CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ SPIS TREŚCI Tom 65, Zeszyt 2

CHRO ŃMY PRZYROD Ę OJCZYST Ą

SPIS TRE ŚCI

Tom 65, zeszyt 2 marzec/kwiecie ń 2009

AKTUALNO ŚCI – NEWS Gra żyna Mazurkiewicz-Boro ń, Janusz Starmach: Konsekwencje przyrodnicze przegradzania rzek – Ecological consequences of building water bars

Krzysztof Goryczko, Andrzej Witkowski: Gospodarka zarybieniowa a ochrona środowiska – Fish stocking management and environment protection

ARTYKUŁY – ARTICLES Wojciech G ąsienica Byrcyn: Historia poznania, wyst ępowanie i rozmieszczenie świstaka tatrza ńskiego ( Marmota m. latirostris Kratochvíl, 1961) w Tatrach – The history of research, current occurrence and distribution of the Tatra marmot (Marmota marmota latirostris Kratochvíl, 1961) in the Tatra Mountains

Katarzyna Zaj ąc: Perłoródka rzeczna Margaritifera margaritifera – perspektywy zachowania gatunku – Freshwater pearl mussel Margaritifera margaritifera – prospects for the species survial

Jerzy M. Gutowski, Krzysztof Su ćko: Konarek tajgowy Phryganophilus ruficollis (Fabricius, 1798) (Coleoptera: Melandryidae) w Polsce – Phryganophilus ruficollis (Fabricius, 1798) (Coleoptera: Melandryidae) in Poland

Bogusław Binkiewicz: Interesuj ące gatunki ro ślin naczyniowych rezerwatu „Biała Góra” i jego okolic na Wy żynie Miechowskiej – Interesting vascular plant species of the nature reserve “Biała Góra” and its adjacent locations in the Miechowska Upland (south-central Poland)

Andrzej Szczepkowski, Marek Kozłowski: Stanowiska czarki austriackiej Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Boud. w środkowo-wschodniej Polsce – Localities of Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Boud. in the east-central Poland

Krzysztof Spałek: Nowe stanowisko rojownika pospolitego Jovibarba sobolifera (Sims) Opiz na Śląsku Opolskim – A new locality of Jovibarba sobolifera (Sims) Opiz on the Opole Silesia (SW Poland)

RECENZJE – REVIEWS Zbigniew Głowaci ński: Grzegorz Jamrozy, Łukasz P ęksa, Zbigniew Urbanik, Wojciech Gąsienica Byrcyn – Kozica tatrza ńska Rupicapra rupicapra tatrica

Anna Medwecka-Korna ś: S.M. Stojko (red.) – U żańskij Nacionalnij Prirodnij Park. Polifunkcjonalne znaczenja – S.M. Stoyko (ed.): Uzhanski national natural park. Multifunctional significance AKTUALNOŚCI

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 83–92, 2009. Konsekwencje przyrodnicze przegradzania rzek

Ecological consequences of building water bars

GRAŻYNA MAZURKIEWICZ�BOROŃ, JANUSZ STARMACH

Instytut Ochrony Przyrody PAN 31-120 Kraków, al. Mickiewicza 33 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: zabudowa hydrotechniczna, ﬂora i fauna wodna, siedliska, tarliska, ryby, przepławki.

Zabudowa hydrotechniczna degraduje ekosystem rzeki, zaburzając ciągłość geomorfologiczną i biologiczną, niszcząc i przekształcając siedliska wodne oraz strukturę zespołów roślin i zwierząt. Wpływa na procesy ﬁzykochemiczne i biologiczne obniżając nie tylko walory przyrodnicze, ale także użytkowe wód. Przegradzanie rzek powoduje przerwanie ich drożności dla wędrówek ryb i innych organizmów wodnych. Budowa nawet najlepszych przepławek tylko częściowo rekom- pensuje szkody spowodowane przegrodzeniem rzeki, w przypadku wielu progów jedynie budowa przepławki typu „obejście”, obejmującej całą długość rzeki przegrodzonej progami może złago- dzić skutki ekologiczne. W końcowym, 67-kilometrowym odcinku Dunajca zaplanowano wiele progów wodnych, przeznaczonych głównie do celów hydroenergetycznych, mających tworzyć ka- skadę stopni wodnych. Jest to nie do zaakceptowania w rzece o dużych walorach przyrodniczych, traktowanej jako bank genowy karpiowatych ryb reoﬁlnych.

W Polsce powszechnie uważa się, że po- teraz są silnie i niekorzystnie zmienione poprzez przeczne budowle hydrotechniczne sprzyjają odcinkowe zapiaszczenia, zamulenia lub wypłu- poziomej stabilizacji biegu karpackich rzek i po- kanie frakcji drobnoziarnistych. toków. Dotychczas prowadzonym pracom nad Zabudowa rzek i potoków przegrodami pię- stabilizacją koryt rzecznych towarzyszyło stałe trzącymi powoduje powyżej zapory zmianę cha- obniżanie się dna cieków, którego rozmiary oraz rakteru wód z płynących na stagnujące. Następuje tempo na wielu odcinkach rzek i potoków przy- depozycja materiału wleczonego i zawiesiny po- brały dramatyczną skalę. Zjawiska te mają bez- wyżej przegrody i uruchomienie erozji dennej pośredni wpływ na budowę dna, granulację żwi- poniżej. Odkładanie się materiału unoszonego ru, udział frakcji mulistych itp. Te właściwości i wleczonego powyżej przegrody, kształtuje nowe, warunkują z kolei występowanie i różnorodność różne od pierwotnych, warunki siedliskowe. Na zespołów roślin i zwierząt bytujących w rzekach odcinku podpiętrzonym ustępują organizmy i potokach. Pośrednio i bezpośrednio budowle reoﬁlne, powstają zupełnie nowe biocenozy, ty- hydrotechniczne wpływają na stan ekologiczny powe dla wód stagnujących. Konsekwencją tych i walory użytkowe wód. Dna koryt rzecznych procesów jest zmniejszenie bioróżnorodności dolnych części karpackich dopływów Wisły już i biomasy organizmów wodnych oraz ogranicze-

83 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. nie zdolności samooczyszczania się wód przez górę. Niektóre mięczaki oraz skorupiaki mogą spowolnienie procesów mineralizacji. pokonywać niewielkie przeszkody, chociaż w bardzo ograniczonym zakresie. Wśród ma- Wpływ na organizmy bentosowe krobezkręgowców istnieją funkcjonalne grupy pokarmowe, których cykle życiowe związane Glony – mikroskopijne rośliny – są pierw- są z przebiegiem procesów geomorfologicz- szym ogniwem, od którego ściśle jest uzależ- nych. Fizyczne uwarunkowania w rzece oraz niony cały łańcuch troficznych zależności w cykl hydrologiczny dyktują wspólną reakcję ekosystemie wodnym. Zabudowa hydrotech- biologiczną makrobezkręgowców danej grupy niczna rzeki powoduje pogorszenie się warun- pokarmowej. Przy braku możliwości biologicz- ków fotosyntezy, takich jak: zmiany tempe- nej komunikacji w wyniku obecności sztucznej ratury wody, wzrost ilości zawiesiny, wahania bariery niemożliwe staje się osiągnięcie i utrzy- dopływu światła fotosyntetycznie czynnego manie ekologicznej równowagi cieku. (PAR) oraz zamulenie podłoża i rozwijających się na nim plech fitobentosu. Wielokrotnie Wpływ na ich�ofaunę wykazano, że ograniczenie produkcji glonów działa negatywnie na populacje bezkręgowców Przegrody na rzece, przerywając hydro- oraz ryb znajdujących się poniżej budowli hy- morfologiczną ciągłość cieku przerywają drotechnicznych (Marmulla 2001, Jackson, przede wszystkim ciągłość ekologiczną, roz- Marmulla 2004). dzielając populacje organizmów wodnych na Zwierzęta bentosowe, a szczególnie duże dwie subpopulacje powyżej i poniżej przegro- osobniki makrobezkręgowców są podstawo- dy, uniemożliwiając im łączność i swobodne wym pokarmem większości gatunków ryb. przemieszczanie się (Ward, Stanford 1995, Przegrody rzeczne oraz inne budowle hydro- 1995a, Slavson 2004). Rzeka, aby mogła speł- techniczne wpływają ujemnie na ich liczebność niać warunki dla normalnego życia i rozrodu oraz ograniczają ich wędrówki (Santucci i in. organizmów wodnych musi stanowić jeden 2005). Wykazano, że szybki nurt wody, np. po- ciągły ekosystem rozciągający się wzdłuż całej niżej elektrowni wodnej, wymywa organizmy jej długości (river continuum), w którym wa- bentosowe i powoduje, że baza pokarmowa dla runki fizyczne i żyzność ulegają stopniowym ryb bentosożernych staje się niezróżnicowana. łagodnym zmianom wraz ze strukturą gatun- Dotyczy to głównie zmniejszenia zagęszczenia kową wszystkich poziomów troficznych w tym i biomasy larw owadów, które są preferowanym zespołów ichtiofauny (Vannote i in. 1980, pokarmem wielu gatunków ryb. Mniejsza baza Zalewski 1986, Starmach 1998). pokarmowa powoduje automatyczne osłabienie Przekształcenia w składzie gatunkowym i zredukowanie liczebności oraz biomasy ich- oraz ilościowym ichtiofauny powyżej prze- tiofauny (Ward, Stanford 1979, Moog 1993, grody polegają na zaniku gatunków reofilnych Odinets-Collart i in. 2001, Gibson 2002). (prądolubnych). Ich cechą charakterystyczną Należy podkreślić, że w środowisku wodnym jest składanie ikry na dnie żwirowym lub kanie tylko ryby odbywają wędrówki. Larwy mienistym w miejscach o stosunkowo szyb- chruścików (Trichoptera) posiadają zdolność kim prądzie wody. W nowo powstałe miejsca podejmowania wędrówek w górę i w dół cieku. o spowolnionym lub zahamowanym przepływie Wodne stadia rozwojowe owadów (nimfy lub wchodzą gatunki wód spokojnych z dominacją larwy) mogą wędrować pod prąd. Wędrówki ryb karpiowatych. Doliny rzeczne stanowią te, związane z ich cyklami życiowymi, często swoiste naturalne liniowe struktury przyrod- są warunkiem dalszego istnienia populacji. nicze i są najbardziej uniwersalną formą ko- Stwierdzono, że duże bezkręgowce wodne po- rytarza ekologicznego. Ciągłość ekosystemów dejmują wędrówki nie tylko w dół cieku, ale bar- rzecznych jest więc kluczowym warunkiem dzo często aktywnie przemieszczają się także w ochrony i zachowania biologicznej różnorod-

84 G. Mazurkiewicz-Boroń i J. Starmach Konsekwencje przyrodnicze przegradzania rzek ności zasiedlających je zespołów organizmów niż się powszechnie sądzi. Najbardziej znane reofilnych, wykorzystujących różne siedliska z tego są łososie i trocie, których skoki ocenia- ekosystemu rzeki do realizacji poszczególnych ne są na 1,0–1,7 m oraz pstrągi – 0,7–0,8 m. faz swego cyklu życiowego. Warunkiem zacho- Do pokonywania przeszkody ryby wybierają wania każdego gatunku w obszarze jego wystę- zatopione przelewy i szczeliny. Gdy nie mogą powania jest swobodny dostęp do siedlisk roz- w ten sposób jej pokonać, decydują się na rodu, w przypadku ryb do tarlisk. oddanie skoku (ryc. 1). Większość ryb rzecz- Typowymi gatunkami ryb wędrownych nych nie posiada jednak umiejętności skoku. są ryby dwuśrodowiskowe, rozradzające się w Przemieszczają się tylko dzięki zróżnicowaniu górnych partiach rzek, natomiast większą część szybkości przepływu wody. Nawet betonowy życia spędzające w morzu (łosoś atlantycki, próg o wysokości 20 cm pozbawiony szczelin troć wędrowna). Wędrówki jednak podejmują jest nie do pokonania dla małych ryb (Köning wszystkie gatunki ryb, także jednośrodowi- 1969, Bless 1985). skowe, związane są one zarówno z rozrodem, W sąsiedztwie sztucznej przegrody, szcze- żerowaniem, jak i zimowaniem. W przemiesz- gólnie w przypadku zaburzenia dynamiki hy- czaniu się ryb nie tylko duże tamy są przeszko- drologicznej związanej z pracą hydroelektrowni, dą. Dla większości rzecznych gatunków barierą odpływ wody, przy niskich stanach koncentru- nie do pokonania jest już piętrzenie o wysoko- jący się poniżej turbin, przy wysokich stanach ści kilkudziesięciu centymetrów (Jungwirth, wody przepływający całą szerokością stopnia, Pelikan 1989, Gebler 1991, Jens i in. 1997). sprzyja erozji brzegowej i dennej, uruchamiając Decydują o tym możliwości poszczególnych zdeponowane osady. Skutkuje to zasypywaniem gatunków do przeciwstawiania się sile prądu i zamulaniem tarlisk oraz znacznie utrudnia do- wody oraz pokonywania przeszkody skokiem. stęp tlenu do gniazd tarłowych ryb. Ikra dusi się, Ryby w swoich wędrówkach zawsze wybiera- a przeżywalność młodocianych stadiów rozwo- ją silniejszy strumień wody aż do momentu, jowych maleje (Collier i in. 1996). Natomiast, gdy jego siła zaczyna przekraczać maksymal- występujące silne turbulencje wody mogą miej- ne możliwości danego gatunku. Bardzo ważne scowo powodować przesycenie wody tlenem, co jest zróżnicowanie warunków przepływu w zwłaszcza u ryb młodocianych może skutkować różnych fragmentach koryta rzeki. Pozwala to chorobą gazową, w trakcie której uwalniane rybom na wybór odpowiedniego prądu wody we włosowatych naczyniach krwionośnych pę- w chwilach odpoczynku, żerowania czy prze- cherzyki gazu skutecznie czopują te naczynia. mieszczania się. Szybkość przepływu kształ- Efektem choroby gazowej jest śnięcie ryb w wy- tuje się dzięki naturalnej szorstkiej strukturze niku zaburzenia funkcji życiowych i osmoregu- dna, na którym pomiędzy głazami, kamienia- lacyjnych. Osłabione ryby podatne są na zakaże- mi i grubymi frakcjami żwiru tworzy się sys- nia bakteryjne, grzybicze i wirusowe. Nawet po tem szczelin i przesmyków, w których szybkość zakończeniu tarła gwałtowny wzrost szybkości przepływu wody silnie spada. Badania szybko- przepływu może wymywać złożone jaja, wylęg, ści przepływu wody wykazały, że prąd wody narybek, a nawet dorosłe ryby. Takie działania o sile 1,5–2,0 m/s na głębokości 10 cm strefy uszkadzają zwłaszcza osobniki młodociane, na- przydennej liczonej od powierzchni zmniej- tomiast u wszystkich osobników wywołują stres sza się o 0,5–0,8 m/s. Maksymalne szybkości fizjologiczny. ruchu wody dla poszczególnych gatunków są różne: ryby łososiowate (troć, pstrągi, głowaci- Przykład zabudowy dolnego Dunajca ca, lipień) – 1,5 m/s, reofilne ryby karpiowate (boleń, brzana, brzanka, certa, jaź, jelec, kleń, Najlepszym przykładem nieuzasadnionej świnka) – 0,5 m/s, pozostałe gatunki oraz ryby ekologicznie i, co za tym idzie, ekonomicznie młode i małe – 0,3 m/s. Możliwości pokonywa- ingerencji w ekosystem rzeki jest propozycja nia przez ryby przeszkód skokiem są mniejsze, zabudowy dolnego Dunajca na odcinku od

85 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

Ryc. 1. Próg regulacyjny w Jankowej na rzece Biała Tarnowska – „próba skoku” (fot. G. Mazurkiewicz- Boroń; 2009 r.) Fig. 1. Water bar near Jankowa on the Biała Tarnowska River – jumping ﬁsh (photo by G. Mazurkiewicz-Boroń; 2009) zbiornika w Czchowie do ujścia (zlewnia gór- Zakłócenia w drożności tego odcinka rze- nej Wisły). Pod pretekstem stabilizacji koryta ki staną się przyczyną eksterminacji wielu planuje się budowę kaskady 7–9-ciu progów występujących tam gatunków ryb, ponieważ z jednoczesną budową przy tych progach ma- spowodują zniszczenie ich naturalnych sie- łych elektrowni wodnych. dlisk oraz uniemożliwią im bezpieczne do- W tym ponad 60. kilometrowym odcinku tarcie do tarlisk. Naturalnych tarlisk ryb nie dolnego Dunajca, tzw. krainie brzany, występu- można bowiem w pełni zastąpić sztucznym je aktualnie 26 gatunków ryb rzecznych, w tym tarłem i produkcją materiału zarybienio- gatunki chronione: głowacz białopłetwy Cottus wego. Prowadzi to do osłabienia populacji, gobio, piekielnica Alburnoides bipunctatus, śliz spowodowanego brakiem doboru naturalne- Barbatula barbatula oraz 7 gatunków ryb w go i selekcji, będących podstawą różnorod- różnym stopniu zagrożonych, w tym gatunek ności genetycznej. Cechą charakterystyczną anadromiczny – certa Vimba vimba. Liczne rzek o charakterze podgórskim, takich jak tarliska certy znajdują się właśnie na odcinku Dunajec, jest naturalna zmienność intensyw- Dunajca przeznaczonym do zabudowy, między ności przepływu. Organizmy wodne, rośliny Biskupicami Radłowskimi i Wielką Wsią koło i zwierzęta, są ewolucyjnie przystosowane Wojnicza (Jelonek, Klich 2006). do życia w warunkach częstych naturalnych

86 G. Mazurkiewicz-Boroń i J. Starmach Konsekwencje przyrodnicze przegradzania rzek zmian poziomu wód. Wezbrania zapewniają Rożnowie uszkodzonych było od ok. 16% łączność pomiędzy korytem a zbiornikami do ok. 46% osobników. Ryby wpływające do wodnymi na terasie zalewowej i starorzecza- komór turbin są kaleczone, a część jest zabija- mi. Rozlewiska stanowią miejsce rozrodu na przez łopatki turbin. Szczególnie narażone licznych ryb, płazów oraz owadów. Szereg ryb są młode osobniki, spływające z tarlisk w dół i owadów traktuje wzrost przepływów jako rzeki. Jak wykazały badania, wybudowanie na bodziec inicjujący tarło, klucie czy sezonowe rzece kilku stopni z małymi elektrowniami migracje. Podobnie okresowe przesuszania wodnymi spowodowałoby prawie całkowite doliny i niskie objętości przepływów koryto- zablokowanie drożności ekologicznej Dunajca. wych są często konieczne dla rozwoju roślin Przykładem są rzeki Pomorza: Słupia (4 stopnie i ustabilizowania pionierskich zespołów, ko- energetyczne), Łupawy (5 stopni energetycz- lonizujących nowe obszary w okresie powo- nych) i Reda (3 stopnie energetyczne), gdzie dzi. Gdyby organizmy zasiedlające rzekę nie stwierdzono narastanie strat w miarę pokony- miały zdolności przeżycia suszy i powodzi w wania przez ryby kolejnych stopni energetycz- takiej rzece jak Dunajec, obecnie nie było by nych w czasie migracji w dół rzeki. Sumaryczne tam ani roślin ani zwierząt. straty w Słupi sięgały ok. 90%, w Łupawie ok. Aktualnie, Dunajec od ujścia do Wisły do 75%, w Redzie ok. 60% (Bartel i in. 2002). tamy w Sromowcach Wyżnych dzięki prze- Według Wilsona (1999) największy wpływ pławkom w Czchowie i Rożnowie jest tylko czę- na wymieranie endemicznych gatunków ryb ściowo drożny dla wędrówek ryb. Występujący ma niszczenie naturalnych siedlisk (73% ga- na tej trasie próg w Ostrowie (ujęcie wody dla tunków). Antropogeniczne przekształcenia Tarnowa, ryc. 2) też tylko przy średnich lub środowiska przyrodniczego, czyli regulacje wyższych stanach wód jest możliwy do poko- i przegradzanie rzek oraz zanieczyszczenia, nania przez ryby (Wiśniewolski i in. 2004). doprowadzają do ustępowania z zespołów Ponadto działające na tej trasie elektrownie ichtiofauny stenotopowych gatunków ryb lub wodne niszczą ryby spływające w dół rzeki. drastycznie zmniejszają ich populacje do stop- Według Juszczyka (1951), spośród ryb nia katastrofy ekologicznej (ryc. 3) (Penczak przechodzących przez turbiny elektrowni w 1988, Penczak i in. 1996, Witkowski 1996).

Ryc. 2. Bariera dla ryb – próg w Ostrowie na Dunajcu (fot. R. Żurek; 2008 r.) Fig. 2. Fish barrier near Ostrów on the Dunajec River (photo by R. Żurek; 2008)

87 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

Ryc. 3. Jaz piętrzący z zamknięciami gumowymi na Czarnym Dunajcu w Podczerwonem wykorzysty- wany do celów energetycznych (fot. B. Wyżga; 2009 r.) Fig. 3. Weir of the hydro-electric power sta�on near Podczerwone on the Czarny Dunajec River (photo by B. Wyżga; 2009)

Z punktu widzenia ochrony siedlisk ga- gorzej, naturalne warunki panujące w korycie tunków zamieszczonych w II Załączniku rzecznym. Najlepszą z nich jest tzw. „obejście” Dyrektywy Siedliskowej lokalizacja progów zlokalizowane poza korytem rzeki omijające na dolnym Dunajcu zniszczy zarówno siedli- próg hydrotechniczny (ryc. 4). Najlepiej od- ska ryb w korycie rzeki, przerwie szlaki ich twarza naturalny charakter rzeki w sekwencji wędrówek, jak i doprowadzi do ekstermina- „ploso-bystrze”. Sprawia to, że „obejście”, peł- cji niektórych rodzimych gatunków. Dotyczy niąc funkcje przepławki, jest równocześnie to całego odcinka Dunajca od zapory w siedliskiem wszystkich organizmów wodnych. Czchowie do ujścia rzeki do Wisły, który jest Do wykonania „obejścia” wykorzystywane są proponowanym obszarem sieci Natura 2000 naturalne materiały (żwir, kamienie głazy pnie „Dolny Dunajec”. drzew i ich karpy, faszyna). Według zaleceń opracowanych przez inter- Zapewnienie warunków do migracji ryb dyscyplinarny zespół specjalistów niemieckich (Adam i in. 1994) „obejście” w swej konstruk- W celu złagodzenia szkodliwości działania cji musi spełniać następujące warunki: progów i elektrowni dla ryb i towarzyszących • przepływ wody Q > 100 l/s na 0,8 metra im zespołów fauny rzecznej w krajach, gdzie szerokości dna obejścia na skutek regulacji i zabudowy rzek doprowa- • nachylenie 1:100 maksymalnie 1:20 – zależ- dzono do biologicznej dewastacji tych środo- nie od struktury ichtiofauny wisk (Bless 1985, Gebler 1991, Jungwirth, • szerokość dna obejścia 1–2 m • Pelikan 1989) opracowano konstrukcje średnia prędkość przepływu wody Vs = 0,4– przepławek, ułatwiające rybom pokonywanie –0,6 m/s przeszkód. Przepławka naśladuje, lepiej lub • maksymalna szybkość przepływu wody

88 G. Mazurkiewicz-Boroń i J. Starmach Konsekwencje przyrodnicze przegradzania rzek

celów ochrony organizmów i siedlisk wodnych, należy zdecydowanie podkreślić, że nawet najlepiej funkcjonująca przepławka nie jest w stanie zrekompensować szkód powstałych z budowy tam i progów wodnych, szczególnie w tak dużej ilości, jak to jest proponowane w przypadku Dunajca. Dlatego każde planowane przegrodzenie rzeki powinno być poprzedzone oceną skutków, jakie ta inwestycja może wywo- łać w obrębie zespołu ryb i pozostałych elemen- tów ekosystemu wodnego i od wód zależnych. Aby móc odpowiedzieć na tak postawione Ryc. 4. Przepławka typu „obejście” na rzece Don, pytanie niezbędna jest ocena stanu potencjału Wielka Brytania biologicznego i jego znaczenia nie tylko gospo- Fig. 4. Bypass ﬁshway Don River, Great Britain darczego, ale również przyrodniczego. Może się bowiem okazać, że rzeka ze względu na swoich mieszkańców ma bardzo wysoką wartość przy- Vmax =1,6–2,0 m/s zależnie od struktury ichtiofauny rodniczo-kulturową, wykluczającą możliwość • głębokość wody zmienna od 0,2 m do jakichkolwiek ingerencji naruszających jej na- 1,5 m turalny układ. Ponadto należy określić dzia- • w korycie nieregularnie położone duże gła- łania rekompensujące rzece jej straty, a kosz- zy stanowią kryjówki dla ryb. tami tych działań obciążyć właściciela progu W przypadku elektrowni wodnej lokali- lub elektrowni. Takie podejście jest wymagane zacja „obejścia” musi być umiejscowiona na przez Ramową Dyrektywę Wodną i sprowadza tym samym brzegu co elektrownia, a wejście się do praktyki: korzystający – płaci. do przepławki od strony wody dolnej musi być zlokalizowane przed wylotem wody z elek- Podsumowanie trowni, natomiast wyjście z obejścia od strony wody górnej przed wlotem wody do elektrow- Na Dunajcu, jednym z podgórskich do- ni. Należy wyraźnie zaznaczyć, że w przypadku pływów Wisły, znajdują się już cztery zbiorni- umieszczenia w każdym progu dwóch turboze- ki zaporowe: Czorsztyn–Niedzica, Sromowce społów niemożliwe jest uzyskanie odpowied- Wyżne, Rożnów i Czchów. Posiadają one niego prądu wabiącego do przepławki, zarówno z wyjątkiem Czchowa elektrownie wodne dużej od strony wody dolnej, jak i górnej. W takim mocy. Widoczne negatywne skutki ekologiczne przypadku budowa przepławki jest bezcelowa. ich eksploatacji doprowadziły już do zburzenia Jeżeli planowana jest budowa kaskady hydromorfologicznej równowagi oraz ekolo- progów przegradzających rzekę w niedużych gicznego continuum. Zamierzenia inwestycyj- odległościach od siebie, wymaga to rozwiąza- ne budowy kilku zbiorników wypełnionych nia typu „obejście”, obejmującego całą długość wodą stagnującą w zasięgu oddziaływania za- rzeki przegrodzonej progami. Innymi słowy nieczyszczeń miasta Tarnowa, doprowadzą do obok rzeki musi powstać druga rzeka. Pozwala zahamowania procesów samooczyszczania, to rybom uchwycić tak dolny, jak i górny prąd spowodują szybkie zamulanie, zanieczyszcze- wody wabiący do „obejścia” oraz umożliwia nie i ostateczną degradację dolnego odcinka pokonanie szeregu przeszkód w dużo łatwiej- Dunajca. szy sposób niż szukanie wejścia do przepławki Nasuwa się pytanie, czym uzasadniona jest przy każdym progu z osobna. budowa właśnie w końcowym, 67. kilometro- Wskazując na obowiązek budowy przepła- wym odcinku Dunajca, rzece o wciąż dużych wek, bez których nie jest możliwa realizacja walorach przyrodniczych, traktowanej jako

89 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. bank genowy reofilnych ryb karpiowatych, ekologicznego wód poprzez ograniczenie tzw. kaskady stopni wodnych nie do przebycia dla funkcji usługowych ekosystemu (ecosystem se- ryb i innych organizmów wodnych? Inwestycje rvices): produkcyjnych, siedliskowych, regula- takie nie spełniają podstawowych założeń cyjnych, informacyjnych, rekreacyjnych oraz zrównoważonego gospodarowania zasobami estetycznych (Berkamp i in. 2000), nie jest ak- naturalnymi. Nie spełniają również wymagań ceptowana ani przez międzynarodowe konwen- stawianych przez Dyrektywę w sprawie promo- cje ochronne, ani przez dyrektywy unijne, ani cji energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych przez obowiązujące polskie prawo. Zatem pod- (2001/77/WE), Ramową Dyrektywę Wodną stawą działania w zakresie hydroenergetyki po- (2000/60/WE) oraz Dyrektywę Siedliskową winno być zharmonizowanie celów Dyrektywy (92/43/EWG). Dyrektywy te w swoich za- Wodnej (2000/60/WE), Dyrektywy w sprawie łożeniach harmonijnie łączą cele w zakre- promocji energii elektrycznej ze źródeł od- sie energetyki i środowiska naturalnego i nie nawialnych (2001/77/WE) oraz Dyrektywy pozostają w sprzeczności z ochroną szlaków Siedliskowej (92/43/EWG). migracji organizmów, realizowaną również w Polsce. Korytarze ekologiczne przebiega- jące dolinami rzek i potoków są włączone do PIŚMIENNICTWO sieci ekologicznej ECONET-PL, a najcenniejsze przyrodniczo – do obszarów Natura Adam B., Bosse R., Dumont U., Gebler R.J., 2000 i podlegają ochronie zgodnie z posta- Geitner V., Hass H., Krüger F., Rapp nowieniami Konwencji: Ramsarskiej (1971), R., Sanzin W., Schaa W., Szhwevers U., Bońskiej (1979), Berneńskiej (1979), progra- Ssteinberg L. 1994. Fischaufsteigsanlagen. mu UNESCO Człowiek i Biosfera (MAB) oraz DVWK. Mergbl. z. Wasserwirtsch. konwencji z Rio de Janeiro (1992). Ustalenia Bartel R., Bieniarz K., Epler P. 2002. Fish passing tych wszystkich programów i konwencji zosta- through the turbines of Pomeranien river ły przez Polskę ratyfikowane. hydroelectric plants. Arch. Pol. Fish. 10, 2: 275– Budowa szczególnie małych elektrowni 280. wodnych (MEW) tworzących kaskady stopni Berkamp G., McCartney M., Dugan P., McNeely wodnych nie realizuje zarówno celów w zakre- J., Acreman M. 2000. Dams, Ecosystem sie energetyki odnawialnej, jak i ochrony za- Functions and Environmental Restoration sobów przyrody. W rzeczywistości produkcja Thematic Review II. 1 – World Commission on energii elektrycznej poprzez budowę elektrow- Dams, Cape Town. ni wodnych w większości przypadków wyrzą- Bless R. 1985. Zur Regeneration von Bächen der dza środowisku biotycznemu większe szkody Agrarlanschaft. Eine ichtiologische Falstudie. niż wartość wytworzonego w ten sposób prądu Schr.-reihe Landschaftspfl. u. Naturschutz. 26. elektrycznego (Gibson 2002). Przekonała się Collier M., Webb R.H., Schmidt J.C. 1996. Dames o tym Nowa Funlandia (Kanada), której po- and rivers. A primer on the downstream effects nad 55% cieków zostało zabudowanych proga- of dams. US Geol. Suirv. Circ. 1126, 94. mi hydroenergetycznymi. Zniszczeniu uległa Dillon 1988. The influence of minor disturbance większość tamtejszych rzek i dopiero w takiej on biochemical variation in a population of sytuacji władze wprowadziły moratorium na freshwater snail. Biol. Cons. 43, 137–134. budowę elektrowni wodnych. Podobny pro- Dyrektywa w sprawie ochrony siedlisk blem wystąpił w Hiszpanii w związku z niewła- przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (92/43/ ściwym wykorzystaniem hydroenergetycznym EWG). dorzecza rzeki Ulla i oddziaływaniem na sieć Dyrektywa w sprawie promocji energii elektrycznej europejskich obszarów chronionych. ze źródeł odnawialnych (2001/77/WE). Zabudowa hydrotechniczna rzek i poto- Gebler R.J. 1991. Naturgemässe Bauweisen ków, taka która prowadzi do pogorszenia stanu von Sochlenbauwerken und Fischaufstiegen

90 G. Mazurkiewicz-Boroń i J. Starmach Konsekwencje przyrodnicze przegradzania rzek

zur Vernetzung der Fliessgewässer. Inst. Odinets-Collart O., Tovares A.S., Enriconi f. Wasserbau u. Kulturtechnik. Universität A. 2001. Responses of podostemaceae aquatic Fridericiana, Karlsruhe. biocenosis to environmental in central Gibson R.J. 2002. The myth of hydroelectricity as amazonian waterfalls. Verh. Internat. Verein. “green” energy. Can. Soc. Environ. Biol. 1–12. Limnol. 27: 4063–4068. Jackson D.C., Marmulla G. 2004. The influence of Penczak T. 1988. Ichtiofauna dolnego biegu Rawki. dams on river fisheries. [http:www.fao.org./004/ Rocz. Nauk. PZW, 1: 61–72. y2785E/Y2785c02.htm]. Penczak T., Marszał L., Kruk A., Koszaliński Jelonek M., Klich M. 2006. Ichtiofauna Zbiornika H., Zaczyński A. 1996. Monitoring ichtiofauny Czchowskiego i rzeki Dunajec poniżej zbiornika. dorzecza Pilicy. Część II. Pilica. Rocz. Nauk. W: Żurek R. (red.). Ichtiofauna i status PZW 9: 91–104. ekologiczny wód Wisły, Raby, Dunajca i Wisłoki. Ramowa Dyrektywa Wodna (2000/60/WE). IOP PAN, Kraków: 96–104. Ryan P.A. 1981. Environmental effects of sediment Jens G., Born O., Hohlstein R., Kämmereit M., on New Zeland streams: a review. NZ J. Mar. Klupp R., Labatzki P., Mau G., Seifert K., Freshwat. Res. 25: 207–222. Wondrak P. 1997. Fischwanderhilfen. Notwen- Santucci V.J.Jr., Gephard S.R., Pescitelli S.M. digkeit, Gestaltung, Rechtsgrundlagen. Schriften- 2005. Effects of multiple low-head dams on fish, reihe, Verband Deutcher Fischereiverwaltungs- Macroinvertebrates, habitat, and water quality beamter und Fischereiwissenschaftler e.V., 11. in the Fox River, Illinois. North Am. J. Fish. Jungwirth M., Pelikan Z. 1989. Zur Management 25: 975–992. Problematik von Fischaufstiegshilfen. Österr. Starmach J. 1998. Ichthyofauna of the River Wasserwirtschaft 41: 80–89. Dunajec in the region of the Czorsztyn-Niedzica Juszczyk W. 1951. Przepływ ryb przez turbiny and Sromowce Wyżne dam reservoirs (southern Zapory Rożnowskiej. Rocz. Nauk Roln. 57: Poland) Acta Hydrobiol. 40: 199–205. 307–335. Slavson F. 2004. Physical habitat recovering a König D. 1969. Biologisch-Landschaftliche Aspekte former dam. Doct. Thesis the Pensylvania State bei wasserwirtschaftlichen Massnahmen an Univ. The Graduate School. Fliesgewässern. Deutch. Gewässkundl. Mitteil. Vannote R.L., Minshall G.W., Cummins K.W., Sondernheft: 75–81. Sedell J.R., Cushing C.E. 1980. The river Konwencja Berneńska (1979) o ochronie continuum concept. Can. J. Fish. Aq. Sci. 37: gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz 130–137. siedlisk przyrodniczych. Ward J.V., Stanford J.A. (eds). 1979. The ecology of Konwencja Bońska (1979) o ochronie regulated streams. Plenum Press, New York. wędrownych gatunków dzikich zwierząt. Ward J.V., Stanford J.A. 1995. The serial Konwencja z Rio de Janeiro (1992) discontinuity concept: extending model to o różnorodności biologicznej. floodplain rivers segment. Regul. Riv. 10: 159– Konwencja Ramsarska (1971) o obszarach 168. wodno-błotnych mających znaczenie Ward J.V., Stanford J.A. 1995a. Ecological międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko connectivity in alluvial rivers ecosystems and its życiowe ptactwa wodnego. disruption by flov regulation. Regul. Riv. 11(1): Marmulla G. (red.). 2001. Dams, fish and 105–119. fisheries. Opportunities, challenges and conflict Wilson E.O. 1999. The diversity of life. Harvard resolution. FAO Fisheries Technical Paper No University Press. 419. Rome FAO. Wiśniewolski A., Augustyn L., Bartel R., Moog O. 1993. Quantification of daily peak Depowski R., Dębowski P., Klich M., hydropower effects on aquatic fauna and Kolman R., Witkowski A. 2004. Restytucja management to minimize environmental ryb wędrownych a drożność polskich rzek. IRŚ, impacts. Reg. Rive, Res. Management 8: 5–14. Warszawa: 1–42.

