SADRŽAJ

str. ZADATAK PROGRAMA SANITARNE ZAŠTITE IZVORIŠTA 1 "STUDENCI", OPŠTINA TESLI Ć UVOD

3 1. PRAVNI OSNOV DONOŠENJA PROGRAMA SANITARNE 4 ZAŠTITE VODE ZA PI ĆE DIO 1 ELABORAT O NA ČINU ZAHVATANJA, KAPACITETU i 5 KVALITETU VODE CRPILIŠTA "STUDENCI" 2. GEOGRAFSKI POLOŽAJ I EKONOMSKE ODLIKE PODRU ČJA IZVORIŠTA „STUDENCI", OPŠTINA TESLI Ć 6 3. OSNOVNI PODACI O IZVORIŠTU STUDENCI I VODOVODNOM SISTEMU OPŠTINE TESLI Ć 8 4. GEOMORFOLOŠKE VEGETATIVNE, PEDOLOŠKE I EROZIONE KARAKTERISTIKE PODRU ČJA IZVORIŠTA STUDENCI, OPŠTINATESLI Ć 10 5. HIDROGRAFSKE I HIDROLOŠKE KARAKTERISTIKE PODRU ČJA IZVORIŠTASTUDENCI, OPŠTINA TESLI Ć 11 6. HIDROMETEOROLOŠKE KARAKTERISTIKE PODRU ČJA IZVORIŠTASTUDENCI, OPŠTINA TESLI Ć 13 7. ISTORIJAT PRETHODNIH GEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA 16 8. ISTORIJAT PRETHODNIH HIDROGEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA 16 9. GEOLOŠKA GRA ðAITEKTONIKA TERENA 18

9.1. Opis prisutnih litostratigrafskih jedinica 19 9.2. Tektonska gra ña terena 29 10. HIDROGEOLOŠKE KARAKTERISTIKE ZASTUPLJENIH TIPOVA IZDANI 33 11 FIZI ČKO-HEMIJSKE I BAKTERIOLOŠKE OSOBINE VODA 35 12. HIDROGEOLOŠKI, TEHNI ČKI, EKONOMSKI I SOCIJALNI FAKTORI ISTRAŽIVANJA I KORIŠ ĆENJA VODA IZVORIŠTA "STUDENCI" 38 13. PRIJEDLOG BUDU ĆIH ISTRAŽNIH RADOVA 40

DI0 2 PROGRAM SANITARNE ZAŠTITE IZVORIŠTA STUDENCI 42 14. PODRU ČJE POTROŠNJE KOJE SE SNABDJEVA VODOM SA 43 IZVORIŠTA STUDENCI I POTREBE ZA VODOM STANOVNIŠTVA I PRIVREDE ZA PLANSKI PERIOD 15. POSTOJE ĆI I POTENCIJALNI ZAGA ðIVA ČI IZVORIŠTA STUDENCI 45 16. NEOPHODNI TRETMAN (KONDICIONIRANJE) VODE 52 17. ZONE SANITARNE ZAŠTITE 52

17.1. Zona neposredne zaštite 53 17.2. Zona uže zaštite 53 17.3. Zona šire zaštite 54 str. 18. MJERE ZAŠTITE IZVORIŠTA STUDENCI 55 19.1. Mjere zaštite u Zoni neposredne zaštite 55 19.2. Mjere zaštite u Zoni uže zaštite 55 19.3. Mjere zaštite u Zoni šire zaštite 56

19. PRIJEDLOG MJERA SANACIJE ZAŠTITNE ZONE IZVORIŠTA 58 20. PLAN DISTRIBUCIJE VODE 59 21. PLAN MONITORINGA KVALITETA I KONTROLE KVALITETA VODE 61 22. NA ČIN OBAVJEŠTAVANJA JAVNOSTI O SPROVO ðENJU PROGRAMA I PLANA MONITORINGA KVALITETA VODE 63 23. ORGANI I RUKOVODIOCI ODGOVORNI ZA SPROVO ðENJE PROGRAMA 63 24. MJERE, POSTUPCI I ODGOVORNA LICA ZA SLU ČA HAVARIJSKIH I DRUGIH PO ZDRAVLJE I ŽIVOT STANOVNIKA OPASNIH ZAGA ðENJA NA PODRU ČJIMA ZAŠTITNIH ZONA IZVORIŠTA ILI U NJIHOVOJ NEPOSREDNOJ BLIZINI 64 25. STEPEN TAJNOSTI PODATAKA 65 26. ZAKLJU ČAK 65 LITERATURA 66

I GRAFI ČKI PRILOZI:

R.br Naslov priloga

1. Geografska pozicija crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć, 1:100.000 2. Slivna površina crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć, 1:100.000 3. Pozicija objekata gradskog vodovoda na podru čju crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć, 1:10 000 4. Karta izohijeta šireg podru čja crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć, 1:1500.000 5. Kompilaciona geološka karta šireg podru čja crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć, 1:100.000 6. Tektonska karta šireg podru čja crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć, 1:100.000 7. Detaljna geološka karta Uže zone sanitarne zaštite crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć, 1:2.500 8. Hidrogeološka karta šireg podru čja crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć,1:100.000 9. Detaljna hidrogeološka karta Uže zone sanitarne zaštite crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć, 1:2.500 10. Rezultati hemijskih i bakterioloških analiza vode 11. Karta potencijalnih zaga ñiva ča crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć 12. Situaciona karta granica zona sanitarne zaštite crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć, sa mjestima postavljanja obilježja zaštitnih zona 13. Izgled saobra ćajnog znaka za ulazak/izlazak u širu zonu sanitarne zaštite crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć 14. Izgled znaka za ulazak/izlazak u užu zonu sanitarne zaštite crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć 15. Izgled znaka za ulazak/izlazak u zonu neposredne zaštite crpilišta "Studenci", Opština Tesli ć 16. Dimenzije znakova na granicama zona sanitarne zaštite (Izvod iz pravilnika)

PROJEKTNI ZADATAK

za izradu "PROGRAMA SANITARNE ZAŠTITE VODE IZVORIŠTA STUDENCI VODOVODA TESLI Ć"

Program sanitarne zaštite vode izvorišta Studenci, gradskog vodovoda Tesli ć, koji se Izvo ñač obavezuje da izradi za potrebe Investitora, mora imati sadržaj uskla ñen sa "Pravilnikom o mjerama zaštite, na činu odre ñivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite podru čja na kojima se nalaze izvorišta i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj upotrebi" (Službeni glasnik Republike Srpske br. 7/03). Izvršilac će za potrebe izrade Programa iz naslova izvesti: - prikupljanje, selekciju, sistematizaciju, analizu i reinterpretaciju raspoloživog fonda podataka o svim do sada sprovedenim istraživanjima i ispitivanjima, odnosno raspoložive dokumentacije (elaborati, projekti i studije) i prikupljanje topografskih podloga podru čja istraživanja (posebno podatke o kapacitetu i fizi čko-hemijskim osobinama izvorišta Studenci), - Izvršiti detaljno rekognosciranje izvorišta Studenci, terena oko izvorišta, te slivnog podru čja izvorišta, sa ciljem utvrdivanja opštih karakteristika geološke gra ñe i osnovnih hidrogeoloških karakteristika i funkcija stijenskih masa. Hidrogeološko kartiranje neposredne zone zaštite izvorišta napraviti na nivou razmjere 1:2.500 a rezultate prezentirati na karti 1:5.000. Hidrogeološko kartiranje uže zaštitne zone, napraviti na nivou razmjere 1:5.000 ili druge dostupne razmjere. - Izvršiti nabavku, analizu i interpretaciju rezultata analize aerofotosnimaka u razmjeri 1:26.000, - identificirati morfološke, vegetativne, karstne, pedološke I erozione procese u zoni izvorišta odnosno u području sliva sa klasifikacijom odnosno izdvajanjem tipova tla i analizom tla prema stepenu njihove otpornosti na razvoj erozionih procesa sa registracijom svih relevatnih karakteristika buji čnih procesa u slivnom podru čju izvorišta sa prognozom njihovog razvoja i prijedlogom konkretnih mjera za njihovu sanaciju; - dati prikaz bitnih meteoroloških parametara šireg podru čja izvorišta (padavine, temperature i vlažnost vazduha) sa analizom i reinterpretacijom rezultata prethodnih istraživanja;

- identifikovati geološke karakteristike terena zone izvorišta kao i njegovog slivnog podru čja sa naglaskom na determinaciji litoloških karakteristika kao i izradom geoloških karata odgovaraju će razmjere. - utvrditi sve relevantne hidrografske i hidrološke karakteristike slivnog podru čja izvorišta, odnosno prezentovati podatke o proticajima rijeke Usore i nivoima površinskih vodotokova, podatke o izdašnosti izvora i sl. Pri tome je zna čajno definisati minimalnu izdašnost i liniju trajanja proticaja, uzimaju ći u obzir rezultate prethodnih istraživanja i njihovu reinterpretaciju, - identificirati sve relevantne demografske karakteristike u slivnom podru čju izvorišta, - izvršiti registraciju svih postoje ćih i potencijalnih zagadiva ča u slivnom podru čju predmetnog izvorišta (stalnih i incidentnih) kao što su naselja, septi čke jame, farme, groblja, kanalizacioni sistemi, deponije, industrijski objekti i sl. kao i izvršiti njihovo lociranje na karti odgovaraju će razmjere. Potrebno je isto tako izvršiti njihovu kategorizaciju prema procjeni tereta zaga ñenja, uzimaju ći u obzir ukupnu promjenu [1]

sa aspekta industrijskog razvoja, demografskih kretanja, korištenja ñubriva i pesticida u poljoprivredi sa prijedlogom eventualnih mjera sanacije; - izvršiti utvr ñivanje kvalitativnih karakteristika voda na izvorištu i u slivnom podru čju izvorišta i to sa minimalno po jednom fizi čko-hemijskom i bakteriološkom proširenom analizom vode uzimaju ći u obzir rezultate prethodnih istraživanja i njihovu reinterpretaciju; - Potrebno je izvršiti evaluaciju postoje ćih podataka na vodozahvatnim objektima koji se odnose na zaštitu izvorišta. - izvršiti analizu hidrodinami čkih i hidrogeoloških parametara, uklju čuju ći definisanje optimalnog kapaciteta izvorišta, prihranjivanja, formiranja i pražnjenja izdani na izvorištu; - odrediti uslove zaštite podzemnih voda predmetnog izvorišta sa utvr ñivanjem administrativnih granica zona sanitarne zaštite i to sa njihovim prikazom na topografskoj karti odgovaraju će razmjere a koje će se sprovesti uz konsultacije i saradnju sa vodovodnim preduze ćem i nadležnim opštinskim službama, imaju ći u vidu društvenu i ekonomsku održivost implementacije definisanih zaštitnih zona te u tom smislu usaglasiti zaštitne mjere i mjere sanacije; - administrativne granice zona sanitarne zaštite prikazati na topografskim osnovama slede će razmjere:

1. ZONE NEPOSREDNE ZAŠTITE 1:1000/1:2500 2. ZONE UŽE ZAŠTITE 1:2500/1:5000 3. ZONE ŠIRE ZAŠTITE 1:25.000 4. POJASEVI SANITARNE ZAŠTITE 1:25.000 - Ukoliko se u blizini granice zone uže zaštite nalazi zaga ñiva č koji zna čajnije može ugroziti izvorište, Izvo ñač će i za zonu šire zaštite, za neposredno podru čje na kojem se nalazi locirani zaga ñiva č, izraditi kartu sa administrativnim granicama zone šire zaštite u mjerilu 1:2500/1:5000, kako bi se ta čno mogla odrediti lokacija zagadivača u odnosu na granice zaštitnih zona. - obraditi i analizirati fond prikupljenih podataka dobijenih neposrednim sprovo ñenjem programiranih ispitivanja i istraživanja predvi ñenih u potrebnom obimu i realizovanih prema datim projektnim zadacima odnosno u skladu sa odgovaraju ćom metodologijom. U tom smislu izraditi odgovaraju će geološko-hidrogeološke karte utvr ñenih zona sanitarne zaštite; - definisati zaštitne mjere po pojedinim zaštitnim zonama izvorišta, uklju čuju ći i detaljnu argumentaciju za svaku od predloženih mjera, - dati predlog mjera za sanaciju stanja u zaštitnim zonama izvorišta, provo ñenje monitoringa kvaliteta i dinamike podzemnih voda, uklju čuju ći dinamiku realizacije i orijentacionu procjenu troškova za provo ñenje mjera zaštite; - traženi akt odnosno Program sanitarne zaštite izvorišta Studenci, vodovoda Tesli ć, izraditi u 4 ( četiri) primjeraka te jednim primjerkom u digitalnoj formi. Naru čilac preko korisnika objekata vodosnabdjevanja obezbjeduje postoje će podatke, tehni čku dokumentaciju o do sada izvedenim objektima i podatke dobijene eksploatacijom izvorišta, kao i kontrolama kvaliteta vode.

