memoires Jaren met tekst dick lucas

Zondags- kind op maandag

Geluidstechnicus Dick Lucas stierf op 4 november 2019, na een langdurige ziekte. Een week eerder, op 27 oktober, voltooide hij het verhaal dat hij over zijn samenwerking met Misha Mengelberg (1935-2017) wilde schrijven, als bijdrage aan diens nagedachtenis. Bulletin publiceert het, dankbaar en met enige trots, als hommage aan beiden. GERARD ROUY GERARD Misha Mengelberg, Dick Lucas en 36 DECEMBER 2019 jazz bulletin cellist in 2003 37 Misha Mengelberg

isha Mengelberg leerde ik De dreigende teloorgang van zoveel talent vondst in het muzikale probleem dat aan impro, maar letterlijker. Door de specta- pas eind jaren zeventig maakte bij Susanna von Canon en mij de orde is, waardoor hij zich er weer uit culaire Amerikaanse saxofonist Keshavan goed kennen, een periode Foster Parents-gevoelens los. Er werd be- redt. Is dat genoeg, of mag je als publiek Maslak op te stellen tussen Nederlandse waarin de Instant Compo- sloten nog eenmaal subsidie te vragen en meer eisen van een muzikant? Komt het er improvisatoren, begin jaren tachtig. Als sers Pool, het in 1967 door die geheel te besteden aan een repetitie- in de kern op neer dat een componist zijn een enorme Amerikaanse SUV tussen MMengelberg, en Han Ben- en opnamesessie. Als laatste redmiddel eigen weg moet volgen, of draait het om Europese Volkswagentjes. Dat beeld vond nink opgerichte orkest, in een periode van werd een soort retraite van het orkest ge- publiek dat waar krijgt voor zijn geld? Misha fantastisch. En dan binnen dat verandering verkeerde. Wisselende bezet- organiseerd. Een week lang overdag repe- De jaren daarvoor runde Misha samen enorme kabaal Maslak met een dirigen- tingen met botsende muzikale persoon- teren in het Bimhuis om het materiaal met zijn vrouw Amy de stichting Steim op tengebaar aan- en uitschakelen. Een bot- lijkheden maakten plaats voor een hechter goed door te nemen. Ik zou dat alles op- de Amsterdamse Groenburgwal. Een club sing van werelden leverde dat op. Soms ensemble, met nieuwe namen als trombo- nemen, in de hoop dat het voldoende die ooit was opgericht om muzikanten te leuk, vaak ongemakkelijk. nist , bassist Ernst Gle- kwaliteit zou opleveren voor een uitgave. faciliteren op het gebied van elektronica. Lyriek op Maslaks wijze vond Misha rum, de rietblazers Michael Moore en Ab In 1990 werd dit de basis voor Bospaadje Al waren de middelen nog beperkt, mede iets dat de moeite van het bestrijden Baars. In 1984 en 1986 bewees dit veran- dankzij Steim kregen de elektronica een waard was. Als je binnen een seconde in derde ICP zich met sterke programma’s plaats in de geïmproviseerde muziek. Amy zo’n laaiende beweging gaat spelen, daar rond composities van en runde het kantoor, Misha was de artistiek geloof je toch niet in? Zoiets wilde Misha . Voor die tijd kende ik Misha leider. Uiteindelijk werden ze allebei ge- echt niet op het ICP-podium laten klin- Ondanks die creatieve bloei belandde wipt. Binnen Steim was een richtingen- ken. En toch vroeg hij Maslak erbij. het orkest in de daaropvolgende jaren in zoals velen. Hoogst irritant: strijd ontstaan. , de latere De toetreding van saxofonist Tobias een dieptepunt. In politiek en cultureel directeur, zocht muzikale oplossingen in Delius tot het orkest veroorzaakte discus- opzicht begon het uit de jaren zestig stam- net altijd te laat komen de high-tech richting. Misha bleef de sie. Ik was ervoor dat Tobias lid van ICP mende idee van ‘de verbeelding aan de bij optredens, nooit iets anarchist. zou worden. Zijn methode om in FRANCESCA PATELLA FRANCESCA macht’ op de tocht te staan en incasseerde groepsimprovisaties goed op te letten of en Misha Mengelberg in de trein van Leipzig naar , mei 2001 het zijn eerste dreun in rechtse richting. doen waardoor het een er bij toeval melodisch of ritmisch materi- Alles ging slecht in de jazz-scene: het pu- Botsing van werelden aal opdook dat ook voorkwam in het ge- bliek liep terug en de subsidiekraan drup- beetje gezellig wordt Misha vond dat muziek ergens over moet schreven ICP-materiaal, en daar dan in- pelde hooguit nog wat. De muzikale pres- gaan. Maar waarover? Je komt dan al snel stant naar over te stappen, werkte mijns taties werden slordiger, simpelweg door- op begrippen als strijd of het vertellen van inziens goed. Het leek mij een verrijking dat dat er minder geld was voor repetities een persoonlijk verhaal. Misha realiseerde voor het orkest. Je moet bij de les zijn, en uitvoeringen. Een neerwaartse spiraal, Konijnehol 1 en 2, twee cd’s die een nieuwe dat op het podium door bezettingen te maar dat konden de musici wel aan. waarin de improvisatieroutine verdween. creatieve fase voor ICP inluidden. kiezen waarin problematische verhoudin- Misha zag in Tobias te veel het harmo- Eind jaren tachtig ontfermde Susanna Uiteindelijk zou ik bestuurslid van ICP gen waren verdisconteerd. Altsaxofonist niemodel en niet een ‘spaak in het wiel’. von Canon, de manager van het Willem worden en meebeslissen over de opna- en probleemdrinker Sean Bergin opstel- Dat laatste vond Misha interessanter. Breuker Kollektief, zich ook over de ICP. men en cd-uitgaven. Voor die tijd kende ik len, brengt inderdaad conflicten en men- Maar hij zag Tobias’ kwaliteiten en liet het Op zeker moment raakte de ondergang in Misha zoals velen. Jazzakkoordenkenner selijk leed met zich mee. Voor Misha was idee te componeren via wisselende bezet- zicht. Nog slechts een beetje subsidiegeld van de buitenklasse. Maar ook hoogst irri- dat een onderwerp waar de muziek over tingen varen. Na de komst van Tobias, in de pot en geen perspectief op normaal tant: net altijd te laat komen bij optre- kon gaan. Voor ICP’s concertpraktijk kon medio jaren negentig, bleef de bezetting betaalde optredens. Er waren niet veel po- dens, nooit iets doen waardoor het een het een ramp betekenen. van het orkest hetzelfde. dia over die de uitkoopsom voor tien mu- beetje gezellig wordt, onaangenaam zeu- Europees versus Amerikaans vond De strijd tussen Han en Misha was een zikanten konden betalen. En ook ambiti- ren met pianotoetsen als bruikbaar muzi- Misha ook interessant. Niet in de toen constante op het podium, vooral wanneer