91 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

Witkowski A. 1996. Zmiany w ichtiofaunie Zalewski M. 1986. Regulacja zespołów ryb polskich rzek: gatunki rodzime i introdukowane. w rzekach przez kontinuum czynników Zool. Pol., 41 Suppl.: 29–40. abiotycznych i biotycznych. Acta Univ. Lodz.

SUMMARY

Mazurkiewicz-Boroń G., Starmach J. Ecological consequences of building water bars Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 83–92, 2009.

Hydro-technical constructions may degrade river ecosystems through the disturbance of geomorphologic and biological continuity and by the transformation of water habitats, as well as structure of plant and animal communities. They affect physical, chemical and biological processes, thereby leading to decrease of the natural values and, also, the utility of water. The planned construction of water bars will disrupt the passable migration routes for fish and other water organisms in the lower section of the Dunajec River. The building even the best fish passes will compensate only partially the damage brought by the construction of the bars. In the case of a larger number of water bars the construction of fish passes of the “bypass” type, including the whole length of the dammed river, can only alleviate the negative ecological consequences. From the nature conservation point of view it is unacceptable to build water bars forming a cascade in the final 67-kilometer section of the Dunajec River with the aim of using these constructions for hydro-energetic purposes as well. The Dunajec River is of high natural value and it is regarded as the gene bank of rheophilous Cyprinid fish species. High natural values of the Dunajec River valley necessitate the rational estimates of gains and losses for human economy and natural environment before the plans of the bars’ construction will be incorporated into reality.

92 AKTUALNOŚCI

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 93–98, 2009.

Gospodarka zarybieniowa a ochrona środowiska

Fish stocking management and environment protec�on

KRZYSZTOF GORYCZKO1, ANDRZEJ WITKOWSKI2

1Instytut Rybactwa Śródlądowgo w Olsztynie, Zakład Hodowli Ryb Łososiowatych w Rutkach 83-330 Żukowo e-mail: [email protected]

2Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego 50-335 Wrocław, ul. Sienkiewicza 21

Słowa kluczowe: rodzima ichtiofauna, bioróżnorodność, stan środowiska, ochrona, zarybienia.

Przedstawiono główne cele właściwej gospodarki zarybieniowej. Jej zadaniami powinny być: ochrona i zachowanie bioróżnorodności rodzimej ichtiofauny, a w przypadku gatunku również zmienności genetycznej lokalnych populacji oraz zapewnienie obﬁtości ryb do celów rekreacyjnych/wędkarskich i gospodarczych.

Problem gospodarki zarybieniowej jest ostat- Cel drugi to zapewnienie obfitości ryb tak nio modnym tematem podejmowanym zarów- dla celów rekreacyjnych, jak i gospodarczych. no przez środowiska zainteresowane ochroną Planując realizację tych celów należy pamię- przyrody, naukowców parających się ichtiolo- tać iż powrót do Edenu jest aktualnie prawie gią, osoby zajmujące się zawodowo rybactwem niemożliwy, a to z tej prostej przyczyny, że go (dzierżawcy, właściciele wód, hodowcy ryb), zniszczyliśmy. Wód w pierwszej klasie czysto- wędkarzy, wreszcie dziennikarzy zatroskanych ści mamy poniżej 1%, zaś jeziora i potoki w stanem polskiej ichtiofauny. Oczywistym jest stanie naturalnym istnieją tylko w niektórych występowanie zróżnicowania poglądów i opinii parkach narodowych. wymienionych grup, wynikające z niekoniecznie Dlatego też efektywna gospodarka zary- tożsamych interesów, mimo iż generalnie wszy- bieniowa, szczególnie w zakresie zachowania scy pragną, aby nasze wody obfitowały w ryby. bioróżnorodności, nie będzie możliwa bez W tej sytuacji należy sprecyzować cele (zadania) rzeczywistej i skutecznej ochrony środowiska, gospodarki zarybieniowej. a w szczególności powstrzymania bezsensow- Cel pierwszy, najważniejszy i najtrudniej- nych melioracji, budowy kolejnych zbiorników szy to ochrona bioróżnorodności ichtiofauny, zaporowych, małych elektrowni wodnych czy rozumiana jako utrzymanie zagrożonych i re- rabunkowego pozyskiwania kruszywa i piasku stytucja utraconych gatunków ryb oraz zacho- z koryt rzek i potoków. Zastanawiającym jest, wanie ich zmienności genetycznej na poziomie że liczne i pozornie wpływowe organizacje, poszczególnych populacji (niekoniecznie za- mające na celu ochronę przyrody, a także ok. grożonych jako gatunek) przystosowanych do 1 mln wędkarzy oraz wielu naukowców nie lokalnych warunków środowiskowych . potrafi w sposób skoordynowany przeciwsta- 93 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. wić się nadal trwającej dewastacji polskich gatunku czy populacji zagrożonej wyginię- wód płynących. ciem ze względu na niekorzystne zmiany śro- W tej sytuacji mniej lub bardziej sensowna dowiska. Jako przykład może posłużyć strzebla krytyka dotychczasowej gospodarki zarybie- błotna Eupallasella percnurus (Wolnicki i in. niowej wprawdzie zwraca uwagę na istnieją- 2006). Druga polega na wspomaganiu gatunku cy problem, lecz skupia się raczej na sprawach czy populacji w celu zwiększenia lub utrzyma- drugorzędnych, lub błędnie ocenia prowadzone nia na pożądanym poziomie ich liczebności działania, co wynika najczęściej z braku rzetel- dla celów gospodarczych lub sportowych. Tą nej wiedzy, która winna być dostarczana i popu- strategią objęto między innymi takie gatunki laryzowana przez organizatorów, wykonawców jak troć (Bartel, Pelczarski 2005, Dębowski i beneficjentów prowadzonych zarybień. i in. 2008), pstrąg potokowy (Augustyn Nadrzędnym warunkiem racjonalnej go- 2002a), sieja wędrowna rzadkofiltrowa C. lava- spodarki rybackiej jest efektywna ochrona retus lavaretus i sieja szlachetna gęstofiltrowa środowiska wodnego, wymagająca skoordyno- C. lavaretus generosus (Kuźmiński i in. 2002, wanych działań wszystkich zainteresowanych Martyniak i in. 2004), lipień (Augustyn podmiotów. Ten brak koordynacji uważa się 2002b), certa Vimba vimba (Buras i in. 2004, także za główną słabość dotychczasowych dzia- Witkowski i in. 2004), szczupak Esox lucius łań zarybieniowych. Zarybiano gdzie i czym po- (Szczerbowski 2008). Wreszcie trzecia to re- padnie, przykładowo populacje siei Coregonus stytucja, czyli przywrócenie środowisku utra- lavaretus „wzmacniano” obcą pelugą C. peled, conego taksonu. W Polsce działania te prowa- nowe zbiorniki zaporowe kosztownie zagospo- dzone są z łososiem Salmo salar (Bartel 2001) darowywane trocią jeziorową Salmo trutta m. i jesiotrem ostronosym Acipenser oxyrhynchus lacustris „dorybiano” sandaczem Sander lucio- (Kolman i in. 2008). perca, wreszcie w latach sześćdziesiątych i sie- W każdej z tych strategii ochrona jest demdziesiątych XX w. skutecznie wymieszano prowadzona in situ poprzez wymiary i okre- populacje troci wędrownej Salmo trutta m. trut- sy ochronne czy całkowite zakazy połowów. ta, pstrąga potokowego Salmo trutta m. fario, Bazuje więc na naturalnym rozrodzie lub co a ostatnio lipienia Thymallus thymallus, igno- najwyżej chowie materiału zarybieniowego rując całkowicie wewnątrzgatunkowe zróżni- pochodzącego od dzikich tarlaków. Podkreślić cowanie, wynikające z dostosowania lokalnych należy, że coraz częściej stosowana jest rów- populacji do lokalnych warunków środowiska. nież metoda ochrony ex situ polegająca na Skutkiem tych chaotycznych działań utracili- tworzeniu i utrzymywaniu hodowlanych stad śmy bezpowrotnie wiele specyficznych geno- tarlaków (ryc. 1–3), pochodzących od licznych typów, a tym samym drastycznie ograniczyli- osobników zagrożonej populacji, aby zacho- śmy dziedzictwo bezcennej bioróżnorodności wać zbliżony do naturalnego poziom zmien- rodzimej ichtiofauny. Dlatego bezwzględnie ności genetycznej (Kapuściński, Jacobson należy ratować i chronić to, co jeszcze pozo- 1987), oraz na wykorzystywaniu banków mro- stało (Witkowski i in. 2009). Optymalnym żonego nasienia (Gausen 1992, Glogowski działaniem jest szanowanie zasady po pierwsze i in. 1997). nie szkodzić. W odniesieniu do gospodarki ry- Dla racjonalnej realizacji każdej z wymienio- backiej znaczy to: nie zarybiać wcale tam, gdzie nych wyżej strategii gospodarki zarybieniowej nadal istnieją naturalne populacje ryb, które niezbędny warunek wstępny stanowi rozpoznanie muszą być efektywniej chronione i traktowane i dokumentacja zmienności genetycznej popula- jako naturalne banki genów. cji chronionych bądź wspieranych na tle całkowi- Gospodarka zarybieniowa, służąca aktyw- tej zmienności genetycznej gatunku (Guyomard nie zachowaniu bioróżnorodności oraz zapew- 1992). Dotychczas takie badania przeprowadzo- nieniu obfitościryb,opierasięnatrzechróżnych no na siei wędrownej, dokonując oceny stada strategiach. Pierwsza z nich dotyczy ochrony hodowlanych tarlaków stanowiącego bazę resty-

94 K. Goryczko, A. Witkowski Gospodarka zarybieniowa a ochrona środowiska . a - wylęg; b - narybek letni; c - narybek jesienny; d - zaladunek narybku do zarybienia rzeki rzeki zarybienia do narybku zaladunek - d jesienny; narybek - c letni; narybek - b wylęg; - a . Vimba vimba Vimba Barycz (fot. M. Kleszcz) (fot. Barycz Fig. 1. Stocking material of Vimba vimba: a – fry, b – summer fingerlings, c M. Kleszcz) by (photo stocking – autumn fingerlings, d – packing fingerlings for the Barycz River Ryc. 1. Materiał zarybieniowy certy zarybieniowy Materiał 1. Ryc.

95 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. stanowiącymi zagrożenie dla spływających smoltów (np. Wisła, Słupia), podczas gdy dobre efekty przy znikomych kosztach daje się uzyskać umożliwiając tarło naturalne, a gdzie nie jest to możliwe poprzez produkcję smoltów z wylęgu wpuszczonego do dopływów rzeki gwarantującej ich bezpieczny spływ do morza (np. Reda, Łeba). W przypadku programu restytucji siei wędrownej liczna populacja cier- nika Gasterosteus aculeatus w Zatoce Puckiej spowodowała konieczność zastąpienia taniego materiału zarybieniowego (wylęgu) znacznie Ryc. 2. Oznakowany narybek jesiotra ostronosego droższym narybkiem (ryc. 4). Acipenser oxyrhynchus przenaczony do zarybienia rzeki Barycz (fot. M. Kleszcz) Fig. 2. Tagged ﬁngerling of the Bal�c sturgeon Acipenser oxyrhynchus for the Barycz River stocking (photo by M. Kleszcz)

Ryc. 4. Zarybianie sieją Zatoki Puckiej (projekt realizowany od 1993 r. przez Instytut Rybactwa Śródlądowego, Zakład Hodowli Ryb Łososiowatych Rutki, finansowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi) (fot. K. Goryczko) Fig. 4. Stocking Puck Bay with the white fish (project Ryc. 3. Samiec certy Vimba vimba zlowiony na of the Ins�tute of the Inland Fishery, Departament of tarlisku w Baryczy (fot. M. Kleszcz) Salmonid Culture in Rutki, financed by the Ministry Fig. 3. Male Vimba vimba caught in the spawning of Agriculture and Rural Development, started in grounds in the Barycz River (photo by M. Kleszcz) 1993 (photo by K. Goryczko) tucji tej formy w Zatoce Puckiej (Łuczyński i in. Tak zróżnicowane cele i strategie prowa- 1998), i na lipieniu (Jurczyk 2006). Hodowlane dzonych zarybień wymagają zapewnienia stada tarlaków stanowiące bank genów winny być trwałego finansowania i uzgodnienia jego monitorowane w celu zachowania oryginalnego źródeł. W przypadku zarybień gospodar- poziomu zmienności genetycznej. czych sprawa jest jasna: finansowanie zapew- Oddzielnym zagadnieniem jest dokona- nia użytkownik – w przypadku troci, siei czy nie racjonalnego wyboru właściwego stadium certy Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, rozwojowego materiału zarybieniowego, przy a w przypadku pstrąga potokowego, lipienia, czym zawsze należy brać pod uwagę specyfi- szczupaka Polski Związek Wędkarski, lub inni kę środowiska (Goryczko i in. 2004). I tak, dzierżawcy. Natomiast restytucja oraz aktywna kosztowne zarybianie smoltami jest konieczne ochrona ginących i krytycznie zagrożonych ga- w przypadku rzek czy całych dorzeczy zabu- tunków, obejmująca zarybienia, utrzymywanie dowanych piętrzeniami elektrowni wodnych banku genów w postaci mrożonego nasienia

96 K. Goryczko, A. Witkowski Gospodarka zarybieniowa a ochrona środowiska i hodowlanych stad tarlaków (jesiotr ostrono- Genetic conservation of salmonid fishes. NATO sy, łosoś, strzebla przekopowa) mieszczą się w ASI Series A 248: 1–22. kompetencji Ministerstwa Środowiska, które Jurczyk Ł. 2006. Charakterystyka genetyczna winno zapewnić środki na ich realizację. polskich populacji lipienia (Thymallus thymallus L.) na podstawie analizy wybranych markerów molekularnych. Praca doktorska, Wydział PIŚMIENNICTWO Ochrony Środowiska i Rybactwa UWM Olsztyn. Augustyn L. 2002a. Wpływ zarybień na strukturę Kapuściński A.R., Miller L.M. 2007. Genetic populacji łownej pstrąga potokowego. guidelines for fisheries management. Minnesota Komunikaty Rybackie 5: 4–7. Sea Grant F 22. Augustyn L. 2002b. Efektywność zarybienia Kolman R., Kapusta A., Szczepkowski M., Duda lipieniem Thymallus thymallus w świetle A., Bogacka-Kapusta E. 2008. Jesiotr bałtycki wyników rejestracji połowów wędkarskich. Acipenser oxyrhynchus oxyrhynchus Mitchell. Magazyn Przemysłu Rybnego 2: 10–11. Wyd. IRŚ, Olsztyn. Bartel R.2001. Return of salmon back to Polish Kuźmiński H., Pelczarski W., Dobosz S. 2002. waters. Ecohydrology and Hydrobiology. 3: Aktywna ochrona siei wędrownej Coregonus 377–392. lavaretus lavaretus L. w Polsce w latach 1993– Bartel R., Pelczarski W. 2005. Połowy troci Salmo 2002. Wylęgarnia 2001–2002. Wyd. IRS, Olsztyn: trutta w latach 1972–2003 i efekty zarybiania 217–228. tym gatunkiem. Komunikaty Rybackie 3: 8–11. Łuczyński M., Kuźmiński H., Dobosz S., Buras P., Wiśniewolski W., Błachuta J., Goryczko K. 1998. Gene pool characteristics Błachuta J., Heese T. 2004. Certa Vimba vimba of whitefish (Coregonus lavaretus) fingerlings (L.) dorzecza Wisły: historia, stan aktualny produced in a hatchery for restoration stocking i perspektywy. Archiwum Rybactwa Polskiego purposes. Archiv für Hydrobiologie, Advances 12 (supl. 2): 1171–30. in Limnology 50, 317–321. Dębowski P., Bernaś R., Radtke G., Skóra M. Martyniak A., Hliwa P., Kozłowski J., Wziątek 2008. Stan populacji troci wędrownej (Salmo B., Heese T., Sobecki M. 2004. Some aspects trutta m. trutta) i łososia (Salmo salar) w of the biology of anadromous population of dorzeczu Słupi i możliwości optymalizacji tarła whitefish (Coregonus lavaretus lavaretus) from tych gatunków. Wyd. IRS, Olsztyn. Lake Łebsko (Northern Poland). Archiwum Gausen D. 1992. The Norwegian gene bank Rybactwa Polskiego 12: 51–59. programme for atlantic salmon (Salmo salar). Szczerbowski J.A. (red.). 2008. Rybactwo In: Cloud J.D., Thorgaard G. H. (eds). Genetic śródlądowe. Wyd. IRŚ, Olsztyn. conservation of salmonid fishes. NATO ASI Witkowski A., Kleszcz M., Heese T., Martyniak Series A 248: 181–187. A. 2004. Certa Vimba vimba (L.) dorzecza Odry: Glogowski J., Babiak I., Goryczko K., Dobosz historia, stan aktualny i perspektywy. Archiwum S., Kuźmiński H. 1997. Properties and Rybactwa Polskiego 12 (supl. 2): 103–115. cryopreservation of Danube salmon Hucho Witkowski A., Kotusz J., Przybylski M. 2009. hucho milt. Archiwum Rybactwa Polskiego 5 Stopień zagrożenia słodkowodnej ichtiofauny (2): 235–239. Polski: czerwona lista minogów i ryb – stan Goryczko K. Witkowski A., Szmyt M. 2004. 2009. Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (1): 33–52. O korzyściach niekonwencjonalnych sposobów Wolnicki J., Kamiński R., Sikorska J. 2006. zarybień. Archiwum Rybactwa Polskiego 12 Współczesny stan występowania strzebli błotnej (supl. 2): 287–292. w województwie mazowieckim. Kom. Ryb. 4: Guyomard R. 1992. Methods to describe fish 25–28. stocks. In: Cloud J.D., Thorgaard G. H. (eds).

97 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

SUMMARY

Goryczko K., Witkowski A. Fish stocking management and environment protec�on Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 93–98, 2009.

The rational stocking management should include the conservation of diversity of native fish species, preservation of genetic legacy of their populations and maintaining their abundance in natural waters. Depending on situation the different strategies are used: restitution of extinct species, ex situ conservation of critically endangered taxa, and enhancement of intensively exploited populations. However, the first of all necessary measures is the effective protection of aquatic environment.

98 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 99–110, 2009. Historia poznania, występowanie i rozmieszczenie świstaka tatrzańskiego (Marmota m. la�rostris Kratochvíl, 1961) w Tatrach

The history of research, current occurrence and distribu�on of the Tatra marmot (Marmota marmota la�rostris Kratochvíl, 1961) in the Tatra Mountains

WOJCIECH GĄSIENICA BYRCYN

Tatrzański Park Narodowy 34-500 Zakopane, ul. Chałubińskiego 42 a e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: świstak tatrzański, historia poznania, występowanie, rozmieszczenie, granica zasięgu geograﬁcznego, ochrona.

Podgatunek świstaka Marmota marmota latirostris żyje wyłącznie w Tatrach, gdzie osiąga północ- ną granicę zasięgu geograﬁcznego gatunku. W Polsce ssak ten należy do grupy najmniej licznych zwierząt kręgowych i jest zaliczany do grupy silnie zagrożonych. Stan jego populacji w Tatrach Polskich liczy 150–200 osobników, a w całych Tatrach niespełna 1000 zwierząt. Po polskiej i słowackiej stronie tych gór zinwentaryzowano 207 nor głównych, w których hiber- nują rodziny tych gryzoni, a w Niżnich Tatrach – 46. Większość tych nor w Tatrach Polskich zlokalizowano na wysokości 1750–1950 m n.p.m. (x=1870 m n.p.m.). W całym tym masywie pionowe rozmieszczenie stanowisk nor rozciąga się od 1380 do 2330 m n.p.m. Gatunek ten preferuje budowę nor na stokach o wystawie: wschodniej, południowo-wschodniej i południowej. Cały jego areał występowania w naszym kraju znajduje się w Tatrzańskim Parku Narodowym.

Wstęp (Szwajcaria i Francja), Apeninach (Włochy) oraz w obrębie Retezatu, Gór Rodniańskich Świstak Marmota marmota (Linnaeus, i Fogarskich w Rumunii (Krapp 1978, Mann 1758) występuje wyłącznie na obszarze Europy. i in. 1993, Preleuthner 1999). Obecnie, jego główny areał bytowania stanowią W obrębie gatunku Marmota marmota Alpy, a drugi, o znacznie mniejszej powierzchni, wydzielono dwa podgatunki: nominatywne- to Tatry. Po polskiej stronie tych gór przebiega go świstaka alpejskiego Marmota m. marmota północna granica naturalnego areału występo- (Linnaeus, 1758) oraz świstaka tatrzańskie- wania tego gatunku. Poza naturalnym rozmiesz- go Marmota m. latirostris Kratochvíl, 1961 czeniem geograﬁcznym, świstak spotykany jest (ryc. 1). Ostatni z wymienionych, będący en- na nielicznych stanowiskach w innych górach, demitem tatrzańskim i zarazem zachodnio- gdzie został introdukowany. Świstaki alpejskie karpackim, podlega ochronie gatunkowej w żyją więc obecnie w masywie Pirenejów, Masywie Polsce i na Słowacji. W naszym kraju to jedno Centralnym i Wogezach (Francja), Górach Jura z najrzadszych zwierząt kręgowych: stan jego

99 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

Ryc. 1. Świstak tatrzański w Dolinie Jamnickiej, Tatry Słowackie(fot. P. Ballo; 31.08.2005) Fig. 1. The Tatra Marmot in Jamnicka Valey, Slovakian Tatras (photo by P. Ballo; 31 August 2005) populacji oceniany jest na zaledwie 150–200 o świstakach, pochodzących z Alp Austriackich, osobników (Gąsienica Byrcyn 2001), zaś w które wypuszczono w Niżnich Tatrach w la- całych Tatrach żyje niespełna 1000 świstaków. tach 1859–1867. Były też prowadzone przesie- W przeszłości podgatunek ten był zagrożony dlenia tych zwierząt, pochodzących z Tatr. Tak wyginięciem (Gąsienica Byrcyn 2001, 2002). więc mogło tu dojść do krzyżówki obu pod- Także obecnie świstak znajduje się w obu kra- gatunków występujących w Alpach i Tatrach. jach na czerwonych listach zwierząt ginących Słowaccy autorzy (Jamnický 1977, Ballo jako skrajnie zagrożony (EN) (Vološčuk 1996, 2002) wspominają o możliwości wymiany ge- Głowaciński 2002). nów obu populacji, ale najczęściej wymieniają Na południe od masywu Tatr znajdują Marmota marmota latirostris, jako zasiedlają- się, przedzielone Kotliną Liptowską, Niżnie cy Niżne Tatry. Mają to potwierdzać wyniki Tatry z najwyższym szczytem Dziumbirem badań kraniologicznych lecz ostateczne roz- (2046 m). W Niżnich Tatrach, położonych na wiązanie tego problemu możliwe będzie do- terytorium Słowacji, także obecnie występu- piero w oparciu o badania genetyczne. Jeszcze ją świstaki. Według Zejsznera (1845), miały w końcu XIX wieku świstaki żyły w Karpatach one bytować w okolicy Soliska i Dziumbiru, Rumuńskich i na ukraińskim Zakarpaciu a Jamnický (1977, 1999) potwierdza wystę- (Turjanin 1959, Hamar 1960). Dlatego, jak powanie omawianego gatunku w tych górach sądzi Kratochvíl (1964), autorzy w przeszło- przed 1859 r. Blahout (1961a) wspomina ści wspominali o rozmieszczeniu tego gatunku

100 W. Gąsienica Byrcyn Historia poznania, występowanie i rozmieszczenie świstaka tatrzańskiego w Alpach oraz w różnych częściach Karpat, ne, chroniące po części ten gatunek w całych a nie wyłącznie w Tatrach. Tatrach. Świstak, po bobrze Castor ﬁber, jest naj- Świstak ze względu na niezbyt dużą masę większym naszym gryzoniem. Może osiągać ciała, ograniczony zasięg występowania oraz ciężar do ponad 6 kg, przy długości ciała się- stosunkowo niewielką liczebność nie stanowił gającej 45–65 cm. Grupa zwierząt, najczę- tak pożądanej zdobyczy, jak to było w przypad- ściej rodzina, zajmuje określone terytorium. ku kozicy Rupicapra rupicapra i innej zwierzy- Centralne jego miejsce stanowi nora główna, w ny grubszej. Mięso świstaka mogło zaspokoić której świstaki hibernują w zimie. Tu są rodzo- zapotrzebowanie na pokarm mięsny jedynie ne i wychowywane młode we wczesnym etapie nielicznych świszczarzy oraz małe grono spo- rozwoju ontogenetycznego. Zniszczenie takiej łeczności Podtatrza. Wysoką wartość odżywczą nory poprzez rozkopanie, np. w celu pozyska- tego zwierzęcia wiązano z jego specyﬁcznym nia zwierząt, powodowało zanik stanowiska na tłuszczem oraz „halnymi ziołami”, którymi się dłuższy czas. W przeszłości najbardziej wystę- żywił. Czirbesz (1774) podkreślał: Świstak powanie tego gatunku w Tatrach ograniczał karpacki przebywa latem i zimą w jamach naj- człowiek. Od początku drugiej połowy XIX wyższych szczytów górskich. Karmi się korze- wieku podejmowane są zabiegi mające na celu niami oraz ziołami i ma tłuste, smaczne mięso. ochronę populacji tego zwierzęcia (Gąsienica Wymienione użytki miały posiadać właściwo- Byrcyn 1988). ści lecznicze stosowane w medycynie ludowej. Najbardziej jednak jako lekarstwo poszuki- Historia poznania świstaka wany był tłuszcz, zwany sadłem. Uważany był od dawna za cudowny lek na wszelkie dolegli- Stopniowo postępujące osadnictwo na wości. Wykorzystywane były także skóry jako Podtatrzu spowodowało wnikanie ludzi w trud- materiał na odzież (Janota 1865, Gąsienica nodostępne Tatry. W południowej ich części Byrcyn 1988). następowało to już w XIII wieku. Od północy, Spośród pionierów, zajmujących się po- od strony Królestwa Polskiego miało to miej- znaniem Tatr, tylko nieliczni poświęcili nie- sce prawdopodobnie od XV wieku, choć już co uwagi świstakowi. Wiedza o tym gatunku w przywileju Bolesława Wstydliwego z 1255 r. zapewne było skąpa, a wiadomości zwykle dla szczyrzyckiego Zakonu Cystersów czytamy: pochodziły od tatrzańskich myśliwych, za- „Nadajemy nadto opatowi onemuż: łowiectwo trudnianych w charakterze przewodników. wolne, wszelkie, w lasach okolicznych aż po góry Wiązały się one z miejscami występowania, nazwane: Tatrami” (Skupień 1985). niektórymi sposobami jego zachowania i bio- Z postępującą eksploatacją Tatr, dociera- logią, a przede wszystkim użytecznością świ- jący tu górnicy, zielarze, a przede wszystkim staka (np. Buchholtz 1719, Rzączyński pasterze, wykorzystywali każdą możliwość 1721, Czirbesz 1774). Wspomniane prze- zdobycia pożywienia. Z czasem wytworzyła kazy o tym gatunku nie wzbudziły większego się grupa myśliwych, którzy posiedli znaczną zainteresowania ówczesnych przyrodników. wiedzę praktyczną, związaną z występowa- Zmiana nastąpiła w drugiej połowie XIX wie- niem i wykorzystaniem świstaka jako „drob- ku, z chwilą zagrożenia wyginięciem świstaka nego zwierzęcia łownego”. Myśliwych, polują- w Tatrach. Bliższym poznaniem biologii, roz- cych chętniej na świstaki niż na inne zwierzęta mieszczeniem oraz ochroną świstaka zajął się nazywano świszczarzami. Zwykle pozyskiwali zwłaszcza Maksymilian Nowicki (1865). Ten oni też inną zwierzynę łowną. Populację świ- przyrodnik wykorzystał w swoich pracach staka eksploatowano bez ograniczeń niemal także wiedzę ówczesnych myśliwych, polują- do 1868 r. po obecnej stronie polskiej i do cych wcześniej na świstaki, takich jak Jędrzej 1883 r. po ówczesnej stronie węgierskiej, kiedy Bachleda-Wala oraz Maciej Gąsienica-Sieczka. to uchwalone zostały stosowne przepisy praw- Stanowili oni cenne źródło informacji między

101 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. innymi odnośnie rozmieszczenia świstaka w Świstową): Znajduje się w Alpach i górach niektórych częściach Tatr. Spośród ważniej- Karpackich w dolinie nazwanej Świszcza. Bel szych prac omawiających występowanie świ- (1742) wymienił Dolinę Młynicką oraz pod- staka tatrzańskiego warto wymienić publikacje nóża Wysokiej jako miejsca, gdzie żyją świstaki Podobińskiego (1961, 1969, 1973, 1975), natomiast Kluk (1779) wspomniał o swisz- Blahouta (1961b, 1971), Kostroňa (1965), czach na Karpackich górach. Zeliny (1965), Halaka (1984), Chovancovej Większość przekazów związanych z roz- (1987, 1990), Gąsienicy Byrcyna (1994, mieszczeniem świstaka w Tatrach odnosiło się 2001), Jurek (2002) i Zwijacza-Kozicy początkowo do jednego lub kilku miejsc, poda- (2002). O populacji świstaka w Tatrach Niżnich wanych dość ogólnie. Najczęściej wymieniano pisali m. in. Jamnicki (1977) oraz Ondruš Tatry, czasem doliny lub szczyty w okolicy, któ- i in. (2003). Dotąd jednak rozmieszczenie pod- rych napotykano te zwierzęta. Steczkowska gatunku Marmota m. latirostris nie doczekało (1858) podała, iż zwierzęta te w najbardziej dzi- się pełnego opracowania, co jest celem niniej- kich i niedostępnych przebywają skałach w okoli- szego artykułu. cy Morskiego Oka, Świnicy, Krywania, Łomnicy oraz Rohaczy. Według Wodzickiego (1851) Występowanie świstaka w Tatrach świstak był pospolity po obu stronach Tatr, a w przed utworzeniem parków narodowych części polskiej wymienia Dolinę Pięciu Stawów Polskich i Dolinę Kościeliską jako miejsca jego W okresie ostatniego zlodowacenia, świ- występowania. Fuchs (1863) stwierdził świ- stak występował w niżej położonych częściach staki w każdej większej dolinie po południo- Europy Zachodniej i Środkowej, obejmujących wej strony Tatr w latach 1830–1840. Jednak dzisiejsze obszary od północnej Hiszpanii już z początkiem lat 60. XIX wieku populacja i północnych Włoch na południu, po Belgię na tego gatunku została drastycznie ograniczo- północy oraz Jugosławię, Węgry i Rumunię na na do zaledwie kilku stanowisk. Potwierdził wschodzie. Znaleziska kopalnych świstaków to Nowicki (1865), który pierwszy przeka- stwierdzono na Morawach (Kratochvíl 1964), zał precyzyjny opis rozmieszczenia w okresie, a w Polsce w okolicach Jasła (Kadyi, Kowalski kiedy świstak znalazł się na granicy wymarcia. 1975). Ocenia się, że rozdzielenie populacji al- Wspomina on, że w 1864 r. te zwierzęta żyły w pejskiej od karpackiej mogło nastąpić 15–50 Dolinie Solnisku (Dolina Furkotna), w Dolinie tysięcy lat temu (Kratochvíl 1964). Staroleśnej, Głazistej (Dolinie Łomnickiej), Najstarsze informacje odnośnie występo- w Kolbachu (Dolinie Zimnej Wody), w Felce wania świstaka w Tatrach wiążą się głównie (Dolinie Wielickiej), w Dolinie Szczerbskiej z licznymi nazwami pochodzącymi tu od tego (Dolinie Młynickiej), Mięguszowej (Dolinie zwierzęcia. W literaturze polskiej spotykamy Mięguszowieckiej) i zaledwie w jednym miejscu je dopiero od XVII wieku, a po południowej po północnej (polskiej) stronie Tatr – w Dolinie stronie tych gór, o jeden wiek później (Bohuš Pięciu Stawów Polskich. Kocyan (1867) wspo- 1982). Ważniejsze przykłady takiego nazew- mniał o stanowiskach w Tatrach Zachodnich nictwa to: Świstowy Szczyt, Dolina Świstowa, w: Świstówce, Kamiennem Tomanowem i w Świstówka Roztocka, Świstówka Waksmundzka, Dolinie Tomanowej. W Tatrach Bielskich naj- Świstówka Mała, Świstówka Wielka, Świstowa prawdopodobniej ich już wtedy nie było. Przełęcz, Świstowa Grań, Świstowa Turnia, Wraz z uchwaleniem aktów prawnych, Świstowa Rówień, Świstowe Stawki, Jaskinia chroniących świstaka, oraz powołaniem po Świstowa Studnia. Po raz pierwszy nazwę, któ- polskiej stronie Tatr w miarę skutecznej straży rej źródłosłów związany był z opisywanym ga- zwierzyny, polepszyły się warunki bytowania tunkiem, podał Rzączyński (1721). Określił tego gatunku. Nastał wówczas okres powol- on bliżej jedno z miejsc jego występowania w nego procesu regeneracji zniszczonych miejsc Tatrach (najprawdopodobniej chodzi o Dolinę jego występowania. W 1881 r. w Polskich