[2]

UVOD

Savremeni ekološki zahtjevi u pogledu zdrave ishrane, odnose se i na visoke zahtjeve u pogledu vode koja se koristi za pi će. Podru čja na kojima se nalaze izvorišta koja služe za snabdjevanje stanovništva vodom za pi će, odnosno koja je namjenjena Ijudskoj upotrebi, pod posebnom su zaštitom. U cilju spre čavanja namjernog ili slu čajnog zaga ñivanja i drugih uticaja, koji mogu nepovoljno djelovati na zdravstvenu ispravnost vode, odre ñuju se i održavaju zone i pojasevi sanitarne zaštite, vodnih objekata i glavnih vodova, koji služe za snabdjevanje vodom za pi će, odnosno za Ijudsku upotrebu. Ugovorom sklopljenim izme ñu DOO "IPIN" Bijeljina kao izvršioca i Opštine Tesli ć, kao investitora definisana je obaveza izvršioca "izrada i isporuka Programa sanitarne zaštite izvorišta Studenci'. Program sanitarne zaštite vode u skladu sa važe ćim Pravilnikom koji reguliše ovu oblast (Službeni glasnik Republike Srpske br. 7/03) obavezno sadrži i Elaborat o kvalitetu i rezervama podzemnih voda izvorišta kao i njegovu tehni čku osnovu. Obzirom da se na izvorištu Studenci ne zahvata podzemna voda tehni čka podloga za izradu Pravilnika je Elaborat o na činu zahvatanja vode i kapacitetu izvorišta Studenci. Imaju ći u vidu ugovorne odnose i svrhu izrade programa, treba ista ći da nije predvi ñena izrada terenskih istražnih radova, nego da se na osnovu raspoloživih podataka i podloga uradi Program sanitarne zaštite izvorišta Studenci. Ovim Programom se odre ñuju mjere i zone zaštite podru čja na kojima se nalazi izvorište Studenci, koja se koristi za snabdjevanje stanovništva i industrije Opštine Tesli ć vodom za pi će. Zna čajni su zdravstveni efekti organizacije zona sanitarne zaštite izvorišta pitkih voda. Ovaj Program se izra ñuje za period od šest godina, u skladu sa članom 24. važe ćeg Pravilnika, a za druga izvorišta za javno vodosnabdijevanje i eventualna budu ća izvorišta, bi se trebao uraditi posebni Programi u skladu sa predvi ñenom metodologijom izrade.

[3]

1. PRAVNI OSNOV DONOŠENJA PROGRAMA SANITARNE ZAŠTITE VODE ZA PI ĆE

Prilikom izrade Programa zona sanitarne zaštite izvorišta Studenci, ispoštova će se (ali ne će se ograni čiti samo na ovu regulativu): 1. Pravilnik o mjerama zaštite, na činu odre ñivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite podru čja na kojima se nalaze izvorišta i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj upotrebi (Službeni glasnik Republike Srpske br. 7/03) 2. Zakon o vodama ("Službeni glasnik Republike Srpske br. 10/98 i 51/01), 3. Zakon o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik Republike Srpske br. 53/02) 4. Zakon o zaštiti voda ("Službeni glasnik Republike Srpske br. 53/02) 5. Zakon o geološkim istraživanjima (Sl. Glasnik Republike Srpske br. 51/04), 6. Pravilnik o sadržini programa, projekata i elaborata geoloških istraživanja (Sl. glasnikbr. 113/08) 7. Zakon o šumama ("Službeni glasnik Republike Srpske br. 66/03), 8. Zakon o ure ñenju prostora ("Službeni glasnik Republike Srpske br. 19/96; 25/96; 10/98 i 53/02) 9. Pravilnik o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode (Službeni glasnik Republike Srpske, broj 44/01) 10. Pravilnik o uslovima za ispuštanje otpadnih voda u javnu kanalizaciju (Službeni glasnik Republike Srpske, broj 44/01) 12. Zakon o premjeru i katastru nekretnina ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 19/96).

Sadržaj elemenata Programa propisan je "Pravilnikom o mjerama zaštite, na činu odre ñivanja zona i pojaseva sanitarne zaštite podru čja na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj upotrebi" Sl Glasnik Republike Srpske br. 7/03, a posebno članom 21. i članom 34.

[4]

DOO "IPIN" BIJELJINA Program sanitarne zaštite izvorišta „Studenci", opština Tesli ć

DIO 1

ELABORAT O KAPACITETU CRPILIŠTA "STUDENCI"

[5]

2. GEOGRAFSKI POLOŽAJ I EKONOMSKE ODLIKE PODRU ČJA IZVORIŠTA „STUDENCI" OPŠTINA TESLI Ć

Istražni prostor je definisan prostornom pozicijom vodozahvata iz rijeke Velika Usora i postrojenjem za tretman vode u selu Studenci, opština Tesli ć. Opština Tesli ć zauzima površinu od 819,50 km2 na kojoj je smješteno ukupno 57 naselja sa oko 49.000 stanovnika. Voda za vodovodni sistem Tesli ća, se obezbje ñuje iz otvorenog toka rijeke V. Usore. Vodozahvat na rijeci V. Usori, udaljen je 8.00 km uzvodno od urbanog naselja. Zahva ćena voda se prvo dovodi na postrojenje za pre čiš ćavanje, a zatim uvodi u vodovodni sistem. Neposredno uz vodozahvat, izgra ñeno je postrojenje za pre čiš ćavanje vode za pi će, kapaciteta 90 l/s (slika 1). Me ñutim, zbog tehnoloških i vremenskih uticaja, postrojenje prosje čno obezbje ñuje 60 l/s. Za vrijeme hladnih zimskih dana i kada je rijeka Usora znatnije zamu ćena, kapacitet postrojenja pada na 40 l/s.

Slika 1: Postrojenje za pre čiš ćavanje (crpna stanica) izvorišta Studenci na desnoj obali rijeke V. Usore kod Tesli ća

Velika Usora (u gornjem toku Penava) izvire ispod planine O ću, odnosno Bilek kose (1116 m). Nakon spajanja sa Malom Usorom kod Tesli ća nastaje rijeka Usora, lijeva pritoka rijeke Bosne.

[6]

Opština Tesli ć nalazi se na sjeveru Republike Srpske i Bosne i Hercegovine. Opština Tesli ć spada u red najve ćih opština u Republici Srpskoj. Prostire se na 845 kvadratnih kilometara. Prema podacima sa popisa stanovništva iz 1991. godine, Tesli ć je imao 59.854 stanovnika. Nakon demografskih oscilacija u ratnim i poratnim godinama , procjenjuje se da opština ima nešto više od 53.000 stanovnika. Sam grad Tesli ć ima oko 8.000 stanovnika, a sa prigradskim naseljima i oko 25.000. Tesli ć je relativno mlad grad. Ponikao je u posljednjim dekadama XIX vijeka zajedno sa prvim projektima industrijalizacije na ovom podru čju. Za razliku od Tesli ća, nekoliko naselja, odnosno mjesnih centara sa podru čja opštine imaju srednjovjekovnu tradiciju i puno su starija od grada Tesli ća. Sam grad je smješten u pitomoj dolini rijeke Usore, na magistralnom putu Doboj-Banja Luka, na 85. kilometru od Banja Luke i 27. od Doboja. Na izlazu iz grada Tesli ća ka jugu, nalazi se prigradsko naselje Banja Vru ćica sa zdravstveno-turisti čkim kompleksom u kojem se nalazi pet hotela, prirodna banja za lije čenje kardiovaskularnih oboljenja i objekat za sport i rekreaciju. Nadmorska visina izvorišta "Studenci" je 302 m.n.m, sa klimom umjereno-kontinentalnog tipa.

Tesli ć je povezan dobrim putevima u svim pravcima (preko Doboja, preko Prnjavora i preko Banja Luke) i sa dobrom lokalnom putnom mrežom od opštinskog znacaja. Zna čajni privredni potencijali opštine su ugostiteljstvo i turizam, poljoprivreda, pogodna naro čito za uzgoj vo ćarskih i ratarskih kultura, prera ñiva čka industrija, mala privreda.

[7]

3. OSNOVNI PODACI O IZVORIŠTU STUDENCI I VODOVODNOM SISTEMU OPŠTINETESLI Ć

Grad Tesli ć je dobio savremeni vodovodni sistem po četkom prošlog vijeka. Gradski vodovod trenutno snabdijeva vodom oko 15000 potroša ča. Podatke o vodovodnom sistemu Tesli ća za potrebe izrade ovog programa, smo dobili od tehni čke službe AD "RAD" iz Tesli ća, koje upravlja ovim sistemom i iz dokumentacije koju smo dobili na raspoalganje a koja je navedena u spisku koriš ćene literature i dokumentacije, na kraju tekstualnog dijela ovog programa.

3.1. Vodozahvat i postrojenje za pre čiš ćavanje vode

Za vodovodni sistem Tesli ć, voda se zahvata iz otvorenog toka rijeke Velike Usore, pomo ću usisne korpe, direktno položene u korito rijeke (Slika 3). Vodozahvat na rijeci V. Usori izgra ñen je oko 8 km uzvodno od urbanog naselja. Zahva ćena voda se dovodi pumpnom stanicom sirove vode na postrojenje za pre čiš ćavanje vode. Samo rješenje direktnog zahvatanja vode pomo ću usisne korpe nije za ove uslove adekvatno rješenje i predstavlja problem, kako u održavanju zaposlenima, tako i u smislu zaštite vodozahvata jer se nalazi izvan ogra ñenog prostora postrojenja i nema fizi čke zaštite od pristupa nezaposlenih.

Slika 3: Usisna korpa položena na dno rijeke Velike Usore u Studencima

[8]

Neposredno uz vodozahvat, izgra ñeno je postrojenje za pre čiš ćavanje vode za pi će, kapaciteta 90 l/s. Me ñutim zbog tehnoloških i vremenskih uticaja, postrojenje prosje čno obezbje ñuje 60 l/s. Za vrijeme hladnih zimskih dana i kada je rijeka Usora zamu ćena zbog ve ćih padavina, kapacitet postrojenja pada na oko 401/s. Procesna linija se sastoji od taložnika, pješ čanih filtera i bazena čiste vode u kome se vrši hlorisanje pre čiš ćene vode (Slika 4).

