De Wetenschap Der Politiek
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
De wetenschap der politiek Bart Tromp bron Bart Tromp, De wetenschap der politiek. Amsterdam University Press, Amsterdam 2002 (4de druk) Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/trom003wete02_01/colofon.php © 2018 dbnl / erven Bart Tromp V Woord vooraf bij de tweede druk Deze editie verschilt in verschillende opzichten van de eerste. Allereerst is een aantal storende zetfouten gecorrigeerd; daarnaast is de tekst op tal van plaatsen stilistisch verbeterd. In de tweede plaats zijn op tal van plaatsen grotere en kleinere inhoudelijke wijzigingen, aanvullingen en verdere voorbeelden aangebracht. Vele daarvan zijn geïnspireerd of gesuggereerd door collega's, die zo bereidwillig zijn geweest een of meer afzonderlijke hoofdstukken kritisch door te lezen. Ik zeg hen hierbij dank, ook al weet ik dat ik niet aan alle opmerkingen tegemoet ben gekomen: dr. R. Aya, dr. H. Pellikaan, dr. J. de Vries, prof. dr. H. Daalder, prof. dr. J.E. Ellemers, prof. dr. H.A. Wilke, dr. R.A. Koole, prof. dr. M.C. Brands en dr. J. Oversloot. Ook heb ik geprofiteerd van recensies op de eerste druk, met name van de zeer uitgebreide bespreking van prof. dr. A. Hoogerwerf in Acta Politica (4, 1993). De indeling van het boek heeft wijzigingen ondergaan. Het hoofdstuk over staatsvorming en politieke stelsels is in twee nieuwe opgegaan, en een geheel nieuw hoofdstuk - over de verzorgingsstaat - is toegevoegd. Mijn bijzondere dank gaat andermaal uit naar Richard 't Hart, Phia Koppers-van der Star en Jeanette Pols voor hun onmisbare werk bij het gereed en persklaar maken van dit boek. Bart Tromp Leiden, april 1995 Woord vooraf bij de derde druk Deze druk is, behoudens een aantal kleine correcties, gelijk aan de vorige. Bart Tromp Leiden, september 1995 Woord vooraf bij de vierde druk Zoals in de inleiding van dit boek wordt uiteengezet, beoogt De wetenschap der politiek een overzicht te geven van de voornaamste thema's en theorieën die relevant zijn bij de analyse van politiek. Het veld van de wetenschap der politiek is geen vast en vooral altijd afgebakend terrein. Zeker sinds 1989 - de val van de Muur in Berlijn en de desintegratie van de Sovjet-Unie en het communisme - is dat terrein aan het veranderen. Sommige gedeelten - vooral natuurlijk die rechtstreeks te maken hadden met de naoorlogse tegenstelling tussen Oost en West - zijn braak komen te liggen. Bart Tromp, De wetenschap der politiek VI Andere daarentegen worden opnieuw ontgonnen, na een lange periode van verwaarlozing, zoals het thema van het nationalisme. Weer andere lijken voor het eerst aan het speelveld te zijn toegevoegd. De traditionele scheiding tussen nationale en internationale politiek verliest aan relevantie als gevolg van processen van europeanisering en mondialisering, die beide nieuwe arena's van politiek scheppen. Deze vierde druk heb ik niet gewijzigd ten opzicht van de vorige. Vanzelfsprekend hadden allerlei voorbeelden geactualiseerd kunnen worden en was het mogelijk geweest aanvullende literatuur over de aangesneden thema's en theorieën te bespreken. Een dergelijke opknapbeurt was echter ten koste gaan van de architectuur van het boek als zodanig, terwijl een echte noodzaak niet aanwezig is: de inhoud geeft nog steeds een adequaat inzicht in de wetenschap der politiek zoals die zich heeft ontwikkeld, ook na ‘1989’. Bart Tromp 's-Gravenhage, juli 2002 Bart Tromp, De wetenschap der politiek VII Inleiding Het doel van dit boek is, kort en goed, de lezers kennis te laten maken met de ‘wetenschap der politiek’. Op dit ietwat plechtstatige begrip ga ik in hoofdstuk 2 uitvoerig in. Hier is het genoeg om te stellen dat ik eronder versta: de sociale wetenschappen voorzover die zich bezighouden met verschijnselen die als ‘politiek’ worden beschouwd. Met andere woorden: de pretentie dat ‘de wetenschap der politiek’ een afzonderlijke en eigensoortige wetenschappelijke discipline is wijs ik af. Dat er een aparte academische discipline van die naam (of een andere: ‘politicologie’) bestaat, komt voort uit politieke beslissingen over de organisatie van de universiteit. Inhoudelijke, wetenschappelijke overwegingen hebben daar geen rol bij gespeeld. Er bestaat geen specifieke wetenschap der politiek - althans niet op basis van wetenschappelijke uitgangspunten. Het is een enigszins merkwaardige conclusie aan het begin van een boek met deze titel. Een logisch gevolg van het voorgaande is wel dat ik niet heb gekozen voor de pretentie een ‘systematische’ inleiding te geven. Zo'n opzet zou een mate van consistentie en consensus suggereren waarvan in de sociale wetenschappen ook in het algemeen geen sprake is (en naar mijn overtuiging ook niet kan zijn). De lezer zou aan zo'n opzet de misplaatste mening kunnen overhouden dat er een algemeen aanvaarde