102 W. Gąsienica Byrcyn Historia poznania, występowanie i rozmieszczenie świstaka tatrzańskiego

Tatrach stwierdzono stanowiska świstaków wadzono szczegółową ewidencję stanowisk w Dolinach: Rybiego Potoku, Pięciu Stawów głównie poprzez inwentaryzację nor zimo- Polskich, Waksmundzkiej, Pańszczycy, Stawów wych. Są one stałym elementem każdego czyn- Gąsienicowych, a w Tatrach Zachodnich je- nego stanowiska świstaka. dynie w Dolinie Małej Łąki (Anonim 1884). Szczegółowy opis miejsc zasiedlonych Polepszyły się też warunki, umożliwiające przez populację świstaka wkrótce przed po- wzrost liczebny populacji świstaka u naszych wołaniem TPN, podał Podobiński (1954). południowych sąsiadów w Tatrach Bielskich Świstaki rejestrowano wówczas w dolinach: i Wysokich, zwłaszcza w dobrach Christiana Rybiego Potoku, Pięciu Stawów Polskich, Hohenlohego. Wiązało się to m.in. z ograni- Stawów Gąsienicowych, Waksmundzkiej, czeniem tu pasterstwa i kłusownictwa (Zelina Pańszczycy, Suchej Kasprowej, Kondratowej, 1965). Ten stan trwał do I Wojny Światowej, Mułowej i Świstówce, a być może też w Dolinie kiedy to na obszarze całych Tatr miało miej- Chochołowskiej. W latach 1960-tych i póź- sce nadmierne pozyskanie zwierzyny. W przy- niej opublikowano szereg prac, które obok padku świstaka nastąpiło ograniczenie jego aktualnych informacji uwzględniały dane liczebności oraz areału występowania. W okre- o zanikłych stanowiskach świstaka w przeszło- sie międzywojennym ponownie stwierdzono ści, np. w Tatrach Bielskich (Zelina 1965), znaczną poprawę stanu populacji tego ssaka. w Tatrach Zachodnich (Halák 1984) czy w Zwłaszcza od 1927 r., kiedy podjęto skuteczne TPN (Gąsienica Byrcyn 1994), a nawet w działania ochronne. Domaniewski (1930) całych Tatrach Słowackich i Niżnich Tatrach stwierdził obecność świstaków w następują- (Ondruš i in. 2003). Obok rejestracji nor zi- cych Dolinach: Pysznej, w górnych częściach mowych w wybranych częściach Tatr (Kostroň Miętusiej, Kondratowej i Goryczkowej oraz 1965, Blahout 1971, Chovancova 1987, w Dolinie Czarnego Stawu Gąsienicowego Gąsienica Byrcyn 1994), podejmowane były i Pięciu Stawów Polskich. Ten pozytywny pro- próby kartowania stanowisk świstaka, np. w ces zniweczony jednak został podczas II Wojny Tatrach Polskich. Wykazano aktualne osto- Światowej i tuż po niej, tak w Tatrach Polskich je oraz wydzielono potencjalną dolną granicę jak i w ich słowackiej części (Podobiński występowania (Zembrzuski 1985). Obecnie 1961, Zelina 1965, Halak 1984, Gąsienica trwają prace inwentaryzacyjne, mające na celu Byrcyn 1988). określenie występowania i rozmieszczenia populacji świstaka w Tatrach w ramach przygo- Stanowiska świstaka w Tatrach towywanego wspólnie przez TPN i TANAP w latach 1949–2005 „Atlasu Tatr”. Marmota m. latirostris osiąga w Tatrach Z powstaniem przygranicznych parków północny zasięg geograficzny dla całego ga- narodowych, słowackiego Tatranského národ- tunku. Aktualnie rozmieszczenie jego miejsc ného parku (TANAP) w 1949 r. i poszerzonego rozrodu rozciąga się pomiędzy 49°15´09´´ w 1987 r. oraz polskiego Tatrzańskiego Parku a 49°09´25´´ szerokości geograficznej północ- Narodowego (TPN) w 1954 r., cała populacja nej, to jest pomiędzy rejonem Małej Królowej świstaka znalazła się w ich granicach. Także Kopy w polskiej części Tatr Zachodnich, a oko- populacja tego gatunku bytująca w Niżnich licą Turni Ponad Ogród w Słowackich Tatrach Tatrach żyje obecnie w obrębie słowackiego Wysokich. Amplituda tego horyzontalnego Národného parku Nízke Tatry (NAPANT). rozmieszczenia wynosi 5´44´´ (ok. 10,4 km). Pracownicy parków narodowych od początku Rozmieszczenie południkowe stanowisk za- ich powstania zwracali uwagę na konieczność warte jest pomiędzy 20°14´50´´ a 19°41´11´´ ochrony świstaka, co wiązało się z potrzebą długości geograficznej wschodniej. Rozciąga się poznania m.in. rozmieszczenia gatunku oraz ono od Doliny pod Koszary w Tatrach Bielskich śledzeniem zmian liczebnych. W tym celu pro- po okolice Brestowej w Tatrach Zachodnich.

103 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. Obydwa skrajne położenia znajdują się po sło- wackiej stronie Tatr. Amplituda wynosi 33´39´´ (ok. 40,7 km). Rozmieszczenie poziome w Tatrach Polskich rozciąga się od Doliny Rybiego Potoku na wschodzie po Dolinę Chochołowską na zacho- dzie (20°04´19´´– 19°46´10´´); amplituda liczy 8´09´´ (ok. 9,9 km). Najbardziej na północ wysu- nięte jest stanowisko na stokach Małej Królowej Kopy, a na południe zlokalizowane w okolicy Czarnego Stawu pod Rysami. Amplituda w tym przypadku wynosi 3´06´´ (ok. 5,8 km). Ryc. 2. Siedlisko świstaka w Dolinie Jaworzynki Pionowy zasięg stanowisk świstaków mieści (fot. A. Krysztoﬁak; 15.08.2007) się w wydzielonym przez Hessa (1965) piętrze Fig. 2. Habitat of Tatra Marmot in Jaworzynka Valey klimatycznym bardzo chłodnym. W Tatrach w (photo by A. Krzysztoﬁak; 15 August 2007) odróżnieniu od Alp, do wyjątków należy wy- stępowanie tych zwierząt w piętrach: umiarko- i najniżej leżącymi norami zimowymi w Tatrach wanie zimnym albo chłodnym. Zasięg obejmu- wynosi zatem 950 m. je również kilka stref roślinnych. Zdecydowaną Pionowe rozmieszczenie nor zimowych większość nor zimowych spotykamy w piętrze nie jest równomierne. Na 35 nor tego typu, hal. Rzadkie są przykłady występowania tego stwierdzonych w 1982 r. w polskiej części Tatr typu nor powyżej 2300 m n.p.m., czyli w pię- Wysokich, większość (n = 22) znajdowała się trze turni. Dolny zasięg występowania świstaka na wysokości 1750–1950 m n.p.m. (x̃ = 1870 m znajduje się zwykle w piętrze kosodrzewiny, n.p.m. ±35 m) (Gąsienica Byrcyn 1994). jednak zawsze na powierzchniach nie poro- Zbliżone wyniki dla słowackich Tatr Wysokich śniętych przez ten krzew (Gąsienica Byrcyn podaje Kostroň (1965), a dla polskich Tatr 1994). Wysokich i części Zachodnich Zwijacz- W Tatrach, w Dolinie Jaworzynki, znany jest Kozica (2002) oraz Jurek (2002) odnośnie tylko jeden przykład zasiedlenia przez świstaki Doliny Stawów Gąsienicowych. terenu w paśmie piętra regla górnego. Obszar Nory zimowe w Tatrach Polskich znajdują ten został w przeszłości wylesiony w związku się na stokach o wszystkich możliwych eks- z działalnością górniczą i pasterską. Tutaj, na pozycjach, lecz najczęściej były to wystawy stokach Małej Kopy Królowej, od 1992 r. znaj- wschodnie. Ekspozycje: wschodnią, południo- duje się najniżej usytuowane stanowisko śwista- wo-wschodnią i południową posiadało 60% ków w Tatrach (ryc. 2). Nora główna wygrzeba- stoków z norami zimowymi. Wystawa północ- na została przez te ssaki w hałdzie górniczej na na liczyła 17%, a inne od 3 do 8%. Najrzadsze wysokości 1380 m n.p.m. (Zwijacz 1999). W były wystawy: południowo-zachodnia i za- Słowackich Tatrach Wysokich najniższe stano- chodnia. W Tatrach ekspozycje: południo- wisko zlokalizowano w Dolinie Małej Zimnej wo-wschodnie, południowe, południowo- Wody, na wysokości 1560 m n.p.m. Najwyżej -zachodnie i zachodnie zaliczane są do tzw. usytuowaną norę zimową napotykano tu na ekspozycji ciepłych, a pozostałe do zimnych stokach Rysów w Dolinie Mięguszowieckiej (Hess 1965). Na stokach o wystawie ciepłej (2330 m n.p.m.), a kolejne w okolicy Łomnickiej występowało 16 nor głównych, a 19 nor o eks- Grani (2160 m n.p.m.). Po stronie polskiej pozycji zimnej. Wraz z wysokością liczba nor Tatr najwyżej położone nory stwierdzono na na zboczach o wystawie ciepłej rosła, osiągając stokach Miedzianego w Dolinie za Mnichem najwyższą wartość pomiędzy 1951 a 2050 m (2095 m n.p.m.) (Blahout 1971, Zwijacz- n.p.m. Najniższa była w dolnym zasięgu sta- Kozica 2002). Różnica pomiędzy najwyżej nowisk (1650–1750 m n.p.m.). Na zboczach

104 W. Gąsienica Byrcyn Historia poznania, występowanie i rozmieszczenie świstaka tatrzańskiego o ekspozycji zimnej najliczniej nory zimowe spo- Litworowa – 2, Dolina Mułowa – 1, Wąwóz tykane były w przedziale 1751–1850 m n.p.m. Kraków – 1, Dolina Pyszniańska – 2, Dolina W wyższych położeniach następował spadek Starorobociańska – 2, Dolina Jarząbcza – 1, ich liczby. Minimum wystąpiło pomiędzy 1951 Dolina Wyżnia Chochołowska – 3. Razem 53 a 2050 m n.p.m. Średnie położenie nor głów- stanowiska. nych z wystawą zimną osiągnęło 1827 m n.p.m. TANAP – Tatry Bielskie: Zadnie Jatki ± 47 m, a z ciepłą 1926 n.p.m. ± 57 m, różnica – 1, Szalony Wierch – południe – 1, Szalony wynosi zatem około 100 m. Tatry Polskie są po- Wierch północ – 2, Szeroka Przełęcz Bielska – 3, łożone po północnej stronie grani głównej tego Płaczliwa Skała – południe – 1, Dolina Hawrania masywu górskiego, co istotnie wpływa na moż- – 3, Dolina Nowa – 1. Razem 12 stanowisk. liwość wykorzystania przez świstaki siedlisk TANAP – Tatry Wysokie: Dolina Furkotna z określonymi ekspozycjami stoków. W przy- – 3, Dolina Młynicka – 3, Dolina Hińczowa – 2, padku Tatr Słowackich liczba ekspozycji cie- Dolina Żabich Stawów Mięguszowieckich – 3, płych, korzystniejszych dla tych zwierząt, prze- Dolinka Smocza – 1, Rumanowa Dolinka – 1, waża nad zimnymi (Kostroň 1965). Spadki Złomiska – 3, Osterwa – 1, Żleb pod Klinem stoków, na których zlokalizowane są nory zi- – 1, Dolina Stwolska – 3, Dolina Batyżowiecka mowe świstaków wahają się od kilku do nieco – 2, Dolina Wielicka – 7, Dolina Sławkowska ponad czterdzieści stopni. Nieliczne są nory – 3, Dolina Staroleśna – 9, Dolina Małej Zimnej położone na dnie dolin, nazywane potocznie Wody – 10, Dolina Łomnicka – 7, Dolina norami dolinowymi. W przypadku stanowisk Kiezmarska – Zielony Staw – 2, Dolina Jastrzębia na stokach przeważają spadki powyżej 30°. – 2, Miedziana Kotlina – 1, Dolina Jagnięca Średni spadek stoków z norami zimowymi w – 2, Dolina Białych Stawów – 2, Koperszady polskiej części Tatr Wysokich obliczono na 31° Przednie – 2, Dolina Kołowa – 1, Dolina (Gąsienica Byrcyn 1994). Czarna Jaworowa – 2, Dolina Zadnia Jaworowa W oparciu o różne prace, a zwłaszcza – 4, Dolina Zielona Jaworowa – 3, Dolina Żabia Chovancovej (1990), Ondruša i in. (2003) Białczańska – 3, Dolina Spadowa – 1, Dolina (Tatry Słowackie, Niżnie Tatry) oraz Gąsienicy Ciężka – 1, Dolina Kacza – 3, Dolina Litworowa Byrcyna (1994), Zwijacza-Kozicy (2002), – 3, Dolina Świstowa – 4, Dolina Rówienki – 1, Jurek (2002) i danych niepublikowanych au- Dolina Szeroka – 2. Razem 98 stanowisk. tora (Tatry Polskie), możliwe stało się podanie TANAP – Tatry Zachodnie: Dolina Rohacka aktualnych miejsc występowania Marmota m. – 8, Dolina Jałowiecka – 5, Dolina Żarska latirostris (ryc. 3). Dodatkową informację sta- – 5, Dolina Jamnicka – 8, Dolina Raczkowa nowi liczba stanowisk rodzinnych świstaka w – 3, Dolina Bystra – 2, Dolina Kamienista – 1, dolinach i na zboczach określonych szczytów Dolina Hlina – 1, Dolina Tomanowa Liptowska do 2005 r. Podano też liczbę znanych w prze- – 2, Dolina Rozpadła – 1, Dolina Walentkowa szłości stanowisk głównych nor świstaków, któ- – 1, Dolina Wierchcicha – 2, Dolina Krzyżna re obecnie nie są czynne. – 1, Dolina Koprowica – 1, Dolina Szpania – 1, Miejsca stwierdzeń i liczba stanowisk świ- Dolina Koprowa – 2. Razem 44 stanowisk. staka przedstawiają się następująco: NAPANT – Niżnie Tatry: subpopulacja TPN – Tatry Polskie: Dolina Rybiego z Kralowej Holi – 21 oraz Dziumbirska – 25. Potoku – 5 stanowisk, Dolina Pięciu Stawów Razem 46 stanowisk. Polskich – 14, Dolina Waksmundzka – 2, Sumaryczna liczba „czynnych stanowisk” Dolina Pańszczycy – 1, Dolina Czarnego świstaka tatrzańskiego wynosi 253, z tego w Stawu Gąsienicowego – 2, Dolina Zielonego Tatrach Polskich (TPN) znajduje się 53 sta- Stawu Gąsienicowego – 7, Dolina Kasprowa nowisk, a w części słowackiej Tatr (TANAP): – 1, Dolina Jaworzynki – 1, Dolina Świńska w Tatrach Bielskich 12, Tatrach Wysokich 98, – 1, Dolina Sucha Kondracka – 1, Dolina Tatrach Zachodnich 44, zaś w NAPANT, czyli Kondratowa – 1, Dolina Małej Łąki – 5, Dolina w Niżnich Tatrach – 46 stanowisk.

105 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. w Tatrach oraz aktualnie nie potwierdzone aktualnie oraz w Tatrach Marmota m. la�rostris Marmota stanowiska 3. Czynne Ryc. Fig. 3. The actual loca�ons of Marmota m. la�rostris and the former loca�ons, actually unconﬁrmed

106 W. Gąsienica Byrcyn Historia poznania, występowanie i rozmieszczenie świstaka tatrzańskiego

Stanowiska zanikłe i niepotwierdzone pod- rostris oraz jego siedlisk, w obu przygranicz- czas obecnej inwentaryzacji: nych parkach narodowych należy do prioryte- TPN – Tatry Polskie: Dolina Rybiego tów. Populacja tego gatunku strzeżona jest też Potoku – 1, Dolina Pięciu Stawów Polskich – 2, właściwie w Niżnich Tatrach i może stanowić Dolina Waksmundzka – 2, Dolina Pańszczycy cenny zasób genowy świstaka tatrzańskiego. – 4, Dolina Czarnego Stawu Gąsienicowego – 3, Dolina Kasprowa – 1, Dolina Goryczkowa – 1, Dolina Kondratowa – 1, Dolina Mułowa PIŚMIENNICTWO – 1, Dolina Tomanowa – 2, Dolinka – 1, Dolina Pyszniańska – 2, Dolina Jarząbcza – 1, Kominy Anonim 1884. Świstak w Tatrach. Gazeta Tylkowe – 1. Razem 23 stanowiska. Narodowa. TANAP – Tatry Bielskie: pojedyncze sta- Ballo M. 2002. Svište v Národnom parku Nízke nowiska na stokach Zadnich Jatek, Szalonego Tatry. Tatry 2: 10–11. Wierchu, Małego Koszaru, pod Szeroką Bel M. (1736–42). Notitia Hungariae novae historico Przełęczą oraz w Strzystarskim Żlebie. Razem geographica. 1-4, Wien. 5 stanowisk. Blahout M. 1961a. Hvízdají. Krásy Slovenska 5: TANAP – Tatry Wysokie: Dolina Żabich 188–189. Stawów Mięguszowieckich – 1, Dolina Blahout M. 1961b. Príspevok k bionómii svišťa Sławkowska – 1, Dolina Małej Zimnej Wody horského (Marmota marmota L.) v rezervácii – 1, Dolina Łomnicka – 1, Żabia Dolina Podbanské v Tatranskom národnom parku. Jaworowa – 1, Litworowa Dolina – 3, Dolina Zborník prác o Tatranskom národnom parku 4: Świstowa – 1. Razem 9 stanowisk. 118–150. TANAP – Tatry Zachodnie: Dolina Blahout M. 1971. Príspevok k bionómii svišťa Bobrowiecka – 2, Dolina Spalona – 1, Dolina vrchovského (Marmota marmota L.). Zborník Żarska – 2, Dolina Jamnicka – 1, Dolina prác o Tatranskom národnom parku 13: 243– Raczkowa – 1, Dolina Bystra – 1, Dolina Hlina 285. – 1, Dolina Tomanowa – 2, Dolina Rozpadła Buchholtz G. 1719. Das weit und breit erschollene – 1, Dolina Cicha – 4, Liptowskie Kopy – 6, Ziepser-Schnee-Gebürg. Wyd. R. Weber, Lőcse Dolina Koprowa – 2. Razem 24 stanowiska. 1899. NAPANT – Niżnie Tatry: Dolina Jasenská – 1. Bohuš I. 1982. Rozprávanie o tatranských štítoch: Liczba niepotwierdzonych aktualnie stano- 45. Svište hory-doly. Krásy Slovenska 5: 12–16. wisk wynosi 62, z tego w TPN 23, w TANAP 38, Chovancová B. 1987. Výsledky inventarizácie a w NAPANT 1. svišťa vrchovského tatranského (Marmota Występowanie i rozmieszczenie stanowisk marmota latirostris, Kratochvíl, 1961) na území świstaków determinują głównie baza pokarmo- Tatranského národného parku v období rokov wa, możliwość grzebania nor, a ponadto presja 1982-1985. Folia venatoria 17: 137–150. drapieżników oraz różnorodna działalności Chovancová B. 1990. Súčasná situácia a perspektívy człowieka w granicach ostoi tego gatunku i inne zachovania a ochrany vybraných ohrozených czynniki. Działalność parków narodowych, w druhov stavovcov v TANAP-u. Záverečná ciągu swojego istnienia, konsekwentnie sta- správa. Tatranská Lomnica, Výskumná stanica rała się ograniczyć wszelkie antropologiczne a múzeum Tatranského národného parku, 92 pp. ujemne oddziaływania na populację świstaka. Depon. w: VSaM TANAPu, Tatranská Lomnica. Dotychczas jednak nie rozwiązano w pełni pro- Czirbesz A. J. 1774. Kurzgefasste Beschreibung des blemu skutków udostępnienia turystycznego, karpatischen Gebirges. K. k. privileg. Anzeigen sportowego, czy kłusownictwa, istotnie wpły- auf sämmtlichen k. k. Erbländern, IV. wających na ograniczenie areału występowania Domaniewski J. 1930. Sprawozdanie z prac nad świstaka zwłaszcza w Tatrach Polskich. Należy ochroną przyrody w Tatrach. Ochrona Przyrody jednak przyznać, iż ochrona Marmota m. lati- 10: 215-225.

107 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

Fuchs F. 1863. Die Central-Karpathen mit den Kadyi S., Kowalski K. 1975. Pierwsze znalezisko nächsten Voralpen. Pest. kopalnego świstaka Marmota marmota Gąsienica Byrcyn W. 1988. Historia ochrony (Linnaeus, 1758) w Polsce. Prz. zool. 2: 241–244. świstaka w Tatrach Polskich. Wierchy 54: 24–44. Kluk K. 1779. Zwierząt domowych i dzikich, Gąsienica Byrcyn W. 1994. Z ekologii świstaka osobliwie krajowych historyi naturalney początki (Marmota marmota latirostris Kratochvíl, 1961) i gospodarstwo. Warszawa. w Tatrach Polskich. Rocznik Podhalański T. Kocyan A. 1867. Zapiski o ssakach tatrzańskich. VI. Vol. 19: 99–122. Towarzystwo Muzeum Spraw. Kom. Fizjogr. 1: 126-129. Tatrzańskiego im. dra Tytusa Chałubińskiego. Kostroň K. 1965. K historii rozšíření svište horského Zakopane. (Marmota marmota L.) v oblasti Vysokých Tater. Gąsienica Byrcyn W. 2001. Marmota marmota Sborník prác o Tatranskom národnom parku 8: (Linné, 1758) - Świstak. W: Głowaciński Z. (red.). 159–171. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Krapp F. 1978. Marmota marmota (Linnaeus, 1758) PWRiL, Warszawa: 67–69. – Alpenmurmeltier. W: Niethammer J., Krapp Gąsienica Byrcyn W. 2002. Ochrona kozicy F. (red.). Handbuch der Säugetiere Europas. (Rupicapra rupicapra L.) i świstaka (Marmota Akademische Verlagsgesellschaft, Wiesbaden marmota L.) w Tatrzańskim Parku Narodowym. 1/1: 153–161. W: Nakonieczny M., Migula P. (red.). Problemy Kratochvíl J. 1964. Svišť – vzácny cicavec środowiska i jego ochrony. Centrum Studiów z Vysokých Tatier. Sborník prác o Tatranskom nad Człowiekiem i Środowiskiem, Uniwersytet národnom parku 7: 127–133. Śląski, Katowice 10: 81–91. Mann C.S., Macchi E., Janeau G. 1993. Alpine Głowaciński Z. 2002. Czerwona lista zwierząt Marmot (Marmota marmota L.). Ibex, J.M.E. 1: ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut 17–30. Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Nowicki M. 1865. O świstaku. (Arctomys marmota. Halák K. 1984. Výskyt svišťa vrchovského Alpenmurmelthier). Kraków. (Marmota marmota latirostris Kratochvíl, 1961) Ondruš S., Gašinec I., Radúch J., AdamecM. v Západných Tatrách – Roháčoch. Zborník prác 2003. Program záchrany svišťa vrchovského o Tatranskom národnom parku 25: 47–60. (Marmota marmota Linnaeus, 1758). Štátna Hamar M. 1960. Fauna gryzunow (Rodentia) ochrana prírody Slovenskej republiky, Správa rumunskich Karpat. W: Flora i fauna Karpat. NP Nízke Tatry. Banská Bystrica. Wyd. AN SSSR, Moskwa. Podobiński L. 1954. Większe zwierzęta w Hess M. 1965. Piętra klimatyczne w polskich Tatrzańskim Parku Narodowym. Chrońmy Karpatach Zachodnich. Zesz. Nauk. UJ. Prace Przyr. Ojcz. 10, 2: 36–43. geograﬁczne 44: 1–267. Podobiński L. 1961. Stan zwierzyny w Tatrach w Jamnický J. 1977. Povodnost svišt’a vrchovského roku 1959 i w latach poprzednich. Wierchy 29: (Marmota marmota L.) v Nizkych Tatrach. Folia 137–155. venatoria 7 (7): 297–302. Podobiński L. 1969. Zwierzęta Tatrzańskiego Jamnický J. 1999. O pôvode nízkotatranských Parku Narodowego w roku 1966, 1967 i wiosną svišťov. Poľovníctvo a rybárstvo 9: 20. 1968 roku. Wierchy: 260–270. Janota E. (Anonim) 1865. Upomnienie Zakopianów Podobiński L. 1973. Zwierzęta Tatrzańskiego i wszystkich Podhalanów, aby nie tępili świstaków Parku Narodowego w roku 1971. Wierchy T. 41: i kóz. Broszura. 248–255. Jurek I. J. 2002. Liczebność i struktura przestrzenna Podobiński L. 1975. Zwierzęta tatrzańskie w populacji świstaka Marmota marmota latirostris 1973 r. Wierchy 43: 212–221. w Dolinie Gąsienicowej w Tatrzańskim Parku Preleuthner M. 1999. Marmota marmota Narodowym. Parki Nar. i Rez. Przyr. 21, 4: 485– (Linnaeus, 1758). W: Mitchel-Jones A.J., Amori 497. G., Bogdanowicz W., Krystufek B., Reijnders

108 W. Gąsienica Byrcyn Historia poznania, występowanie i rozmieszczenie świstaka tatrzańskiego

P.J.H., Spitzenberger F., Stubbe M., Thissen Wodzicki K. 1851. Wycieczka ornitologiczna w J.B.M., Vohralík V., Zima J. (red.). The atlas of Tatry i Karpaty Galicyjskie na początku czerwca European mammals. Poyser Natural History: 1850 roku. Leszno. 188–189. Zejszner L. 1845. Pieśni ludu Podhalan czyli górali Rzączyński G. 1721. Historia Naturalis Curiosa tatrowych polskich. Warszawa. Regni Poloniae, Magni Ducatus Lituaniae, Zelina V. 1965. Pohyb populácie svišťov v Anexarumque Provinciarum. Sandomiriae. Belanských Tatrách. Zborník prác o Tatranskom Skupień F.A. 1985. Biały Dunajec moja wieś národnom parku 8: 173–189. rodzinna. Sądecka Oﬁcyna Wydawnicza. Nowy Zembrzuski J. 1985. Zoogeografia – Ssaki. W: Sącz. Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego, Mapa Steczkowska M. 1858. Obrazki z podróży do 23. Zakopane–Kraków. Tatrów i Pienin. Kraków. Zwijacz T. 1999. Świstak w Tatrzańskim Parku Turjanin I.I. 1959. Fauna chozjajstwennoje Narodowym. Parki Narodowe 4: 22–23. i epidemiologiczeskoje znaczenije gryzunow Zwijacz-Kozica T. 2002. Liczebność Zakarpatskoj oblasti. Naucznyje zapiski 40: i rozmieszczenie zimowych nor świstaka 21–38. Marmota marmota L. we wschodniej części Vološčuk I. 1996. Red data book, lists of Tatrzańskiego Parku Narodowego. Parki nar. threatened plants and animals of the Carpathian Rez. przyr. 21: 327–339. National Parks and reserves. ACNAP, Tatranská Lomnica.

SUMMARY

Gąsienica Byrcyn W. The history of research, current occurrence and distribu�on of the Tatra marmot (Marmota marmota la�rostris Kratochvíl, 1961) in the Tatra Mountains Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 99–110, 2009.

During the last glaciation the Alpine Marmot Marmota marmota (Linnaeus, 1758) was common in western Europe, but until now it has survived in the two enclaves: the Alps and the Tatra Mountains. At present, its main and natural area of occurrence is Alp mountains populated by the subspecies Marmota marmota marmota (Linnaeus, 1758). The Tatra Marmot M. marmota latirostris occurs in the Tatra Mountains within the bilateral Polish–Slovakian Tatra National Park (Fig. 1 and 2). It is an endemic to the Tatra Mountains as well as the West Carpathians and is under legal protection both in Poland and Slovakia. It was at risk of extinction in the past. Even nowadays, the marmot is included in the Red List of Endangered Species in both countries. Marmota marmota latirostris Kratochvíl, 1961 occurs also in the Low Tatra Mountains, where it was introduced. The gene-flow between both subspecies could have been occurred in the XIX century, what was mentioned by some authors, but this should be eventually clarified by genetic research. The first information about the presence of the marmot in the Tatras dates back to the beginning of the XVIII century. Well before this, the species had been known by the inhabitants of Podtatrze. They used to take the advantage of its meat but mostly the fat, which, in the folk medicine, was considered a miraculous drug. The exploitation of the marmot was the reason why its distribution became drastically limited. In 1864 only 8 valleys in the High Tatras were populated by this species. The survival of this animal was possible due to the consequently undertaken protective efforts. After the establishment of national parks in the Tatras in the middle of XX century, the recovery of Marmota began and it has been lasting till nowadays. This work presents the data on distribution and biology of Marmota m. latirostris from whole area of its geographic range in the Tatra Mountains. There are also given the locations that were known in

109 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

the past but are not currently populated by these species because of many diﬀerent reasons (Fig. 3). The number of wintering burrows in the Tatras is 207 and in the Slovakian Lower Tatras – 46. Most of them occur at an elevation ranging from (1380) 1750 to 1950 m a.s.l. (x = 1870 m a.s.l. ±35 m). The distribution of the marmot is determined mainly by food supply and possibility to dig burrows and, also, by predators’ pressure as well as various human activities within its home-ranges. Since the establishment of the national parks in the Tatras – the protection of the area consequently limited many types of negative anthropological impacts. Unfortunately, the negative impacts of tourism sport activity in the Tatra Mountains and poaching remain the important limiting factors of the species distribution and population growth, especially in the Polish Tatras. It has to be admitted that the protection of Marmota m. latirostris and its habitat is a priority in both borderland national parks. Moreover, this species is also guarded properly within the Low Tatras and it can constitute valuable gene resource for the Tatra Marmots.

110 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 111–122, 2009. Perłoródka rzeczna Margari�fera margari�fera – perspektywy zachowania gatunku

Freshwater pearl mussel Margari�fera margari�fera – prospects for the species survial

KATARZYNA ZAJĄC

Instytut Ochrony Przyrody PAN 31-120 Kraków, al. Mickiewicza 33 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: perłoródka, Margaritifera margaritifera, wymieranie, reintrodukcja.

Perłoródka rzeczna, nazywana też skójką perłorodną, to duży małż słodkowodny, charakteryzu- jący się szczególną zdolnością samoistnego tworzenia pereł – z tego względu od wieków niemi- łosiernie eksploatowany, ale i otaczany ochroną prawa. Na obszarze dzisiejszej Rzeczpospolitej udokumentowano jej występowanie jedynie w Sudetach, gdzie pomimo prób ochrony prawnej wymarła prawdopodobnie na początku XX w. Czy możliwe jest odtworzenie występowania tego gatunku w Polsce ?