Slika 4: Unutrašnjost postrojenja za pripremu vode u Studencima

3.2 Crpna stanica čiste vode

Crpna stanica, pomo ću koje se čista voda potiskuje u vodovodni sistem, se nalazi u istom objektu kao i postrojenje, a sastoji od tri pumpe, dvije radne i jedne rezervne slijede ćih karakteristika: Oznaka: DP 14-5 Protok: 45,0 l/s Napor: 79,0 m Snaga motora: 75 kW

[9]

4. GEOMORFOLOŠKE VEGETATIVNE, PEDOLOŠKE I EROZIONE KARAKTERISTIKE PODRU ČJA IZVORIŠTA STUDENCI, OPŠTINA TESLI Ć

Za potrebe izrade ovog elaborata i programa sanitarne zaštite izvorišta Tesli ć, izvršena je identifikacija vegetativnih, pedoloških i erozionih procesa u zoni izvorišta odnosno u podru čju sliva radi prognoze njihovog razvoja i izrade prijedloga konkretnih mjera za sanaciju. U pogledu geomorfoloških karakteristika istraživanog terena, jasno se izdvajaju tri cjeline. Prva je predstavljena višim dijelovima reljefa gdje su izraženi erozioni procesi. Druga geomorfološka cjelina je predstavljena padinama brda gdje su taloženi produkti erozionih procesa (eluvijalno-deluvijalni sedimenti) i tre ću cjelinu reljefa čine akumulativni oblici reljefa u dolinama rijeke V. Usore i njenih pritoka (aluvijalni i terasni sedimenti kvartarne starosti). Proces rastvaranja stijena je najizraženiji u uzvodnom dijelu sliva Velike Usore i njenih pritoka u višim dijelovima reljefa. Pritoke Velike Usore Ograjina, Žeželja, Okrugla, Žiraja, Studena, Krivaja, Crkvena i O čeušnica u svom gornjem toku teku preko rožnaca, podre ñeno glinaca i mikrita trijasko-jurske starosti, navu čenih u smjeru jugozapada preko mla ñih jurskih stijena dijabaz-rožne formacije. Područje sliva rijeke Velike Usore karakterišu vodonepropusne stijene u podlozi tla, te je veliki površinski oticaj. Zadržavanje i poniranje atmosferskih padavina je u ovim terenima mnogo manje nego u terenim izgra ñenim od karbonatnih stijena. Ovaj faktor i morfološke karakteristike terena su uzrok buji čnog karaktera površinskih tokova. Šire podru čje izvorišta Studenci je na oko 240 m.n.v. a slivno podru čje izvorišta je najve ćim dijelom predstavljeno brdsko - planinskim terenom sa prosje čnom nadmorskom visinom i preko 1000 m (V. Magarac 1010, Visoka glava 1229 m.n.v., O čauš 1384 m.n.v. i V. Manja ča 1358 m.n.v). Dominantna planina u zale ñu izvorišta je Vlaši ć. Osnovna odlika reljefa su strme kosine (Prilog 1). Tereni koji su izgra ñeni od stijena dijabaz-rožne formacije su razli čito morfološki oblikovani od terena koji su izgra ñeni od velikih karbonatnih stijenskih masa. U ovim stijenama, uglavnom mrko-zelene i crne boje slojevi nisu izraženi, a oblici reljefa u makro i mikro planu su oštrih crta. Strme padine su ogoljene, a raspadnuti materijal se sre će samo na siparima. Površine su izbrazdane jarugama i raznim oštrim nazubljenim oblicima. Ovi tereni se odlikuju velikom debljinom stijena dijabaz-rožne formacije, često nepoznatom dubinom i intenzivnom tektonikom. U ovom podru čju nisu prisutni morfološki oblici, karakteristi čni za karst: (škrape, vrta če, suve doline, jame, pe ćine, karsna polja).

[10]

5. HIDROGRAFSKE I HIDROLOŠKE KARAKTERISTIKE PODRU ČJA IZVORIŠTASTUDENCI, OPŠTINA TESLI Ć

Rije čnu mrežu istražnog prostora (izvorišta Studenci) čine rijeka Velika Usora. Ova rijeka u gornjem toku te če u smjeru zapad-istok izme ñu brdsko-planinskih terena planine Vlaši ć na desnoj Gužnoj) strani i planine Borje na lijevoj (sjevernoj) strani rije čnog toka. U nizvodnom dijelu toka, od naselja Blatnica, Velika Usora ima smjer toka ka sjeveru do spajanja sa Malom Usorom kod Tesli ća gdje nastaje rijeka Usora, lijeva pritoka Bosne. Sa rijekom Savom i Dunavom Velika Usora je dio crnomorskog sliva. Obilne kiše u gornjem dijelu rijeke Usore, odn. u širem podru čju Blatnice, prouzrokuju povremeno poplave polja u nizvodnom dijelu opština Tešanj, Usora i Doboj. Hidrografska mreža na ispitivanom terenu je dobro razvijena. Osim rijeke Velike Usore, zna čajne su i njene pritoke Blatnica (sa pritokama Ograjina, Žeželja, Jesenica), Okrugla, Žiraja, Studena, Krivaja, Crkvena i O čeušnica i drugi stalni i povremeni tokovi. Položaj rijeke Velike Usore i njene pritoke Blatnice, posebno uzvodno od naselja Blatnica, je uglavnom predisponiran položajem rasjednih struktura kilometarskog pružanja, što se može vidjeti na prilogu br. 6. U okviru vodoprivrednih progrma Bosne i Hercegovine krajem osamdesetih godina prošlog vijeka, regionalni sistem »Sjeverna Bosna« je po prostornom obuhvatu najve ći planirani vodovod predvi ñen za snabdijevanje vodom 15 opština na podru čju centralnog dijela sjeverne Bosne i Bosanske Posavine. Glavna izvorišta su akumulacije »Marica« na Velikoj Usori i »Krajnici« na rijeci Krivaji. Na osnovu tada prezentovanih podataka možemo govoriti o proticaju rijeke Velike Usore uzvodno od (kod) uš ća njene pritoke Blatnice (Tabela 1.).

abela br. 1: Karakeristike V. Usore uzvodno od uš će r. Blatnice Akumulacija Vodotok Opština Površ. sliva Prosj. god. Vodoprivredni "Marica" (km 2) proticaj (m 3/s) minimum uzvodno od V. Usora Tesli ć 210 5,18 1,00 (kod) uš ća r. Blatnice u V. Usoru

U narednoj tabeli br. 2 su date osnovne fizi čko - geografske karakteristike rijeke Usore do profila nivodno od uš ća M. Usore, odre ñene na osnovu topografske karte razmjere 1:25.000.

[11]

Tabela br. 2: Hidrografske karakteristike sliva rijeke Usore do profila ispod uš ća M. Usore Rijeka Profil Površina Dužina Uravnati Napomena sliva rije čnog pad toka (km 2) toka (km) (%o) Usora Vodozahvat 634 63.2 5.32 Nizvodno od uš ća "Jorgi ći" M.Usore

Dužine perioda raspoloživih hidroloških podataka su razli čite i kre ću se od 1926. godine pa sve do 1990. godine, kada su sve stanice prestale sa radom zbog rata. U tabelama od 3 i 4 prikazani su srednji mese čni i godišnji proticaji slivnog podru čja, dok se kompletni podaci nalaze u Studiji "Snadbijevanje vodom TE Stanari" iz koje su i preuzeti ovi podaci (lit. br. 9).

Tabela br. 3: Srednji mjese čni i godišnji proticaji za period od 1926. do 1990. godine, rijeka Velika Usora profil: Tesli ć

JAN. FEB. MAR. APR. MAJ JUN JUL AVG. SEP. OKT NOV. DEC. SRED. 11.0 12.3 8 13.6 1 13.2 2 10.1 9.08 6.25 4.77 4.33 6.58 8.92 10.1 2 1 MIN 2.47 1.91 1.12 2.00 2.34 1.82 1.00 0.53 0.86 0.70 1.25 2.76 MAX 47.0 30.5 9 34.6 4 48.3 0 37.1 39.0 5 29.0 8 36.2 17.6 1 40.91 34.2 9 39.0 0 6

Tabela br. 4: Srednji mjese čni i godišnji proticaji za period od 1926. do 1990. godine, rijeka Velika Usora profil: Jorgi ći

JAN. FEB. MAR. APR. MAJ JUN JUL AVG. SEP OKT NOV. DEC. SRED. 14.3 16.1 0 17.69 17.1 9 13.1 11.80 8.12 6.20 5.63 8.55 11.6 0 13.1 6 1 MIN 3.21 2.48 1.48 2.60 3.04 2.37 1.33 0.69 1.14 0.91 1.64 3.58 MAX 61.1 39.7 8 45.0 62.8 48.1 9 50.7 8 37.8 2 47.1 1 22.89 53.21 44.5 8 50.7 1 9 3

Svi vodeni tokovi na istražnom podru čju prihranjuju se atmosferskim padavinama, odnosno imaju nivalno-pluvijalni režim. Vodostaj u rijekama preko Ijeta (jul-avgust) znatno opada, a manji potoci potpuno presuše. U periodu sa pove ćanjem izlu čivanja atmosferskog taloga dolazi do naglog porasta površinskog oticaja (buji čni režim). Isto tako, u prolje će, sa pove ćanjem temperature i otapanjem snijega vodostaji u rijekama naglo rastu (mart-april).

[12]

6. HIDROMETEOROLOŠKE KARAKTERISTIKE PODRU ČJA IZVORIŠTA STUDENCI, OPŠTINA TESLI Ć

O hidrometeorološkim osobinama podru čja više znamo na osnovu podataka sa hidrometeorološke stanice Doboj. U klimatskom pogledu istraživani teren spada u pojas umjereno-kontinentalne klime. Na osnovu podataka sa ove mjerne stanice može se zaklju čiti kakvim klimatskim karakteristikama podru čje se odlikuje, pošto se mjerenja vrše organizovano preko 50 godina. Temperatura u ovoj oblasti, sa svojim kolebanjima i srednja dnevna temperatura vazduha po mjesecima data je u narednoj tabeli br. 5.

Tabela br 5. Srednja dnevna temperatura po mjesecima Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII prosjek Srednja 0.9 0.5 4.9 10.9 15.6 18.4 20.7 19.8 16.4 9.6 5.8 2.1 10.5 dnevna temp. vazduha

Srednja godišnja temperatura iznosi 10.5°C što je u obi čajeno za sli čna podru čja sa umjereno-kontinentalnom klimom, ovom geografskom širinom i nadmorskom visinom. Po godišnjim dobima, prosje čne temperature su slijede će: - prolje će 11.5°C - ljeto19.6°C - jesen 10.6°C - zima 1.7°C

u narednoj tabeli br. 6 dat je pregled ekstremnih vrijednosti temperatura po mjesecima (min. i max.).

Tabela br 6. Ekstremne vrijednosti temperatura po mjesecima Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Max. -28.6 -26.8 -14.9 -6.0 -2.1 5.4 8.0 3.6 0.5 -5.4 -9.7 -19.4 Min. 18.2 22 28.2 30.4 35.2 37.8 39.3 40.3 33.7 31.0 27.3 22.0

Iz predhodne tabele br. 6 vidi se da su temperaturna kolebanja vrlo velika, na primjer u februaru mjesecu je čak 48.8°C. Što ukazuje na veoma oštru klimu na razm atranom podru čju. Relativna vlažnost vazduha prema godišnjim dobima kre će se: - prolje će 76% - Ijeto 75% - jesen 83% - zima 86% Podaci o prosje čnim padavinama zabilježenim u podru čju Doboja dati su u narednoj tabeli.