wetenschappelijke theorie van de politiek bestaat, dat er eveneens een gedeeld begrippenkader aanwezig is waarbinnen de beoefenaren van de wetenschap der politiek met elkaar communiceren, en dat dientengevolge het begin van deze wetenschap zou moeten bestaan uit het beheersen van de ‘juiste’ definities van de belangrijkste begrippen. Ik heb voor een andere opzet gekozen, namelijk een waarin belangrijke thema's uit de politiek en de politieke wetenschap in zestien hoofdstukken aan de orde worden gesteld. Tezamen vormen die thema's geen volledig overzicht van het vakgebied, maar geven ze wel een redelijke indruk van de onderwerpen waarmee beoefenaren van de wetenschap der politiek zich bezighouden, en van de wijze waarop ze dat doen. Bij verschillende van deze hoofdstukken ga ik uit van begrippen, die een centrale plaats innemen in het politieke debat, en in de wetenschap der politiek. Vanzelfsprekend is het eerste begrip dat zo ter discussie wordt gesteld het begrip ‘politiek’ zelf. Door de wezenlijke betwistbaarheid van zulke begrippen te demonstreren hoop ik te bereiken dat studenten en beoefenaren van de politiek er zich steeds van bewust zijn dat noch in de politiek, noch in de wetenschap der politiek, een ‘neutrale’ taal wordt gebruikt. Bij de bespreking van zulke begrippen, en de ermee geassocieerde theorieën en benaderingen ben ik waar dat paste ingegaan op feitelijk onderzoek, om te laten zien hoe men in de wetenschap der politiek te werk gaat, en wat de voor- en nadelen van verschillende methoden van onderzoek en analyse zijn. Daarmee hoop ik te bereiken dat de lezer wordt bevrijd van een zekere (en op zich begrijpelijke) naïveteit bij het kennisnemen van de resultaten van politiek-wetenschappelijk onderzoek. Voorzover het geheel niet het karakter heeft van een ‘leerboek’, is sprake van opzet. Hetgeen ik wil vertellen, heb ik naar vermogen helder en duidelijk uiteengezet en toegelicht. Maar ik heb meer gekozen voor de stijl van het essay dan voor die van Bart Tromp, De wetenschap der politiek het leerboek - in de hoop niet alleen informatie over te dragen, maar ook het denken (van de lezer) te prikkelen. Bart Tromp, De wetenschap der politiek 1 1 Het begrip ‘politiek’ 1.1 Woord, begrip en verschijnsel Kwesties van definiëring Een boek over politiek en politieke wetenschap mag beginnen met een verkenning van het begrip ‘politiek’. Om de vraag wat daaronder moet worden verstaan te beantwoorden, grijpt men in Nederland meteen naar de ‘Dikke van Dale’, waarschijnlijk het meest gebruikte woordenboek in onze taal. De twaalfde, herziene druk geeft ‘politiek’ eerst als zelfstandig en dan als bijvoeglijk naamwoord. In beide gevallen worden drie verschillende, maar verwante betekenissen onderscheiden. Het zelfstandig naamwoord staat achtereenvolgens voor: 1. geheel van staatkundige beginselen en regels volgens welke een staat, gewest enz. wordt of moet worden geregeerd; 2. handelwijze, gedragslijn van een regering als zodanig ten aanzien van bep. objecten; 3. manier van optreden, van doen, syn. tactiek.1 En van het bijvoeglijk naamwoord heet het: 1. betrekking hebbend op de regering, bepaaldelijk op de voering van het regeringsbeleid in gegeven omstandigheden, en op de organisatie van het staatkundig leven; 2. in betrekking staand tot het staatkundig leven, de politiek; 3. met (of getuigend van) veel overleg, syn. behendig, sluw.2 Het gaat kennelijk om twee hoofdbetekenissen. In de eerste wordt ‘politiek’ in verband gebracht met ‘de staat’, ‘de overheid’. In het tweede geval slaat ‘politiek’ op een bepaalde manier van optreden, van handelen, die niet beperkt hoeft te blijven tot het domein van de staat. De eerste betekenis heeft iets pleonastisch: ‘politiek’ wordt gedefinieerd in termen van ‘de staat’; maar ‘de staat’ wordt in ons taalgebruik weer geassocieerd met ‘het politieke’. Strikt geredeneerd houdt deze betekenis in dat er zonder staat geen politiek mogelijk is. Een woordenboek legt echter alleen maar vast hoe woorden op een bepaalde tijd en in een bepaalde taalgemeenschap worden gebruikt. Een woordenboek schrijft niet voor, is niet normatief (al wordt het wel vaak 1 G. Geerts en H. Heestermans: Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, twaalfde, herziene druk, Van Dale Lexicografie, Utrecht - Antwerpen, 1992, 2340. 2 Ibidem. Bart Tromp, De wetenschap der politiek 2 zo gebruikt). Het kan inconsistenties en tegenstrijdigheden in dat gebruik niet oplossen. De achtergrond van de betekenissen van het woord ‘politiek’ kan achterhaald worden door er het ontstaan en de geschiedenis van na te lopen. Maar dan is het dienstig om eerst enkele methodische opmerkingen over de relatie tussen woorden, begrippen en verschijnselen te maken. Woorden zijn taalkundige uitingen die een bepaalde betekenis hebben. Die betekenis betreft allereerst de begripsinhoud