Perłoródka rzeczna to niewątpliwie jeden ściśle związana z prawem własności, gdyż wła- z najbardziej interesujących gatunków należą- ściciel udzielał za opłatą prawa do eksploatacji cych do fauny Polski. Spełnia kryteria gatunku pereł. Na ogół perłoródki należały do panują- ﬂagowego – skupia na sobie zainteresowanie cego władcy (tzw. regalia, np. w Saksonii albo wielu ludzi, dzięki właściwości tworzenia pe- w Szkocji) lub do właściciela danego terenu reł. W dzisiejszych czasach, kiedy opanowano (np. w Czechach byli to głównie ziemianie, ale metody niemal przemysłowej hodowli pereł i klasztory), lecz w miarę zanikania gatun- (np. Kunz, Stevenson 1908, Haws 2002, ku prawo to było zbywane za niską cenę, w Hua Dan, Gu Ruobo 2002), właściwość ich związku z czym nabywały je od państwa nawet tworzenia nie budzi już takich emocji jak kil- placówki naukowe, np. Towarzystwo Historii ka wieków temu, kiedy znalezienie kilku pereł Naturalnej w Mannheim (Kunz, Stevenson mogło uczynić kogoś bogatym. W XVII stule- 1908). Większość władców posiadających per- ciu cena dwóch pereł z Kwisy sięgała połowy łoródki na swoich ziemiach stosowała surowe miesięcznych dochodów starosty zgorzeleckie- kary za kłusownictwo, włącznie z ucinaniem go (Bena 2003). rąk, szubienicą i paleniem ogniem. Te normy prawne ogłaszano w formie obrazów wiesza- Nieco historii nych często w kościołach. Jeden z zachowanych egzemplarzy przedstawia namalowaną rzekę, W tamtych, dawnych czasach fakt tworze- otwartą muszlę perłoródki z perłą oraz narzę- nia pereł dawał tym małżom status gatunku dzia i rodzaje kaźni (ucięta na pniaku ręka, chronionego prawem. Ta opieka prawna była szczypce w rozżarzonych węglach, człowiek 111 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. w surducie powieszony na szubienicy). Stare w zdeformowanych muszlach. Same perły też niemieckie zdjęcia pokazują stertę wydobytych bywały nieforemne, najczęściej były jedno- z wody małży i poszukiwanie w nich pereł, wy- bocznie spłaszczone lub przyrośnięte do musz- konywane pod nadzorem żandarma. li. Dawne relacje dają różne oceny ich częstości Dość często perłoródka podlegała rabun- występowania: od niesprecyzowanych zawiąz- kowej eksploatacji, która była o wiele bardziej ków pereł, które znajdywano w Niemczech w niebezpieczna dla gatunku od planowego i kon- ilości jednej sztuki na ok. 10 sprawdzonych trolowanego pozyskania. Przypadki są zróżni- małży (von Hessling 1859), po pesymi- cowane: od dzieci ze szkoły w Leśnej nieświa- styczne relacje Mobiusa (1858; za Kunzem domych łamania prawa i dotkliwości kar (Bena i Stevensonem 1908), który znajdywał jedną 2003), po rabunek żołdactwa, np. bawarscy perłę na kilkaset osobników. Linneusz w swoim żołnierze stacjonujący w 1864 r. w Schleswiku- dziele o Laponii (za Kunzem i Stevensonem Holsztynie pozyskiwali ogromne ilości pereł 1908) pisze, że perły najwcześniej znajdowano i sprzedawali jubilerom w Hamburgu (Mobius u 7-letnich osobników, zazwyczaj jedną sztukę 1858, za Kunz, Stevenson 1908). na kilkaset sprawdzanych muszli; podaje rów- Perłoródka wszędzie znajdowała „życzliwe”, nież, że drobne perełki mogłyby występować w aczkolwiek nie bezinteresowne, zainteresowa- większej liczbie w jednym małżu. nie władców, również w dziedzinie aktywnej Sudety od XVII wieku stają się sławnym ochrony. W Palatynacie elektor Maksymilian miejscem występowania perłoródki (górne od- III w 1760 roku pozyskał w Bawarii 800 sztuk cinki Bobru, Nysy Łużyckiej, a zwłaszcza Kwisy perłoródki i przesiedlił je do Mannheim. w okolicach Gryfowa i Leśnej) oraz pozyskiwa- Dziesięć lat później w tym samym celu pozy- nia ładnych pereł, wśród których często znaj- skał z Deggendorfu 400 osobników i przesiedlił dują się okazy o czerwonym odcieniu i wiel- je w pobliże Heildelbergu. Zabieg się udał i już kości ziarna grochu. Wiadomo, że na Górnych w 1783 r. przystąpiono do eksploatowania tej Łużycach kłopoty z liczebnością perłoródki populacji (Kunz, Stevenson 1908). zostały po raz pierwszy zaobserwowane za rzą- Z drugiej strony, nawet urzędowo nadzoro- dów saskich Wettynów, w pierwszej połowie wana eksploatacja musiała przyczyniać się do XVIII w. W 1729 r. August II Mocny, po zapo- ogromnej śmiertelności tych małży i, pomimo znaniu się z raportem niemieckich poławiaczy masowego występowania, na pewno nie pozo- pereł o sytuacji na Łużycach, wydał edykt kate- stawała bez wpływu na ich populację. Według gorycznie zabraniający ich połowu. Kunza i Stevensona (1908), przytaczających Wiadomo, że na tym terenie znajdowały oryginalne dane rejestrowe, poziom pozyska- się szliﬁernie pereł w Miłoszowie, Pobiednej nia pereł w regionach południowo-zachodnich i Lechowie, gdzie wydobywano i szlifowano per- Niemiec w latach 1600–1857 sięgał: 15 326 pereł ły dla osiągnięcia odpowiedniego kształtu i po- pierwszej klasy, 27 662 pereł drugiej klasy oraz łysku, zapewne najczęściej te, które były przyro- 251 778 pereł trzeciej klasy, zwanych „sandper- śnięte do muszli. Obecnie trudno określić skalę len”, co wydaje się najlepiej oddawać ich jakość. dawnej eksploatacji. Jak pokazują stare zdjęcia, Pod koniec tego okresu pozyskiwano tam ok. małże wydobywano z wody, układano w sterty 3,5 tysiąca pereł rocznie. Interesujące są dane i następnie przy użyciu specjalnego rozwiera- dla Saksonii: w latach 1720–1880 pozyskiwano cza rozchylano muszle, zaglądając do wnętrza tam przeciętnie od 100 do 200 pereł rocznie. małża w poszukiwaniu pereł. Procedura ta teo- Załamanie przychodzi w ostatnim dwudzie- retycznie nie powinna zabijać małża, jednak nie stoleciu XIX w., zaś na początku XX w. liczba mogła być całkiem nieszkodliwa. Część małży pozyskiwanych pereł nie przekracza kilkudzie- na pewno zabijano, bowiem opisy dawnej eks- sięciu (Kunz, Stevenson 1908). ploatacji mówią o perłach wyłuskiwanych z cia- Trudno ocenić na ile pozyskiwanie pereł ła małża wydobytego z muszli, a tego zabiegu było efektywne. Zazwyczaj perły znajdywano zwierzę nie mogło przeżyć. Technika połowów

112 K. Zając Perłoródka rzeczna Margari�fera margari�fera – perspektywy zachowania gatunku we Francji polegała na wtykaniu kija do muszli Warunki życia i biologia perłoródki małża, a kiedy ta zacisnęła się blokując kij, wydobywano ją bez konieczności sięgania ręką na Położona najbliżej ostatnich polskich stano- dno potoku, otwierano na siłę i wyrywano tusz- wisk, dobrze zachowana populacja perłoródki, kę małża. Muszla była sprawdzana na obecność znajduje się w czeskiej Szumawie, górach o po- pereł, zaś tuszka miażdżona między palcami dobnym do Sudetów charakterze. Zachowane w poszukiwaniu pereł znajdujących się w ciele stanowiska wskazują, że gatunek ten musiał małża. Po takim zabiegu nie wyrzucano ciałka, występować bardzo licznie, w gęstych ławicach ale było ono zjadane, bowiem był to ceniony zasiedlając potoki płynące dość spokojnie doli- przysmak w południowo-wschodniej Francji. nami górskimi. Warto uzmysłowić sobie, że per- Z innych krajów znane są opisy wykorzystywa- łoródka potrafi praktycznie „obrukować” dno nia tkanek miękkich małży jako pokarmu, ale potoku, które jest usiane punkt w punkt przyle- głównie dla zwierząt hodowanych w gospodar- gającymi do siebie muszlami tych małży. Obrazy stwach rolnych. takie można właśnie zobaczyć na Szumawie. Muszle były używane przez rzemieślników. Cechą charakterystyczną perłoródki jest Wnętrze muszli małży, tzw. macica perłowa słu- bardzo wąski zakres odpowiednich dla niej żyła jako surowiec do wyrobu różnego rodzaju warunków siedliska. Występuje w potokach galanterii. Zdobiono nią meble, zegary, szkatułki, i górnych odcinkach rzek o bardzo czystej, biżuterię i inne bibeloty, a nawet wykonywano zimnej i silnie natlenionej wodzie. Ze względu z niej guziki. Perłoródka niewątpliwie dostarczana wysokie wymagania co do właściwości fizy- ła tej branży bardzo cennego surowca, ponieważ kochemicznych wody (6,3< pH <8, przewod- macica perłowa tego gatunku jest o wiele atrak- nictwo wody <200 µS/cm), gatunek występuje cyjniejsza od tych pochodzących z innych małży w najczystszych wodach, na obszarach skał słodkowodnych; mieni się ona odcieniami czer- krystalicznych, które nie wzbogacają wód mi- wieni, różu i fioletu. Sproszkowanych muszli nerałami. Wody takie powinny być przejrzyste, używano z kolei jako lekarstwa. dobrze natlenione, zawartość jonów wapnia, Podobnie eksploatowano i wykorzystywa- pomimo tego że są jej potrzebne do budowy no perłoródki w innych krajach Europy, gdzie muszli, nie może przekraczać 8 mg/l, zaś za- jednak gatunek ten nie wyginął. Dlatego wie- wartość biogenów powinna być bardzo niska le wskazuje na to, że eksploatacja nie mogła (np. <1,7 mg NO3/l, <0,06 mg PO4/l). być głównym czynnikiem odpowiedzialnym Perłoródki zamieszkują dno cieków pokry- za jego wyginięcie. Wraz ze zmniejszającą się te piaskiem lub żwirem, albo charakterystycz- liczebnością małży musiała maleć opłacalność ną dla sudeckich potoków mieszaniną piasku i tego zajęcia. Jeden z ostatnich przedsiębiorców, otoczaków, unikając zwykle intensywnych prą- posiadających koncesję na eksploatację sudec- dów wody (taki charakter dna można zobaczyć kich małży, Kacper Ludwig Treubluth, otrzymał w górnej Kwisie). Muszla dorosłych osobników ją od Augusta III Sasa (Bena 2003), jednak za jest masywna, o charakterystycznym nerkowa- pieniądze uzyskane z połowu, „elektorski poła- tym kształcie i dorasta do ok. 15 cm. Zewnętrzna wiacz pereł”, bo taki tytuł nosił Treubluth, nie powierzchnia muszli jest ciemna, niemal czarna, był w stanie utrzymać siebie i rodziny. z bardzo gęsto zaznaczonymi liniami przyrostu. Wydaje się usprawiedliwione, aby przyczyn Szczyt muszli często bywa zerodowany, ciemny zanikania perłoródki w Europie szukać w zmia- organiczny oskórek pokrywający muszlę jest nach środowiskowych. Eksploatowane od wie- wtedy zniszczony, odsłaniając głęboko wytra- ków populacje w dolnej Saksonii miały stabilną wione warstwy macicy perłowej. populację do przełomu wieku XIX i XX, po czym Wśród organizmów towarzyszących perło- – z niewiadomych przyczyn – populacja gwałtow- ródce i mogących świadczyć o dobrej jakości nie się załamuje. W podobnym okresie wymiera siedliska, najbardziej charakterystycznymi ro- populacja zasiedlająca Dolny Śląsk i Łużyce. ślinami są krasnorosty Batrachospermum i mchy

113 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. Rhynchostegium rusciforme, Hygrohypnum oszlifowanym przekroju poprzecznym – żył ochraceum, H. fontinalis. Wśród zwierząt jej 217 lat (Schöne i in. 2004). towarzyszących spotyka się m.in. wypławki Wiek perłoródki jest cechą pozwalają- Polycelis cornuta, Dugesia gonocephala, pijawki cą na ocenę stanu żywotności jej populacji. Erpobdella nigricollis, Glossiphonia complanata, Większość znanych obecnie populacji perło- larwy chruścików, jętek i muchówek oraz ryby: ródki starzeje się, co oznacza, że najmłodsze głowacza białopłetwego Cottus gobio, strzeblę osobniki mają 30–50 lat. Oznacza to również, potokową Phoxinus phoxinus, śliza Barbatula że od kilkudziesięciu lat, osobniki te nie prowa- barbatula i kiełbia Gobio gobio. W ciekach tych dzą skutecznego rozrodu, a tym samym popu- odbywają też tarło ryby łososiowate. Spośród lacje składające się z tych osobników znajdują tych ryb najistotniejszy dla skójki perłorodnej się na prostej drodze do wymarcia, ponieważ jest łosoś Salmo salar i pstrąg potokowy Salmo brak młodocianych osobników osiedlających trutta fario, a zwłaszcza osobniki do trzeciego się w badanych populacjach. Przyrost natu- roku życia, które są najczęstszymi żywicielami ralny w tych populacjach jest ujemny (Geist jej larw. 2005). Jedynie nieliczne populacje mają w swo- Biologia rozrodu perłoródki jest dość typo- im składzie wystarczająco dużo młodych osob- wa dla dużych małży słodkowodnych. Zalicza ników (>20% osobników młodszych niż 20 lat) się ona do organizmów rozdzielnopłciowych, i wystarczającą liczebność, aby prawidłowo jednak w niekorzystnych warunkach siedliska funkcjonować. Za taką uznano niemiecką po- pojawiają się osobniki obojnacze. Wczesnym pulację z rzeki Lutter, czeską z rzeki Blanice, latem samce wyrzucają do wody plemniki, portugalską dopływów rzeki Douro, populacje które są zasysane z wodą przez samice do jamy z kilku szkockich rzek, populacje zamieszkują- skrzelowej. W jej wnętrzu docierają do zgro- ce zachodnią Irlandię, północną Skandynawię madzonych w listkach skrzelowych jaj. Tam do- (np. Pikku-Luiro) oraz populację rosyjską (np. chodzi do zapłodnienia, po czym jaja rozwijają z dorzecza Warzugi na Półwyspie Kolskim). się przez okres do trzech miesięcy do stadium Pozostałe populacje wymagają wdrażania pro- larwalnego zwanego glochidium. Jeden osob- gramów aktywnej ochrony, bez której skazane nik może wydać nawet kilka milionów mikro- są na wymarcie. skopijnych larw (60×70 µm), które zazwyczaj opuszczają jamę skrzelową matki w sierpniu. Prawdopodobne przyczyny wymierania Larwa nie dłużej niż w ciągu ok. 10 dni musi znaleźć żywiciela pośredniego, któremu przy- O historycznych przyczynach wymarcia czepia się do skrzeli, tworząc cystę. Larwy per- trudno coś powiedzieć, że względu na brak łoródki najlepiej rozwijają się na skrzelach ło- konkretnych danych. Wymieranie perłoródki sosi lub pstrągów potokowych, im młodszych zbiega się z okresem intensyﬁkacji rolnictwa tym lepiej, bowiem stare osobniki tych ryb i rozwoju przemysłu oraz zaludnienia wsi. wytwarzają odporność na infekcje glochidiów Wszystkie te trzy czynniki niezwykle silnie od- (Skinder i in. 2003). Od żywicieli larwy od- działywały na strukturę krajobrazu, który pod- dzielają się wiosną rozpoczynając samodzielne legał wówczas intensywnym zmianom, głównie życie, zakopując się w osadach dennych, nawet związanym z wylesianiem i rozwojem rolnic- do 20 cm w głąb, w których żyją ok. 4–5 lat. Po twa. Wylesianie terenu i coraz bardziej inten- 7–20 latach osiągają dojrzałość płciową, a dłu- sywne nawożenie zmieniało skład chemiczny gość ich życia jest rekordowa, zazwyczaj żyją wód spływających do cieków wodnych. Wzrost kilkadziesiąt lat, nierzadko dożywają wieku populacji ludzkiej powodował z kolei zjawi- ponad stu lat (np. Helama, Valovirta 2008). sko głodu ziemi – odzyskiwania dla produkcji Najstarszy znany osobnik pochodzi ze Szwecji, rolnej nawet najmniejszych skrawków gruntu, jego wiek oznaczono na podstawie mozolnego także w dolinach rzek i potoków. To z kolei liczenia warstw muszli pod mikroskopem na wiąże się z ogromną skalą regulacji wód płyną-

114 K. Zając Perłoródka rzeczna Margari�fera margari�fera – perspektywy zachowania gatunku cych. Dość powiedzieć, że ze wszystkich rzek przemysłowe, niszczą populacje perłoródek. i potoków Sudetów, cieki nie mające widocz- Podobny silnie trujący wpływ na perłoródki nych obecnie śladów regulacji to prawdziwa miały środki stosowane w tym czasie w rol- rzadkość. Osadnictwo w górach zagęszcza- nictwie. Wszystkie te zanieczyszczenia przy- ło się, z oczywistych przyczyn koncentrując czyniały się do wzrostu w wodzie zawartości się w dolinach potoków. Skala tych regulacji metali ciężkich i innych substancji, takich jak w Sudetach zadziwia: górskie potoki, także te DDT (Frank, Gertsmann 2007). Perłoródka z niegdyś licznymi populacjami perłoródki, zachowała się wtedy głównie w górnych par- ujęte są w ręcznie budowane kamienne żłoby tiach dorzeczy. z ciosanego kamienia. Liczne młyny dodatko- Zmiany krajobrazu i regulacja potoków, powo wymuszały przebudowę potoków. Warto dobnie jak emisje przemysłowe, które zniszczyły podkreślić, że perłoródka występowała w wą- sudeckie lasy, musiały przyczynić się do zmiany skim pasie pogórzy na obszarze o dużej dyna- chemizmu wody. Perłoródka jest w tym wzglę- mice opadów. W tego rodzaju miejscach łatwo dzie gatunkiem szczególnie wrażliwym. Wody o kulminację fali powodziowej, co dodatkowo zanieczyszczane ściekami z gospodarstw rol- dawało argumenty zwolennikom regulacji rzek nych w ciekach uregulowanych miały niewiel- i potoków. ką zdolność do buforowania zanieczyszczeń Sudety w okresie przedwojennym były ob- i samooczyszczania się. Zmieniał się także skład szarem znacznie bardziej zindustrializowanym osadów rzecznych. W związku z wylesieniem niż obecnie. Wiek XIX to okres intensywnego i intensyﬁkacją upraw zwiększał się udział drob- rozwoju tutejszych miast. Rozwój przemysłu nych części spławialnych, niesionych do wód przyniósł wzrost liczby ludności miejskiej, co płynących wraz ze spływem powierzchniowym miało swoje konsekwencje w ilości ścieków wód opadowych. Tego rodzaju drobnych osa- i budowie kanalizacji, odprowadzającej ścieki dów perłoródka nie toleruje. Uniemożliwiają do wód płynących. Turyście odwiedzającemu one osiedlanie się osobników młodocianych. obecne Górne Łużyce dość trudno zrozumieć Miałkie osady zatykają tzw. przestrzenie inter- skąd wzięły się duże, ładne miasteczka z pię- stycjalne w rumowisku, które budują dno poto- trowymi kamienicami, w środku krajobrazu ków. Rumowisko jest zbudowane z mniejszych typowo rolniczego i dlaczego sprawiają wra- lub większych okruchów kamiennych, między żenie częściowo opuszczonych i niedoinwesto- którymi istnieje wolna przestrzeń, penetrowa- wanych. Tymczasem przed II Wojną Światową na przez wodę. Dość duża część organizmów w Zawidowie, takim miasteczku położonym wodnych, w tym młode malutkie perłoródki, w dorzeczu górnej Nysy Łużyckiej, w centrum korzysta z tego przepływu wody przez osady. dawnego zasięgu perłoródki w południowo-za- Zatkanie tych przestrzeni powoduje śmierć zachodniej Polsce, funkcjonowały duże zakłady mieszkujących je organizmów, ze względu na przemysłowe, głównie tekstylne, które upadły brak tlenu i substancji pokarmowych (Bauer na skutek II Wojny Światowej i późniejszych 1988, Buddensiek i in. 1993, Geist 1997, Box, zmian ustrojowych. Zarówno zakłady, jak Mossa 1999, Cosgrove i in. 2000, Moorkens i gospodarstwa domowe odprowadzały zanie- 2000, Skinner 2003, Lydeard i in. 2004). czyszczenia do rzeki. Podobnie było nad Kwisą, Jednym z czynników, który zdecydował również istotnym miejscem występowania o wymarciu osłabionych, ostatnich znanych perłoródki. Już po wojnie na odcinku poniżej populacji perłoródki na terenie Dolnego Lubania rzeka ta była przez długi okres ustroju Śląska mogła być introdukcja obcych gatun- socjalistycznego martwa, do czego przyczynia- ków. Szczególnie niebezpieczne dla małży jest ły się w znacznej mierze zanieczyszczenia z lo- zarybianie wód obcymi gatunkami. Przez cały kalnych zakładów przemysłowych. Dostarczały XIX w. panowała moda na zarybianie cieków dużego ładunku zanieczyszczeń do wód pły- pstrągiem tęczowym Oncorhynchus mykiss, ga- nących, a zanieczyszczenia wody, zwłaszcza te tunkiem obcego pochodzenia, sprowadzonym

115 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. z Ameryki Północnej. Problem polega na tym, wybrzeża Ameryki Północnej (Jungbluth i in. że larwa perłoródki nie może się przeobrazić na 1985). Jej sytuacja systematyczna nie jest jasna pstrągu tęczowym, zatem zarybione nim potoki (Geist 2005), wiadomo że w obrębie tego ga- nie miały młodych perłoródek, a zamieszkujące tunku próbowano wyróżnić kilka subtaksonów je populacje nie odnawiały się. Dużo uwagi po- lub ekofenotypów, ze względu na zmienność święca się innemu północnoamerykańskiemu ukształtowania muszli [zwłaszcza podgatunek gatunkowi – piżmakowi Ondatra zibethicus, któ- M.(m.) durrovensis (Philips, 1928)] zasługuje ry często odżywia się dużymi gatunkami małży na uwagę, ze względu na krytyczny stan ostat- słodkowodnych. Gatunek ten mógłby wpłynąć niej zachowanej populacji w Irlandii (Phillips na populacje w rzekach, natomiast raczej nie 1928). spotyka się go w dolinach małych potoków. Podobnie jak na terenie naszego kraju, w Ponadto rozprzestrzenił się w Europie już wtedy, przeszłości perłoródka była w Europie licznym gdy perłoródka była silnie zagrożona – piżmaki gatunkiem; w niektórych miejscach mozaika celowo wypuszczono z hodowli w Czechach w z żywych perłoródek i ich muszli mogła pokry- 1905 r., kiedy perłoródka w Sudetach od dawna wać dna rzek nawet kilkoma warstwami (Israel nie była już stwierdzana. 1913, za Kunz, Stevenson l.c.). Obecnie naj- Wydaje się, że istotne odpowiedzi na py- większe populacje perłoródki, liczące kilka tanie o przyczyny wymarcia może dać współ- milionów osobników i posiadające korzystną czesna ekologia. Liczna i ciągła populacja strukturę wiekową, występują w północnej perłoródki, wtórnie pofragmentowana, mogła Rosji, w rzekach płynących na półwyspie Kola podlegać wszystkim negatywnym zjawiskom (Ziuganow i in. 2001). Duże populacje wystę- związanym z dynamiką populacji w przestrzeni pują w Skandynawii i na Wyspach Brytyjskich, (brak połączeń między subpopulacjami, ogra- głównie w Szkocji (Young, Williams 1983, niczenie dyspersji, względne zwiększenie od- 1984). Na południu obszar ich najliczniejszego działywania drapieżników) i stochastycznym występowania to północna Hiszpania, jednak konsekwencjom niskiej liczebności populacji. w najlepszej kondycji wydają się być odkryte w Jednak kwestia ta wymaga dalszych badań. ostatnich latach populacje w Portugalii (Reis, 2003). Sytuacja w Europie W Europie środkowej i zachodniej sytuacja gatunku nie jest tak dobra. Największe popu- Mało kto wie, że w Europie występują dwa lacje zachowały się w Niemczech, Czechach gatunki perłoródek. Pierwszy z nich to tytułowy i Austrii. Nieliczne małe populacje utrzymu- bohater tego artykułu, a drugi to Margaritifera ją się też w tych krajach, w różnych rejonach (Pseudounio) auricularia (Spengler, 1793), ga- Francji, Belgii i Luksemburgu oraz w krajach tunek o 2–3 krotnie większych rozmiarach bałtyckich (Young i in. 2001). ciała (wielkości otwartej dłoni), występują- Ocenia się, że do lat 90-tych ubiegłego wie- cy obecnie tylko w kilku rzekach w Hiszpanii ku liczebność tego gatunku w europejskich po- i Francji, stojący na granicy całkowitego wy- pulacjach spadła o ponad 90% (Bauer 1988). marcia (Araujo, Ramos 2000a, b). Głównym problemem jest brak rekrutacji mło- Perłoródka rzeczna Margaritifera marga- dych – większość europejskich populacji skła- ritifera została uznana przez zoogeografów za da się tylko ze starych osobników, a młode nie gatunek holarktyczny, ponieważ zasięg jej wy- pojawiają się już od 30–50 lat (Geist 2005). Co stępowania rozciąga się od oligotroﬁcznych ciekawe, większość czynników podejrzanych rzek płynących przez arktyczne i umiarkowa- o spowodowanie regresu tego gatunku w ne obszary zachodniej Rosji, dalej na zachód Europie (np. pozyskiwanie pereł, drapieżnictwo przez wody tego typu w krajach basenu morza piżmaka, wprowadzenie pstrąga tęczowego), Bałtyckiego i w zachodniej Europie, aż po rze- obecnie nie oddziałuje, a liczebność gatunku ki odwadniające tereny północno-wschodnie spada nadal na większości obszaru światowego

116 K. Zając Perłoródka rzeczna Margari�fera margari�fera – perspektywy zachowania gatunku zasięgu. Sugeruje to, że przyczyną są czynniki W latach 60-tych próbę reintrodukcji skój- środowiskowe działające w trudnych do prze- ki perłorodnej opisał Tadeusz Kaźmierczak widzenia kombinacjach. z Zakładu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Stan poznania występowania perłoródki w Przeprowadzono ją używając osobników po- Polsce jest znikomy w porównaniu z innymi chodzących z Czech, przywiezionych i przeka- krajami. Przykładowo, w Austrii pod kątem zanych na granicy stronie polskiej przez prof. występowania tego małża zbadano 231 od- V. Dyka z Brna. Dnia 22 czerwca 1965 roku w cinków rzek, we Finlandii wszystkie rzeki, w Śnieżnym Potoku na terenie Karkonoskiego Norwegii 350, w Szwecji 1100 rzek. W Polsce Parku Narodowego wypuszczono 30 osobni- jej status nie jest potwierdzony od lat 30-tych. ków perłoródki oraz w górnym biegu Kwisy, Tymczasem w wielu krajach gatunek ten zo- między Rozdrożem Izerskim a Świeradowem stał ponownie odkryty. W Portugalii ostatnie Zdrojem, wypuszczono kolejnych 80 osobni- stanowiska opisywano w latach 40-tych, gatu- ków, jednak już po dwóch tygodniach nie zna- nek uważano za wymarły, a jednak w ostatnich leziono po nich śladu (Kaźmierczak 1966). latach został wykryty w rzece Rabasal (Reis Introdukcja ta nie powiodła się, bowiem w 2003). Podobna sytuacja występowała w niektó- latach 60-tych jeszcze niewiele wiedziano rych regionach Francji (G. Cochet – inf. ust.), o dynamice transportu rumowiska rzeczne- a także w Hiszpanii. Podstawy do szczególnego go i wymaganiach siedliskowych perłoródek. optymizmu odnośnie występowania perłoród- Główny nacisk położono wtedy na znalezienie ki dają wyniki badań w krajach bałtyckich, w spokojnego miejsca o czystej wodzie i natu- których znaleziono populacje perłoródki. ralnym korycie. Jednak wizytacja tych cieków po okresie wezbrania wód jasno wskazuje na Sytuacja w Polsce przyczyny niepowodzenia – łachy otoczaków wielkości dużej rzepy można znaleźć rozrzu- Skójka perłorodna została uznana w Polsce cone po lesie przyległym do tych odcinków za gatunek wymarły. Już na początku XX w. per- rzek. Prawdopodobnie przywiezione osobniki łoródka wyginęła na trzech ważnych i znanych w miejscach o tak intensywnym transporcie ru- stanowiskach śląskich: Nysie Łużyckiej, Kwisie mowiska dennego zostały zasypane lub wręcz i Bobrze (Pax 1932). W 1921 r. opisano po- zmielone przez osady rzeczne uruchomione w nadto bardzo ubogie stanowisko perłoródki w czasie wezbrania. Kocim Potoku w dorzeczu Nysy Łużyckiej (Pax Czy zatem perłoródka ostatecznie wymarła w 1932, Dyk 1957, Dutkiewicz 1958, 1960), Polsce? W świetle opinii ekspertów (G. Cochet, z dużą liczbą pustych muszli, co sugerowało ekspert Ministerstwa Środowiska Francji – inf. wymieranie populacji. Koci Potok poddano ustna), w ciekach zamieszkałych przez perło- wtedy regulacji, czego ślady widnieją do dzisiaj ródkę jej muszle zachowują się tylko przez ok. w postaci kamiennych tam podłużnych i faszy- 1 rok. Zatem Dutkiewicz (l.c.) pomimo, że nie nowania na odcinku meandrującym. Jeszcze w odnalazł żywych osobników, nie stwierdził osta- latach 50-tych Dutkiewicz opisuje to stanowi- tecznie wymarcia tego gatunku w Polsce. sko, jednak znajduje tam tylko puste muszle. Być może perłoródki w Polsce zamieszki- Wydaje się, że właśnie na początku lat 30. XX wały rzeki również w innych rejonach kraju, wieku nastąpił całkowity zanik skójki perłorod- skoro jeszcze w 1823 r. P. Leśniewski pisał: „W nej na Dolnym Śląsku, a tym samym w Polsce. rzece Bzurze i to powyżej Łęczycy widziałem W Czechach, tuż przy granicy ze Śląskiem ich mnóstwo i wybierałem z nich perły, w ni- Opolskim, perłoródka występowała jeszcze nie- czym najpiękniejszym wschodnim nieustępują- dawno (do połowy XX w.) w dorzeczu Widnej. Po ce, zacząwszy od wielkości ziarnka maku, aż do polskiej stronie była to rzeka naturalna, jednak w największego ziarna rzepaku.” (Samek 1976). ostatnich latach została uregulowana, co przekre- Niedawno opublikowano dane dotyczące sta- śliło możliwość restytucji tam tego małża. nowisk małży perłorodnych z terenu osiemna-

117 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. stowiecznej Rzeczpospolitej znalezione w hi- wymagań gatunku, występuje przede wszyst- storycznych archiwach Narodowego Muzeum kim w Kocim Potoku (ryc. 1). Płynie on wśród Historii Naturalnej Paryżu (Daszkiewicz lasów i łąk, a poza tym stwierdzono w nim 2008). Jednak nie można mieć pewności, czy populację pstrąga potokowego. Godnym roz- nie były to inne gatunki dużych małży słod- ważenia, jako stanowisko do reintrodukcji jest kowodnych, którym również zdarza się wy- też Czarny Potok w dorzeczu Kwisy. Podobny twarzać perły, gdyż bez okazów dowodowych w charakterze do górnej Kwisy, płynie wśród z tych stanowisk nie można jednoznacznie po- pastwisk i ugorów. Nosi ślady dawnych uregu- twierdzić występowania tam perłoródki. lowań, ale obecnie renaturyzuje się. W latach 2006–2007 autorka tego artykułu Reintrodukcja populacji perłoródki z górnej wraz ze współpracownikami dokonała przeglą- części dorzecza Odry wymaga szczegółowych du cieków, takich, które odpowiadają wymaga- wstępnych badań i przygotowań. Szczególne niom perłoródki. Badania prowadzono na te- trudna wydaje się decyzja o właściwym wy- renie Sudetów od okolic Otmuchowa po Nysę braniu populacji, z której miałby być pobrany Łużycką. Miały one na celu ocenę możliwości materiał do odtwarzania sudeckiej populacji. odtworzenia populacji tego gatunku w Polsce. Powinna to być populacja najbardziej podobna Niestety, nie tylko nigdzie nie stwierdzono wy- genetycznie do tej, która zasiedlała wody gór- stępowania tego gatunku, ale co gorsza, liczba nego dorzecza Odry. A należy mieć na wzglę- cieków zachowanych w stanie odpowiadającym dzie, że była to jedyna populacja górska w po- wymaganiom siedliskowym perłoródki okazała łudniowej części zlewni Bałtyku. się dramatycznie niska. Cieki położone wyżej Jednakże największym problemem wydaje w górach w ogóle nie spełniają tych wymagań, się aktualnie weryﬁkacja nietypowego znależi- ze względu na ogromną dynamikę przepływu ska, czyli dobrze zachowanych muszli na tere- i duży transport materiału dennego. Cieki po- nie Kociego Potoku, w ostatnim miejscu wystę- łożone w niższych partiach dolin górskich są na powania żywotnej populacji skójki perłorodnej ogół ściśle uregulowane. Cieki pogórza, gdzie w Polsce. W ramach przeglądu wód płynących perłoródka najprawdopodobniej najliczniej Sudetów prowadzonego w latach 2006–2007 występowała, są również uregulowane i w zasa- odnaleźliśmy tam kilka muszli w dobrym sta- dzie zamienione w rowy i kanały odwadniające. nie oraz pozostałości po muszlach perłoródki Duże rzeki pogórzy są najczęściej uregulowane (ryc. 2). W opinii ekspertów, z którymi kon- i silnie zanieczyszczone. sultowaliśmy się w tej sprawie (Bob Brenner, Jeżeli chodzi o morfologię koryta i rumo- David Strayer, Karl-Otto Nagel, Rafa Araujo), wisko denne, ciągle bardzo dobrym siedliskiem muszle perłoródki nie mogą zachować się w pozostaje Kwisa (zwłaszcza odcinek Mirsk tak dobrym stanie dłużej niż rok. Odnalezienie – Gryfów Śląski), również górny Bóbr, pomi- muszli i ich szczątków stawia problem zacho- mo uregulowania. Głównym problemem jest tu wania ostatniej populacji tego gatunku w no- jednak zanieczyszczenie wody. Obecnie niektó- wym, bardzo obiecującym świetle. re mniejsze cieki prowadzą wody o odpowied- Jednakże sprawa nie jest tak jednoznaczna; nich dla perłoródki własnościach ﬁzyczno- możliwe są dwie sytuacje. Po pierwsze, musz- -chemicznych (np. Łuża, czy Stara Kamienica), le te mogły zachować się z dawnych czasów, w jednak nigdzie sytuacja nie jest idealna (Łuża stanie subfosylnym w nieprzepuszczalnych dla – dostawa drobnego materiału i spływy z pól, wody pokładach iłów lub glin, które chroniły- Stara Kamienica – ryzyko zbyt dużego trans- by muszle przed rozpuszczeniem, jak to dzieje portu dennego). Wspaniale zachowana natu- się w korycie, czy w przepuszczalnych osadach ralna rzeczka Mrożynka (Pogórze Izerskie) nie- (piasek, glina). Jeżeli małż za życia tkwi w ławi- stety ma zbyt dużą dynamikę przepływu, aby cy gliny, to jest sukcesywnie zalewany warstwą perłoródka mogła się tam utrzymać. Najlepszy gliniastych osadów spłukiwanych z brzegu w stan siedliska, biorąc pod uwagę całokształt kierunku dna. Jeżeli zostanie zaskoczony przez