[13]

Tabela br 7. Prosje čne padavine po mjesecima Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Godišnji prosjek Prosje čna 65 65 66 77 100 121 95 79 63 56 77 86 950 vrijednost padavina u (mm)

Očigledno je da se najobimnije padavine doga ñaju u proljetnim mijesecima, dokje u zimskim mjesecima koli čina padavina najmanja. Maksimalne zabilježene mjese čne padavine na ovom podru čju su date u tabeli broj 8.

Tabela br. 8. Maksimalne padavine po mjesecima Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Godiš. Kol. Koli čina 134 129 181 127 204 230 210 156 140 187 118 154 1230 taloga u (mm)

Godišnji prosjek padavina ukazuje da ovu oblast karakterišu obilne padavine. Maksimalne dnevne vrijednosti padavina prikazene se u tabeli 9., a pregled broja dana sa padavinama preko 10 mm prikazan je u tabeli 10.

Tabela br. 9. Maksimalne dnevne padavine Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Maksimalna 42 24 32 58 39 82 70 50 46 44 37 45 dnevna Koli čina u (mm)

Na narednom dijagramu su uporedo prikazane prosje čne i maksimalne koli čine padavina po mjesecima u toku godine.

[14]

Slika br. 5: Dijagram prosje čnih i maksimalnih padavina po mejsecima na HMS Doboj.

Najve će maksimalne padavine zabilježene su u mjesecu julu 1991. godine i iznosile su 288.0 mm. Maksimalne dnevne padavine zabilježene su 2001. godine u mjesecu septembru i iznosile su 106 mm. Iste godine u mjesecu septembru zabilježene su i maksimalne trodnevne padavine koje su iznosile 145.7 mm.

Tabela br. 10. Prosje čan i maksimalan broj dana sa padavinama preko 10 mm Mjeseci I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Godiš. Prosje čan 1.8 2.3 1.9 2,3 3,7 4.4 3.3 2.7 2.3 1.9 2.8 3.1 32.5 br. dana sa padavinam s preko 10 mm Maksim. 5 6 7 4 8 8 8 6 5 6 7 6 76 br.dana sa padavinam a preko 10 mm

[15]

7. ISTORIJAT PRETHODNIH GEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA

Prvi stru čni radovi iz oblasti geologije koji tretiraju ovo podru čje su radovi E. Mojsisovvicza, E. Tiezea i K. Bitnera (1880) i W. Radimskog (1889). Nekim radovima F. Katzera (1910-1921) naglašenaje ugljonosnost stanarskog basena, a 1919.g. je u djelu "K poznavanju mineralnih voda Bosne" Katzer F. dao prikaz mineralnih vrela kod Tesli ća. Geološka istraživanja šireg podru čja Tesli ća i Doboja (kao bližeg ve ćeg gradskog centra), nakon II sv. rata provedena su razli čitim intenzitetom i uglavnom sa naglaskom na utvr ñjivanje rezervi lignita. Prva raš članjenja litostratigrafskih jedinica unutar bazena Stanari, izvršena su u periodu 1950-1957 (M. Mufti ć - J. Alagi ć 1952) da bi u periodu 1963-1967 radovima razli čitih autora bila dopunjena ili proširena na šire podru čje (P. Miljuš 1961-62, M. Eremija - Ž. Grkovi ć 1963; M. Mufti ć 1964; Ž. Grkovi ć, R. Marinkovi ć; M. Arežina 1964. Ž. Grkovi ć, R. Marinkovi ć, R. Metunovi č 1965, O. Sunari ć. J. Pami ć - I. Kapelar, ð. Mitrovi ć 1965, Ž. Grkovi ć, R. Marinkovi ć, J. Hohrajn 1966).

8. ISTORIJAT PRETHODNIH HIDROGEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA

Najstariji pisani tragovi o hidrogeološkim istraživanjima su vezani za prou čavanje mineralnih izvoria Banje Vru ćice i poti ču iz I veka Nove ere "Naturalis historia", čiji je autor Rimski pisac Plinije Stariji (Gaius Plinius Secundus Maior, 23-79. god. Prve kvalitetne hemijske analize pojava termomineralnih voda u Banji Vru ćici, izradio je 1922. godine balneo-hemi čar Dr. R. Fresenius iz Wisbadena sa asistentom A. Čapskim. Analize su izra ñene na licu mjesta, tj. na izvoru. Modernizacija Banje Vru ćice je po čela 1924. godine kada je banju od Ajanovi ća iz Tešnja otkupio inž. Sima Krsti ć. On je izgradio nove zgrade i banjske objekte i angažovao austrijske stru čnjake da izu če pojave termomineralnih voda i njihov kvalitet. U toku 1925. godine izvršeno je kaptiranje termomineralnih izvora po projektu austrijskih stru čnjaka. Tom prilikom su otkriveni zidovi rimske kaptaže kvadratnog oblika sa mnogobrojnim Rimskim bronzanim i srebrnim nov čićima i zlatnim prstenjem, koji poti ču iz perioda od l-IV veka Nove ere. Te 1925.g. izgra ñeno je moderno kupatilo i prvi hotel. Posle toga zapo čela je izgradnja paviljona kapaciteta 90 kreveta, koji je završen 1933. godine, tako da je tada banja imala ukupno 180 ležaja. Me ñutim, 1934. godine prvi, odnosno do tada jedini hotel izgoreo je u požaru i nije više obnavljan. Prirodni glavni izvor termomineralne vode je delimično kaptiran 1950. godine, a poslije 1958. godine za zgradu novog kupatila, koje je sagra ñeno 1961. godine.

[16]

Iste godine S. Miholi ć objavljuje rad "Banja Vru ćica u Bosni" u Geohemijskoj studiji, "Croatica chemica acta" u Zagrebu. Prva organizovana hidrogeološka istraživanja u Banji Vru ćici su po čela 1970. godine i t rajala su do kraja 1971. godine. U okviru ovih istraživanja izbušeno je svih pet istražnih i istražno-eksploatacionih bušotina pod nadzorom J. Ba ća. Iste godine J. Josipovi ć je u geološkom glasniku u Sarajevu, objavio rad pod nazivom "Mineralne, termalne i termomineralne vode na teritoriji BiH" u kojem obra ñuje hemizam mineralnih voda Banje Vru ćice (lit. 2). N. Mioši ć je 1983.g. u Geološkom glasniku u Sarajevu objavio "Genetsku kategorizaciju mineralnih, termalnih i termomineralnih voda Bosne i Hercegovine" (lit. 3) u kojoj navodi "Termomineralne vode oboga ćene sa C0 2 Banje Vru ćice izdanjuju na rasjednoj zoni na kontaktu jursko-krednog fliša sa vodonepropusnom barijerom tercijara usorskog bazena u okviru ultramafitnog masiva. Ova pojava predstavlja izuzetno vodoobilnu akumulaciju, čije je postojanje dokazano nakon izvo ñenja buša ćih radova (tv = 39°C). Postoji i više izvora u okolini Teslica (Ukrinica, Ćećava, Vlaji ći)". E. Oru č (1985) je izradio hidrogeološke podloge za projektovanje odvodnjavanja P.K. ,,Raškovac"-Stanari (lit. 4). U okviru preduze ća RO "Geoinženjering", OUR "Geoinstitut" Sarajevo, 1986.g. Mr Neven Mioši ć radi "Elaborat o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi termomineralnih voda podru čja Banja Vru ćica" (lit. 5) u kojem izdvaja 24 l/s A+B rezervi termomineralnih voda Banje Vru ćice, ali navodi da kod ovog kapaciteta postoji "veoma mali uticaj savremenih voda" i da "treba obratiti u vezi sa ovim pažnju na mogu ćnost zaga ñenja termomineralnih voda". M. Milivojevi ć i R. Cvijeti ć u "Elaboratu o mogu ćnostima istraživanja i intenzivne eksploatacije ugljokiselih termomineralnih voda, njihove geotermalne energije i C0 2 - gasa u Banji Vru ćici" (lit. 6) prezentuju mogu ćnost intenzivne eksploatacije termomineralnih voda i

C0 2 gasa, a predlažu izvo ñenje jedne istražne bušotine do 2000 m dubine. V. Bijeli ć, L. Jovanovi ć i S. Glavaš iz preduze ća "Rudprom" Prijedor su 2001.g. izradili elaborat o zaštitnim zonama Banje Vru ćice i uspostavljanja repernih ta čaka u cilju pra ćenja slijeganja tla u zoni banje (lit. 7). U širem podru čju Tesli ća su u novije vrijeme izvo ñena hidrogeološka istraživanja za potrebe rudnika Stanari. Preduze će "IPIN", Institut za primjenjenu geologiju i vodoinženjering, Bijeljina je (V. Novakovi ć, 2006 i 2007) za potrebe izrade idejnog i glavnog projekta i obezbje ñenja vode za budu ću TE "Stanari" izvelo hidrogeološka istraživanja (lit. 8 i 9). Tom prilikom je izvedeno bušenje 11 istražnih hidrogeoloških bušotina (pijezometara) i tri istražno-eksploataciona bunara. DOO "IPIN" iz Bijeljine je 2007.g. uradio Elaborat o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi termomineralne vode ležišta Banja Vru ćica, u kojem je dat konceptualni model izdani termomineralne vode ležišta u Banji Vru ćici sa prognoznim zalijeganjem akvifera u planu i profilu. Banja Vru ćica za svoje potrebe koristi bušotinu "E" koja je kapaciteta 7,5 l/s. Na osnovu geološke gra ñe šireg podru čja Banje Vru ćice, hidrogeološke funkcije stijenskih masa kao i tektonske gra ñe terena, name će se zaklju čak da termomineralna voda i gas C02 poti ču iz karbonatnog hidrogeotermalnog akvifera trijaske starosti, koji nije otkriven na površini terena u samom podru čju Banje Vru ćice.

[17]

Trijaski kre čnjaci zaliježu neposredno ispod neraš članjenih jursko-krednih stijena koje su nabušene plitko ispod deluvijalno-proluvijalnih glina i šljunkova na samoj lokaciji Banje Vru ćice. Isticanje termomineralne vode se vrši vertikalno nagore, duž dubokog raseda pružanja SSZ-JJI (pokrivenog mla ñim neogenim sedimentima), koji preseca jursko-kredne sedimente na granici brdovitog zale ña Banje Vru ćice i tercijarnog basena Tesli ća neogenim sedimentima. Prema rezultatima kompletne fizi čko-hemijske analize mineralnih voda Banje Vru ćice mineralna voda "glavnog izvora" (misli se na termomineralnu vodu bušotine "E") koju je uradio IHTM-ITR BEOGRAD septembra 2002.g. je bistra sa sitnim mjehuri ćima, bez mirisa, prijatnog ukusa, temperature 37,5°C, boje 1° Pt-Co skale, mutno će 1 °NTU skale sa pH fakotorom 6,3. Elektroprovodljivost vode je 3300 uS/cm a mineralizacija je 3360mg/l. Suvi ostatak na 180 °C iznosi 2730 mg/l, te se na osnovu toga klasifikuje u mineralne hipotermlane vode. Prirodna ukupna alfa radioaktivnost je manja od 0,1 Bq/I a ukupna beta aktivnost 1,32 +/- 0,40 Bq/I. Uzorak vode ima složen hemijski sastav. Odlikuje se sadržajem kalcijuma od 445 mg/l, natrijuma 416 mg/l, gvož ña 5,2 mg/, bikarbonata 1800 mg/l, hlorida 372 mg/l i fluora 2,3 mg/l što joj daje balneološku vrijednost. Voda je prema rezultatima i ove i prethodnih analiza kalcijum-natrijum-hidrokarbonatno-hloridna ugljeno-kisela, fluoridna i pripada hipotermalnim vodama.Sadržaj C02 je 1400 mg/l.

