bielsko-Biała 2015. 34 Track supports are max. 23 m. high. Number of supports – 36 Ł. Respondek, Park wielu pokoleń, Wyd. WPKiW im. gen. depending on employed technology and structural strength Jerzego Ziętka S.A., Chorzów 2016, pp. 115.

516 of which is Chorzów cable railway, which has been PROGRAM FUNKCJONALNO-UŻYTKOWY. Oprac.: converted from a mere public transportation system arch. Wojciech Łapa, arch. Anna Laskowska-Łapa, arch. into an “observation deck”. Ewa Burejza (Pracownia Projektowa Archex s.c.), maszynopis, Bielsko-Biała 2015. It can be seen that in terms of style form such Ciołek G., 1954, Ogrody polskie, Wyd. Budownictwo i Ar- 37 structures is clearly influenced with modern trends . chitektura, Warszawa. Their scale, suitable for designed function, depends Davies Alpine House, Royal Botanic Gardens Kew, http:// on size of the site – expansiveness of the compo- www.kew.org/visit-kew-gardens/explore/attractions/ sitional layout to which they belong (such as small davies-alpine-house, dostęp/access: 07.09.2016. rock plant glasshouse in a rock garden – one of Kew Experience the high-life at Kew Gardens with the Xstrata Treetop Walkway, Royal Botanic Gardens Kew, http:// thematic gardens) or of the entire complex (such as www.kew.org/about/press-media/press-releases/expe- gigantic glasshouse in Wisley, seed bank complex in rience-high-life-kew-gardens-xstrata-treetop-walkway, Wakehurst Place). Their location (most often deep- dostęp/access: 08.09.2016. er inside the park) is selected based on the function Forstbotanischer Garten Eberswalde,HNE Eberswalde, derived from rational area management – such facil- http://www.hnee.de/ de/Hochschule/Einrichtungen/ ities may be renovated structures in former locations Forstbotanischer-Garten/Forstbotanischer-Garten-Eber- swalde-E2168.htm, dostęp/access: 08.09.2016. (such as orchid garden in Łańcut, Millenium Seed Kew Tree Top Walkway & Rhizotron, Marks Barfield Bank in Wakehurst Place), additional buildings in Architects, http://www.archdaily.com/500615/ existing compositional layouts (such as Davies Al- kew-tree-top-walkway-and-rhizotron-marks-bar- pine House in Kew rock garden) or new structures in field-architects/535b0b28c07a804a87000046-kew-tree- previously “unused” areas (such as Wesley’s glass- top-walkway-and-rhizotron-marks-barfield-architect- house, Kew’s Rhizotron and Xstrata Tree Top Walk- s-site-plan, dostęp/access: 08.09.2016. Kolej linowa „Elka”, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/ way). Interestingly enough, a different approach to wiki/ Kolej_linowa_„Elka”, dostęp/access: 27.09.2016. integrating with surrounding spatial layout is adopt- Kolejka Elka, Park Śląski, http://www.elka.parkslaski.pl, do- ed at each site – blending in with the existing spatial stęp/access: 27.09.2016. composition (such as facilities in Kew) or redesign- Lacey St., In a glass of its own, The Telegraph, 29 Jun 2007, ing neighbouring surroundings (such as facilities in http://www.telegraph.co.uk/gardening/3343324/In-a- Wisley). glass-of-its-own.html, dostęp/access: 08.09.2016. Lisowska M., 1999, Park zamkowy w Łańcucie – szczegóło- Observations show that despite initial reserva- wa inwentaryzacja zieleni Ogrodu Wewnętrznego, Stu- tions e.g. regarding aesthetic aspects of the projects, dia i Materiały, Ogród i park Potockich w Łańcucie. described scientific and didactic facilities enjoy Badania – Projekty – Realizacja 1999, Ogrody 7 (13), great popular interest. Wyd. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, War- Summing up: introduction of new or signifi- szawa, 139-162. cantly modernized elements into original park lay- Majdecki L., 1994, Pasja twórcza, w: Krajobrazy. Jubileusz 80-lecia urodzin Profesora Władysława Niemirskiego, J. outs became a norm – their goal being increasing Rylke (red.), Warszawa, Wyd. SGGW, 24-29. attractiveness and educational qualities of the site. Millennium Seed Bank, Royal Botanic Gardens Kew, http:// However a relatively un-intrusive inclusion of these www.kew.org/visit-wakehurst/explore/attractions/ mil- structures in historical layouts of their host sites is lennium-seed-bank, dostęp/access: 08.09.2016. only possible in large scale parks with complex spa- Mitkowska A., Siewniak M., 1998, Tezaurus sztuki ogrodo- tial layout and functional programme – in such a wej, Warszawa, Oficyna Wydawnicza RYTM. Niemiec W., 1953, Park Kultury i Wypoczynku w Stalino- case new structures become yet another functional grodzie, w: Architektura, Nr 11(73), 273-278. layer of park’s composition accumulated over the Niemiec W., Kuszell B., 1954, Wojewódzki Park Kultury i years and resulting form logical and consequent de- Wypoczynku w Stalinogrodzie, Biuletyn Techniczny velopment of didactic features of parks and gardens. Centralnego Biura Studiów i Projektów Budownictwa Komunalnego. Rocznik 2 (1954), Nr 1, Wyd. Centralne Biuro Studiów i Projektów Budownictwa Komunalne- LITERATURA go, Warszawa, 7-11. Niemirski A., 1994, Profesor Władysław Niemirski – archi- A history of Kew Gardens, The Tlelegraph, http://www. tekt krajobrazu, Rylke J. (red.) Krajobrazy. Jubileusz telegraph.co.uk/gardening/ 8301243/A-histo- 80-lecia urodzin Profesora Władysława Niemirskiego. ry-of-Kew-Gardens.html, dostęp/access: 05.09.2016. Wyd. SGGW, Warszawa, 8-20. Budowa kolei linowej na trasie Stadion Śląski – Planeta- Niemirski W. (red.), 1973, Kształtowanie terenów zieleni. rium – Wesołe Miasteczko w Wojewódzkim Parku Kul- Wydawnictwo Arkady, Warszawa. tury i Wypoczynku im. gen. Jerzego Ziętka w Chorzowie. Panka S., 2012, Gatunki drzew obcego pochodzenia na le- śnych powierzchniach doświadczalnych Brandenburgii, 37 A. Mitkowska, M. Siewniak, Tezaurus sztuki ogrodowej, Oﬁ cyna Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego Vol. Wydawnicza RYTM, Warszawa 1998, pp. 108. 60, 21- 42.