118 K. Zając Perłoródka rzeczna Margari�fera margari�fera – perspektywy zachowania gatunku

Ryc. 2. Muszle perłoródki znalezione w Kocim Potoku w 2006 r. (fot. K. Zając; 2006 r.) Ryc. 1. Koci Potok – przed wymarciem łużyckiej Fig. 2. Shells of pearl mussels found in the Koci Potok populacji perłoródki był ostatnim znanym (Koci Stream) in 2006 (photo by K. Zając; 2006) miejscem jej występowania w polskiej części Sudetów (fot. K. Zając; 2006 r.) powierzchni, (...) wasze miejsce powinniście Fig. 1. The Koci Potok (Koci Stream) – before the przeszukać bardziej opierając się na dotyku” (B. ex�nc�on of the pearl mussel in Łużyce it was the Brenner). Ondrej Spisar, czeski specjalista zaj- last site with viable popula�on of this species in the mujący się populacją na Szumawie, podkreślał, Polish part of the Sudety (photo by K. Zając; 2006) że szczątkowe populacje perłoródki zachowują się w najbardziej trudno dostępnych miejscach, spadek poziomu wody ponad jej linią, to musz- np. pod nawisami brzegowymi, które w Kocim la nie rozpuści się, a zostanie szybko zalana gli- Potoku mogą się sięgać nawet 2 m pod brzeg, ną (w Kocim Potoku obserwowaliśmy zalewane przy 20–30 cm wysokości. w ten sposób gliną liście drzew). Tego rodzaju Jednak bez rozstrzygnięcia dylematu wy- mechanizm mógłby zachować muszle w dobrej stępowania perłoródki nie jest możliwe prowa- kondycji. Były one najliczniej znajdowane na dzenie dalszych prac nad restytucją lub reintro- odcinku charakteryzującym się tego rodzaju budową (podmywane ławice gliny). Subfosylne dukcją tego gatunku w Polsce. Jeżeli natomiast ławice muszli skójki gruboskorupowej Unio zachowała się szczątkowa populacja sudecka, to crassus są obserwowane w kwaśnych wodach wymaga natychmiastowej i szczególnej ochro- potoków Kotliny Orawsko-Nowotarskiej (K. ny, ponieważ byłaby to jedyna populacja górska Zając – dane niepubl.), gdzie muszle ulegały w południowej części zlewni Bałtyku. rozpuszczeniu w wodzie potoku, jednak te zakopane w glinie były w całkiem dobrym stanie. Możliwości restytucji w Polsce W drugim wariancie, muszle świadczyłyby o zachowaniu szczątkowej populacji perłoród- W związku z poprawą stanu siedlisk w daw- ki. Jednak jak podkreślają eksperci, ich odnym areale perłoródki na terenie Polski, poja- nalezienie będzie niezwykle trudne: „(będzie wiają się warunki sprzyjające odbudowaniu po- występowała) pod korzeniami, gałęziami, za pulacji M. margaritifera. Cieki sudeckie, dzięki kamieniami (...), mech może porastać muszlę dużej dynamice przepływów, spontanicznie i pozostanie niezauważona. W miękkim osa- renaturyzują się. Następuje stała poprawa jako- dzie w ogóle muszla nie będzie widoczna na ści wód w dorzeczu górnej Odry (dane WIOŚ

119 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. we Wrocławiu). Planowana budowa kanalizacji gatunek zwornikowy, dzięki masowemu wy- i oczyszczalni ścieków powinna dodatkowo stępowaniu i zdolnościom ﬁltracyjnym mający poprawić stan wód. Prowadzona jest w dorze- pozytywny wpływ na jakość wód. Zachowanie czu Odry restytucja ryb łososiowatych, których tego rodzaju gatunku w wodach regionu obecność jest niezbędna do przeobrażenia się o ogromnie zdegradowanych rzekach (Sudety), larwy małża. Perłoródka wydaje się dobrze sprzyjać będzie zwróceniu uwagi społeczności tolerować chów wsobny (Buddensiek 1995), lokalnych na problem ochrony wód i jakości zatem możliwość odtworzenia populacji nawet środowiska naturalnego. Istnieje ogromne za- z niewielkiej liczby osobników jest realna. interesowanie tym gatunkiem wśród lokalnej Tego rodzaju programy prowadzi się w całej społeczności, np. gmina Zawidów aktywnie Europie. Nastąpił ogromny postęp w rozwoju współpracuje przy pracach nad jego odzyska- technik hodowli i namnażania małży. Metodyka niem dla przyrody regionu. Jak stwierdzono w prowadzenia takich prac restytucyjnych i rein- innych krajach (np. Francja) gatunek ten jest trodukcyjnych jest na dużą skalę stosowana w szczególnie przydatny w prowadzeniu dydak- świecie (np. słynny ośrodek hodowli małży na tyki ochrony środowiska. Ze względu na po- Wirginia Tech University; Hua, Neves 2007). wiązanie z rybami łososiowatymi, jego ochro- Są one stosowane z sukcesem w wielu krajach na wykazuje efekt „parasolowy” w odniesieniu Europy w odniesieniu do perłoródki. Zasada ta- do całego środowiska oligotroﬁcznych rzek kiej hodowli jest prosta – z dzikiej populacji po- i potoków górskich, jak również ma wymierne biera się dojrzałe płciowo osobniki i umieszcza je konsekwencje ekonomiczne dla lokalnych spo- w sztucznej hodowli, zasilanej wodą pochodzącą łeczności, jako element znakomicie sprzyjający z cieku, do którego planuje się małże wsiedlić. rozwojowi turystyki. W okresie rozrodu w zbiornikach hodowlanych umieszcza się ryby będące żywicielami pośredni- mi danego gatunku małża. Ryby takie, w dużym PIŚMIENNICTWO stopniu zarażone larwami małża, hoduje się do momentu odczepienia się przeobrażonych larw Araujo R., Ramos M.A. 2000a. Action Plan for od żywiciela pośredniego. Małe małże hoduje Margaritifera auricularia. Council of Europe. T- się dalej w kontrolowanych warunkach, czy to PVS (2000) 9. Strasbourg. w sztucznych pojemnikach, czy w tzw. żłobkach Araujo R., Ramos M.A. 2000b. Status and (małych, często zupełnie sztucznie wybudowa- conservation of the giant European freshwater nych ciekach z kontrolowanym przepływem). pearl mussel (Margaritifera auricularia) Im bardziej małe małże zostaną podhodowane, (Spengler, 1793). (Bivalvia: Unionoidea) tym lepiej, bowiem ich przeżywalność rośnie Biological Conservation 96: 233–239. wraz z rozmiarami ciała. Możliwa jest również Bauer G. 1988. Threats to the Freshwater Pearl druga metoda, mniej inwazyjna, która polega Mussel Margaritifera margaritifera L. in Central Europe. Biological Conservation 45: 239–253. na zwiększaniu naturalnej przeżywalności larw Bena W. 2003. O łużyckich perłach. W: Bena W. małży. Do potoku, w którym chcemy prowadzić (red.). Polskie Górne Łużyce. Wydawnictwo F.H. aktywną ochronę, należy wprowadzić narybek Agat, Zgorzelec: 564–573. ryby żywiciela pośredniego, dzięki czemu znacz- Box J.B., Mossa J. 1999. Sediment, land use, and nie większy procent larw przeżyje, przeobrazi się freshwater mussels: Prospects and problems. i w konsekwencji osiedli. Możliwy jest cały wa- Journal of the North American Benthological chlarz metod kombinowanych, w których łączy Society 18 (1): 99–117. się różne elementy tych dwóch metod. Buddensiek V. 1995. The culture of juvenile fresh- Z wielu względów warto podjąć próbę od- water pearl mussels Margaritifera margaritifera tworzenia występowania perłoródki na terenie L. in cages: A contribution to conservation pro- Polski. Po pierwsze, to niezmiernie czuły ga- grammes and the knowledge of habitat require- tunek wskaźnikowy jakości wód oraz ważny ments. Biological Conservation 74, 1: 33–40.

120 K. Zając Perłoródka rzeczna Margari�fera margari�fera – perspektywy zachowania gatunku

Buddensiek V., Engel H., Fleischauer-Rossing lich mit Beruecksichtigung der Perlgewaesser S., Wachtler K. 1993. Studies on the chemistry Baerns). Leipzig. of interstitial water taken from deﬁned horizons Hua D., Gu R. 2002. Freshwater Pearl Culture in in the ﬁne sediments of bivalve habitats in sev- China. Aquaculture Asia 7, 1: 6–8. eral northern German lowland waters II: Micro- Hua D., Neves R.J. 2007. Captive Survival and Pearl habitats of Margaritifera margaritifera L., Unio Culture Potential of the Pink Heelsplitter Pota- crassus (Philipsson) and Unio tumidus Philips- milus alatus. North Americal Journal of Aqua- son. Archiv f. Hydrobiol. 127: 151–166. culture 69: 149–158. Cosgrove P.J., Young M.R., Hastie L.C., Gaywood Jungbluth J.R., Coomans H.E., Groh H. 1985. M.J., Boon P.J. 2000. The status of the freshwater Bibliographie der Flussperlmuschel Margaritifera pearl mussel Margaritifera margaritifera Linn. in margaritifera (Linn. 1785); Verslagenen Techni- Scotland. Aquatic Conservation: Marine and sche Gegevens No 41; Instituut voor Taxonomi- Freshwater Ecosystems 10: 197–208. sche Zoologie, Universiteit Amsterdam. Daszkiewicz P. 2008. Nieznane francuskie, histo- Kaźmierczak T. 1966. Próba restytucji perłoródki ryczne dane występowania skójki perłorodnej rzecznej w Karkonoszach. Chrońmy Przyr. Ojcz. Maragaritifera margaritifera (LINNAEUS, 22, 1: 51–52. 1758) w Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Parki Kunz G.F., Stevenson Ch.H. 1908. The book of the Narodowe i Rezerwaty Przyrody 27(4) : 131– pearl. Its history, Art, Science and Industry. The –133. Century co., New York; wznowienie przez wy- Dutkiewicz J. 1958. Skójka perłorodna – gatunek dawnictwo Dover w 2001. wymierający. Chrońmy Przyr. Ojcz. 14, 4: 19–28. Lydeard C., Cowie R.H., Ponder W.F., Bogan Dutkiewicz J. 1960. Wyniki badań nad rozmiesz- A.E., Bouchet P., Clark S.A., Cummings czeniem perłoródki rzecznej (Margaritifera K.S., Frest T.J., Gargominy O., Herbert D.G., margaritifera L.) na Dolnym Śląsku. Acta zool. Hershler R., Perez K.E., Roth B., Seddon M., cracov. 5, 9: 336–347. Strong E.E., Thompson F.G. 2004. The Global Dyk V. 1957. Flussperlmuscheln im Aquarium. Decline of Nonmarine Mollusks. BioSience 54, Aquarien und Terrarien 4: 334–335. 4: 321–330. Frank H., Gerstmann S. 2007. Declining Popula- Moorkens E.A. 2000. Consevation Management of tions of Freshwater Pearl Mussels (Margaritifera the Freshwater Pearl Mussel Margaritifera mar- margaritifera) Are Burdened with Heavy Metals garitifera. Part 2: Water quality requirements. and DDT/DDE. Ambio 36, 7: 571–574. Irish Wildlife Manuals, 9. Geist 2005. Conservation Genetics and Ecology Pax F. 1932. Perlenbäche und Perlenfischerei in den of European Freshwater Pearl Mussels (Mar- Sudeten. Schles. Mon. Ig. 9, 11: 388–392. garitifera margaritifera L.) Ph.D. thesis, Tech- Phillips R.A. 1928. On Margaritifera durroven- nische Universität München. sis, a new species of pearl mussel from Ireland. Geist J. 1997. Ecological studies on the effects of fine J.Mollus. Stud. 18: 69–74. sediment illuviation in the interstices of North- Reis J. 2003. The freshwater pearl mussel ern Bavarian freshwater pearl mussel brooks. [Margaritifera margaritifera (L.)] (Bivalvia, Technische Universität München, Germany. Unionoida) rediscovered in Portugal and Haws M. 2002. The Basic Methods of Pearl Farm- threats to ist survival; Biological Conservation ing: A Layman’s Manual. Center for Tropical and 114: 447–452. Subtropical Aquaculture. Publication No. 127. Samek A. 1976. Świat muszli. Wydawnictwo Mor- University of Hawaii at Hilo, USA. skie, Gdańsk. Helama S., Valovirta I. 2008. The oldest recorded Schöne B.R., Dunca E., Mutvei H., Norlund U. animal in Finland: ontogenetic age and growth 2004. A 217-year record of summer air tempera- in Margaritifera margaritifera (L. 1758) based on ture reconstructed from freshwater pearl mus- internal shell increments. Memoranda Soc. Fau- sels (M. margaritifera, Sweden). Quaternary Sci- na Flora Fennica 84: 20–30. ence Reviews 23: 1803–1816. Hessling T. von. 1859. Die Perlnmuscheln und ihre Skinner A., Young M., Hastie L. 2003. Ecology of Perlen. Naturwissenschaftlich und geschicht- the freshwater pearl mussel. Conserving Natura

121 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

2000 Rivers Ecology Series No. 2 English Nature, Young M.R., Williams J.C. 1984. The reproduc- Peterborough. tive biology of the freshwater pearl mussel Mar- Young M.R., Cosgrove P.J., Hastie L. C. 2001. The garitifera margaritifera (Linn.) in Scotland; I. Field Extend of, and Causes for, the Decline of a High- Studies; Archiv f. Hydrobiologie 99: 405–422. ly Threatened Naiad: Margaritifera margaritifera. Ziuganov V., Kaliuzhin S., Beletsky V., Pop- W: G. Bauer and K. Wachtler (eds). Ecology and kovich E. 2001. The pearl mussel-salmon com- Evolution of the Freshwater Mussels Unionoida. munity in the Varzuga river, northwest Russia: Ecological Studies, vol. 145. Springer Verlag Ber- Problems and environmental impacts; In: Bauer lin, Heidelberg: 337–358. G., Wächtler K. (eds). Ecology and Evolution Young M.R., Williams J.C. 1983. The status and of the freshwater mussels Unionoida; Ecologi- conservation of freshwater pearl mussel Mar- cal Studies 145; Springer Verlag, Heidelberg: garitifera margaritifera L. in Great Britain; Bio- 359–366. logical Conservation 25: 35–52.

SUMMARY

Zając K. Freshwater pearl mussel Margari�fera margari�fera – prospects for the species survial Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 111–122, 2009.

The freshwater pearl mussel is a typical flag species, which attracts public interest in nature conservation. Its flag role is related to ability to create pearls. We have reviewed historical information on the pearl mussel exploitation and its potential influence on the persistence of the species. The Sudety Mts with the upper sections of the Bóbr, Nysa Łużycka and Kwisa rivers abounding in pearl mussels had become the well known area of pearl fishing since the 17th century. The first evidence of overfishing, recorded in the first half of the 18th century, was a decree issued in 1729 by August II Mocny (Friedrich August I), king of Poland and Saxon elector, forbidding pearl fishing due to the low population of the pearl mussel. Kacper Ludwig Trebluth, the last person granted by king of Poland and Saxon elector, August III Sas (Friedrich August II) a licence for pearl fishing (in the Sudety Mts. in the period of 1753–1769), could not earn his livelihood from this activity. The last records of pearl mussels shoals were, provided by local naturalists from the upper Kwisa river at the end of the 19th century . It is difficult to identify factors which caused the species decline. It is obvious that similarly as in other countries of Europe, the species decline is associated with the intensive development of agriculture and industry, which caused major changes in the landscape. One factor seems to be more important than previously believed: intense river and streams regulation (artificial stone-lined channels). The development of watermills and local industry, and the intense development of human settlements forced the regulation of any stream; in addition, water quality decreased due to agriculture (deforestation) and industrial sewage. It is rather improbable that muskrat Ondatra zibethicus could influence the pearl mussel population because that species was purposefully released from captivity in Czech (1905) after the pearl mussel had become extinct. In Poland no intensive search of freshwater pearl mussels was carried out. The species has been regarded as extinct since 1960. The inventory of water courses in the Sudety Mts., done in 2006–2007, did not show the species presence, except for a few well preserved shells found in Koci Potok (Fig. 2). It may indicate that a relic population can still live in this stream or that some subfossil remnants have been excavated by the stream. The inventory has also shown that the number of water courses which could meet the habitat requirements of pearl mussels is very low. On the other hand, land abandonment has caused spontaneous restoration of some streams in Sudety Mts. The general improvement of environmental conditions in the whole region, especially in terms of water quality, as well as the plans of indigenous salmonid fish reintroduction create habitat conditions appropriate for the freshwater pearl mussel. A chance of restoring or reintroducing the species has been assessed, taking into account the interest of local communities.

122 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 123–132, 2009.

Konarek tajgowy Phryganophilus ruﬁcollis (Fabricius, 1798) (Coleoptera: Melandryidae) w Polsce

Phryganophilus ruﬁcollis (Fabricius, 1798) (Coleoptera: Melandryidae) in Poland

JERZY M. GUTOWSKI, KRZYSZTOF SUĆKO

Zakład Lasów Naturalnych, Instytut Badawczy Leśnictwa, 17-230 Białowieża, ul. Park Dyrekcyjny 6 e-mail: [email protected], [email protected]

Słowa kluczowe: Coleoptera, Melandryidae, Phryganophilus ruﬁcollis, biologia, rozmieszczenie, ochrona.

Podsumowano wiedzę o konarku tajgowym Phryganophilus ruﬁcollis, kładąc nacisk na rozmieszczenie w Polsce, biologię, monitoring oraz problemy ochrony. To gatunek wskaźnikowy dla obszarów Natura 2000, chroniony w Polsce, relikt lasów pierwotnych. Na podstawie okazów muzealnych podano stanowiska z Chorwacji, Ukrainy i Polski oraz szczegółowo przedstawiono współczesne informacje o występowaniu na terenie Puszczy Białowieskiej. Opisano i zilustrowano wygląd larw i imagines, dokonano pomiarów wielkości ciała chrząszczy (długość 10,9–17,4 mm). Gatunek ten występuje w Puszczy Białowieskiej w borach mieszanych Calamagrostio-Piceetum oraz w grądach Tilio-Carpinetum, preferuje naturalne lasy z dużym udziałem martwego drewna. Stwierdzono rozwój jego larw w mocno rozłożonej (zgnilizna biała), wilgotnej kłodzie świerka. Opisano dzienną aktywność imagines w okresie 24 V–14 VII. Przedstawiono założenia monitoringu tego gatunku, skupiającego się głównie na ocenie jakości siedliska. Omówiono zagrożenia dla stabilności populacji, a także sformułowano listę postulatów ochronnych, z których główne to: zachowanie miejsc rozwoju (konieczność pozostawienia grubowymiarowego martwego drewna) i tworzenie rezerwatów faunistycznych.

Wstęp dzie zaliczany jest do wielkich rzadkości faunistycznych; w wielu krajach zachodniej Europy Konarek tajgowy Phryganophilus ruﬁcollis, prawdopodobnie zupełnie wyginął. Wielkość objęty w naszym kraju ścisłą ochroną gatun- i stan obecny populacji konarka tajgowego w kową, umieszczony został na Czerwonej Liście Polsce są trudne do oszacowania ze względu na Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce oraz brak dokładnych badań, skrajną rzadkość wy- w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (kate- stępowania i skryty tryb życia. Zajmując małe, goria EN). Jest jednym z gatunków wskaźni- izolowane obszary i posiadając tak nieliczne kowych dla obszarów Natura 2000 o wysokim subpopulacje, gatunek ten jest szczególnie na- statusie gatunku priorytetowego (kod: *4021). rażony na wyginięcie. Uznaje się go za relikt lasów pierwotnych. Od Celem naszej pracy było zbadanie roz- chwili jego opisania po dzień dzisiejszy wszę- mieszczenia P. ruﬁcollis w Polsce, poznanie

123 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. jak najwięcej faktów z jego biologii oraz pod- Pozycja systematyczna sumowanie istniejącej wiedzy o tym gatunku. Wykonano następujące prace: Holarktyczny rodzaj Phryganophilus R. • Przeprowadzono kwerendę informacji pu- Sahlb., należący do rodziny śniadkowatych blikowanych i niepublikowanych o tym ga- (Melandryidae), liczy na świecie 5 gatun- tunku. ków, w tym 4 rozmieszczone są w Palearktyce • Przejrzano zbiory entomologiczne kilku (Nikitskij 1988), a 2 występują w Europie. osób prywatnych i instytucji pod kątem Oba te gatunki – P. ruficollis i P. auritus Motsch. obecności P. ruficollis. – spotykane są też w Polsce. • Dokonano pomiarów 9. osobników. Konarek tajgowy został znaleziony przez • Prowadzono odłowy okazów z pomo- Fabriciusa w Finlandii i opisany w rodzaju cą pułapek barierowych i Moericke’go na Dircaea, a dopiero później przeniesiony do wybranych powierzchniach w Puszczy rodzaju Phryganophilus. Znane synonimy: = Białowieskiej (PB), gdzie gatunek ten aktu- analis Fabricius, 1792 (Cantharis), = paradoxus alnie występuje. Paykull, 1799 (Lymexylon). • Poszukiwano imagines na leżących kłodach i owocnikach hub w odpowiednich środo- Morfologia wiskach. • Prowadzono analizy entomologiczne po- Wygląd imago (ryc. 1) opisano, lub przed- tencjalnego materiału żywicielskiego larw stawiono na fotografii, w wielu publika- P. ruficollis w miejscach złowienia imagines cjach (np. Seidlitz 1898, Nikitskij 1988, oraz w innych prawdopodobnych miejscach Lundberg 1993, Kubisz 2004b, Reiråskag jego występowania. 2006). Długość imagines, oceniona na podsta- • W miejscach stwierdzenia gatunku przepro- wie naszych pomiarów oraz danych literatu- wadzono liczenie leżących kłód o średnicy minimum 20 cm na transektach o długości 100 m, jako potencjalnej bazy pokarmowej. Na każdym stanowisku założono po 1–2 transekty (łącznie 10 transektów). • Przeprowadzono analizę potencjalnych siedlisk (wydzielenia z drzewostanami w wieku powyżej 100 lat) na podstawie za- pisów w operatach urządzeniowych nadle- śnictw puszczańskich: Białowieża, Browsk, Hajnówka. Prace badawcze nad koleopterofauną PB, ale bez szczególnego ukierunkowania na ten gatunek, autorzy prowadzą od wielu lat. W 2007 i 2008 r. podjęto szczegółowe badania P. ruficollis na terenie PB, typując do nich przede wszystkim te miejsca, gdzie stwierdzono wcze- śniej jego występowanie. Informacje o stanowiskach konarka tajgowego w PB podano w niniejszej pracy w sposób Ryc. 1. Postać dorosła (imago) konarka tajgowego mało precyzyjny, aby uniknąć ewentualnych Phryganophilus ruficollis (fot. J.M. Gutowski, prób wyławiania okazów przez kolekcjonerów. 1.06.2005, BPN) Fig. 1. Adult (imago) of Phryganophilus ruficollis (photo by J.M. Gutowski, 1st June 2005, BNP)

124 J.M. Gutowski, K. Sućko Konarek tajgowy Phryganophilus ruﬁcollis w Polsce

Tab. 1. Wymiary ciała imagines Phryganophilus ruﬁcollis z Puszczy Białowieskiej (n = 9; 3♂♂, 6♀♀) Table 1. Body dimensions of adults of Phryganophilus ruﬁcollis from the Białowieża Primeval Forest (n = 9; 3♂♂, 6♀♀)

Wymiary cia�a w mm; minimum – maksimum (�rednia) P�e� Body dimensions in mm; minimum – maximum (average) Sex d�ugo�� cia�a szeroko�� cia�a d�ugo�� pokryw d�ugo�� przedplecza body length body width length of elytra length of pronotum samce 10,9-16,6 3,4-4,2 8,3-10,7 1,9-2,1 males (13,3) (3,7) (9,4) (2,0) samice 12,3-17,4 3,4-4,3 9,6-12,2 1,9-2,4 females (14,0) (4,0) (10,6) (2,3) Razem 10,9-17,4 3,4-4,3 8,3-12,2 1,9-2,4 total (13,8) (3,9) (10,2) (2,2) rowych, waha się od 10 do 18 mm, przy czym (2002) w monografii larw Melandryidae Rosji. samice są średnio nieco większe niż samce Fotografie larwy i poczwarki przedstawiono w (tab. 1). Całe ciało czarne, z lekkim połyskiem, pracy Reiråskag (2006). jedynie przedplecze i dwa ostatnie segmen- Postać dorosła konarka tajgowego (ryc. ty odwłoka żółtopomarańczowe. Dymorfizm 1) przypomina nieco przedstawiciela rodziny płciowy przejawia się tym, że ostatni człon omomiłkowatych (Cantharidae). Występujący głaszczków szczękowych jest u samca wyraźnie w Polsce drugi gatunek z rodzaju konarek – P. większy, stopy pierwszej pary nóg masywniej- auritus – jest o kilka milimetrów mniejszy od sze (szersze), a wycięcie na zakończeniu ostat- swego krewniaka, a jego przedplecze ma podłuż- nich widocznych sternitów i tergitów odwłoka ny, ciemny pas, w odróżnieniu od P. ruficollis, nieco wyraźniejsze. Opis larwy (ryc. 2) tego u którego jest ono jednolicie jasno ubarwione. i pokrewnych gatunków zamieszcza Nikitsky Rozmieszczenie geograficzne

Konarek tajgowy występuje w północnej Palearktyce od Japonii przez tajgową strefę Syberii po południową i zachodnią Europę. Jest gatunkiem o borealno-górskim typie rozmieszczenia. Na naszym kontynencie na północy sięga do Norwegii, północnej Szwecji, Karelii i Łotwy, na południu do Siedmiogrodu, Banatu i Chorwacji, a najdalej na zachód notowany był w Portugalii, Hiszpanii i Francji (Seidlitz 1898, Burakowski i in. 1987, Lundberg 1993, Audisio, Nikitsky 2007, Pettersson i in. 2007). W Europie znany jest z nielicznych Ryc. 2. Larwa Phryganophilus ruﬁcollis znaleziona znalezisk, często odległych w czasie. We Francji na rozkładającym się świerku w Puszczy uważany jest obecnie za gatunek „mitycz- Białowieskiej (fot. K. Sućko, 1.06.2005) ny”, bowiem jedyny okaz został tam złowiony Fig. 2. Larve of Phryganophilus ruﬁcollis found on w 1886 r. i odtąd nikt go nie widział (Richoux decaying spruce in Białowieża Primeval Forest 2007). Z Bawarii znany tylko na podsta- (photo by K. Sućko, 1st June 2005) wie bardzo starych danych (Reitter 1911), 125

1 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. w Czechach ostatni okaz pochodzi z lat pięć- 1 ex. na świeżo zwalonym pniu olchy, leg. dziesiątych XX w. (Anonim 2007), na Słowacji JMG; odnotowany tylko z jednego okazu złowione- • BPN, oddz. 254/284, grąd, 30.05.2005, go w 1972 r. na Małej Fatrze (Franc 2006, w leżącym, rozłożonym, wilgotnym świer- Majzlan 2007). Najświeższe dane pochodzą ku o średnicy ok. 30 cm, 3 larwy, szczątki z Łotwy (Barševskis 2001), Polski (Borowski martwego imago i 1 żywy chrząszcz; w ho- 2001, Borowski, Węgrzynowicz 2001, Byk dowli laboratoryjnej z larw uzyskano ima- 2001, Kubisz 2004b), Szwecji i Norwegii gines – 1 ex. 28.11.2005, 1 ex. 7.12.2005, leg. (Lundberg 1993, Pettersson i in. 2007, et cult. JMG; Reiråskag 2006). • BPN, oddz. 288/318, bór, →1.06.2006, po W zbiorach Muzeum i Instytutu Zoologii 1 ex. do puł. Moericke’go i do puł. ekrano- PAN w Warszawie znaleźliśmy 2 okazy pocho- wej; →15.06.2006, 1 ex. do puł. ekranowej dzące z Chorwacji: 1 ex. – Croatien; ruﬁcollis leg. JMG; F., analis F., Croat., Hampe; MIZ 78001; 1 ex. – • rez. „Podcerkwa”, 23.06.2006, 1 ex. w locie Sljeme, 14.6.[1]900; Croatia; ex coll. P. Franck; w godzinach południowych, obs. K. Sztaba; ruﬁcollis F.; MIZ 78002. Kolejne 2 imagines znajdują się w Instytucie Systematyki i Ewolucji 54° Zwierząt PAN w Krakowie (kolekcja S.A. 748

Stobieckiego): 1 ex. – Ukraina, Wacławówka k. 752 50° 761 Koziatyna, VIII 1913; 1 ex. – [nr]2972. Ustroń, 16° 24° 764 [góra]Równica p. Cieszyn, w maju 1939 r. ze- 775 brał Sergiusz hr. Toll w Karpatach Śląskich. 781 56 W Polsce aktualnie występuje tylko 58 w Puszczy Białowieskiej (PB). Z gór znane są 69 96 102 106 109 2 stare doniesienia (Burakowski i in. 1987, 118 123 126 130 134 157 147 154 161 165 Kubisz 2004a, b): Romanka w Beskidzie 180 183 Żywieckim (XIX w.) oraz ww. Równica koło 210 221 223 228 243 247 260 Ustronia w Beskidzie Śląskim, które traktowa- Hajnówka 274 282 287 302 320 ne są jako historyczne (ryc. 3). W 2000 r. został 331 335 340 344 356 370 375 odkryty w PB (Borowski 2001, Borowski, 387 402 382 398 422 413 Białowieża 429 Węgrzynowicz 2001, Byk 2001). 441 435 445 462 Na terenie PB odłowiono bądź zaobserwo- 468 473 483 490 495 499 wano okazy na następujących stanowiskach: 520 525 535 539

• Białowieski Park Narodowy (obszar 574 568 ochrony ścisłej) (BPN), →10.06.2000, 594 598 A 629 634 B 1 ex. do pułapki „Fomes” na stojącym tyl- 660 664 696 C cu osiki (Borowski 2001, Borowski, 728 D Węgrzynowicz 2001); 0 5 10 km • BPN, oddz. 288/318, bór, 2000, 1 ex. do puł. ekranowej zawieszonej przed dziuplą na Ryc. 3. Miejsca stwierdzeń Phryganophilus ruﬁcollis świerku (Byk 2001); w Polsce i w Puszczy Białowieskiej: A – stanowiska • BPN, Dziedzinka, 14.07.2001, grąd, 1 ex., aktualne B – stanowiska historyczne, C – Białowieski leg. A. Woźniak; Park Narodowy, D – rezerwaty przyrody poza BPN • BPN, oddz. 318, bór, →4.06.2003, 1 ex. do Fig. 3. Places of recorded occurrence of puł. ekranowej, leg. J.M. Gutowski (JMG); Phryganophilus ruﬁcollis in Poland and in Białowieża • ad Grudki, 20.06.2003, 1 martwy okaz Primeval Forest: A – recent locali�es, B – historical w pułapce na korniki, leg. A. Woźniak; locali�es, C – Białowieża Na�onal Park, D – nature • BPN, oddz. 254, wilgotny grąd, 30.05.2005, reserva�ons outside of the BNP

126 J.M. Gutowski, K. Sućko Konarek tajgowy Phryganophilus ruﬁcollis w Polsce

06.2006 – 1 ex., 07.2008 – 2 ex., do puł. ekra- cym, wilgotnym, miękkim drewnie. Według nowej typu „Netocia” zawieszonej na pniu Lundberga (1993), grube pnie mogą być za- dziuplastego dębu, leg. M. Dworakowski; siedlane nawet do 25 lat po przewróceniu drze- • BPN, oddz. 318, bór, →24.05.2007 i → wa. Zimują larwy i poczwarki. W Szwecji Palm 7.06.2007, po 1 ex. do puł. ekranowej, leg. (1959) znalazł larwy i poczwarki tego gatunku JMG; jesienią na leżącym, częściowo rozłożonym dę- • Leśnictwo Suche, oddz. 496, bór mieszany, bie o średnicy około 30 cm. Pień nie stykał się 15–28.05.2007, 1 ex. do puł. ekranowej, leg. z ziemią, kora w większości odpadła, drewno JMG. wewnątrz było twarde, ale na zewnątrz mięk- Wszystkie aktualne stanowiska leżą na tere- kie i przerośnięte grzybnią. Larwy żerowały nie obszaru Natura 2000 Puszcza Białowieska na granicy drewna twardego i zagrzybionego. PLC200004, jedno z nich jest ponadto obszarem Wiosną następnego roku, 27 maja, część oka- ochrony ścisłej BPN, jedno rezerwatem przyrody zów opuściła już żerowiska, a część imagines (Podcerkwa), a dwa położone są na terenie lasów pozostawała jeszcze w kolebkach poczwarko- gospodarczych (ad Grudki i leśnictwo Suche). wych. Owa kłoda zasiedlana była przez ten ga- Stanowiska te, w sposób niezbyt precyzyjny za- tunek przez wiele lat. W Norwegii Lundberg znaczono na załączonej mapie (ryc. 3). W sumie (1984) stwierdził żerowanie larw konarka na terenie PB, w latach 2000–2008, znaleziono tajgowego na leżących, umiarkowanie i moc- 18 imagines (w tym 2 martwe) oraz 3 larwy (z no rozłożonych kłodach brzóz o średnicy 15 dwóch z nich wyhodowano 2 kolejne chrząsz- i 30 cm. Jedna z kłód była przerośnięta grzybnią cze). Spośród tych okazów zaledwie 6 odnotowa- wrośniaka różnobarwnego Trametes versicolor no poza obszarem ochrony ścisłej BPN. Gatunek (L.; Fr.) Pilat. Chodniki koncentrowały się po ten niewątpliwie występuje na terenie PB od północnej stronie kłody, gdzie drewno było dawna, ale na skutek rzadkości, skrytego trybu tak miękkie, że można było wyciskać z niego życia i braku ukierunkowanych w przeszłości wodę ręką. Kolebki poczwarkowe znajdowa- poszukiwań, nie był wcześniej tutaj znaleziony. ły się na głębokości 3–5 cm, w drewnie nieco twardszym. Ślady żerowania stwierdził także Biologia w drewnie rozkładanym przez białą zgniliznę na nabiegu korzeniowym wiatrowału brzozy, Biologia gatunku nie jest w pełni pozna- w miejscu gdzie ziemia częściowo przykrywa- na. Cykl rozwojowy trwa 2–3 lata, na północy ła korę. Niedawno Reiråskag (2006) znalazł Europy być może i dłużej (Lundberg 1984, w Norwegii liczne grube pnie świerka za- Kubisz 2004b). Jako rośliny żywicielskie larw siedlone przez konarka tajgowego. Leżące od podawano dąb, buk, brzozę i olchę, przy czym 5–10 lat kłody były w miejscach żerowania najważniejszą miał być dąb (Reitter 1911, przerośnięte białymi sznurami grzybni, Palm 1959, Nikitskij 1988, Nikitskij i in. a samo drewno miało barwę żółtawą i porowatą 1996). Lundberg (1984, 1993), Ehnström strukturę. (2006) oraz Pettersson i in. (2007) podają, na W PB larwy konarka tajgowego znaleziono podstawie danych ze Skandynawii, skąd pocho- w leżącym, bardzo rozłożonym (drewno dawało dzi najwięcej informacji o biologii, że gatunek się częściowo kruszyć w rękach) świerku o śred- ten rozwija się głównie w leżących świerkach nicy około 30 cm, częściowo pofragmentowa- i brzozach, rzadziej na przerośniętym grzybnią nym, bez kory, mocno wilgotnym; larwy żero- drewnie dębu i buka. Jako materiał żywicielski wały w miejscach objętych zgnilizną białą, choć preferowane jest drewno uszkodzone przez większość kłody rozkładana była przez grzyby pożar. Zasiedlane są leżące pnie (niektórzy po- powodujące zgniliznę brunatną. Świerk ten za- dają też stojące pochylone lub złamane drzewa siedlony był też przez larwy sprężyka Ampedus – Anonim 2007), a żerowiska larw znajdu- suecicus (Palm) – 1 ex. wylągł się z pobranego ją się pod silnie rozłożoną korą oraz w gniją- materiału 7.02.2006 r. (det. D. Tarnawski).