9. GEOLOŠKA GRA ðA I TEKTONIKA TERENA

Teritorija istraživanog terena pripada centralnom dijelu Republike Srpske, u geotektonskom smislu, obuhvata dijelove unutrašnjih Dinarida - eugeosinklinale (M.An ñelkovi ć, 1978). Na površini terena na samom crpilištu i u okruženju su prisutni i kvartarni sedimenti (deluvijalno-proluvijalni). Paleoreljef ovih sedimenata čine starije i tektonizirane mezozojske stijene. Takav položaj i prisustvo vulkanogeno-sedimentne formacije na velikom prostoriju šireg podru čja Tesli ća, uslovio je složenu geološko-tektonsku gra ñu šireg podru čja bazena i veliku litofacijalnu raznolikost. Prisutne su raznovrsne stijene, tipi čne za ofiolitsku zonu. Sedimentne stijene su predstavljene naj češ će pješ čarima, glincima i alevritima, dok su kre čnjaci i rožnaci sasvim podre ñeni. U slede ćim podru čjima su izdvojene slede će litološke zone: a) bre če, isto čno od Banje Vru ćice i južno od borjanskog ultramafitskog masiva; b) glinci u vidu uzanih zona u podru čju Blatnice, i c) rožnaci u vidu uzane zone u okolini Željeznog Polja. Izdvojena su i dva jasno razdvojena kompleksa magmatskih i metamorfnih stijena.

a) spilit-dijabaz-dolerit-gabro-asocijacija i b) peridotitsko-amfibolitska asocijacija.

O geološkoj gra ñi terena možemo suditi na osnovu reinterpretacije prikupljenih podataka prethodnih istraživanja u šireg podru čja.

[18]

9.1. Opis prisutnih Iitostratigrafskih jedinica

Ve ć je prethodno naglašeno da gra ñu šireg podru čja čine raznovrsne stijene vulkanogenog i sedimentnog porijekla razli čite starosti.

GORNJI TRIJAS (T 3) Najstarije stijene prisutne na površini terena su gornjetrijaske starosti. Dekametarsko—hektametarski blokovi masivnih mikrospraita javljaju se veoma rijetko (Bijela stijena—Lješnica, Papratnica, Krivaja) kao olistoliti u jurskoj magmatsko—sedimentnoj formaciji. Starost im je odreñena na osnovu Triasina hautreri i Involutina.

TRIJAS—JURA ( 2T,J)

Trijasko—jurska serija rožnaca je veoma zastupljena središnjem dijela slivnog podru čje rijeke Usore, ima veoma promenljivu širinu izraženu u hm—km podru čju. Ova serija se na Sl grani či sa magmatsko—sedimentnom formacijom (karakter granice nije ta čno definisan), a na JZ reversno leži preko jursko—krednog fliša. Izuzev na krajnjem sjeverozapadnom dijelu (Kneževi ći), u ovoj seriji nema magmata. Trijasko—jurska serija uglavnom je izgra ñena od rožnaca, podre ñeno laporaca i laporovitih silicioznih mikrita. U okviru ofiolitske zone serija sli čnog litološkog sastava pra ćena je na dužini oko 70 km (listovi: Vareš, Zenica, Tesli ć, Jajce i Banja Luka). Starost do sada je obi čno, na osnovu superpozicijskih odnosa, uzimana kao najniža jura Sobzirom na znatnu litološku uniformnost rožna čke serije, kao i činjenicu da je serija intezivno borana u razli čite naborne oblike ( često i izokline i disharmoni čne) ali uvijek one sa velikim-indeksom nabiranja, veoma je teško napraviti stub, odnosno odrediti debljinu cijele serije. Maksimalna debljina ne prelazi 500 metara, ali je mjestimi čno sigurno i manja (lit. br. 1). Cijela serija je u osnovi sastavljena od rožnaaca, podre ñeno laporaca i mikrita. U jugozapadnom dijelu se može izdvojiti paket u kome, pored rožnaca, dolaze laporoviti mikriti, glinci i podre ñeno pjeskoviti intraspariti (Šeri ćki potok, Ograjni potok, Jezera). U središnjem dijelu serije (Ograjni potok, Jezerska rijeka), kao i sjeverozapadnom mogu se izdvojiti paketi km—dužine i hm—širine silicioznih laporovitih mikrita, mikrosparita i podre ñeno kalkurdita. U ovim karbonatnim paketima na ñena je konodontska fauna.

JURSKA MAGMATSKO—SEDIMENTNA FORMACIJA (J) Jurska magmatsko—sedimentna formacija („dijabaz—rožna formacija") ima na širem podru čju Tesli ća zna čajno površinsko rasprostranjenje. Ona izgra ñuje najve ći dio paleoreljefa Tesli ća, odnosno širi prostor isto čno od rije čnog toka V. Usora. Magmatsko—sedimentna formacija predstavlja veoma raznovrsni i debeli kompleks stijena u čiji sastav ulaze, pored razli čitih sedimenata, i magmatske stijene od kojih su najzna čajniji ultramafiti, s kojima se zajedno javljaju i metamorfne stijene.

[19]

SEDIMENTNE STIJENE (J)

Sedimentne stijene jurske magmatsko—sedimentne formacije su predstavljene naj češ će klastitima: pješ čarima, glincima i alevritima, a sasvim podre ñeni su kre čnjaci i rožnaci. Pješ čari su svakako najzastupljenije sedimentne stijene u tom kompleksu. Imaju izražen polimiktni karakter, a struktura im je sitnozrna do jako sitnozrna. Me ñu detritarnim sastojcima nalaze se kvarc, feldspat (izgleda više vrsta), muskovit i komadi ći stijena—rožnaca, kvarcita i škriljaca, rijetko vulkanita. Matriks je razli čitog sastava, no naj češ će je silicijsko—sericitski, nekad samo limonitski i karbonatni. U odnosu na sastav, pješ čari odgovaraju grauvakama i subgrauvakama. U teškoj frakciji pješ čara dolaze metali čni minerali i epidot naj češ će, a zatim turmalin, cirkon, rutil i veoma rijetko i granat. Prema sastavu, kako glavnih mineralnih i stjenovitih detritariti čnih sastojaka, tako i teške frakcije, izvorišno podru čje grauvaknih pješ čara je moralo biti izgra ñeno od stijena kontinentalne kore. Glinci su tako ñe veoma čest član jurske magmatsko—sedimentne formacije. Obi čno su tamnosivi do crni, imaju jako izraženu paralelnu teksturu zbog čega se obi čno ozna čava škriljavim glincima. U sastav ulaze sericit, hlorit, kvarc i glinoviti minerali, koji nisu detaljnije prou čavani. Alevroliti se tako ñe veoma često pojavljuju uz glince i grauvakne pješ čare. Karakteristi čno je da oni u osnovi imaju potpuno identi čan sastav kao i grauvakni pješ čari, tj. dominantan je u njima kvarc, a zatim dolaze feldspati i sitni odlomci stijena. Struktura im je alevritska, a tekstura paralelna, kao i kod glinaca. Rožnaci i kre čnjaci su veoma podre ñeni članovi jurske magmatsko— sedimentne formacije. Rožnaci se nekad nalaze u krovini spilitskih masa, no to su naj češ će decimetarsko—metarski paketi koji se obi čno kartografski ne mogu izdvojiti. Sedimenti jurske magmatsko—sedimentne formacije nisu se mogle na najve ćem dijelu terena litološki raš članiti prilikom izrade geološke karte. Me ñutim, u nešto homogenijim podru čjima su izdvojene zone: a) bre če i to u oblasti južno od borjanskog ultramafitskog masiva, a naro čito u podru čju Banje Vru ćice; Bre če se rijetko javljaju kao član jurske magmatsko— sedimentne formacije. To su obi čno jako krupnozrne bre če u čijem sastavu prevladavju spiliti i dijabazi, a na fragmente sedimenata nekada otpada oko 10%; sedimenti su obi čno glinci, grauvakni pješ čari i rožnjaci, dakle, stijene iz same magmatsko—sedimentne formacije. b) glinci, u vidu uzanih zona u širem podru čju Blatnice i c) rožnaci, tako ñe, kao jako uzane zone, na malo mjesta na sekciji Željezno Polje.

MAGMATSKEI METAMORFNE STIJENE

U jurskoj magmatsko—sedimentnoj formaciji dolaze i velike mase raznovrsnih magmatskih i metamorfnih stijena. U osnovi se mogu razlikovati dva jasno razdvojena kompleksa: a) spilit-dijabaz—dolerit—gabro—granitska asocijacija i b) peridotitsko-amfibolitska asocijacija.

[20]

SPILIT-DIJABAZ-DOLERIT-GABRO-GRANITSKA ASOCIJACIJA Stijene ove asocijacije se javljaju u jurskoj magmatsko—sedimentnoj formaciji u vidu manjih masa, uglavnom uz ve ća peridotitska tijela. To je tipska magmatska asocijacija stijena u kojoj su izdvojeni slijede ći članovi:

Spiliti ( ββ ab) Spiliti se dosta često susre ću u jurskoj magmatsko—sedimentnoj formaciji. Veli čina spilitskih tijela jako varira, od malih tijela, koja se kartografski ne mogu ni prikazati, do ve ćih tijela, koja pokrivaju nekoliko kvardatnih kilometara. Spilite sre ćemo u jugoisto čnim dijelovima podru čja Tesli ć. Spiliti se javljaju u vidu manjih ili ve ćih izliva koji su obi čno uloženi konkordantno u grauvake i glince. Cesto se nailazi na alterniranje spilita i sedimenata u potpuno konkordantnom odnosu, što upu ćuje na zaklju čak da predstavljaju produkte submarinske vulkanske aktivnosti. Tom mišljenu ide u prilog činjenica što se spiliti javljaju nekada kao pillovv lave i da ih prate ponekad i tufovi. No, pored toga, sasvim je sigurno utvr ñeno da se spiliti javljaju i kao decimetarsko— metarski fragmenti (nekad su to jasno ,,flow—balls") uloženi u sedimentni matriks.