GIOVANNI PIESCO GIOVANNI euze jazzfestivals en radioprogramma’s kaal materiaal beschouwen. hoog oplopende discussie over de Ameri- ze als duo optraden. Het akoestische as- Dick Lucas in zijn opnamebus voor het oude Bimhuis, samen met toenmalig zakelijk directeur Els de Wit, circa 2000 waren aan een duikvlucht begonnen. En dan is er ineens die onverwachte kaanse jazztraditie tegenover de Europese pect ervan was voor Misha niet interes-

38 MAART 2020 jazz bulletin jazz bulletin MAART 2020 39 Misha Mengelberg

sant. Hij trok zich weinig aan van wegge- keer gehoord had, maar die altijd een on- Toen ik eens in de pauze van een concert serieus. Ik vond op mijn beurt dat hij te ver speeld worden door Benninks slagwerk, verwachte draai kregen. De lolbroekerij informeerde waarom hij niet had gespeeld kon gaan in de overtuiging dat zijn mening daar had hij zijn eigen oplossingen voor. van het Willem Breuker Kollektief – hu- in de eerste set, antwoordde Misha: ‘Ik de enig juiste was. De ruzies gingen over kinderachtiger as- mor als entertainend avondvermaak – zat wist niks.’ Dat de andere muzikanten op Misha kon op een ergerlijk niveau ver- pecten, zoals de vraag: wie mag het hoesje ICP in de weg. Het was een label dat ten het podium in zijn ogen ook niets wisten zeilen van ‘spiegeltjes en kralen’, want hij voor de volgende ICP-cd maken. Mag onrechte op de Nederlandse improvisa- maar wel speelden, dat vond Misha niks. bleek soms om te kopen met een dozijn Amy dat doen of Han, die de baas wilde tie-scene werd geplakt. Het is iets, of het is niets. Als je dat door- oesters. Dan werd de grote lijn plotsklaps zijn over de vormgeving van het ICP-label. Voor critici als Kevin Whitehead was trekt kan het grappig zijn. Maar op een verloochend. Het kwam voor dat ik daar Daar werd oorlog over gevoerd. Misha’s aan de beeldende kunst verwante andere manier dan hoe Kevin Whitehead schoon genoeg van had. Na een serie con- Het hoesje van Misha’s solo-cd Mix concept moeilijk te plaatsen. Bijvoor- zijn muziek bekeek. Misha probeerde ge- certen, genaamd ‘Slot der 2de Decade’, had (1994) is ontworpen door Amy Mengel- beeld: ervan uitgaan dat sommige dingen hakt te maken van Kevins definities – al ik na veel repetities eindelijk een paar berg. Dat was een steen des aanstoots domweg geen betekenis hebben. Misha zou je het ook in omgekeerde richting stukken die nog nooit waren opgenomen voor Han en heeft tot twee jaar veenbrand werkte samen met kunstenaars uit de kunnen doen. In mijn gedachtenwereld vastgelegd. Misha heeft die toen laten uit- geleid. Ook waren er irritaties over het heeft Misha raampjes opengezet. Ik was brengen bij Werner Uehlinger, een rijke valsspelen van Han bij het schaken. Altijd niet bevriend met hem, maar zijn kijk op Zwitser, op diens Hat Hut Label, en niet op een potje vóór en in de pauze van een con- de wereld en op muziek vond ik een intel- het ICP-label waarvoor ze waren bedoeld. cert. Han was een meester in trucjes als Toen ik eens in de lectuele uitdaging. Daar leerde ik van. Ruzie heb ik ook met hem gehad over de een