127 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. Współcześni autorzy zwracają uwagę na niższych położeniach górskich. Obligatoryjnie fakt, że larwy tego gatunku żywią się rozkła- zależny od rozkładającego się drewna (saprok- dającym się drewnem i zasiedlającymi je na- sylobiont) i przerastających go grzybów (myce- drzewnymi grzybami. Wydaje się, że nie jest tofag). Relikt lasów pierwotnych, obﬁtujących tu istotny gatunek rozkładających się drzew, w grubowymiarowe, leżące martwe drewno. ale typ zgnilizny (Reiråskag 2006). Według Z obserwacji przeprowadzonych w Skandynawii najnowszych doniesień literaturowych i na wynika, że wyraźnie preferuje drewno (gru- podstawie znaleziska z PB można przyjąć, że be kłody) na pożarzyskach (Lundberg 1984, rozwój larw tego gatunku związany jest z drew- 1993, Ehnström 2006, Pettersson i in. nem przerośniętym grzybnią, powodującą tzw. 2007). Obecność w drzewostanie starych, po- białą zgniliznę. Gatunek ten prawdopodobnie krytych hubami obumarłych drzew, złomów najczęściej koegzystuje z grzybem Trametes lub leżących pni, z którymi jest związany jego versicolor na brzozach i Diplomitoporus lind- cykl życiowy, jest podstawowym warunkiem bladi (Berk.) Gilbertson & Ryvarden na świer- jego występowania. W PB gatunek ten spo- ku (Lundberg 1993, Pettersson i in. 2007). tykany był najczęściej w borach mieszanych Oba grzyby występują w Polsce, m.in. w PB Calamagrostio-Piceetum (ryc. 4) i grądach (Wojewoda 2003). Imagines także odżywiają się grzybnią róż- nych gatunków hub (Lundberg 1993, Kubisz 2004b). Dorosłe chrząszcze posiadają prawdopodobnie aktywność dzienną (Palm 1959, Lundberg 1993, Reiråskag 2006), ale pro- wadzą raczej skryty tryb życia, przebywając głównie na materiale lęgowym w szczelinach drewna, pod odstającą korą oraz na spodniej stronie owocników hub: hubiaka pospolitego Fomes fomentarius (L.; Fr.) Kick., czyre- nia ogniowego Phellinus igniarius (L.) Quél. i porka brzozowego Piptoporus betulinus (Bull.; Ryc. 4. Naturalny bór mieszany w obszarze Fr.) Karst. (Zachariassen 1980, Lundberg ochrony ścisłej Białowieskiego Parku Narodowego 1984, 1993, Reiråskag 2006). Obserwacja – środowisko, w którym stwierdzono z PB – lecący chrząszcz w godzinach połu- występowanie konarka tajgowego (fot. J.M. dniowych – potwierdza informacje o porze Gutowski, 11.05.2006) jego aktywności. Pojawiają się bowiem też in- Fig. 4. Natural mixed coniferous forest in the formacje o wieczornym i nocnym trybie życia strict protec�on area of Białowieża Na�onal (Majzlan 2007). Kopulację obserwowano na Park – the environment where the occurrence of leżących kłodach dębowych (Seidlitz 1898). Phryganophilus ruﬁcollis has been ascertained Z nielicznych doniesień wynika, że zaniepoko- (photo by J. M. Gutowski, 11 May 2006) jone osobniki dorosłe spadają na ziemię, udając martwe (Borowski, Węgrzynowicz 2001, Tilio-Carpinetum. W miejscach występowania Kubisz 2004b). konarka tajgowego zauważa się stosunkowo Imagines w PB pojawiają się wiosną, od po- dużą liczbę leżących kłód, nawet do 27 sztuk na łowy maja i spotkać je można do połowy lipca. 100 m transektu. Wyraźnie więcej jest takich kłód w obszarze ochrony ścisłej niż w rezerwa- Wymagania ekologiczne cie i w lesie gospodarczym. W PB, w dniach 1.07–6.10.2007, na stwier- Zasiedla liściaste i mieszane lasy o cha- dzonych stanowiskach konarka tajgowego rakterze naturalnym na nizinach północy i w oraz w innych, potencjalnych miejscach jego

128 J.M. Gutowski, K. Sućko Konarek tajgowy Phryganophilus ruﬁcollis w Polsce występowania przeanalizowano 137 leżących 2007 r. Monitoring tego gatunku jest bardzo kłód (z 11 gatunków) pod kątem występowania utrudniony z powodu jego rzadkości, skryte- jego stadiów przedimaginalnych. Wszystkie go trybu życia oraz słabej znajomości biologii te poszukiwania nie przyniosły pozytywnego i ekologii; wymaga dalszych badań i dosko- rezultatu. Podczas analiz entomologicznych nalenia. Na podstawie dotychczasowych prac zwracano szczególną uwagę na występowanie można stwierdzić, że do monitoringu nie na- zgnilizny białej. Niestety, nie udało się znaleźć daje się badanie leżących kłód w celu poszuki- owocników grzyba Diplomitoporus lindbladi, wania stadiów przedimaginalnych; metoda ta z którym gatunek ten prawdopodobnie najczę- okazała się nieefektywna, nawet w miejscach, ściej koegzystuje (Pettersson i in. 2007). gdzie z całą pewnością gatunek ten występu- je. Ponadto, analizy takie niszczą w znacznym Monitoring stopniu środowisko życia konarka tajgowego. Aktualna koncepcja metodyki monitoringu Trudno cokolwiek powiedzieć o dynamice tego gatunku zasadza się bardziej na ocenie gatunku w PB, gdyż dopiero niedawno został jakości środowiska występowania (metody nie- tutaj odkryty. Nie znaczy to, że wcześniej ko- niszczące) niż na poszukiwaniu stadiów przed- narek tajgowy nie występował na omawianym imaginalnych, bądź postaci dorosłych (metody terenie, ale świadczy o słabym dotychczas po- częściowo niszczące). Z uwagi na rzadkość tego znaniu rozmieszczenia większości saproksy- gatunku i bardzo niską liczebność na znanych licznych owadów o skrytym trybie życia. W PB stanowiskach, należy ograniczać do minimum gatunek ten występował prawdopodobnie sze- odławianie okazów. rzej w czasach, gdy dostęp do znacznych poła- Proponowane wskaźniki stanu środowiska ci lasu był utrudniony z powodu braku dróg, obejmują: strukturę i skład gatunkowy drze- podmokłego terenu, niedoskonałości środków wostanu na stanowisku oraz w jego pobliżu, do zrywki i transportu drewna. W wieku XX, wiek drzew, ilość martwego drewna, paletę ga- wskutek presji antropogenicznej na las, skur- tunków i jakość martwego drewna, obecność czyły się środowiska potrzebne do jego życia. śladów pożaru w okresie do 25 lat wstecz oraz Dobre warunki rozwoju znajduje on aktualnie obecność owocników grzybów powodujących jedynie w obszarze ochrony ścisłej BPN oraz białą zgniliznę drewna. Wskaźnikiem stanu w niektórych pozostałościach lasów natural- populacji jest obecność imagines. Szczegóły nych w gospodarczej części PB. Od czasu jego dotyczące proponowanego monitoringu ko- odkrycia w 2000 r., prawie co roku znajdowa- narka tajgowego można będzie znaleźć w opra- no kolejne okazy, a w latach 2006–2008 odło- cowaniu Gutowskiego (w przygotowaniu). wiono bądź zaobserwowano aż 10 osobników. Świadczy to o dobrym stanie populacji. BPN, Zagrożenia i postulaty ochronne z ogromną ilością martwego drewna (np. w grądach średnio 130 m3/ha), jest główną Głównym zagrożeniem dla konarka tajgo- ostoją tego gatunku w PB i w Polsce. wego jest zanik dogodnych dla jego rozwoju Zakład Lasów Naturalnych Instytutu środowisk, wynikający z gospodarczego użyt- Badawczego Leśnictwa od 1988 r. prowadzi kowania lasów, co sprawia, że brakuje tam monitoring wybranych grup bezkręgowców odpowiedniego materiału lęgowego (usuwana terenie PB. Na stałych powierzchniach ba- nie martwych drzew, zabiegi pielęgnacyjne). dawczych odławiane są m.in. chrząszcze do Doprowadziło to na większości obszarów pułapek barierowych, które, jak się okazało, Europy i Polski do izolacji stanowisk tego ga- mogą być przydatne do monitorowania P. ru- tunku, przez co są one łatwo narażone na znisz- ﬁcollis (pierwszy okaz odłowiono w 2003 r.). czenie. Ponowne, spontaniczne zasiedlenie da- Próby monitoringu, ukierunkowane specjalnego terenu jest w takich warunkach również nie na konarka tajgowego rozpoczęły się w mało prawdopodobne. Ehnström (2006)

129 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. zwraca jeszcze uwagę na zagrożenia dla tego bowymiarowego martwego drewna (głównie gatunku w Szwecji, wynikające ze zbyt małej leżących kłód świerka i brzozy) do 5% miąższo- frekwencji leśnych pożarów, które sprzyjają ści drzewostanu na tym siedlisku, nie mniej niż jego występowaniu. Uważa też, że ciężki sprzęt 5 grubych (o średnicy powyżej 20 cm) rozkła- rozjeżdżający pozostawione na wyrębach roz- dających się całych kłód na 1 ha lasu. Działania kładające się kłody ogranicza potencjalną bazę ochronne podjęte dla zachowania siedlisk P. rozwojową konarka tajgowego. ruﬁcollis będą miały również bardzo korzystny Na terenie PB – jedynym aktualnie miej- wpływ na populacje wszystkich współwystępu- scu występowania P. ruﬁcollis w Polsce – do jących z nim gatunków saproksylicznych (za- ochrony tego gatunku przyczynia się najbar- równo bezkręgowców, jak i grzybów). dziej istnienie obszaru ochrony ścisłej BPN. Ze względu na swoją wyjątkową rzadkość W pozostałej części puszczy, podobnie jak i w występowania (również w skali Europy) kona- innych kompleksach leśnych, postępuje uboże- rek może stanowić obiekt handlu kolekcjoner- nie potencjalnej bazy rozwojowej, zwłaszcza w skiego. Niedawne wpisanie go na listę zwierząt lasach gospodarczych PB. Również w rezerwa- chronionych (2001 r.) może, przynajmniej z za- tach przyrody, rozsianych po całym obszarze łożenia, temu przeszkodzić, a dodatkową ochro- gospodarczej części puszczy, prowadzi się cięcia nę stanowi jego skryty tryb życia. Działaniem sanitarne, które dotyczą głównie świerka. Stąd wspomagającym powinno też być rozpropago- też znaczna część potencjalnej bazy pokarmowej wanie informacji o tym gatunku wśród służb konarka tajgowego jest z lasu usuwana. leśnych i ochrony przyrody, aby uwrażliwić Zagrożeniem dla stabilności populacji kona ochronę tego chrząszcza oraz jego siedlisk narka tajgowego w dłuższej perspektywie cza- osoby odpowiedzialne za dany teren. Z drugiej sowej jest: strony precyzyjne stanowiska gatunku powin- • izolacja populacji białowieskiej od innych, ny być dla opinii publicznej utajnione. zlokalizowanych w odległości kilkuset kilo- Wskazane byłoby poszukiwanie nieznanych metrów, dotąd stanowisk konarka tajgowego w innych • usuwanie z lasu prawie wszystkich wiatroło- potencjalnych miejscach jego występowania (w mów i wiatrowałów poza terenem BPN, który drzewostanach z dużym udziałem martwego zajmuje zaledwie ok. 17% powierzchni PB. drewna), a więc w całej północno-wschodniej Ochrona reliktów puszczańskich, do jakich Polsce i w górach. W przypadku odkrycia ta- należy konarek tajgowy, polegać musi przede kich stanowisk należałoby je objąć odpowiednią wszystkim na ścisłej ochronie ich biotopów. ochroną (rezerwat faunistyczny), dbając przede Gatunek ten jest na tyle przyrodniczo cenny wszystkim o ciągłość występowania leżącego, i unikalny, że w miejscu, w którym zaobserwo- grubowymiarowego martwego drewna. wano jego występowanie powinno się utwo- rzyć odpowiedni obszarowo ścisły rezerwat Podziękowania faunistyczny, w którym znalazłby on dogodne Dziękujemy dr. Danielowi Kubiszowi, warunki rozwoju i możliwość rozprzestrzenia- Mateuszowi Dworakowskiemu, Krzysztofowi nia się populacji. W miejscach potencjalnego Sztabie i Adamowi Woźniakowi za udostępnienie występowania gatunku, a zwłaszcza w BPN, we informacji o stanowiskach konarka tajgowego, prof. wszystkich rezerwatach przyrody chroniących Dariuszowi Tarnawskiemu za oznaczenie sprężyka naturalne procesy oraz w pozostałych jeszcze towarzyszącego w żerowiskach konarkowi tajgowe- w lasach gospodarczych resztkach lasów zbli- mu, a Danielowi Hasselbrattowi i Ewie Zin za prze- żonych do naturalnych PB (drzewostany powy- tłumaczenie norweskiej i szwedzkiej literatury. żej 100 lat) należy zaniechać całkowicie usuwania martwego drewna. W pozostałych lasach gospodarczych powyżej IV klasy wieku nale- żałoby zwiększyć masę pozostawianego gru-

130 J.M. Gutowski, K. Sućko Konarek tajgowy Phryganophilus ruﬁcollis w Polsce

PIŚMIENNICTWO P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki zwierząt (z wyjątkiem Anonim 2007. www.nature.cz/natura2000-design3/ ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków web_druhy.php?cast=1 (15.10.2007). Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Min. Barševskis A. 2001. New and rare species of beetles Środowiska, Warszawa. Tom 6: 118–120. (Insecta: Coleoptera) in the Baltic states and Lundberg S. 1984. Phryganophilus ruficollis Belarus. Baltic J. Coleopterol. 1, 1–2: 3–18. Fabricius. Något om biologin i norra Berlov O. www.zin.ru/Animalia/coleoptera/eng/ Skandinavien (Col., Melandryidae). Fauna norv. phr_ruf.htm (25.10.2007). B, 31: 63–64. Borowski J. 2001. Próba waloryzacji lasów Lundberg S. 1993. Brunbaggen Phryganophilus Puszczy Białowieskiej na podstawie chrząszczy ruficollis (Fabricius) (Coleoptera, Melandryidae) (Coleoptera) związanych z nadrzewnymi i norra Fennoskandien – Biotopval och grzybami. W: Szujecki A. (red.). Próba utvecklingsbiologi. Ent. Tidskr. 114, 1–2: 13–18. szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Majzlan O.: www.sopsr..sk/natura/doc/priaznivy_ Białowieskiej metodą zooindykacyjną Wyd. stav/122.doc (25.10.2007). SGGW, Warszawa: 287–317. Nikitskij N.B. 1988. Vidy roda Phryganophilus Borowski J., Węgrzynowicz P. 2001. (Coleoptera, Melandryidae) Palearktiki. Zool. Phryganophilus ruficollis (Fabricius, 1798) zhurnal 67, 9: 1426–1430. (Coleoptera, Melandryidae). Notatki entom. 2, Nikitskij N.B., Osipov I.N., Chemeris M.V., 1: 3–4. Semjonov V.B., Gusakov A.A. 1996. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. Zhestkokrylye-ksilobionty, micetobionty 1987. Chrząszcze Coleoptera, Cucujoidea, część i plastnchatoysye Prioksko-Terrasnogo 3. Katalog fauny Polski, XXIII, 14, 309 pp.+1 biosfernogo zapovednika (s obzorom fauny mapa. ehtikh grupp Moskovskoj oblasti). Sb. tr. Zool. Byk A. 2001. Próba waloryzacji drzewostanów muz. MGU 36: 1–197. starszych klas wieku Puszczy Białowieskiej na Nikitskij N.B. 2002. Lichinki zhukov-teneljubov podstawie struktury zgrupowań chrząszczy (Coleoptera, Melandryidae) Rossii, s (Coleoptera) związanych z rozkładającym zamechanijami po taksonomii. Bjul. Mosk. O-va się drewnem pni martwych drzew stojących Ispytatelej Prirody., Otd. Biol. 107, 3: 8–30. i leżących. W: Szujecki A. (red.). Próba Palm T. 1950. Våra Dircaea-arter med särskild hänsyn szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy till D. australis Fairm. (Col. Serropalpidae). Białowieskiej metodą zooindykacyjną – Wyd. Opusc. Ent. 15: 11-16. SGGW, Warszawa: 333–367. Palm T. 1959. Die Holz-und Rinden-Käfer der Süd- Ehnström B. 2006. Phryganophilus ruficollis, und Mittelschwedischen Laubbäume. Opusc. rödhalsad brunbagge. Artfaktablad, ArtData- Ent. Suppl. 16: 1–374. banken, SLU, Uppsala. Pettersson R.B., Stenbacka F., Hjältén J., Franc V. 2006. Ochrana fauny, informačné toky a Hilszczański J. 2007. Återfynd av rödhalsad d’alšie otázniky. Enviromagazin 6: 20–21. brunbagge (Phryganophilus ruficollis Fabr.) och Gutowski J.M. (w przygotowaniu). Konarek tajgowy Huggerts plattbrackstekel (Chartobracon huggerti Phryganophilus ruficollis (Fabricius, 1798) (kod: C. Van Achterberg). Ent. Tidskr. 128: 101–105. *4021). W: Podręcznik monitoringu gatunków Reiråskag C. 2006. Spennende billefunn i Sør- zwierząt z załączników Dyrektywy Siedliskowej. Trøndelag. Insekt-Nytt 31, 3: 23–26. Ministerstwo Środowiska. Reitter E. 1911. Fauna Germanica. Die Käfer des Kubisz D. 2004a. Phryganophilus ruficollis (Fabricius, Deutschen Reiches. III Band, K. G. Lutz’ Verlag, 1798). Konarek tajgowy. W: Głowaciński Z., Stuttgart. Nowacki J. (red.). Polska Czerwona Księga Richoux P. www.valdedrome.com/docs/faune_ Zwierząt. Bezkręgowce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, flore/8_doc.pdf (26.10.2007). Kraków-Poznań: 131–132. Seidlitz G. 1898. Melandryidae. W: Erichson’s Kubisz D. 2004b. Phryganophilus ruficollis Naturgeschichte der Insekten Deutschlands. (Fabricius, 1798). Konarek tajgowy. W: Adamski Band V, Teil 2, Lief. 2: 365–680.

131 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Zachariassen K. E. 1980. Phryganophilus ruﬁcollis Basidiomycetes. W. Szafer Institute of Botany, Fabricius (Col., Melandryidae) ny art for Norge. PAS, Kraków. Fauna norv. B, 27: 76.

SUMMARY

Gutowski J.M., Sućko K. Phryganophilus ruﬁcollis (Fabricius, 1798) (Coleoptera: Melandryidae) in Poland Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 123–132, 2009.

Based on own data and literature the state of knowledge on Phryganophilus ruficollis is reviewed, with special reference to its distribution in Poland, biology, ecology, monitoring and problems of protection. This is a high-priority (code: *4021) indicator-species for the Natura 2000 areas, protected in Poland since 2001. Considered to represent a relic of primaeval forests, despite wide (from Japan through Siberia to southern Europe) distribution in Palaearctis, it is everywhere a great faunistic rarity, in many countries totally extinct. Historical localities from Croatia (Sljeme, 1900), Ukraine (ad Koziatyn, 1913) and Poland (Ustroń, 1939) are given according to specimens from museum collections; recent informations on the occurrence in the Białowieża Primeval Forest – the only area in Poland where the species currently lives – are presented in detail. Since 2000, when the first two specimens were discovered (Borowski 2001, Borowski, Węgrzynowicz 2001, Byk 2001), altogether 18 imagines and 3 larvae have been found there. Larvae (Fig. 2) and imagines (Fig. 1) are described or presented on photographs; measurements of the length of body, elytra and pronotum, as well as width of body (n=9) is given; the occurrence of sexual dimorphism is noticed. Body length (Tab. 1) varies between 10.9 and 17.4 mm. (13.8 mm. on the average, with female somewhat smaller than males: 13.3 vs. 14.0 mm., respectively). In the Białowieża Primeval Forest the species inhabits moderately moist mixed coniferous forests (Calamagrostio-Piceetum – Fig. 4) and mixed lime-hornbeam forest (Tilio-Carpinetum), preferring natural habitats with large quantity of dead wood: in the localities inhabited by Phryganophilus ruficollis up to 27 fallen trunks has been found along 100 m. transect. We observed the development of larvae in a strongly decomposed (white rot), damp, ca. 30 cm. thick log of Picea abies. Imagines, whose presence was ascertained from 24 V to 14 VII, showed diurnal activity. Preliminary proposals for monitoring of the species are outlined and difficulties (issuing from its rarity, elusive way of life and deficient knowledge of biology and ecology) signalized. Examination of fallen logs for preimaginal instars has proven ineffective (even in places where the species does with certainty occur) and so not appropriate for monitoring – the more so that such analyses destroy its habitat. The authors suggest to focus on the evaluation of the quality of the biotope (non-destructive methods) rather than on search for preimaginal or imaginal stages (methods partly destructive): in face of the rarity and low abundance of the species, collecting of specimens should be kept at the minimum. The proposed indices of the state of environment include: structure and species-composition of the tree stand in and near the locality, age of trees, abundance of dead wood, its quality and spectrum of species, occurrence of traces of fire back to 25 years, presence of frutifications of the fungi generating the white rotting of wood. The index of the population-state is the presence of imagines, which could be detected using barrier-traps or by direct visual search. Threats to stability of the population of this species are discussed on the example of Białowieża Primeval Forest, proposed is also a list of protective postulates. It is pointed out that the protection of P. ruficollis must consist of the protection of its habitat (the necessity to retain coarse dead wood), whereas in the localities of known occurrence faunistic reservations should be set up.

132 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 133–140, 2009. Interesujące gatunki roślin naczyniowych rezerwatu „Biała Góra” i jego okolic na Wyżynie Miechowskiej

Interes�ng vascular plant species of the nature reserve “Biała Góra” and its adjacent loca�ons in the Miechowska Upland (south-central Poland)

BOGUSŁAW BINKIEWICZ

Tczyca 183, 32-250 Charsznica doktorant w Zakładzie Taksonomii Roślin i Fitogeograﬁi, Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński 31-501 Kraków, ul. Kopernika 27 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: rośliny naczyniowe, ﬂorystyka, rezerwat „Biała Góra”, Wyżyna Miechowska.

W pracy przedstawiono wyniki badań ﬂorystycznych prowadzonych w latach 2004–2008 na Wyżynie Miechowskiej w rezerwacie „Biała Góra” i w jego najbliższym otoczeniu. Odnotowano 383 gatunki roślin naczyniowych, spośród nich 44 gatunki podlegają prawnej ochronie, a 11 ga- tunków jest wpisanych na „Czerwoną listę roślin i grzybów Polski”. Do najbardziej interesujących należą: kosaciec bezlistny, storczyk purpurowy i obuwik pospolity. Zarejestrowano również nowe stanowiska: czosnku kulistego, wyblina jednolistnego i gółki długoostrogowej.

Wstęp i zagrożonych roślin naczyniowych na obszarze rezerwatu „Biała Góra” i w jego otoczeniu. Wyżyna Miechowska już od dłuższego czasu stanowi przedmiot zainteresowania botani- Charakterystyka terenu badań ków, dzięki stosunkowo licznemu występowa- niu płatów roślinności stepowej. Najcenniejsze Rezerwat „Biała Góra” o powierzchni chronione są przez rezerwaty: „Biała Góra”, 10,46 ha utworzony został 30.04.1955. Jest to „Dąbie”, „Opalonki”, „Sterczów-Ścianka”, rezerwat florystyczny chroniący ciepłolubne „Wały” oraz „Złota Góra”. Pomimo, iż obszar murawy o stepowym charakterze oraz lasy Białej Góry koło Tunelu był już wielokrotnie liściaste o charakterze grądów lub buczyn penetrowany od początku XX wieku (m.in. a także pas ciepłolubnych zarośli stanowiący Kozłowska 1923, Stachurski, Stachurska strefę przejściową między lasem a murawa- 1979, Stachurski 1996, Loster, Gawroński mi. Badaniami objęto obszar o powierzchni 2005) to przylegającym terenom nie poświęca- około 5 km2, w skład którego prócz rezerwa- no większej uwagi. tu wchodziły również sąsiadujące oddziały Celem niniejszego opracowania jest przed- leśne: 131, 132, 136, 137, 143, 144, 148 i 149 stawienie aktualnego występowania rzadkich (ryc. 1).

133 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

54° 125 124 Przysieka

50° 128

16° 24° LHS 130 linia Kępie C 131 132 135 D 133 B 137 136 134 A 138 140

144 143 142 141 139 145 146 147 148 106 105 149 108 Uniejów Rędziny 107 Tunel

0 1 km 1 2 3 4 A 5 6 7

Ryc. 1. Lokalizacja terenu badań: rezerwat „Biała Góra” i sąsiadujące oddziały leśne. 1 – tereny zabudowane, 2 – lasy i oddziały leśne, 3 – rezerwat „Biała Góra”, 4 – pola uprawne, 5 – tereny niechronione, interesujące pod względem botanicznym (A – ugór ze stanowiskiem Allium rotundum, B i C – murawy kserotermiczne, D – płat buczyny storczykowej z podzwiązku Cephalanthero- Fagenion), 6 – drogi, 7 – linie kolejowe Fig. 1. Loca�on of the research area: „Biała Góra” reserve and its adjacent loca�ons. 1 – buildings, 2 – forests, 3 – „Biała Góra” reserve, 4 – ﬁelds, 5 – interes�ng, unproctected areas (A – a new locality of Allium rotundum, B and C – xerothermic grassland, D – orchid beech wood of the Cephalanthero-Fagenion suballiance), 6 – roads, 7 – railways

Obszar badań położony jest w północ- Wyżynie Małopolskiej w mezoregionie Wyżyny no-zachodniej części Wyżyny Miechowskiej Miechowskiej. W podziale Polski na siatkę pól na terenie kompleksu Las Tunelski, pomię- badawczych ATPOL (Zając 1978) teren znaj- dzy miejscowościami Kępie, Pogwizdów, duje się w kwadracie DF29. Uniejów-Rędziny oraz Tunel (gminy Kozłów Powierzchnia obszaru badań jest falista, oraz Charsznica, województwo małopol- opada lekko w kierunku południowym i za- skie). Cały teren należy do Nadleśnictwa chodnim. Najwyższym punktem jest szczyt Miechów. Białej Góry – 415 m n.p.m. Na badanym terenie Szafer (1977) w podziale geobotanicz- brak cieków i zbiorników wodnych. Gleby to nym umiejscawia teren badań w Okręgu głównie rędziny, na obszarze rezerwatu „Biała Miechowsko-Pińczowskim należącym Góra” reprezentowane przez cztery podtypy: do Krainy Miechowsko-Sandomierskiej. rędzina inicjalna, właściwa, brunatna i czarno- Według podziału ﬁzyczno-geograﬁcznego ziemna. Kondrackiego (2002) obszar położony jest na

134 B. Binkiewicz Rzadkie rośliny okolic „Białej Góry” Cel i metody badań biegnie linia kolejowa LHS. W strefie przejścio- wej pomiędzy murawami kserotermicznymi Badania florystyczne prowadzone były a lasem rozwinął się pas ciepłolubnych zbioro- w sezonach 2004–2008 i ich głównym celem wisk z klas: Trifolio-Geranietea sanguinei oraz było poznanie flory rezerwatu „Biała Góra” Rhamno-Prunetea (szczególnie dobrze zacho- i jego otoczenia. W trakcie prac odnotowy- wany przy zachodnich obrzeżach oddziałów wano wszystkie gatunki roślin naczyniowych, 132 i 149 oraz w rezerwacie „Biała Góra”). a w przypadku szczególnie cennych gatunków Od zachodu i południa do badanego terenu liczono poszczególne okazy lub kępy na danym przylegają pola uprawne na rędzinach reprezen- stanowisku. Dane te porównano z danymi histo- tujące związek Caucalidion lappulae. Niektóre rycznymi pochodzącymi z operatów urządze- z nich, szczególnie w okolicy Uniejowa Rędzin niowych i planów zagospodarowania rezerwatu są ugorowane, najstarsze już od 12 lat (inf. ust- (z lat 1983–1992 oraz 1996–2015) oraz innych na od mieszkańców Uniejowa Rędzin). publikacji (Kozłowska 1923, Medwecka- Kornaś 1953, Medwecka-Kornaś, Kornaś Wyniki 1953, Stachurski, Stachurska 1979, Stachurski 1996, Loster, Gawroński 2005). W trakcie prac terenowych odnotowano na Następnie dokonano analizy flory pod kątem badanym obszarze łącznie 383 gatunki roślin gatunków rzadkich, zagrożonych i podlegają- naczyniowych. Spośród nich 35 gatunków pod- cych ochronie prawnej. Korzystano przy tym lega ochronie ścisłej, a 9 – ochronie częściowej. z rozporządzenia o ochronie gatunkowej roślin 11 z odnalezionych gatunków jest wpisanych (Rozporządzenie 2004) oraz „Czerwonej na „Czerwoną listę roślin i grzybów Polski”. listy roślin i grzybów Polski” (Zarzycki, Poniżej przestawiono informacje o występowa- Szeląg 2006). Nazewnictwo roślin przyjęto niu i liczebności gatunków chronionych oraz za Mirkiem i in. (2002). Okazy zebrane w wpisanych na „Czerwoną listę roślin i grzybów trakcie prac terenowych zostały zdeponowa- Polski”. W nawiasach przy nazwie gatunko- ne w zielniku Instytutu Botaniki Uniwersytetu wej podano status zagrożenia danego gatunku Jagiellońskiego (KRA). w Polsce (Zarzycki, Szeląg 2006).