517 Respondek Ł., 2016, Park wielu pokoleń, Wyd. WPKiW im. Richardson N., How Kew Gardens is battling to survive, The gen. Jerzego Ziętka S.A., Chorzów. Telegraph 21 Mar 2015, http://www.telegraph.co.uk/gar- RHS Garden Wisley – a spectacular glasshouse, stunning sea- dening/gardenstovisit/11475478/How-Kew-Gardens-is- sonal colour and gardening inspiration, SurreyLife,18 battling-to-survive.html, dostęp/access: 07.09.2016. April 2012, http://www.surreylife.co.uk/homes-gar- Royal Botanic Gardens, Kew, WHC UNESCO, http://whc. dens/gardens/rhs_garden_wisley_a_spectacular_glass- unesco.org/en/list/1084, dostęp/access: 07.09.2016. house_stunning_seasonal_colour_and_gardening_in- Storczykarnia, Muzeum – Zamek w Łańcucie, https://www. spiratins_1_1630792, dostęp/access: 08.09.2016. zamek-lancut.pl/pl/ZamekDzisiaj/Storczykarnia, do- RHS Garden Wisley – Glasshouse Borders, Royal Horticul- stęp/access: 27.09.2016. tural Society, https://www.rhs.org.uk/gardens/wisley/ Treetop Walkway and Rhizotron, Royal Botanic Gardens garden-highlights/the-glasshouse/glasshouse-borders, Kew, http://www.kew.org/visit-kew-gardens/explore/ dostęp/access: 08.09.2016. attractions/treetop-walkway, dostęp/access: 08.09.2016. RHS Garden Wisley – History of Wisley garden, Royal Hor- Wojtowicz W. K., 2000, Ogrody i parki Łańcuta, Studia i ticultural Society, https://www.rhs.org.uk/gardens/ Materiały, Ogrody rezydencji magnackich XVIII-XIX wislew/about-wisley/history, dostęp/access: 08.09.2016. wieku w Europie Środkowej i Wschodniej oraz problemy RHS Garden Wisley – The Glasshouse, Royal Horticul- ich ochrony, Ogrody 8 (14), Wyd. Ośrodek Ochrony Za- tural Society, https://www.rhs.org.uk/gardens/wis- bytkowego Krajobrazu, Warszawa, 29-31. ley/garden-highlights/the-glasshouse, dostęp/access: Żurawska T., 1992, Łańcut. Zamek – Powozownia – Park, 08.09.2016. Wyd. Arkady, Warszawa. RHS Garden Wisley, Royal Horticultural Society, https:// www.rhs.org.uk/Gardens/Wisley, dostęp/access: 08.09.2016.

518