loper bliksemsnel verplaatsen van het volgorde van de stukken op een cd. Zoals witte naar het zwarte veld, of omgekeerd. pauze van een concert ik het gemonteerd had, vond hij niet oké. Spiegeltjes en kralen PIETER BOERSMA Misha zag dat niet, maar rook onraad. Volgens hem moest de toonsoort van stuk- Willem Breuker met Misha Mengelberg, Globetheater, Eindhoven, oktober 1970 informeerde waarom hij Na de opnamen in 1990 hebben we een ken de volgorde bepalen. Ik vond het inte- jaar lang elke dinsdagnacht tussen 1 en 6 ressanter te variëren via het tempo of de Muzikale logica niet had gespeeld in de uur gemonteerd in mijn studio in de Go- drukte van een stuk, en de vraag of er al De Amerikaanse criticus Kevin White- eerste set, antwoordde vert Flinckstraat in Amsterdam. Dat ging dan niet een melodie in zat. Misha hield head, auteur van het boek New Dutch nog met tape en een scheermesje. In een vast aan zijn argumenten, ondanks mijn Swing over de geïmproviseerde muziek in Misha: ‘Ik wist niks’ digitale montage zou hetzelfde album tegenwerping dat hij nu zelf een systeem- Nederland (Billboard Books, 1998), be- heel anders geklonken hebben. Het bleek denker was. We besloten los van elkaar ie- greep niet veel van Misha. De neiging be- een enorme klus om de administratie der met een volgorde te komen. Een week stond onder Amerikanen, en zeker bij Ke- goed bij te houden – niet het sterkste later bleek die dezelfde te zijn. vin Whitehead, om de Nederlandse geïm- -beweging zoals Wim T. Schippers punt van Misha en evenmin van mij. Te- proviseerde muziek humor toe te dichten. en Willem de Ridder, die vonden dat wat gen het einde ontdekten we dat we een Het werd gezien als een genre waarin Misha deed ‘te veel op muziek leek’. Er is stuk al eerder hadden gemonteerd. Dat Iets zorgzaams grappen en grollen een plaats hadden. een archieffragment uit 1965 waarin Mi- hebben we dus zo gelaten, en op die ma- Eind jaren tachtig gaf ik les op de Rietveld Voor Willem Breuker was platvloersheid sha speelt tijdens een lezing van Willem nier zijn de twee titelstukken op Bospaad- Academie in Amsterdam, afdeling Audio een excuus: zo ordinair mogelijk doen, de Ridder en Amy in een schommelstoel je Konijnehol 1 en 2 ontstaan. Visueel, en heb ik Misha gevraagd deel te dan kun je verder niets meer zeggen. naast de piano zit te breien. Op het mo- Misha had een hekel aan generalisaties nemen in de commissie overgangsbeoor- Misha was niet met humor bezig, maar ment dat haar bolletje wol op is, valt een over muziek en de daarbij passende syste- delingen van de leerlingen. Dat deed hij, probeerde zijn eigen muzikale logica te stoel om, is de muziek op en de lezing men en wetmatigheden. Als ik iets in die grootmeester in autonoom denken (een volgen, die vaak leidde tot ongerijmdhe- voorbij. Een voorbeeld van de toepassing richting opmerkte, bestreed hij dat met eigenschap die de afdeling hoog in het den. Dat werd als grappig ervaren. In Mi- van muzikale metaforen als doelloosheid overgave. Of was het een toetsing van zijn vaandel droeg), erg goed. Tot mijn verba-