Szata roślinna badanego terenu Ochrona ścisła

Część leśną badanego terenu pokrywają Tojad mołdawski Aconitum moldavi- zbiorowiska należące do klasy Querco-Fagetea: cum – odnotowany na czterech stanowiskach. grądy Tilio-Carpinetum (szczególnie dobrze Najliczniejsza populacja, licząca kilkaset oka- zachowane w oddziale 145 na terenie rezer- zów, występuje na zboczach wąwozu w od- watu „Biała Góra” oraz w oddziale 132 i 138), dziale 136, nieco mniejszą, ale również bardzo buczyny ze związku Fagion sylvaticae (oddzia- liczną stwierdzono w oddziale 138; ponadto ły: 131, 132, 137, 138, 148 i 149) oraz buczyna niewielkie skupienia po kilka- kilkanaście oka- z podzwiązku Cephalanthero-Fagenion (od- zów spotyka się w oddziałach 137 i 149. dział 136). Wzdłuż południowego i zachodnie- Zawilec wielkokwiatowy Anemone sylve- go brzegu lasu wykształcił się zespół kwiecistej stris – liczne populacje, liczące po kilkadziesiąt murawy Inuletum ensifoliae. Najlepiej wy- okazów występują w rezerwacie „Biała Góra” kształcone płaty na obrzeżach oddziałów 138 oraz w oddziale 132 i 138. Poza tym spotykany i 145 chroni rezerwat „Biała Góra”. Murawy na ugorach koło Uniejowa Rędzin. o nieco zubożonym składzie gatunkowym cią- Orlik pospolity Aquilegia vulgaris – zaled- gną się w postaci wąskiego pasa o szerokości wie 2 okazy odnaleziono w oddziale 136. 2–5 m również wzdłuż oddziałów 132, 138, Aster gawędka Aster amellus – w rezer- 149, a także na zboczach wykopu w którym wacie „Biała Góra“ corocznie odnotowywano

135 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. kilkaset kwitnących okazów, pojedyncze okazy 132, 136 i 138. W ciągu okresu badawczego lub niewielkie kępki stwierdzono także na na- odnotowano łącznie około 180 okazów. sypie linii LHS koło oddziału 132. Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum Podejźrzon księżycowy Botrychium luna- – pojedyncze okazy lub niewielkie skupienia od- ria (V) – występuje pojedynczo lub w luźnych notowano we wszystkich skontrolowanych od- skupieniach w pasie muraw ciągnących się przy działach leśnych oraz w rezerwacie „Biała Góra”, torowisku linii LHS. Łącznie w 2006 roku od- zarówno w części leśnej jak i murawowej. notowano około 30 okazów. Stanowisko tego Naparstnica zwyczajna Digitalis grandiﬂo- gatunku jest jednak silnie zagrożone przez pla- ra – pojedyncze okazy odnaleziono na skarpie nowaną rozbudowę linii kolejowej. przy linii LHS. Dzwonek syberyjski Campanula sibirica Kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis – w rezerwacie „Biała Góra” populacja liczy atrorubens – pojedyncze okazy odnaleziono na ponad 100 okazów, pojedyncze odnaleziono skarpie przy linii LHS. też na murawach przy linii LHS. Ponadto duże Kruszczyk szerokolistny Epipactis hellebo- skupienie, liczące ponad 100 kwitnących osob- rine – pojedyncze pędy oraz nieduże skupienia ników odnaleziono w 2006 roku na ugorach liczące kilka-kilkanaście okazów stwierdzono koło Uniejowa Rędzin. zarówno w rezerwacie, jak i sąsiadujących od- Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis działach leśnych. Ponad 20 okazów zauważono – około 30–50 okazów stwierdzono w rezerwa- też na skarpie wzdłuż linii kolejowej LHS. cie „Biała Góra”. Śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis Centuria pospolita Centaurium erythraea – gatunek został posadzony na terenie rezerwa- – pojedyncze okazy spotkano na murawach tu „Biała Góra” przez mieszkańca wsi Uniejów przy linii LHS. (inf. ustna od mieszkańców Uniejowa Rędzin). Buławnik wielkokwiatowy Cepahalnthera Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata alba (V) – duże populacje, liczące od kilku- – niewielka populacja licząca około 15 okazów dziesięciu do ponad 100 okazów w rezerwacie występuje tylko w rezerwacie „Biała Góra”. „Biała Góra” oraz w buczynach w oddziałach Goryczuszka orzęsiona Gentianella ciliata 132, 136 i 138. – spotykana tylko w rezerwacie „Biała Góra” w liczbie około 30 kwitnących osobników. Buławnik mieczolistny Cepahalnthera lon- Gółka długoostrogowa Gymnadenia co- gifolia (V) – w latach 2006–2008 w oddziale 144 nopsea – pojedynczy kwitnący okaz zauważono obserwowano jedynie 2–4 kwitnące okazy. w rezerwacie „Biała Góra” w 2006 roku. Buławnik czerwony Cepahalnthera rubra Przylaszczka pospolita Hepatica nobilis (E) – niewielka populacja liczącą około 15 oka- – rozpowszechniona w rezerwacie i jego oto- zów występuje w oddziale 136. czeniu, lokalnie tworzy duże łany. Pluskwica europejska Cimicifuga europaea Kosaciec bezlistny Iris aphylla (V) – wy- – ponad 50 okazów odnotowano w oddziałach stępuje tylko w rezerwacie „Biała Góra”, w la- 138 i 145 tuż przy granicy rezerwatu „Biała tach 2006-2008 roku populacja liczyła około Góra”. 110–130 pędów płonnych i około 10 kwitną- Ostrożeń pannoński Cirsium pannonicum cych (ryc. 2). Wskazuje to na pewien wzrost – stwierdzono 2 stanowiska, oba w rezerwacie liczebności tego gatunku względem 2001 „Biała Góra”. Łącznie populacje liczą około 100 roku, kiedy odnotowano 83 niekwitnące pędy okazów kwitnących. (Kaźmierczakowa, Kucharczyk 2001). Obuwik pospolity Cypripedium calceolus Przyczyną wzrostu liczebności i rozpoczęcia (V) – występuje w rozproszeniu na całym ba- kwitnienia było prawdopodobnie wycięcie danym obszarze, spotykany także w rezerwacie krzewów i gałęzi w otoczeniu stanowiska. „Biała Góra”. Większe skupienia, liczące po kil- Lilia złotogłów Lilium martagon – stwier- kadziesiąt okazów odnaleziono w oddziałach dzono występowanie tego gatunku w oddzia-

136 B. Binkiewicz Rzadkie rośliny okolic „Białej Góry”

Ryc. 3. Kwitnący len złocisty Linum ﬂaum w rezerwacie „Biała Góra” (fot. B. Binkiewicz; lipiec 2005) Fig. 3. Flowering Linum ﬂavum individual in the “Biała Góra” nature reserve (photo by B. Binkiewicz; July 2007)

zerwat, liczniejsze populacje liczące ponad 20 okazów zasiedlają oddziały 136, 137 i 144. Storczyk kukawka Orchis militaris (V) Ryc. 2. Kwitnący kosaciec bezlistny Iris aphylla w – często spotykany w rezerwacie „Biała Góra” rezerwacie „Biała Góra” (fot. B. Binkiewicz; maj gdzie w niektóre lata kwitnie do kilkuset oka- 2007) zów, poza tym odnotowany na nasypie linii Fig. 2. Flowering Iris aphylla individual in the “Biała LHS koło oddziału 132 (około 60 okazów) Góra” nature reserve (photo by B. Binkiewicz; May oraz na ugorach koło Uniejowa (około 30 2007) okazów). Storczyk purpurowy Orchis purpurea (V) łach 136, 138 i 145 oraz w rezerwacie „Biała – spotyka się go zarówno w rezerwacie, jak Góra”. Liczebność populacji wynosi ponad 100 i sąsiadujących z nim zaroślach i murawach. okazów. Łączna liczebność populacji wynosi około Len złocisty Linum ﬂavum – kilkaset kwit- 180–200 okazów, z których corocznie kwitnie nących okazów stwierdzono w rezerwacie mniej niż 10% (ryc. 3), prawdopodobnie dlate- „Biała Góra”, poza terenem rezerwatu nie ob- go, iż osobniki spoza obszaru rezerwatu rosną serwowany (ryc. 3). w znacznym zacienieniu w zwartych zaroślach Listera jajowata Listera ovata – odnotowa- utworzonych przez leszczynę Coryllus avella- no tylko 1 okaz na terenie rezerwatu. na, derenia świdwę Cornus sanguinea i pod- Wyblin jednolistny Malaxis monophyllos rost buka Fagus sylvatica. Liczebność populacji (V) – spotykany na nasypie linii LHS koło od- tego gatunku jest obecnie wyższa niż podawana działu 131. W okresie badań odnotowano co dla 1986 r. (około 100 na zrębach koło Tunelu najmniej 35 kwitnących okazów oraz około 15 i kilkanaście w rezerwacie; Zarzycki 2001). wegetatywnych. Niestety, w maju 2008 roku nieznani sprawcy Miodownik melisowaty Melittis melisso- wykopali z populacji niemal wszystkie okazy phyllum – po kilkanaście-kilkadziesiąt okazów kwitnące, łącznie 12 osobników. odnotowano w oddziałach: 132, 136, 138 i 149. Śniedek baldaszkowaty Ornithogalum Gnieźnik leśny Neottia nidus-avis – wystę- umbellatum – około 20 kęp odnaleziono na puje w rozproszeniu w lasach otaczających re- ugorach w pobliżu rezerwatu „Biała Góra”.

137 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. Zaraza czerwonawa Orobanche lutea – spotykana we wschodniej części rezerwatu „Biała Góra” oraz na przyległych polach i ugorach, a także w pasie muraw i zarośli w oddziale 132. Podkolan biały Platanthera bifolia – wystę- puje rzadko i w rozproszeniu na obszarze całego terenu badań, nieco liczniej spotykany w oddziale 136 oraz wzdłuż linii kolejowej LHS.

Ochrona częściowa

Wilżyna ciernista Ononis spinosa – kilka okazów stwierdzono w rezerwacie „Biała Góra”.

Inne gatunki objęte ochroną częściową występujące powszechnie w rezerwacie bądź jego najbliższym otoczeniu: kopytnik pospolity Asarum europaeum, konwalia majowa Convallaria majalis, kruszyna pospolita Frangula alnus, przytulia wonna Galium odoratum, bluszcz pospolity Hedera helix, pierwiosnek le- karski Primula veris, kalina koralowa Viburnum opulus, barwinek pospolity Vinca minor. Ryc. 4. Kwitnący storczyk purpurowy Orchis Interesujące gatunki nie podlegające purpurea w rezerwacie „Biała Góra” (fot. B. ochronie Binkiewicz; maj 2007) Fig. 4. Flowering Orchis purpurea individual in the Czosnek kulisty Allium rotundum (E) – od- “Biała Góra” nature reserve (photo by B. Binkiewicz; notowany tylko na 1 stanowisku. Na ugorze po- May 2007) łożonym około 2 km na zachód od rezerwatu „Biała Góra” (stanowisko A na ryc. 1) odnale- wycinania krzewów i siewek drzew są zachowane ziono w 2005 roku populacje liczącą około 70 w dobrym stanie. Natomiast płaty muraw zlo- okazów. W kolejnych latach obserwowano tam kalizowane poza obszarem rezerwatu silnie za- około 30–40 osobników (ryc. 4. i 5. ). rastają krzewami, głównie dereniem świdwą, co w konsekwencji może doprowadzić do ustąpie- Podsumowanie nia cennych gatunków kserotermicznych. W trakcie prac terenowych odkryto kilka W rezerwacie „Biała Góra” oraz w jego nowych stanowisk gatunków rzadkich i za- bezpośrednim otoczeniu zachowały się nadal grożonych. Do najcenniejszych należą gatunki znaczne płaty muraw kserotermicznych z do- wpisane na „czerwoną listę” (Zarzycki, Szeląg minacją zespołu Inuletum ensifoliae, a także ży- 2006) z kategorią E (wymierające – krytycznie zne grądy Tilio-Carpinetum oraz buczyny z po- zagrożone). W florze badanego terenu przed- dzwiązku Cephalanthero-Fagenion. Fitocenozy stawicielami tej grupy są czosnek kulisty i bu- te są dobrze wykształcone i wykazują duże bo- ławnik czerwony. Czosnek kulisty był podany gactwo florystyczne, obfitując w gatunki rzadkie z Polski z około 15 stanowisk, na wielu nie i chronione. Murawy kserotermiczne na terenie został później potwierdzony (Zając A., Zając rezerwatu zajmują powierzchnię ok. 4,15 ha M. 2001). Odkryte stanowisko z populacją li- i dzięki podejmowanym co kilka lat zabiegom czącą 30–70 okazów należy do najobfitszych w

138 B. Binkiewicz Rzadkie rośliny okolic „Białej Góry” rośla ciągnące się wzdłuż zachodniego skraju oddziałów 132 i 138 (stanowisko B na ryc. 1), będące siedliskiem dla dość licznej populacji storczyka purpurowego i obuwika pospolitego, murawy i zarośla ciągnące się wzdłuż linii kolejowej LHS (stanowisko C na ryc. 1), gdzie z kolei występuje wyblin jednolistny i storczyk kukawka, a także płat buczyny storczykowej w oddziale 136 (stanowisko D na ryc. 1), gdzie odnotowano m.in. buławnika czerwonego i wielkokwiatowego, tojad mołdawski oraz obuwika pospolitego. Obszary te mogłyby zo- stać włączone do rezerwatu lub objęte ochroną jako użytki ekologiczne. W trakcie prac terenowych nie odnotowano poważniejszych zagrożeń dla całej ﬂory re- jonu Białej Góry. Niestety poszczególne gatun- Ryc. 5. Kwitnący czosnek kulisty Allium rotundum ki, zwłaszcza te o dużych i barwnych kwiatach na ugorach w pobliżu rezerwatu „Biała Góra” (fot. lub kwiatostanach, jak np. obuwik pospolity B. Binkiewicz; lipiec 2005) czy storczyk purpurowy, wciąż bywają zrywa- Fig. 5. Flowering Allium rotundum individual in the ne lub wykopywane do przydomowych ogród- patch of vaste land near the “Biała Góra”nature ków, nawet z terenu rezerwatu. Szeroko roz- resrve (photo by B. Binkiewicz; July 2005) przestrzeniony jest również karygodny zwyczaj składowania odpadów na obrzeżach lasów i w Polsce i w pełni zasługuje na ochronę jako uży- zaroślach – wokół rezerwatu zlokalizowanych tek ekologiczny. Na uwagę zasługują również jest kilka „dzikich” wysypisk śmieci. Również nowe, nieznane wcześniej stanowiska innych, bliskość muraw i pól uprawnych powoduje, iż chronionych gatunków, jak: wyblin jednolistny, nieraz te pierwsze są po części zaorywane albo buławnik mieczolistny, gółka długoostrogowa, spryskiwane środkami ochrony roślin. W koń- orlik pospolity oraz naparstnica zwyczajna. Nie cu niektóre populacje gatunków zasiedlających udało się niestety potwierdzić występowania kil- ugory, jak np. czosnek kulisty, storczyk kukaw- ku gatunków podawanych dla rezerwatu z koń- ka czy zawilec wielkokwiatowy, mogą zostać ca XX wieku: miłka wiosennego Adonis vernalis, zniszczone wskutek przywrócenia użytkowa- wisienki stepowej Cerasus fruticosa, lnu wło- nia rolnego. Zagrożeniem dla muraw kseroter- chatego Linum hirsutum, storczyka samiczego micznych są również naturalnie przebiegające Orchis morio i ciemiężycy zielonej Veratrum lo- procesy sukcesji, prowadzące do zarastania belianum. Przyczyny ich ustąpienia nie są jasne; muraw drzewami i krzewami; pewnym środ- gatunki światłolubne, takie jak storczyk samiczy, kiem zaradczym są podejmowane co kilka lat len włochaty czy miłek wiosenny mogły wycofać akcje usuwania zarośli i drzew w rezerwacie w się w wyniku wzrostu ocienienia muraw na sku- ramach czynnej ochrony. Z kolei zagrożeniem tek zarastania tarniną Prunus spinosa i dereniem dla gatunków leśnych może być intensyﬁkacja świdwą, a jak wynika z literatury ich populacje gospodarki leśnej, zwłaszcza zręby. nie były tu zbyt liczne. W sąsiedztwie rezerwatu wytypowano tak- że kilka obszarów, które ze względu na duże PIŚMIENNICTWO populacje wielu rzadkich i interesujących ga- tunków roślin, również zasługują na ochronę. Kaźmierczakowa R., Kucharczyk M. 2001. Iris Są to, prócz już wspomnianego stanowiska aphylla L. Kosaciec bezlistny. W: Kaźmierczakowa czosnku kulistego, murawy i ciepłolubne za- R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga

139 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. Stachurski M. 1996. Flora rezerwatów stepowych im. W. Szafera, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: Wyżyny Miechowskiej. Acta Univ. Lodz., Folia 428–430. sozol. 5: 115–140. Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Stachurski M., Stachurska E. 1979. Aktualny PWN, Warszawa. stan rezerwatów stepowych i ﬂorystycznych Kozłowska A. 1923. Stosunki geobotaniczne ziemi w okolicach Miechowa. Chrońmy Przyr. Ojcz. Miechowskiej. Spraw. Komis. Fizjogr. 57: 1–68. 35(1): 28–39. Loster S., Gawroński S. 2005. Przemiany Szafer W., Zarzycki K. (red.). 1977. Szata roślinna nawapiennej murawy w rezerwacie „Biała Góra” Polski. PWN, Warszawa. (Wyżyna Miechowska, południowa Polska) Zając A. 1978. Atlas of distribution of vascular plants w ciągu ostatnich 80 lat. Fragm. Flor. Geobot. in Poland (ATPOL). Taxon 27 (5/6): 481–484. Polonica 12(2): 301–315. Zając A., Zając M. 2001. Allium rotundum L. Medwecka-Kornaś A. 1953. Irys aphylla L. Czosnek kulisty. W: Kaźmierczakowa R., ssp. bohemica (Schm.) Dost. na Wyżynie Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Małopolskiej. Fragm. Flor. Geobot.1(1): 3–6. Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. Medwecka-Kornaś A., Kornaś J. 1953. Orchis im. W. Szafera, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: purpurea na Wyżynie Małopolskiej. Fragm. Flor. 425–426. Geobot. 1(1): 7–11. Zarzycki K. 2001. Orchis purpurea Hudson. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając Storczyk purpurowy. W: Kaźmierczakowa R., M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczy- Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. niowych Polski. W: Mirek Z. (red.). Biodiversity im. W. Szafera, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: of Poland. Różnorodność biologiczna Polski. 1. 564–566. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie ga- K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona tunków dziko występujących roślin objętych lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. ochroną. (Dz.U. Nr 168, poz. 1764) z dn. 28 lipca Szafera PAN, Kraków: 11–20. 2004 r.

SUMMARY

Binkiewicz B. Interes�ng vascular plant species of the nature reserve “Biała Góra” and its adjacent loca�ons in the Miechowska Upland (south-central Poland)� Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 133–140, 2009.

The nature reserve “Biała Góra” (area 10.46 ha) was established in 1955 to protect the natural environment of the steppe plants. It is located near the vicinity of Tunel in the Miechowska Upland. The reserve has a slightly wavy relief pattern, with shallow Cretaceous formations covered by limestone soil. There are two types of plant communities in the reserve: xerothermic grassland and deciduous forests. Floristic studies were carried out in 2005–2008. The study area included the reserve and its adjacent locations, of a total area of 5 km2. Altogether 383 vascular plant species were recorded. Total of 44 plant species are protected by law. Amongst them Allium rotundum, Cephalanthera rubra, Iris aphylla, Orchis purpurea, Cypripedium calceolus and Malaxis monophyllos are listed in the Red list of plants and fungi in Poland. Progressive plant succession and slight human impacts: littering and plant picking were found to threaten the reserve and its adjacent locations.

140 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 141–148, 2009. Stanowiska czarki austriackiej Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Boud. w środkowo-wschodniej Polsce

Locali�es of Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Boud. in the east-central Poland

ANDRZEJ SZCZEPKOWSKI1, MAREK KOZŁOWSKI2

1Zakład Mikologii i Fitopatologii Leśnej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego 02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 159 e-mail: [email protected]

2Warszawa e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: Ascomycetes, czarka austriacka, grzyby, mikogeograﬁa, Sarcoscyphaceae.

Grzyby z rodzaju czarka Sarcoscypha podlegają ochronie ścisłej i znajdują się na czerwonej liście grzybów zagrożonych w Polsce. W środkowo-wschodniej części kraju wykazano 13 stanowisk czarki austriackiej Sarcoscypha austriaca, w tym 5 nowych, udokumentowanych lokalizacji na terenie Warszawy. Scharakteryzowano stanowiska tego grzyba. Podano rodzaj lub gatunek drewna, na którym znaleziono owocniki oraz opisano fenologię ich pojawu.

Wstęp ków czarek jest możliwe wyłącznie po analizie cech mikroskopowych. Począwszy od końca Grzyby z rodzaju czarka Sarcoscypha XX wieku zaczęto wyróżniać i odnotowywać w (Fr.) Boud. należą do rodziny czarkowatych naszym kraju zarówno czarkę szkarłatną w ści- Sarcoscyphaceae, rzędu kustrzebkowców słym ujęciu S. coccinea (Scop.: Fr.) Lamb. sensu Pezizales, klasy workowców Ascomycetes. stricto (Kujawa 2005, Suski, Milczak 2006), Czarka austriacka Sarcoscypha austriaca (O. jak również czarkę austriacką (Fiedorowicz, Beck ex Sacc.) Boud. jest jednym z trzech ga- Kubiak 1998, Wilga 2004, Kujawa 2005, tunków, jakie wyróżnił Baral (1984), po re- Narkiewicz 2005, Czarnecka 2006, Suski, wizji kompleksu Sarcoscypha coccinea agg., w Milczak 2006, Chachuła, Kujawa 2008, środkowej Europie. Wójtowski i in. 2008) oraz czarkę jurajską W Polsce, do niedawna, publikacje na temat S. jurana (Boud.) Baral (Wojewoda 2005). rodzaju Sarcoscypha odnosiły się tylko do jed- Publikacje Wilgi (2000, 2002) dotyczące wy- nego, szeroko ujmowanego taksonu − czarka stępowania czarki szkarłatnej na Pomorzu szkarłatna S. coccinea sensu lato − identyﬁko- Gdańskim odnoszą się do czarki austriackiej wanego na podstawie cech makroskopowych (S. Wilga, inf. ustna, 2008). Ponad sto lat temu i w związku z tym, znaczna część tych oznaczeń odnotowano w Polsce występowanie jeszcze może być błędna, ponieważ odróżnienie gatun- jednego gatunku czarki S. dolosa (Weberb.)

141 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. Sacc. 1889 (Chmiel 2006), która jednak ma niejasny status taksonomiczny i obecnie nie jest akceptowanym gatunkiem (Baral 2004). Przedstawiciele rodzaju czarka należą do stosunkowo rzadko notowanych w naszym kraju grzybów (Chmiel 2006). Od 2004 r. wszystkie gatunki czarek podlegają ścisłej ochronie prawnej (Rozporządzenie 2004), jednak o ich ochronę apelowano znacznie wcześniej (Gumińska, Wojewoda 1968, Hołownia 1974, Dynowska 1984). W pierwszym i drugim wydaniu czerwonej listy grzybów czarka szkarłatna (w kompleksowym ujęciu) znala- Ryc. 2. Owocniki czarki austriackiej w Lesie zła się w kategorii zagrożenia „narażony” (V) Bemowskim w Warszawie (stanowisko 1) – źródło (Wojewoda, Ławrynowicz 1986, 1992), a w pokarmu ślimaków (fot. M. Kozłowski; 5.04.2008) ostatnim wydaniu w kategorii „o nieokreślonym Fig. 2. Apothecia of S. austriaca at the locality no. 1 zagrożeniu” (I) (Wojewoda, Ławrynowicz in the “Las Bemowski” in Warsaw are used by snail 2006). Wpisana została również na dwie re- as food (photo by M. Kozłowski; 5 April 2008) gionalne czerwone listy grzybów wielkoowocnikowych: polskich Karpat (Wojewoda 1991) na wyrasta najczęściej od kilku do kilkunastu i Górnego Śląska (Wojewoda 1999) w katego- owocników (ryc. 2), rzadziej pojedynczo (ryc. rii zagrożenia „rzadki” (R). 3). Owocniki mają kształt początkowo puchar- Owocniki czarki austriackiej pojawiają się kowaty, okrągławy, później miseczkowaty, śred- najczęściej wczesną wiosną, chociaż można je nicy do 8 cm (niekiedy są większe, nawet do 14 spotkać także zimą w okresach bezmroźnych, cm) osadzone na krótkim, białawym trzonie aż do maja. Wyrastają na leżących fragmentach lub prawie siedzące. Wewnętrzna powierzchnia drewna, częściowo lub całkowicie zagrzebanych owocnika zabarwiona jaskrawo żywo czerwo- w ziemi (ryc. 1), często omszonych i pokrytych warstwą liści, zwykle na wilgotnych leśnych stanowiskach. Na jednym fragmencie drew-

Ryc. 3. Owocnik czarki austriackiej znaleziony w Ryc. 1. Dwa owocniki czarki austriackiej pobliżu młodej smardzówki czeskiej Ptychoverpa wyrastające z zagrzebanego fragmentu drewna bohemica na stanowisku 1 (fot. M. Kozłowski; klonu jesionolistnego na stanowisku 5 (fot. A. 29.03.2008) Szczepkowski; 1.04.2008) Fig. 3. Ascocarp of S. austriaca found near young Fig. 1. Two apothecia of S. austriaca growing on a Ptychoverpa bohemica at the locality no. 1 in the buried s�ck of Acer negundo at the locality no. 5 in “Las Bemowski” in Warsaw (photo by M. Kozłowski; Warsaw (photo by A. Szczepkowski; 1 April 2008) 29 March 2008) 142 A. Szczepkowski i M. Kozłowski Stanowiska czarki austriackiej na, szkarłatna, cynobrowoczerwona, natomiast Nowicka-Falkowska 2000, M. Falkowski, ich zewnętrzna okrywa jest jaśniejsza – bia- inf. ustna, 2008) oraz w rezerwacie „Przekop” ława, ochrowa do pomarańczowoczerwonej, (M. Falkowski, inf. ustna, 2008). Kolejne filcowata, kosmkowato-włoskowata. Miąższ doniesienia pojawiły się z Warszawy: Małecka cienki, kruchy, bez zapachu. Zarodniki są wy- (2002) zamieściła w Internecie fotografię jed- dłużone, eliptyczne z charakterystycznym sio- nego owocnika czarki, podpisano jako czarka dełkowatym wgłębieniem na szczytach (brak szkarłatna z Lasu Bielańskiego, a Pawłowski tej cechy u czarki szkarłatnej, która ma za- (2005) podaje ten gatunek, bez dokładnej loka- rodniki na końcach zaokrąglone), bezbarwne, lizacji, z łęgów nadwiślańskich. gładkie, o wymiarach (22) 26−29−36−40 (50) × Pierwsze doniesienie o występowaniu czar- (11,5) 12−15 (16) µm. Dojrzałe askospory kieł- ki austriackiej na omawianym obszarze, zgło- kują (1−4) (najczęściej dwoma) konidioforami szone przez drugiego z autorów, opublikowa- z różnych stron zarodnika, gdy u gatunków po- ła Kujawa (2005). Grzyb został znaleziony krewnych – wyłącznie z jednej strony. Ponadto w Lesie Bemowskim w Warszawie, w dwóch konidia o wymiarach (8,5) 12−16 (18,7) × (4) miejscach oddalonych od siebie o kilkaset 4,5−5,5 (6,5) µm, z licznymi kroplami tłuszczu, metrów, w pobliżu rezerwatu „Łosiowe Błota” są większe niż u czarki szkarłatnej i jurajskiej, (od strony ścieżki dydaktycznej). Oba miejsca a dodatkowo ta ostatnia występuje wyłącznie na podlegają monitorowaniu i corocznie odnoto- drewnie lipowym (Baral 1984, 2004, Jordan wywany jest tam pojaw owocników. Nie są to 1995, Pidlich-Aigner 1999, Lohmeyer, jednak stanowiska, na których gatunek pojawia Künkele 2006). Stadium anamorficzne czarki się obficie. Zauważalny jest tam, z roku na rok, austriackiej nosi nazwę Molliardiomyces cocci- spadek liczebności owocników. Możliwe, że ma nea Paden (Paden 1984). na to wpływ intensywne buchtowanie i prze- kopywanie tego terenu przez dziki i zwierzynę Stanowiska czarki austriackiej płową. w środkowo-wschodniej Polsce W ostatnich latach autorzy odnotowa- li nowe stanowiska czarki austriackiej w Dotychczas, czarki były wykazywane zale- Warszawie (ryc. 4): dwie z kilku miejsc w środkowo-wschodniej 1. Warszawa, Bemowo, Las Bemowski: ok. Polsce. Po raz pierwszy, na omawianym ob- skrzyżowania ul. Kutrzeby z ul. Radiową, szarze, czarkę znalazł pod koniec XIX wieku w pobliżu nasypu kolejowego, las liścia- Błoński (1896) w Mrozach i podał ją pod sty z dominującym udziałem olszy czarnej nazwą kustrzebka szkarłatna Peziza coccinea Alnus glutinosa oraz niewielkim udziałem Jacq. Eichler (1902) znalazł S. coccinea (Jacq.) takich gatunków jak topole Populus spp., Cooke w listopadzie na wiązce zbutwiałych brzoza brodawkowata Betula pendula, kil- prętów leszczynowych w parku Międzyrzeckim ka owocników na fragmencie gałęzi drzewa na Podlasiu. W Herbarium Uniwersytetu liściastego (19.III 2004 r.); ok. 200 m od Warszawskiego znajdują się okazy S. cocci- wejścia do kompleksu leśnego od strony nea (Fr.) Lamb. zebrane w Puszczy Białej, ulicy Księżycowej, podmokły drzewostan z ok. Leszczydół-Pustki k. Wyszkowa (22. olszowy nad ciekiem wodnym, kilkadzie- IV 1978, leg. et det. W. Stępnik, UW 026418). siąt owocników na powierzchni ok. 100 m2 Stanowisko to nie było dotychczas publikowa- (III 2006 r., IV 2007 r., 09.III 2008 r.); przy ne. Skirgiełło (1984) opisując rozmieszcze- leśnej drodze w pobliżu starej wartowni nie czarki szkarłatnej w Polsce nie wymieniła wojskowej, zadrzewienie z przewagą topól tego stanowiska. Dwa stanowiska czarki szkar- i sosny Pinus sylvestris z bzem czarnym łatnej s. l. znane są w Nadbużańskim Parku Sambucus nigra w podszycie, kilka owoc- Krajobrazowym nad rzeką Bug: w ok. m. ników na powierzchni około 15 m2 (III Gąsiorowo, gm. Zaręby Kościelne (Falkowski, 2006 r., IV 2007 r., 05. IV 2008 r.); wzdłuż 143 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. z dobrze rozwiniętą warstwą krzewów (de- rew WARSZAWA Na reń świdwa Cornus sanguinea, kalina kora- Ciechanów lowa Viburnum opulus, trzmielina pospolita 4 Wisł 56 Euonymus europaeus, bez czarny Sambucus 1 a 10 g 7 Bu nigra, szakłak pospolity Rhamnus catharti- 3 ca), zbliżony swym składem florystycznym 8 2 WARSZAWA 11 do zespołu Circaeo-Alnetum, kilkadziesiąt owocników na powierzchni ok. 0,25 ha (28. 9 Siedlce 54° Wisła II 2008 r.) 12 3. Warszawa, Wawer, zespół przyrodniczo-

ilica -krajobrazowy „Zakole Wawerskie”: w po- 50° P 0 50 km bliżu jednego z cieków wodnych wpadają- 16° 24° cych do Kanału Ulga (Wawerski), fragment Ryc. 4. Rozmieszczenie stanowisk czarki podtopionego lasu olszowego z nielicznym austriackiej (○) i czarki szkarłatnej sensu lato udziałem wierzb i topól oraz bzu czarnego (●) w środkowo-wschodniej Polsce: 1–5 – nowe i porzeczki czarnej Ribes nigrum w podszy- stanowiska (objaśnienia w tekście), 6 – Warszawa, cie, na jednym leżącym fragmencie gałęzi, Las Bielański (Małecka 2002), 7 – Warszawa 9 owocników (29.III 2008 r.). (Pawłowski 2005), 8 – okolice Leszczydół-Pustki 4. Warszawa, Bielany: teren między wałem koło Wyszkowa (Herbarium UW 026418), przeciwpowodziowym a starorzeczem 9 – Mrozy (Błoński 1896), 10 – Nadbużański Park Wisły, na wysokości Lasu Młocińskiego, łęg Krajobrazowy, okolice Gąsiorowa (Falkowski, topolowo-wierzbowy, drzewostan buduje Nowicka-Falkowska 2000, M. Falkowski, inf. ustna, 2008), 11 – rezerwat „Przekop” (M. Falkowski, inf. topola biała, wierzba krucha Salix fragilis, ustna, 2008), 12 – Międzyrzec Podlaski (Eichler wiąz szypułkowy i klon jesionolistny Acer 1902) negundo, który zdominował dolną warstwę Fig. 4. Distribu�on of Sarcoscypha austriaca (○) and drzewostanu (ryc. 5), w podszycie wystę- Sarcoscypha coccinea sensu lato (●) in east-central Poland: 1–5 – new locali�es (explana�ons in the text), 6–12 – previously known locali�es as above

leśnej drogi rekreacyjnej na wysokości osi lotniska na Bemowie a wysypiska śmieci − Radiowo, w pobliżu cieku wodnego, w terenie mocno podmokłym, porośniętym drzewostanem olszowym, kilkadziesiąt owocników na obszarze około 50 m2 w towarzystwie smardzowatych: smardzów- ki czeskiej Ptychoverpa bohemica (ryc. 3) i smardza stożkowatego Morchella conica (III 2006 r., IV 2007 r., 05.IV 2008 r.). 2. Warszawa, Ursynów, rez. „Skarpa Ryc. 5. Łęg topolowo-wierzbowy z dużym Ursynowska”: w pobliżu obszaru źródlisko- udziałem klonu jesionolistnego rosnący nad Wisłą wego małego cieku wodnego, las olszowo- w Warszawie – fragment stanowiska 4. czarki -jesionowy (olsza czarna, jesion wyniosły austriackiej (fot. A. Szczepkowski; 3.06.2008) Fraxinus excelsior, topola biała Populus alba, Fig. 5. Willow-poplar riparian forest with large share wierzba biała Salix alba, wiąz szypułkowy of Acer negundo at the locality no. 4 of S. austriaca Ulmus laevis, klon pospolity Acer platano- in the Vistula River valley in Warsaw (photo by A. ides, czeremcha zwyczajna Padus avium) Szczepkowski; 3 June 2008)