Doleritl (u ββ ) Doleriti se javljaju često, kao i dijabazi od kojih se ne razlikuju po načinu pojavljivanja. Doleriti se sre ću u sjeveroisto čnim dijelovima podru čja lista Tesli ć, izme ñu Kaloševi ća i Teslica i drugdje. Oni predstavljaju svakako produkte nešto dubljeg nivoa kristalizacije, odnosno produkte koji su obrazovani sporijom kristalizacijom. I za ove stijene je naro čito karakteristi čno prisustvo amfibola, me ñu akcesornim sastojcima, kao i kod dijabaza. Ofitski gabri (vam) Ofitski gabri se javljaju kao diferencijali unutar ve ćih dijabaz— doleritskih tijela, kao npr. u spominjanoj mladikovinskoj masi isto čno od borjanskog ultramafitskog masiva. To su, u stvari, još dublji diferncijati, odnosno produkti još laganijih kristalizacijskih procesa u odnosu na dolerit i dijabaze. Po sastavu su potpuno identi čni ñijabazima i doleritima. Dijabazdolerit-amfibolitske stijene To su stijene koje leže na prijelazu amfibolita i dijabazdolerita. Unutar zone tih stijena nalaze se dijabazdoleriti koji su neravnomjerno blastezirani, ili amfibolitski škriljci s reliktima ofitske strukture. Dok su te prelazne stijene dosta česte na susjednim terenima Zavidovi ća, na podru čju lista Tesli ć su utvr ñene samo u vidu uzane zone u dijabaz-doleritskoj masi isto čno od Vru ćice. Nije, me ñutim, isklju čeno da se s ovim stijenama tijesno vežu izdvojeni zeleni škriljci. Gabri Ovdje smo uvrstili „tipske" gabre koji se javljaju izvan masa dijabaza, dolerita i ofitskih gabra. Te stijene se nešto podre ñenije sre ću, kao npr. na jugoisto čnom obodu borjanskog ultramafitskog masiva, zatim na njegovom sjeveroisto čnom obodu, gdje izbijaju ispod neogena, kao i na jugoisto čnom obodu masiva Čavke, isto čno od Pribini ća, te kod Kaloševi ća, sjeverno od puta Tesli ć—Doboj. U svim spomenutim slu čajevima se radi o gabro masama koje pokrivaju površinu od po nekoliko kvadratnih kilometara. Nigdje se nije mogao utvrditi intruzivan karakter tih gabra prema jurskim grauvakama i glincima. Nasuprot tome, te stijene se redovito javljaju tijesno vezane s

[21]

peridotitima i s njima stoje u intruzivnom kontaktu što se manifestira u pojavama gabro dajkova u peridotitima koji su predstavljali ekran za intruzije gabroidnih magmi. Za razliku od ofitskih gabra, unutar doleritskih masa, gdje je bio amfibol karakteristi čan femski sastojak, ovdje dolazi olivin, pa smo tipski gabri ozna čeni se „vol" kako bi istakli u indeksima njihove me ñusobne razlike. No, kao što je pokazano, te su razlike višestruke, naro čito u teksturnom pogledu. Mikrogabrima su ozna čene ži čne stijene koje se javljaju u peridotitima, obi čno blizu kontakta s prikazanim tipskim gabrima, kao npr. u manjim ultramafitskim tijelima zapadno od Teslica, te u manjoj ultramafitskoj masi oko Banje Vru ćice. Te žice su metarskih dimenzija pa se ne mogu na karti izdvojiti. Imaju hipidiomorfno zrnastu strukturu sitnog zrna (manje od 1 mm), pa su zato i ozna čene kao mikrogabri. Često imaju paralelne, trakakaste strukture, no nikad se ne zapaža gradacija, nego jednostavno smjenjivanje leukokratskih i melanokratskih traka. Vrlo se rijetko sre ću me ñu ži čnim gabroidima i pegmatitski gabri.

Gabro-peridotiti (v σ) Gabro—peridotiti se podre ñenije javljaju od prikazanih olivinskih gabra. Manja masa, površine 1-2 km 2, izdvojena je oko Kaloševi ća, a manja tijela istih stijena javljaju se zapadno odatle, u pravcu Tesli ća. To su prakti čki potpuno izmijenjene stijene jer je dominantni olivin potpuno prešao u serpentin na koga otpada 80—90% stijene. Plagioklas je sporedan sastojak, a on je tako ñe metamorfoziran u smjesu prenita, kalcita i hidrogranata, dok je klinopiroksen uralitiziran. Peridotiti Peridotiti su od svih magmatskih stijena najrasprostranjeniji članovi u jurskoj magmatsko-sedimentnoj formaciji. Na širem podru čju Tesli ća se javlja nekoliko peridotitskih masiva. U južnom podru čju istraživanog terena, tako ñe se nalazi jedno manje ultramafitsko tijelo. Pored toga, u jurskim sedimentima se sre ću i male ultramafitske mase, a nekada i sasvim mala serpentinitska tijela, koja se na karti ne mogu prikazati. Ultramafitska tijela su naj češ će u tektonskim kontaktu s okolnim jurskim sedimentima. Me ñutim, na sjevernom obodu borjanskog ultramafitskog masiva utvr ñene su sasvim sigurne promjene na grauvakama i glincima koji su prešli u kvarc—sericitske škriljce, filite i andaluzitske škriljce. Prisustvo andaluzita ukazuje na PT uslove oko 400—500° i pritiska od 4 kbara po čemu bi se moglo pretpostaviti da su te promjene bile uslovljene borjanskim ultramafitskim tijelom čija je temperatura mogla biti negdje oko 600 do 700°C (lit. br. 1). Spomenuti kontaktnometamorfni efekti nisu kontinuirano razvijeni, nego su samo fragmentarno sa čuvani duž tektoniziranog sjevernog oboda borjanskog masiva. Na osnov toga nalaska, kao i na osnova naj češ ćeg pojavljivanja tektonskih kontakata izme ñu peridotita i jurskih sedimenata, može se zaklju čiti da su peridotiti htrudirali u jurske grauvake i glince kao čvrsti i užareni blokovi. U kasnijim, mla ñim tektonskim fazama su ultramafitska tijela tektonizovana i višestruko kretana, tako da su tektonski kontakti mnogo češ ći od primarnih, intruzivnih. Prema mineralnom sastavu i strukturno—teksturnim karakteristikama u grupi peridotita se mogu izdvojiti sljede će stijene: 1. lerzoliti, 2. Pseudostratifikovani peridotiti, 3. enstatit duniti 4. serpentiniti i 5. listveniti.

[22]

Lerzoliti ( σ) Lerzoliti su daleko naj češ će ultramafitske stijene i one izgra ñuju oko 9/10 borjanskog ultramafitskog masiva, kao i daleko najve će dijelove drugih spominjanih ve ćih ultramafitskih tijela. Serpentiniti (Se) U serpentinite su uvrštene ultramafitska stijene u kojima ima manje od 10% sa čuvanih primarnih femskih sastojaka, dok ostatak otpada na serpentin i ostale sekundarne minerale koji se s njim obi čno javljaju. Ina če se serpentini sre ću u obodnim dijelovima ve ćih ultramafitskih tijela, kao i duž rasjednih zona unutar njih, te kao manja tijela u jurskim grauvakama i glincima. Listveniti (kvarc-karbonatne stijene) — (Sqca) Listveniti (kvarc—karbonatske stijene) koji nastaju karbonatizacijom i silifikacijom serpentinita, dosta su česti u jugoisto čnim dijelovima podru čja Tesli ć, naro čito u široj oblasti Crne rijeke. Me ñutim, naj češ će se javljaju u vidu manjih masa koje se kartografski ne mogu prikazati. Ve ća masa listvenita u vidu kilometarske zone izdvojena je na sjevernom obodu žepa čko—šeherskog masiva u slivu Lješnice, iznad sela Čobe, zatim manja zona duž kontakta borjanskog masiva i tesli ćkog neogenog bazena. Listveniti predstavljaju jako sitnozrne stijene u čijem sastavu dominira karbonat, obi čno željezoviti magnezit (brojnerit), a kvarc je podre ñeniji. Nekad dolaze i hlorit i talk, a dosta su česti i relikti serpentinita. Na površini su redovito žu ćkasto raspadnute i limonitisane. U listvenitskim zonama Crne rijeke javljaju se i centimetrsko—metarske žile oniksa. Amfiboliti Amfiboliti se pojavljuju obi čno u vidu užih zona oko ve ćih ultramafitskih tijela, kao što je slu čaj na južnom obodu borjanskog masiva i na južnom obodu Javorove planine. U jugoisto čnim dijelovima podru čja lista Tesli ć amfiboliti se javljaju i u okviru mahnja čkog i žepa čko—šeherskog ultramafitskog masiva, no to su često razbijena tijela gdje su mjestimi čno amfiboliti zastupljeniji od peridotita. Amfiboliti predstavljaju složenu grupu stijena koja pokazuje velike razlike u sturkturnom—teksturnom pogledu i u mineralnom sastavu. Oni su u okviru izrade Osnovne geološke karte list Tesli ć dosta detaljno studirani i zbog njihove tijesne prostorne povezanosti s peridotitima. To su po hemizmu bazaltoidne stijene dosta izdiferencirane, što se naro čito ogleda u promjenama odnosa MgO : FeO, manje u koli čini alkalija, posebno natrija. Iz navedenog mineralnog i hemijskog sastava se vidi da amfiboliti predstavljaju veoma složenu grupu stijena koja je morala nastati u jako velikom intervalu PT uslova. Na osnovu detaljnijih ispitivanja, a koriste ći i iskustvo iz ranijih ofiolitskih terena u Bosni, amfiboliti su podijeljeni na grupe prema metamorfnim facijama, i to kako slijedi (lit. 1). Amfibolitski škriljci — amfibolitska facija (Aam) Grupa stijena amfibolitske facije obuhvata tako ñe uglavnom amfibolitske škriljce, rje ñe diopsid amfibolitske škriljce, no u njima je plagioklas obi čno andezin, a amfibol je predstavljen prelaznim varijatetima izme ñu zelene hornblende i edenit— pargazitske hornblende. Amfiboliti ove facije imaju ve će rasprostranjenje, a utvr ñeni su u razbijenim amfibolitskim masama u širem podru čju Manja če, zatim na južnom obodu ultramafitskog masiva Čavke, u amfibolitima južnog borjanskog ultramafitskog masiva i drugdje.

[23]

Amfibolitski škriljci — granulitska facija (A) I ova grupa obuhvata uglavnom amfibolitske škriljce i diopsid amfibolitske škriljce. U njima karakteristi čno dolazi mikroskopski bezbojni pargazit, odnosno edenit—parazitska hornblenda, a od plagioklasa labrador—bitovnit. U identi čnim stijenama u drugim terenima u Bosni utvr ñen je i kriti čni mineral ove facije — hipersten zbog čega smo ih i uvrstili u granulitsku faciju s oznakom A da bi istakli prisustvo pargazita. Amfiboliti granulitske facije imaju veliko rasprostranjenje u amfibolitima južnog oboda borjanskog ultramafitskog masiva, izgra ñuju najve ći dio amfibolitske mase sjeverno od Manja če, a javljaju se i u okviru ultramafitskog masiva Čavke.

JURA —KREDA Sedimenti jursko—kredne starosti nalaze se u dvije geotektonske jedinice; prelaznoj zoni paleozojskih škriljaca i mezozojskih kre čnjaka (banjalu čko— vrandu čko—sarajevski flišni trog) i centralnoj ofiolitskoj zoni (klastiti okoline Banje Vru ćice i peleška jedinica JZ od Pribini ća).

JURSKO-KREDNA FLIŠNA SERIJA U BANJALU ČKO—VRANDU ČKO—SARAJEVSKOM TROGU (J,K) Jursko—kredna flišna serija na istražnom podru čju predstavlja SZ dio flišnog kompleksa Banja Luka— Vranduk—Sarajevo. Zauzima JZ dio Usta oko gornjih tokova rijeke Vrbanje, Bile i Studene. Ima pravac pružanja SZ—Jl gdje joj je na sjeveroistoku grani čna jedinica ofiolitska zona (serija rožnaca), a na jugozapadnu fliš gornje krede. Prema litološkom sastavu i sedimentološkim karakteristikama u jursko— krednoj flišnoj seriji izdvajaju se, odozdo nagore, četiri superpoziciona paketa.