PIETER BOERSMA sha’s muziek konden melodieën opduiken en betekenisloosheid, en het stellen van eigen ideeën? Hij maakte mijn ideeën zing kon hij hierbij onverwacht iets zorg- Misha Mengelberg, ICP-voorzitter Rudy Koopmans en Amy Mengelberg, maart 1968 die je het idee gaven dat je die al honderd de vraag: ‘Wat is muziek nu eigenlijk?’ vaak met de grond gelijk, al nam hij ze ook zaams hebben. Dat merkte ik toen een van

40 MAART 2020 jazz bulletin jazz bulletin MAART 2020 41 Misha Mengelberg

mijn leerlingen, Joost Sickenga, een thea- pesterige aspect van Misha maakte Rein- te laten verwoorden en ook de zinnigheid moet er een werkbaar systeem van kunst- tervoorstelling (De naam van de maan) bert de Leeuw pissig. van elkaars tegenstrijdige meningen te la- subsidiëring zijn, maar dan wel een waarin maakte in het Amsterdamse Felix Meritis, Dat het misging, lag mede in de struc- ten erkennen. Het lukte hem de oorlog te ruimte is voor figuren als Misha. met medewerking van Misha en andere tuur van het Fonds besloten. In de beoor- smoren. Uiteindelijk werd de discussie ICP-musici. Toen Joost onzeker was over delingscommissies voor composities en tussen improvisatie en compositie be- de voorstelling stelde Misha zich heel ver- stipendia zaten je directe concurrenten en slecht. Er kwamen oplossingen voor de fi- Ware componist antwoordelijk en zelfs vaderlijk op. Dat vrienden, de mede-componisten. Je kunt nanciering van andere muziekvormen, De enige componist die altijd achter Misha had ik niet verwacht van iemand die ande- het drama ensceneren door mensen bij el- zoals het verstrekken van werkbeurzen stond, was . Hij kon res- ren in veel gevallen graag liet bungelen: kaar te zetten die al bij voorbaat een con- voor elektronische muziek. Aad Kosto pect opbrengen voor Misha’s originele ma- ‘Zoek het zelf maar uit!’ flict hebben. De strijd kreeg politieke be- verdient een standbeeld. nier van denken. Dat werd duidelijk toen tekenis, de regering werd erop aangeke- Er kwam een regeling die op het lijf ge- ik in 1994 Misha’s solo-cd Mix ging opne- ken dat ze zelfs dit probleempje niet kon schreven leek voor ‘instant composing’. Ik men in het Koninklijk Conservatorium in Charlatan bestieren. was de discussie en de aanvallen meer dan Den Haag. Louis organiseerde daar de zo- Eind jaren negentig was ik bestuurslid van beu en blij met de gevonden oplossing. geheten Voorjaarsconcerten, waarin Misha het Fonds voor de Scheppende Toon- Misha manifesteerde zich toen tot in de optrad. Hij werd er door Louis respectvol kunst. Ik heb daar geleerd wat medecom- derde macht. Hij ging rondbazuinen: ‘Ik bejegend en bij de compositieleerlingen als ponisten van Misha vonden: van ongeïn- De enige componist die componeer niet meer.’ Dat was zout in de ‘ware componist’ geïntroduceerd. teresseerd neutraal tot zeer negatief. In de wonde wrijven. Ik vond het verschrikkelijk Voor we begonnen aan de opnamen van commissies die onder meer het geld voor altijd achter Misha stond, dat hij het verdedigers zoals ik onmogelijk twee geïmproviseerde stukken voor Mix,