144 A. Szczepkowski i M. Kozłowski Stanowiska czarki austriackiej

puje dereń świdwa, bez czarny i chmiel 2000, 2002, oraz inf. ustna, 2008). Jednak au- zwyczajny Humulus lupulus na leżących torzy nie podają, w jaki sposób zidentyfikowali fragmentach drewna i na martwej gałęzi, drewno. Jeśli tylko makroskopowo, bez analizy stykającej się z gruntem na odcinku ok. mikroanatomicznej, to nie można mieć pew- 2 m, ale jeszcze nie odpadłej z żywego klo- ności, co do poprawności oznaczenia drewna. nu jesionolistnego, ponad 300 owocników W przypadku niektórych rodzajów drzew, np. na powierzchni ok. 0,5 ha (01.IV 2008 r.). brzoza, dąb, olsza, klon (substrat czarek) drew- 5. Warszawa, Bielany: teren między staro- no poszczególnych gatunków nie wykazuje rzeczem Wisły a obecnym korytem rzeki, różnic w budowie anatomicznej, a zatem, na- na wysokości Lasu Młocińskiego, luźne wet na podstawie analizy mikroskopowej, moż- zadrzewienie składające się z olsz czarnej, liwa jest identyfikacja tylko do poziomu rodza- topól, wierzb i licznie występującego klonu ju (Schoch i in. 2004). Identyfikując drewno, jesionolistnego, kilkadziesiąt owocników, należy również pamiętać o tym, że struktura na zagrzebanych w ziemi fragmentach ga- ksylemu w młodych gałęziach drzew i krzewów łęzi (ryc. 1), na powierzchni 15 m2 (01.IV często różni się pod pewnymi względami od 2008 r.). dojrzałego pnia (Schweingruber 1983). Analiza mikroskopowa cech anatomicznych Substrat czarki austriackiej na stanowiskach drewna, na którym wyrastały owocniki czar- w środkowo-wschodniej Polsce ki austriackiej na stanowiskach w Warszawie, pozwoliła stwierdzić występowanie tego gatun- Czarka austriacka najczęściej notowana ku na drewnie reprezentującym trzy rodzaje jest na drewnie olszowym (Baral 1984, 2004, drzew: klon jesionolistny, wierzba i brzoza (tab. Pidlich-Aigner 1999), przy czym drugi 1). Drewno klonu jesionolistnego, na którym z cytowanych autorów wykazał, że w Austrii rosły owocniki czarki austriackiej zidentyfiko- gatunek ten kolonizuje wyłącznie drewno olszy wano nie tylko na podstawie jego cech budowy szarej A. incana i w ogóle nie zasiedla drewna anatomicznej, ale także dzięki znalezieniu na olszy czarnej. Często występuje również na stanowisku 4 apotecjów, które rosły na mar- wierzbach, klonach i robinii Robinia, rzadziej twej, leżącej gałęzi, która jeszcze całkowicie nie na leszczynie, brzozie, wiązie i na gatunkach odpadła od żywego drzewa. Ponadto, na stano- z rodziny różowatych (Baral 1984, 2004). wiskach (4 i 5), poza klonem jesionolistnym nie W Polsce, dotychczas, czarka austriacka rosły inne gatunki klonów. podawana była z drewna robinii akacjowej Z europejskich gatunków klonu, czarka (Czarnecka 2006), olszy czarnej (Chachuła, austriacka podawana była tylko z jaworu Acer Kujawa 2008), olszy szarej i wierzby (Wilga pseudoplatanus, głównie z terenów górskich

Tab. 1. Charakterystyka substratu czarki austriackiej ze stanowisk w Warszawie Table 1. Characteris�cs of substrate of S. austriaca at locali�es in Warsaw

Liczba analizowanych Grubo��/d�ugo�� Stanowisko Pod�o�e fragmentów drewna fragmentów drewna Locality Substrate Fragments of wood examinated Thickness/lenght of sticks (cm) 1 1 2/18 Betula 2 3 1�2,5/20�90 Salix 3 1 3,5/60 Salix 4 4 1�4,0/15�210 Acer negundo 5 2 2/20 i 4/55 Acer negundo

145 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. i podgórskich (Baral 1984, 2004, Pidlich- dlisk należą do zagrożonych i dlatego objęto je Aigner 1999). W Ameryce Północnej znaj- ochroną i umieszczono na czerwonych listach dowana była na klonie cukrowym Acer saccha- grzybów w wielu krajach. rum (Harrington 1990). Podziękowanie Podsumowanie Autorzy dziękują Panu dr. Arturowi Obidzińskiemu z Katedry Botaniki Leśnej SGGW w W środkowo-wschodniej Polsce czarki zna- Warszawie za pomoc podczas oznaczania drewna na ne są z 12 stanowisk, w tym 5 to udokumen- podstawie cech budowy anatomicznej. towane stanowiska czarki austriackiej, które zlokalizowane są w obrębie granic Warszawy (ryc. 4). Nie można wykluczyć, że podawa- PIŚMIENNICTWO ne wcześniej miejsca, w tym dwa historyczne z końca XIX (Błoński 1896) i początku XX Baral H.O. 1984. Taxonomische und ökologische wieku (Eichler 1902) oraz trzy z początku XXI Studien über Sarcoscypha coccinea agg., wieku (Falkowski, Nowicka-Falkowska Zinnoberrote Kelchbecherlinge. Zeitschr. Mykol. 2000, Małecka 2002, Pawłowski 2005), 50(1): 117−145. a także dwa nie publikowane stanowiska z ok. Baral H.O. 2004. The European and North- Wyszkowa i rez. „Przekop” dotyczące czarki American species of Sarcoscypha. Tübingen. szkarłatnej odnoszą się do czarki austriac- http//www.gbif-mycology.de/HostedSites/Baral/ kiej. Obecnie, udokumentowanym substratem Sarcoscypha.htm. czarki austriackiej w naszym kraju jest drew- Błoński F. 1896. Przyczynek do flory grzybów no klonu jesionolistnego, olszy szarej, robinii Polski. Pam. Fizjogr. 14(3): 63−93. akacjowej, wierzby i brzozy. W przekształco- Chachuła P., Kujawa A. 2008. Chronione, nych zbiorowiskach łęgów nadwiślańskich w rzadkie i zgrożone grzyby wielkoowocnikowe Warszawie drewno klonu jesionolistnego oka- Wapiennika w Inwałdzie (Beskid Mały). zało się chętnie zasiedlanym substratem przez Wszechświat 109(4−6): 103−108. czarkę austriacką. Jest to pierwsze doniesienie Chmiel M.A. 2006. Checklist of Polish larger o występowaniu czarki austriackiej na tym ga- Ascomycetes. Biodiversity of Poland 8. W. Szafer tunku klonu. Stanowisko czarki austriackiej w Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, międzywalu Wisły na terenie Warszawy-Bielan Kraków. należy do najobﬁtszych (ponad 300 owocni- Czarnecka B. 2006. Pojaw czarki austriackiej ków) wśród opisanych dotychczas lokaliza- Sarcoscypha austriaca w Południoworoztoczań- cji tego gatunku w naszym kraju. Największe skim Parku Krajobrazowym. Chrońmy Przyr. owocniki, średnicy 85 i 82 mm, występowały Ojcz. 62(4): 36−40. na stanowisku 5 i 4. Na omawianym obszarze Dynowska M. 1984. Czarka szkarłatna też kraju owocniki czarki austriackiej znajdowano zasługuje na ochronę. Wszechświat 85(10): w lutym, marcu i kwietniu. Na obszarze środ- 333−334. kowo-wschodniej Polski, posiadającej m.in. Eichler B. 1902. Przyczynek do flory grzybów stosunkowo jeszcze dobrze zachowane frag- okolic Międzyrzeca. Pam. Fizjogr. 17(3): 39−67. menty dolin rzecznych (Wisła, Narew, Bug i ich Falkowski M., Nowicka-Falkowska K. 2000. mniejsze dopływy), można spodziewać się wy- Smardz jadalny Morchella esculenta i czarka stępowania licznych i obﬁtych stanowisk cza- szkarłatna Sarcoscypha coccinea w Nadbużańskim rek. Warto prowadzić obserwacje i rejestrować Parku Krajobrazowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. nowe stanowiska tych zimowo-wiosennych, 56(2): 97−98. jednych z najbardziej charakterystycznych Fiedorowicz G., Kubiak D. 1998. Godne (jaskrawoczerwony kolor) workowców, które uwagi gatunki macromycetes z Pojezierza ze względu na zanikanie ich naturalnych sie- Mazurskiego. W: J. Miądlikowska (red.).

146 A. Szczepkowski i M. Kozłowski Stanowiska czarki austriackiej

Botanika polska u progu XXI wieku. Materiały Schweingruber F. H. 1983. Der Jahrring. sympozjum i obrad sekcji 51 Zjazdu Polskiego Standort, Methodik, Zeit und Klima in der Towarzystwa Botanicznego, Gdańsk 15–19 Dendrochronologie. Verl. P. Haupt, Bern – września 1998: 136. Stuttgart. Gumińska B., Wojewoda W. 1968. Grzyby Skirgiełło A. 1984. Materiały do poznania owocnikowe i ich oznaczanie. PWRiL, rozmieszczenia geograﬁcznego grzybów Warszawa. wyższych w Europie. VI. Acta Mycol. 20(1): Harrington F. A. 1990. Sarcoscypha in North 129−157. America (Pezizales, Sarcoscyphaceae). Suski T., Milczak M. 2006. Stanowiska czarki Mycotaxon 38: 417−458. szkarłatnej Sarcoscypha coccinea (Jacq.: Fr.) Hołownia I. 1974. Nowe stanowiska kilku Lamb. i czarki austriackiej Sarcoscypha austriaca interesujących gatunków grzybów zebranych w (O. Beck ex Sacc.) Boud. w okolicy Wojsławic Polsce północnej. Fragm. Flor. Geobot. 20(4): – pow. chełmski. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62(5): 535−542. 75−80. Jordan M. 1995. The Encyclopedia of Fungi of Wilga M.S. 2000. Kolejne stanowisko czarki Britain and Europe. David & Charles. szkarłatnej Sarcoscypha coccinea w Lasach Kujawa A. 2005. „Rejestr gatunków grzybów chro- Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy). nionych i zagrożonych” – nowa forma groma- Chrońmy Przyr. Ojcz. 56(2): 99−101. dzenia danych mikologicznych pochodzących od Wilga M.S. 2002. Stanowiska czarki szkarłatnej w amatorów. Podsumowanie roku 2005. Przegląd okolicy Gdańska-Oliwy. Chrońmy Przyr. Ojcz. Przyrodniczy XVI (3−4): 17−52. 58(6): 95−99. Lohmeyer T.R., Künkele U. 2006. Grzyby. Wilga M.S. 2004. Chronione i zagrożone Rozpoznawanie i zbieranie. FK Olesiejuk, grzyby wielkoowocnikowe (Macromycetes) Warszawa. Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego (Pomorze Małecka J. 2002. www.kki.pl/zenit/grzyby_spyt/ Gdańskie). Przegląd Przyrodniczy 15 (1–2): joanna_warszawa_fotki.htm. 3–17. Narkiewicz C. 2005. Grzyby chronione Dolnego Wojewoda W. 1991. Pierwsza czerwona lista Śląska. Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze. grzybów wielkoowocnikowych (macromycetes) Jelenia Góra. zagrożonych w polskich Karpatach. Studia Ośr. Paden J.W. 1984. A new genus of Hyphomycetes Dokument. Fizjogr. PAN Oddz. Kraków 18: with teleomorphs in the Sarcoscyphaceae 239−261. (Pezizales, Sarcoscyphineae). Canad. J. Bot. 62: Wojewoda W. 1999. Czerwona lista grzybów 211−218. wielkoowocnikowych Górnego Śląska. Centr. Pawłowski W. 2005. Grzyby. W: Wojtatowicz J. Dziedz. Przyr. Górn. Śląska. Raporty i Opinie 4: (red.). Warszawska przyroda. Obszary i obiekty 8−51. chronione. Biuro Ochrony Środowiska Urzędu Wojewoda W. 2005. Grzyby Krzemionek m. st. Warszawy: 141−145. Podgórskich. W: Szczepańska M. i Pilecka E. Pidlich-Aigner H. 1999. Sarcoscypha austriaca (red.). Geologiczno-przyrodnicze rozpoznanie (Beck ex Sacc.) Boud. und S. coccinea (Scop.: terenów pogórniczych Krzemionek Podgórskich Fr.) Lamb. (Sarcoscyphaceae) in der Steiermark. dla potrzeb ochrony ich wartości naukowo- Joannea Bot. 1: 5−26. dydaktycznych i ekologicznych.Wydawnictwo Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie Energią PAN, Kraków: 75−87, 127−130. gatunków dziko występujących grzybów objętych Wojewoda W., Ławrynowicz M. 1986. ochroną. Dz. U. nr 168 (2004), poz.1765. Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych Schoch W., Heller I., Schweingruber F.H., zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda Kienast F. 2004. Wood anatomy of Central W. Heinrich Z. (red.). List of threatened plants in European species. http//www.woodanatomy.ch Poland (1st ed.). PWN, Warszawa: 45−82.

147 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

Wojewoda W., Ławrynowicz M. 1992. W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych in Poland (3 ed.). Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda Kraków: 53−70. W. Heinrich Z. (red.). List of threatened plants Wójtowski M., Gierczyk B., Kujawa A. in Poland (2 ed.). Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, 2008. Trzy nowe stanowiska czarki austriackiej Kraków: 27−56. Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Boud. w Wielkopolsce – gatunku nowego dla Czerwona lista grzybów wielkoowocnikowych Wielkopolski. Chrońmy Przyr. Ojcz. 64(2): w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda 105−109.

SUMMARY

Szczepkowski A., Kozłowski M. Locali�es of Sarcoscypha austriaca (O. Beck ex Sacc.) Boud. in the east-central Poland Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 141–148, 2009.

Species belonging to the genus Sarcoscypha are rare in Poland, since 2004 under strict law protection. As yet 7 localities of S. coccinea sensu lato and 5 localities of S. austriaca are known in east- central Poland. All the ﬁve localities of S. austriaca are located within the municipal area of Warsaw. Apothecia of S. austriaca were found on Acer negundo, Salix and Betula. Acer negundo wood as a substrate of S. austriaca is reported for ﬁrst time. One of the most abundant occurrences of this fungus in Poland was recorded in Warsaw, in April 2008. Over 300 ascocarps of S. austriaca were growing on the area of c. 0.5 ha in the willow-poplar riparian forest with large share of Acer negundo. In east- central Poland S. austriaca was observed in the period from February to April.

148 ARTYKUŁY

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 149–152, 2009. Nowe stanowisko rojownika pospolitego Jovibarba sobolifera (Sims) Opiz na Śląsku Opolskim

A new locality of Jovibarba sobolifera (Sims) Opiz on the Opole Silesia (SW Poland)

KRZYSZTOF SPAŁEK

Pracownia Geobotaniki i Ochrony Szaty Roślinnej, Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski 45-052 Opole, ul. Oleska 22 e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: rojownik pospolity, Jovibarba sobolifera, nowe stanowisko, Śląsk Opolski.

Rojownik pospolity Jovibarba sobolifera to Opolskim został zaliczony do gatunków kry- bylina o wysokości od 10 do 20 cm z rodzi- tycznie zagrożonych – CR (Spałek 2002, ny gruboszowatych (Crassulaceae), z liśćmi Nowak i in. 2003). Na Dolnym Śląsku należy różyczkowymi stale wzniesionymi i łukowa- do narażonych na wyginięcie – VU (Kącki to przegiętymi do środka, bladozielonymi, i in. 2003). Jest również gatunkiem zagrożo- z ciemniejszymi szczytami. Różyczki liści osią- nym w Czechach (Procházka 2001) oraz w gają średnicę do 4 cm. Jego żółtobiałe kwiaty Niemczech (Korneck i in. 1996). zebrane są w zbite i zaokrąglone, szczytowe Na Śląsku Opolskim gatunek ten poda- kwiatostany. Kwitnie od lipca do września wano dotychczas z 14 stanowisk: ze Strzelec (Dostál 1989, Oberdorfer 1994, Rutkowski Opolskich, Sternalic, między Kalinowem 1998). Rośnie najczęściej w zbiorowiskach mu- a Dąbrową (Fiek 1881, Schube 1903), raw kserotermicznych na skałach ze związku Jarnołtówka, Otmuchowa (Schube 1903), Seslerio-Festucion duriusculae i muraw na pia- Prudnika (Schube 1907), Dytmarowa, skach ze związku Koelerion glaucae (Dostál Krzyżkowic (Schube 1909), Gogolina 1989, Oberdorfer 1994, Matuszkiewicz (Schube 1910), Ligoty Dolnej (Schube 1913), 2001). Pietrowic Głubczyckich (Schube 1914), Rojownik pospolity należy do podelemen- Staniszcz Małych (Krawiecowa, Kuczyńska tu środkowoeuropejskiego (Meusel i in. 1965, 1965), Podborzan (Ciaciura, Mądalski Hultén, Fries 1986). W Polsce występuje 1971) i Kamienia Śląskiego (Kobierski 1974). przede wszystkim w Sudetach, na Wyżynie Na większości stanowisk nie został powtórnie Śląsko-Krakowskiej oraz na rozproszonych odnaleziony. Potwierdzono jego występowanie stanowiskach w północnej i centralnej części jedynie w Ligocie Dolnej, gdzie kilkadziesiąt kraju (Zając A., Zając M. 1997, 2001). W osobników rośnie na półce skalnej w nieczyn- skali kraju gatunek ten nie jest uznawany za nym kamieniołomie wapienia w inicjalnej po- zagrożony wyginięciem, podlega natomiast staci muraw naskalnych (Spałek 2002). ochronie ścisłej (Rozporządzenie 2004). Ze W 2007 r. znaleziono na Śląsku Opolskim względu na rzadkość występowania na Śląsku nowe stanowisko rojownika pospolitego, poło-

149 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. żone na piaszczystej wydmie w dolinie Małej rystyczny zbiorowiska z udziałem rojownika Panwi na północ od miejscowości Kielcza koło pospolitego przedstawia zdjęcie fitosocjolo- Zawadzkiego (ryc. 1) we wschodniej części tego giczne: regionu (kwadrat ATPOL CF09, współrzędne Kielcza, 29.08.2007, powierzchnia 20 m2, geograficzne 50o34’51’’ N, 18o33’15’’ E), na ob- wysokość – 195 m n.p.m., zwarcie warstwy szarze mezoregionu Równina Opolska, wcho- c – 60%. Ch. Koelerion glaucae: Jovibarba so- dzącego w skład Niziny Śląskiej (Kondracki bolifera 2; Ch. Koelerio glaucae-Corynephore- 1998). Rojownik pospolity występował na tea canescentis: szczotlicha siwa Corynephorus powierzchni około 200 m2, gdzie stwierdzono canescens 2; kostrzewa owcza Festuca ovina 2; kilkaset osobników tego gatunku. Skład flo- jasieniec piaskowy Jasione montana +; szczaw

Ryc. 1. Rojownik pospolity Jovibarba sobolifera na piaszczystej wydmie koło Kielczy na Śląsku Opolskim (fot. K. Spałek; 29.08.2007) Fig. 1. Jovibarba sobolifera on the sandy dune near Kielcza village on the Opole Silesia (photo by K. Spałek; 29 August 2007)

150 K. Spałek Nowe stanowisko rojownika pospolitego polny Rumex acetosella +; gatunki towarzyszą- Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do ce: jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella 2; oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. mietlica pospolita Agrostis capillaris 2; bliźnicz- Vademecum Geobotanicum 3. Wyd. Nauk. ka psia trawka Nardus stricta 1; wilczomlecz PWN, Warszawa, sosnka Euphorbia cyparissias +; wrzos pospo- Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Vergleichende lity Calluna vulgaris +. Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. Veb Rojownik pospolity jest zagrożony na Gustaw Fischer Verlag, Jena. Śląsku Opolskim przede wszystkim przez fakt Nowak A., Nowak S., Spałek K. 2003. Red list występowania niewielkiej jego populacji. Zanik of vascular plants of Opole Province. Opole niepotwierdzonych stanowisk związany jest Scientific Society Nature Journal 36: 5–20. prawdopodobnie z zanikiem dogodnych dla Oberdorfer E. 1994. Pflanzensoziologische tego gatunku siedlisk. Exkursionsflora. 7 Auflage, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart. Procházka F. (red.). 2001. Černý a červený seznam PIŚMIENNICTWO cévnatých rostlin České republiky (stav v roce 2000). Příroda 18: 1–166. Ciaciura M., Mądalski J. 1971. Ciekawsze gatunki Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra roślin naczyniowych ze Śląska. Zesz. Przyr. Opol. Środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie TPN 11: 51–56. gatunków dziko występujących roślin objętych Dostál J. 1989. Nová kvétena ČSSR. 2. Academia, ochroną. Dz.U. Nr 168 (2004), poz. 1764. Praha. Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin Fiek E. 1881. Flora von Schlesien. J.U. Kern’s Verlag, naczyniowych Polski niżowej. Wyd. Nauk. Breslau. PWN, Warszawa. Hultén E., Fries M. 1986. Atlas of North European Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefässpflanzen vascular plants north of the Tropic of cancer. in Schlesien, preussischen und österreichischen I-III. Koeltz Scientific Books, Königstein. Anteils. Druck von R. Nischowsky, Breslau. Kącki Z., Dajdok Z., Szęśniak E. 2003. Czerwo- Schube T. 1907. Ergebnisse der Durchforschung der na lista roślin naczyniowych Dolnego Śląska. W: schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1906. Kącki Z. (red.). Zagrożone gatunki flory naczy- Jahresber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. 84: 68–89. niowej Dolnego Śląska. Instytut Biologii Roślin, Schube T. 1909. Ergebnisse der Durchforschung der Uniwersytet Wrocławski, Polskie Towarzystwo schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1908. Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, Wrocław. Jahresber. Schles. Ges. Vater. Cultur. 86: 48–66 Kobierski L. 1974. Rośliny naczyniowe Garbu Schube T. 1910. Ergebnisse der Durchforschung der Tarnogórskiego na Wyżynie Śląskiej. Roczn. schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1909. Muz. Górnośl. w Bytomiu, Ser. Przyr. 8: Jahresber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. 87: 49–73. 1–189. Schube T. 1913. Ergebnisse der Durchforschung der Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1912. PWN, Warszawa. Jahresber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. 90: 92–103. Korneck D., Schnittler M., Vollmer I. 1996. Schube T. 1914. Ergebnisse der Durchforschung der Rote Liste der Farn- und Blütenpflanzen schlesischen Gefässpflanzenwelt im Jahre 1913. (Pteridophyta et Spermatophyta) Deutschlands. Jahresber. Schles. Ges. Vaterl. Cult. 91: 133–155. W: Ludwig G., Schnittler M. (red.). Rote Liste Spałek K. 2002. Rojownik pospolity Jovibarba gefährdeter Pflanzen Deutschlands. Schr.-R. f. sobolifera (Sims) Opiz. W: Nowak A., Spałek Vegetationskunde 28: 21–187. K. (red.). Czerwona księga roślin województwa Krawiecowa A., Kuczyńska I. 1965. Materiały do opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, flory Śląska. I. Flora wschodniej części powiatu zagrożone i rzadkie. Opol. TPN, Opole. opolskiego. Acta Univ. Wratislav. 42, Prace Bot. Zając A., Zając M. (red.). 1997. Atlas rozmiesz- 6: 67–93. czenia roślin naczyniowych chronionych w

151 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009.

Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków. Kraków. Zając A., Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce.

SUMMARY

Spałek K. A new locality of Jovibarba sobolifera (Sims) Opiz on the Opole Silesia (SW Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 65 (2): 149–152, 2009.

Jovibarba sobolifera is considered critically endangered species in the Opole Silesia. In 2007 a new locality of J. sobolifera was found in Kielcza near Zawadzkie (square CF09 of the ATPOL grid; 50o34’51’’ N, 18o33’15’’ E). Several hundred specimens grows on the sandy dune in association of Koelerion glaucae alliance. This is the second known site within the Opole Silesia territory.

152 RECENZJE

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 153–154, 2009.

Grzegorz Jamrozy, Łukasz Pęksa, Zbigniew Urbanik, Wojciech Gąsienica Byrcyn:

Kozica tatrzańska Rupicapra rupicapra tatrica

Wydawnictwo Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane 2007, 336 stron.

wych (TPN i TANAP), gatunek w Tatrach ciągle bardzo zagrożony (na Polskiej czerwonej liście kategoria CR – critically endangered), o którego przetrwanie toczy się rozpaczliwy bój od prawie dwóch stuleci. Autorzy znakomicie połączyli biologiczną charakterystykę tatrzańskiej kozicy z opisem jej lokalnych warunków życia, włączając w to oddziaływanie czynnika ludzkiego. Każdy z autorów ma w swoim życiorysie zawodowym wiele lat badań i obserwacji kozicy, wszyscy są wytrawnymi znawcami tak kozicy jak i Tatr – jej niewielkiej, izolowanej ostoi. Rekomendowana publikacja jest zatem nie tylko kompilacją, ale w znacznej mierze opiera się na oryginalnym materiale własnym autorów. Praca obejmuje szeroki wachlarz zagadnień, poczynając od statusu systematycznego kozicy tatrzańskiej, a kończąc na kłusownictwie czy obecności kozicy w literaturze i twórczości ar- tystycznej górali. Podstawowymi zaletami tego Prezentowana publikacja jest godną za- dzieła są: (1) kompleksowe ujęcie zagadnień anonsowania, nowoczesną i – można po- biologicznych, behawioralnych i ochroniar- wiedzieć – kompletną monograﬁą naukową skich dotyczących tatrzańskiej populacji kozicy, poświęconą tatrzańskiej populacji kozicy. (2) zrekonstruowanie i opisanie historii kozic Powstała z głównym udziałem i pod redakcją tatrzańskich od plejstocenu po współczesność, profesora G. Jamrozego z Akademii Rolniczej (3) wykazanie dynamiki tatrzańskiej populacji, (dziś Uniwersytetu Rolniczego) w Krakowie, zmienności jej liczebności i rozmieszczenia, (4) w kooperacji z doświadczonymi przyrodni- zaprezentowanie najnowszych danych o stanie kami – pracownikami Tatrzańskiego Parku populacyjnym kozic w Tatrach, (5) krytyczne Narodowego. odniesienie się do starszych i nowszych danych Wysoka ranga faunistyczna i ochroniar- inwentaryzacyjnych, niekiedy obciążonych błę- ska gatunku nadaje tej monograﬁi szczególną dami metodycznymi, bądź wynikłymi z niezbyt wagę. Chodzi wszakże o gatunek prawdzi- rzetelnych ewidencji. wie wysokogórski, sztandarowy dla Tatr, dla Praca wykonana jest z wielką starannością; dwóch graniczących ze sobą parków narodo- jej podbudowę stanowi znakomita, niekiedy

153 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. mało znana dokumentacja. Są w niej też wątki nych rozdziałów i zbiorczy spis obszernej lite- o osobach bardzo zasłużonych dla badań i ochro- ratury. Książkę, mimo że jest zasobna w treść ny kozic tatrzańskich. Obok Maksymiliana Siła- i zachowuje dyscyplinę naukową, czyta się Nowickiego i Eugeniusza Janoty – głównych z zainteresowaniem i bez znużenia. Napisana twórców słynnej galicyjskiej ustawy o ochronie została z polotem literackim, językiem prostym świstaka i dzikich kóz z 1868 roku – wymienio- i łatwym w odbiorze. Wzbogacają ją bardzo ład- ny jest też Milič Blahout, znakomity czeski le- ne i wartościowe ilustracje, a poza tym została śnik i zoolog, autor opisu tatrzańskiej populacji wydana w twardych i estetycznych okładkach. kozicy jako osobnego podgatunku. Powstała Będzie więc kompendium wiedzy o kozicy więc monograﬁa o kozicy jakiej dotychczas i ozdobą każdej biblioteczki. Co też ważne, renie mieliśmy, jakkolwiek należy tu z uznaniem komendowane dzieło zawiera opisy i streszcze- odnotować wszystkie wcześniejsze publikacje nia w języku angielskim, zatem niemal w pełni o charakterze monograﬁcznym i popularyza- jest przystępne dla obcokrajowców. torskim dotyczące kozicy jakie ukazały się po Tylko gdzie tę książkę można nabyć? obu stronach granicy polsko–słowackiej (M. Wydawca tego nie wyjaśnia, ale należy przy- Nowicki 1868, M. Blahout 1976, W. Gąsienica puszczać, że przede wszystkim u Wydawcy – w Byrcyn 1987). siedzibie Tatrzańskiego Parku Narodowego w Praca jest dobrze zaprojektowana pod Zakopanem. względem redakcyjnym. Poza Przedmową au- tora wiodącego, zawiera 9 logicznie wydzielo- Zbigniew Głowaciński

154 RECENZJE

Chrońmy Przyr. Ojcz. 65 (2): 155–156, 2009.

S.M. Stojko (red.): Użańskij Nacionalnij Prirodnij Park. Polifunkcjonalne znaczenja

S.M. Stoyko (ed.): Uzhanski na�onal natural park. Mul�func�onal signiﬁcance

Wydawnictwo „Merkator”, Lwiw (Lwów) 2008, II wyd., 306 stron, ISBN 978-966-7563-21-9

z olszą zieloną, łąki i inne zbiorowiska nieleśne. W niskich położeniach zachowały się wsie łem- kowskie, z zabytkowymi cerkwiami. Książka – monografia o Użańskim Parku Narodowym – powstała w wyniku badań przyrodników z kilku krajów. Opracowało ją 13 specjalistów z różnych dziedzin, z przewa- żającym udziałem redaktora, prof. dr Stefana Stojko ze Lwowa. Jest on autorem, a w kilku przypadkach współautorem, niemal wszystkich 14 rozdziałów. Dwa pierwsze, przedmowa oraz wstęp przedstawiają problemy i znaczenie ochrony przyrody (w tym rezerwatów biosfery), ze szczególnym uwzględnieniem Karpat. Dalej następują rodziały dotyczące bezpośred- nio Użańskiego Parku: historii jego powstania, warunków fizyczno-geograficznych (geologii, gleby, klimatu), piętrowego układu roślinno- ści i krajobrazu. Kolejny rozdział, poświęcony różnorodności i ochronie flory, zawiera wykaz Użański Park Narodowy położony jest na gatunków roślin naczyniowych znalezionych Ukrainie, na Zakarpaciu, przy wschodniej gra- na omawianym terenie – jest ich, wraz z pod- nicy Słowacji i przy granicy polskiej. Sąsiaduje gatunkami, 870. Podano też listę roślin znaj- z naszym Bieszczadzkim Parkiem Narodowym dujących się w Czerwonej Księdze Ukrainy oraz Parkiem Narodowym Połonin na Słowacji (należy tu 40 gatunków) oraz zasługujących i wraz z tymi terenami wchodzi w skład rezer- na włączenie do niej; przeważnie określono watu biosfery „Wschodnie Karpaty”, co niewąt- ich zasięg pionowy. Są też inne dane, m.in. pliwie podnosi jego znaczenie. Powierzchnia o wprowadzonych egzotycznych drzewach Parku wynosi 39 159 ha, czyli blisko 400 km², i krzewach. Osobno przedstawiono zróżnico- obejmuje dolinę rzeki Uż i jej liczne dopływy, wanie zbiorowisk roślinnych z załączeniem ta- oraz sąsiednie pasma górskie; wysokość terenu bel ze zdjęciami fitosocjologicznymi. Są to bar- zamyka się w przedziale 220–1250 m npm. W dzo cenne informacje, pomimo iż wyróżnienia krajobrazie przeważają lasy, mające w znacz- fitocenoz odbiegają po części od naszych. Dalej nym stopniu charakter naturalny. Są też zarośla znajdują się dane związane z lasami i leśnic-

155 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 65, zeszyt 2, 2009. twem. Następne z kolei dotyczą różnorodności po stronie polskiej (B. Zemanek, T. Winnicki: i ochrony fauny – tu załączono wykazy wszyst- Monografie Bieszczadzkie 3, 1999). kich znalezionych w Użańskim Parku gatun- Całość omawianej książki ilustruje 49 fo- ków, od owadów po ssaki. Są wśród nich liczne tografii kilku autorów, 63 ryciny, wśród któ- ptaki (ponad 100 gatunków) i utrzymujące się rych są różne mapy Parku, obok omówionych jeszcze inne zwierzęta np. wydra – związana florystycznych także: topograficzna, geolo- z wodami, borsuk, żbik i ryś, wilk i niedźwiedź. giczna, rzeźby i procesów erozyjnych, hydro- Z kolei opisano rezerwaty i pomniki przyrody logiczna, glebowa, zróżnicowania roślinności istniejące na omawianym terenie, przedstawio- i krajobrazu, rozmieszczenia gatunków roślin no jego podział przestrzenny, potrzebny dla z Czerwonej Księgi, rozmieszczenia zwierząt, względów praktycznych, a także walory i wa- rezerwatów, stref użytkowania obszaru itd. runki dla edukacji z zakresu ochrony przyro- Zestawiono też 48 tabel różnego formatu i tre- dy, wypoczynku i turystyki oferowane osobom ści – znaczną ich część stanowią wpomniane przyjeżdżającym. Zamieszczono też program tabelki fitosocjologiczne. Wykaz literatury jest dalszych, ciągłych obserwacji – monitorin- obszerny, obejmuje m.in. pozycje opubliko- gu, potrzebnego dla utrzymania ekosystemów wane we Lwowie i sporo prac pochodzących i wobec zmian zachodzących w środowisku. z Polski W epilogu podsumowano dane o znaczeniu Tekst monografii o Użańskim Parku Parku i terenu Karpat. Na końcu znalazły się Narodowym napisany został w języku ukraiń- „dodatki” – appendix – który stanowi bardzo skim, a przedmowa, wstęp, spis treści, epilog ważną część książki, opracowaną przez L.O. i informacja o prof. S.M. Stojko, zamieszczo- Tasenkiewicz oraz S.M. Stojko. Część ta zana na ostatnich stronach, mają też wersję an- wiera 38 map obrazujących rozmieszczenie w gielską. Książka wydana jest bardzo ładnie. Jej Parku roślin naczyniowych. Na każdej z map druk był finansowany przez Rząd Norwegii, uwzględniono kilka lub kilkanaście gatunków. przy wsparciu Międzynarodowego Funduszu Dziwne się wydaje jedynie że rośliny, które WWF. Można i trzeba polecić ją wszystkim prawdopodobnie są pospolite, zaznaczono osobom zajmującym się ochroną przyrody, w nielicznych miejscach – są to zapewne sta- a zwłaszcza Karpatami. nowiska wybrane. Ta część opracowania ma szczególne znaczenie dla możności porówna- Anna Medwecka-Kornaś nia z kartograficznym przedstawieniem flory

156