KARBONATNO-LAPOROVITI PAKET ( 1JK) Izvorišni dijelovi Studene i Jasenice odlikuju se dominantnim (i do 90%) sadržajem masivnih, bankovitih i rijede slojevitih laporovitih mikrita i podre ñenim sadržajem pjeskovitih intramikrita, karbonatnih arenita i polimiktnih rudita. Na sedimentnima u ovom paketu rijetko se zapažaju interna slojevitost. Ipak, na osnovu malog broja mjerenja ovih posljednjih, dobijen je srednje izražen pravac transporta kaSSZ (lit. br. 1). KARBONATNO-LAPOROVITO-ARENITSKI PAKET ( 2J,K) Donji tok Demi ćke rijeke, Šiprage i dalje pretežno sadrži bankovite i slojevjte laporovite mikrite, ali se sada pove ćava (20—30%) sadržaj intramikrita, karbonatnih arenita i laporaca. Kod arenita je dosta često izražena interna slojevitost (više b nego a-ihterval), otisci tragova vu čenja su dosta česti, a cm—tragovi te čenja (ali više ih je nego u prvom paketu). Na osnovu tih podataka dobijena su dva, približno istog srednjeg intenziteta, pravca transporta materijala u bazen — u pravcu SSZ i suprotno ka JJI. ARENITSKO-LAPOROVITO-KARBONATNI PAKET ( 3J,K) Demi ćka rijeka, gornji tok Vrbanje odlikuje se sa pretežnim sadržajem slojevitih i bankovnih arenita, mjestimi čno znatnim učeš ćem lap ćraca i podre ñenih slojevitih laporovitih mikrita, rijetkih intrasparita i ruditai Ovak paket predstavlja ve ć prvi turbiditski horizont sa cm—dni sekvencama, nekad i kompletnim, gdje su dobro izraženi b i c intervali interne slojevitosti. Dosta su česte sedimeritrie teksture na donjim površinama slojevitosti, nisu rijetki jezi časti i trouglasti dužine i do 15 cm. Na

[24]

osnovu ve ćeg broja izmjerenih ott, otz, oto (naj češ ći nepolarni su otv) dobijen je u ovom. paketu dobro izražen transport u pravcu juga (JJZ-JJI) i slabo izražen prema SSZ.

ARENITSKI PAKET ( 4J,K) Demi ćka rijeka, gornji tokovi Vrbanje i Bile izgra ñeni su uglavnom od bankovitih i slojevitih arenita (i do 90%), podre ñeno laporaca i veoma rijetko laporovitih mikrita. I ovaj paket je tipski turbiditski i sedimentološke karakteristike su veoma sli čne kao kod prethodnog paketa. Pravac transporta, tako ñe je dobro izražen prema jugu. Svaki od navedeni litoloških članova kroz sva četiri paketa imaju približno isti materijalni sastav uz manje ili znatnije naprijed prikazane razli čite sedimentološke osobine. Laporoviti mikriti imaju osnovnu masu izgra ñenu od mikro i kriptokristalastog kalcita sa fino dispergovanom laporovitom komponentom. Laporci su redovno više ili manje pjeskoviti (sitna zrna kvarca i liskuna). Osnovna masa im je izgra ñena od mikrokristalastog kalcita sa fino dispregovanom glinovitom supstancom. Pjeskoviti intramikriti izgra ñeni su od promjenjivog dijela intraklasta (mikriti, laporoviti mikriti) i detriti čne komponente (i od 30%); detritarne komponente su obi čno mineralne (kvarc, liskun. feldspati) i rje ñe stijenske (rožnac, kvarcit, glinac, rijetko magmati i još rje ñe serpentinu), Pretežno su zastupljeni sitnozrni do srednjozrni varijateti. Karbonatni areniti predstavljeni su obi čno tipovima grauvaka i subgrauvaka. Imaju veoma raznovrstan grauniilometrijski sastav, a u tre ćem i četvrtom paketu redovno sa dorbo izraženam internom slojevitoš ću. Kvarc je glavni terigeni mineral dok je sadržaj feldspata (albit, plagioklasi) liskuna (muskovit) i hlorita podre ñeniji i promjenljivi. Pored odlomaka karbonatnih stijena, ima i rožnaca, kvarcita, glinaca i rje ñe magmata. Vezivo je naj češ će kontaktnog tipa, a predstavljeno je mikrokristalastim kalcitom ili sparikalcitom. Alevroliti su izgra ñeni od vrlo sitnozrnog kvarca, sericita i dosta kalcita, karakteristi čni su tako ñe za četvrti paket.

JURSKO-KREDNI SEDIMENTI U PODRU ČJU CENTRALNE OFIOLITSKE ZONE (J,K) U podru čju centralne ofiolitske zone jursko—kredni sedimenti nalaze se u dvije odvojene, i po litološkom sastavu veoma razli čite zone. Jedna (okolina Tesli ća—Banja Vru ćica). Ima u osnovi terigen karakter, a druga (jugozapadno od Pribini ća) pelaške sedimentne. Karakteristi čno je da dva relaivho bliska (sada,, oko 15 km), paketa sedimenata sa istom, faunom imaju veoma razli čite; sedimentacijske karakteristike. Klasti čna jursko—kredna serija Banje Vru ćice predstavlja homaklinalu pružanja, oko 8 km i vjerovatne debljine oko 800 m. Ova jedinica leži transgreisivno preko magmatsko-sedimentne formacije (bre ča pretežno izgra ñenih od bazita), a preko nje dolaze i najve ćim dijelom markiraju: - oligomiocenski-konglomerati. Izgra ñuju je pjeskoviti lapoviti mikriti, pjeskoviti laporci i areniti veoma raznovrsne granulometrije i sastava (arkoze, grauvke, vapnoviti pješ čari tipa arkoze) i Izdvojena manja masa sli čnih sedimenata nalazi se Sl od ove lokalnosti i još manje isto čno od Tesli ća.

[25]

GORNJA KREDA Sli čno jursko—krednim i sedimenti gornje krede nalaze se i u prelaznoj zoni paleozojskih, škriljaca i mezozojskih kre čnjaka (kao markantna flišna zona u banjalu čko—vrandu čko—sarajevskom trogu) i u okviru centralne ofiolitske zone.

GORNJOKREDNA FLIŠNA SERIJA U BANJALU ČKO—VRANDU ČKO—SARAJEVSKOM TROGU Sedimenti gornjokredne klasti čne serije zauzimaju krajnji jugozapadni dio istražnog podu čja (izvorišni dijelovi Ugra, llomska, S. Kori čani-SZ padine Vlaši ća). Ovi sedimenti grani če se na Sl sa jurskokrednim flišom, a na JZ leže na vlaši ćkom elipsaktinjiskom sprudu (u oba slu čaja najvjerovatinije transgresivno). Prema litološkim i sedimentološkim karakteristikama gornjokredna flišna serija podijeljena je na pet paketa čiji se redoslijed može uzeti i kao superpozicioni. Na istražnom podru čju su zastupljena dva paketa: 2 2+3 Karbonatno—laporoviti paket ( K2 ) (Demi ćka rijeka, gornji tok Vrbanje) negdje dolazi preko prethodnog, a negdje preko starije flišne serije. Ovaj paket po činje, ili tankoslojevitim laporovitim mikritima, ili slojevitim mikrosparitima preko kojih dolaze crveni masivni lapovoviti mikriti u kojima se mjestimi čno prime ćuju klastiti razli čitih stijena pa bi isti u tim dijelovima imali karakter olostrotroma. Ovdje dolaze i bankoviti do masivni pjeskoviti intraspariti i rje ñe bankovito—masivni laporoviti mikriti. Donji i srednji dio paketa odlikuje se inteznivnim podvodnim kliženjem (mjestimi čno). 3 2+3 Karbonatno—laporoviti—ruditski paket ( K2 ) (r. Ilomska, izvorišni dijelovi Vrbanje i Ugra) predstavlja, posebno po sedimentološkim karakteristikama, veoma karakteristi čan horizont u gornjokrednom flišu. Ovaj paket uglavnom izgra ñuju pjeskoviti intramikriti, biointramikriti i laporoviti mikriti dok su podre ñeni (izuzev mjestimi čno kada čine i podpakete) karbonatni areniti, ruditi olistostramskog tipa, kalkruditi i laporci. I ovaj paket ima znatno (najve će) rasprostranjenje; dosta je ujedna čenog sastava da bi se u sitnijoj razmjeri moglo izdvojiti podpaketi izuzev mjestimi čno. Od tri izvdojena tipa na terenu su najmarkantniji Dm—podpaketi (u raznim nivoima tre ćeg paketa) vrlo krupnozrnih kalkrudita i pjeskovitih intramikrita (nekad se završavaju laporovitim mikritima). U srednjem toku llomske, potoku Vrletnica i Crnom p. zoni u širine oko 500 m izdvojeno je nekoliko podpaketa olistostroma debljine i do 100 m. Tre ći paket gornjokrednog fliša ima veoma dobro izražene karakteristike turbiditske sedimentacije. Pored ve ć pomenutog olistostromskog tipa sedimentacije česta su podvodna kliženja i raskidanja slojeva. Ono što je najkarakteristi čnije za ovaj paket jeste to da skoro nema sloja intramikrita kod kog nisu razvijena bar dva intervala interne slojevitosti turbiditskog tipa. U ovoj gornjekrednoj seriji najturbiditskijem, paketu izmjereno je, me ñutim, relativno malo sedimentnih tekstura. Ipak, samo na osnovu ott, dobijen je jasan pravac transporta prema Jl i znatno slabija izražen prema JZ.

[26]

PALEOGEN

Paleogeni sedimenti sre ću se veoma rijetko, malog su rasprostranjenja i obično se nalaze po rubovima neogenih bazena u vidu izolovanih, manjih masa. Karakteristi čna su dva pojasa pojavljivanja paleogenih sedimenata. Prvi pojas po činje na sjeverozapadu u strukturi Osivice, zatim se nastavlja u zavidovi ćko-maglajsku sinklinalu u podru čju Kaloševi ća, a na jugoistoku se dalje završava u Djeli ćima i Tešnju. Drugi, južniji pojas vežan je za južniju borjansku jedinicu; to su mase paleogenih sedimenata koje se od Komušine nastavljaju do Crne rijeke. Na istražnom podru čju u stratigrafskom smislu su u paleogenu izdvojeni: a) paleocensko—eocenske naslage i b) donjoeocenske tvorevine.

GORNJI PALEOCEN-DONJI EOCEN (Pc,E) Ove naslage su otkrivene lokalno u krajnjem južnom podru čju Komušine i zastupljene su masivnim mikrosparitima, kalcruditima i podre ñeno laporovitim mikritima. Predstavljaju sprudnu faciju a prisutna fosilna fauna ukazuje na gornjopaleocensku-donjoeocensku starost. (lit. br. 1). U ovaj odeljak paleogena su uvršteni i bijeli, masivni, organogeni kre čnjaci i kre čnja čke bre če u podru čju Komušine i Crne rijeke. U podru čju Mladikovine izdvojeni su bijeli, masivni kre čnjaci, kre čnja čke bre če, uz koje podre ñenije dolaze slojeviti, laporoviti kre čnjaci sivozelene boje.

DONJI EOCEN (Ei) Izuzetno rijetko sre ću se manje mase bijelih, masivnih i bankovitih: krečnjaka koji odgovaraju donjem eocenu.