PIETER BOERSMA compositie-opdrachten verdeelden, zaten maakte om nog met een verhaal te komen. zei Misha dat hij zichzelf een opdracht had Emma Road: Louis Andriessen, Reinbert de Leeuw, Misha Mengelberg en , Emmastraat, 1994 ook collega-componisten. Er werd gedis- was Louis Andriessen. Hij Het is mij uiteindelijk wel duidelijk ge- gesteld: ‘Ik moet iets maken dat langer cussieerd over de vraag of je wat Misha worden waarom hij dat deed. Hij vond het duurt dan een half uur, dat heb ik nog deed wel componeren kon noemen. On- kon respect opbrengen vanzelfsprekend, zondagskind zijnde, nooit gedaan.’ Het overschrijden van dat der anderen Reinbert de Leeuw vond van voor Misha’s originele subsidiegeld te krijgen. Dat lijkt verwend halve uur scheen belangrijk voor hem te niet. Jazz en geïmproviseerde muziek had- gedrag, maar Misha heeft gelijk: je moet zijn. Na de opname van de twee stukken, den niets te maken met componeren. manier van denken een kunstenaar zijn gang laten gaan en Mix Azul en Mix Canary, bleek dat beide Reinbert de Leeuw heeft zijn best gedaan niet bij voorbaat eisen stellen aan het net iets langer dan een half uur duurden: om de jazzsector, en zeker Misha, uit de eindresultaat. Dat leidt tot Mondriaan allebei exact 34 minuten en 37 seconden. subsidiepot te weren. Misha vond hij een rondjes laten schilderen of de Tweede Ka- Waarom Misha zo’n punt maakte van die charlatan, waarop Misha zei: ‘Charlatan, Het vervelende van goed kunnen com- mer laten stemmen over een beeld van lengte heb ik nooit begrepen. Evenmin be- was dat niet een van De Drie Musketiers?’ poneren, is dat je meestal ook goed bent in Jannis Kounellis voor de deur. greep ik het toeval van de gelijke lengte. Reinbert de Leeuw nam het compone- het schrijven van ingezonden brieven. Via Deze opvatting werd ook duidelijk in Het roept de vraag op hoeveel er vooraf ren bloedserieus. Het probleem dat je in de landelijke kranten woedde er twee jaar Misha’s protestbrief aan de voorzitter van door hem was bedacht. minuut 59 tegenkomt, moet je composito- lang een discussie over de richtingenstrijd het Fonds voor de Podiumkunsten. Wat Misha speelde piano zoals hij schaakte, risch oplossen. Misha deed maar wat, in tussen de componisten. Toen werd Aad hij schreef, kwam op het volgende neer: uitgaande van de stelling: ‘Ik denk dat jij zijn ogen, dat kon niet goed zijn. Dat was Kosto van stal gehaald, voormalig staats- ‘We verdienen subsidie, achteraf wil ik denkt dat ik denk dat jij denkt…’ Als je geen noeste arbeid. Hij had er geen oog secretaris en minister van Justitie (op wie wel zeggen wat we ermee gedaan hebben.’ naar het resultaat luistert en je je afvraagt voor dat van dat argument geen ruk klop- in 1991 door de linkse actiegroep RaRa een De aanhef van de brief in 2001 aan de sub- wat de volgende noot zal zijn, voel je je in te. De oude Griek Archimedes riep ‘Eure- aanslag werd gepleegd). Hij werd voorzit- sidieverstrekkers, staatssecretaris Rik van een spelletje terechtkomen. ka’. Bij zo’n Eureka-moment doet het er ter van het bestuur. der Ploeg en Fonds-voorzitter Ben Hurk- Of is het gewoon muzikaal schaken?

PIETER BOERSMA niet toe of het een toevallige inval in bad Kosto was een professionele bestuurder, mans, luidde: ‘Geachte Hurkploeg.’ De Daarin lag Misha zijn publiek op z’n Performance met Louis Andriessen, De Appel, Amsterdam, februari 1979 is, of dat je er lang op gestudeerd hebt. Het die kans zag alle partijen hun standpunten brief werd arrogant gevonden. Uiteraard minst een paar zetten voor. ●

42 MAART 2020 jazz bulletin jazz bulletin MAART 2020 43