NEOGEN Neogeni sedimenti imaju najve će rasprostranjenje u sjevernim i sjeveroisto čnim podru čjima oko Tesli ća. Neogen je predstavljen jezersko—lagunskim facijama, i to slede ćim stratigrafskim odjeljcima: a) oligomiocen, b) miocen uopšte, c) donji i srednji miocen Za neogen su tako ñe vezane i mase dacita i andezita. Kona čno, neogen se zastupljen i u marinskom razvoju, gdje se mogu odvojiti a) torton i b) pliocen.

OLIGOMIOCEN (OI.M) U oligomiocen je uvrštena bazalna tzv. „crvena serija", koja u superpozicionom nizu predstavlja najstariji član neogena: U njoj dominiraju konglomerati i pješ čari a podre ñenije su lapori i gline; dolaze i tanji slojevi uglja. Konglomerati su slabo do srednje sortitrari, sitnozrni do krupnozrni i veoma heterogenog petrografskog sastava. U njima dolaze valutice rožnaca i dijabaza, pješ čara, kre čnjaka, serpentinita i dr. U slu čaju kada osnovno gorje predstavlja jurska magmatsko—sedimentna formacija, u njima preovla ñuju valutice rožnaca, grauvaknih pješ čara i razli čitih magmatskih stijena, a tada u kompletnoj seriji preovladava crvenkasto-zelenkasta

[27]

boja. Ali, u tom slu čaju su konglomerati slabije vezani glinovito-karbonatnim cementom koji je one čiš ćen limonitom. Kada u osnovnom gorju dolaze eocenski ili, drugi kre čnjaci, onda u konglomeratima pretežu valutice kre čnjaka, konglomerati, su čvrš ći sa karbonatnim vezivom). Bazalna serija u tom slu čaju ima žu ćkasto-sivu i zelenkastu boju. Pješ čari u alternaciji s konglomeratima slabo su sortirani i slabo cementovani glinovito-karbonatskim cementom. U njihov sastav ulaze kvarc, feldspati, muskovit, te fragmenti istih stijena koje dolaze u konglomeratima. Lapori i gline nisu detaljnije odre ñivani. Psamitsko-pelitske stijene su češ će u višim, završnim dijelovima bazalne serije, dok u njenim donjim dijelovima pretežu psefitsko-psamitske stijene. Bazalna neogena serija je razvijena na podru čju Tesli ća duž sjevernog, ruba tesli ćkog bazena, kao i duž južnog i isto čnog oboda tešanjskog bazena. Tu pripadaju i neogeni sedimenti manjih, razbijenih dijelova bazena, kao u Crnoj rijeci, O čaušu i Mladikovini.

MIOCEN UOPŠTE (M) Preko bazalne serije u tesli ćkom bazenu slijedi glavna ugljena zona pa zatim krovinski kre čnjaci donjeg i srednjeg miocena s laporima, a podreñeni su pješ čari i konglomerati sa svim obilježjima opisanim u prikazu prethodne jedinice. Navedeni sedimenti u tesli ćkom basenu postepeno prelaze u laporovite kre čnjake, laporce i lapore s pješ čarima i tufovima. Ovaj laporovito-pjeskoviti dio nije mogao na terenu biti odvojen od donje, kre čnja čko-laporovite zone, pa je zato i ozna čen kao M. Smatra se da je i u tesli ćkom bazenu sedimentacija vršena kroz cijeli miocen i da laporovito-pjeskoviti dio odgovara i dijelovima gornjeg miocena.

DONJI I SREDNJI MIOCEN (M 12 ) Ovom stratigrafskom članu pripada glavni ugljeni horizont, kao i krovinska zona izgra ñena od slatkovodnih kre čnjaka i laporaca u kojima podre ñenije dolaze pješ čari i konglomerati. U sastav glavnog ugljenog horizonta ulaze slojevi mrkog uglja, ugljeviti škriljci, ugljevite gline i laporci. Debljina te zone iznosi 20 metra. Krovinski kre čnjaci su najdominantniji član ove statigrafske jedinice. Prate ih lapori, često su pjeskoviti i prelaze u pješ čare; konglomerati su sasvim podre ñni. Slatkovodni kre čnjaci sadrže faunu koja je po vrstama naro čito brojna u tešanjskom bazenu, gdje ovi kre čnjaci leže odmah ispod tortona.

DACITOANDEZITI (aqa) Dacitoandeziti se javljaju dosta često, obi čno u vidu manjih masa koje probijaju razli čite članove jurske magmatsko-sedimentne formacije. Sre ću se samo u jugoisto čnim dijelovima podru čja Tesli ća, u slivu Blatnice, zatim na sekcijama Papratnica i Željezno polje. U tom podru čju je izdvojen ve ći broj dacitoandezitskih tijela koja se po dužini rijetko mogu pratiti više od I kilometra. Prema postoje ćim literaturnim podacima, njihova starost je miocenska. Dacitoandeziti imaju porfirsku, naj češ će holokristalno-porfirsku strukturu i masivnu teksturu. Kao fenokristaii dolaze plagioklas, obi čno andezin, i femski sastojci hornbleda i biotit. Holokristalna osnova izgra ñena je naj češ će od mikrolita feldspata i kvarca.

[28]

KVARTAR Kvartarni sedimenti lokalizovani su uz ve će vodene tokove (Usora sa pritokama) ili na padinama neposredno iznad istih. Predstavljeni su aluvijumom gdje se mjestimi čno (donji tok Usore), mogu izdvojiti tri facije: a) facija korita (pijesak, šljunak), b) facija mrtvaja (pijesak, šljunak, glina) i c) povodanjska facija (pijesak, šljunak, glina) te deluvijalno-proluvijalni sedimenti (dpr) na samoj lokaciji crpiplišta Studenac, i oko rijeke Usore kada ona prolazi kroz tercijarne sedimente i terasnim sedimentima (u srednjem toku Usore). Deluvijalni sedimenti i sipari su rijetki.

9.2. Tektonska gra ña terena

Razvojem geotektonike i geotektonskih rejonizacija, šire podru čje Tesli ća je tretirano od strane razli čitih autora (K. Petkovi ć, M. An ñelkovi ć, P. Nikoli ć, M. Vidovi ć) kao teren na kojem se su čeljava više geotektonskih zona. Prema geotektonskoj šemi K. Petkovi ća (1961 g.) istraživano podru čje Banje Vru ćice, pripada geotektonskim jedinicama Unutrašnjih Dinarida i Centralne ofiolitske zone. M. Vidovi ć je 1978. godine dao "geotektonsku kartu Bosne i Hercegovine". Najniži dio ove strukturne jedinice (rožna serija) se odlikuje intezivnom ubranoš ću, naj češ će u m—izokline nabore, često uglaste i disharmoni čne, ali uvijek velikog indeksa nabiranja. Najve ći dio ove jedinice („dijabaz—rožna formacija") odlikuje se disjunktivnim tektonskim poreme ćajima; tu je izdvojeno nekoliko tek-tonskih jedinica nižeg reda: c. zavidovi ćko— maglajska—sinklinala i d. navlaka Osivice (ovo bi zapravo mogli biti i zasebna jedinica) i tercijerni basen Tesli ća i tercijerni basen Tešnja obrazovani kao neogene depresije u vrijeme intenzivnih vertikalnih pokreta.

CENTRALNA OFIOLITSKA ZONA (B)

Centralna ofiolitska zona je izgra ñena najve ćim dijelom od stijena jurske magmatsko-sedimentne formacije, a pored njih dolaze, i to sasvim podre ñeno trijaske klasti čno-karbonatske stijene, kao i klasti čna serija titon-donjokredne starosti. Dok su jursko-kredne karbonatno-klasti čne tvorevine u prelaznoj zoni jasno ubrane, dotle se u jurskoj magmatsko-sedimentnoj formaciji naborni oblici uopšte na zapažaju. Cijela magmatsko-sedimentna formacija je jako tektonizovana i predstavlja, djelimi čno melanžnu tvorevinu. Primarni sedimentacijski odnos unutar sedimenata, kao i primarni intruzivni kontakti izme ñu pojedinih magmatskih članova i sedimenata su poreme ćeni, mada ipak sa čuvani na mnogim mjestima. Kako je daleko najve ći dio centralne ofiolitske zone izgra ñen je od stijena jurske magmatsko-sedimentne formacije koja je jako tektonizovana, to je daljnje razdvajanje na manje jedinica dosta otežano i naj češ će bazira na razli čitim strukturološkim karakteristikama pojedinih ultramafitskih masiva. Ipak se tu mogle izdvojiti četiri jedinice nižeg reda, i to:

[29]

— borjanska tektonska jedinica (Ba) — manja čko—šeherska tektonska jedinica (Bb) — zavidovi ćko—maglajska sinklinala (Bc) — javorska tektonska jedinica (Be)

BORJANSKA TEKTONSKA JEDINICA (Ba)

Borjanska tektonska jedinica se prostire kroz središnje dijelove podru čja lista Tesli ć, od zapadnog do gotovo samog isto čnog kraja lista. Dakle, na zapadu ostaje otvorena prema susjednom listu Banjaluka, dok se na istok grani či sa zavidovi ćko— maglajskiom sinklinalom. Sjevernu granicu najve ćim dijelom maskira južni obod tesli ćkog neogenog bazena, dok jugozapadnu granicu definiše velika vareško— nemilska rasjedna zona (1). Na jugoistok je ova jedinica nejasno odvojena od mahnja čko—šeherske strukture sistemima popre čnih rasjeda koji tu, u stvari, pred-stavljaju dijelove velikog vlašićko—ozrenskog popre čnog rasjeda (3). U borjanskoj tektonskoj jedinici dominantnu ulogu ima borjanski ultramafitski masiv. U njemu su više izraženi uzdužni rasjedi, od kojih je najmarkantniji borjanski rajsed (2), koji prolazi Uzvinskom rijekom. Dalje na sjeverozapadu markiran je tektonskim kontaktom ultramafita i tesli ćkog neogena, da bi na krajnjem sjeverozapadu predstavljao, u stvari, granicu izme ñu borjanske i javorovske tektonske jedinice. Ovo je svakako jedan od zna čajnijih rasjeda regionalnog karaktera koji se, doduše, gubi u pravcu jugoistoka u mahnja čko—šeherskoj jedinici. No, možda i tu njegov nastavak može predstavljati tektonski kontakt izme ñu serije rožnjaka i jurske magmatske—sedimentne formacije. Ina če je borjanski masiv gotovo simetri čno opasan sa svih strana jurskim sedimentima, a u isto čnim dijelovima te jedinice, izme ñu njih i borjanskog masiva, prostire se velika mladikovinska doleritska masa. Sam borjanski masiv je strukturološki dosta monoton. Folijacija unutar njega pada, statisti čki, na SSI pod tesli ćki neogen, odnosno stoji „sinklinalno" u odnosu na folijaciju javorskog ultramafitskog masiva. Samo u krjanjim isto čnim dijelovima, u bloku isto čno od spomenutog borjanskog rasjeda (2), folijacija „udara" i pada na ZSZ, odnosno ISI.

MANJA ĆKO-ŠEHERSKA TEKTONSKA JEDINICA (Bd)

Mahnja čkc—šehereka jedinica pokriva krajnja jugoisto čna podru čja lista Tesli ć. Prema istoku je otvorena na susjedni list Zavidovi ći, gdje se nastavlja u veliku krivajsko—konjušku strukturu. Ostaje otvorena na jugoistok na listu Zenica gdje se nakon nekoliko kilometara i zatvara u podru čju Neile i Orahova čke rijeke. Prema sjeverozapadu grani či sistemima spomenutih popre čnih rasjeda sa borjanskom jedinicom, dok jugozapadnu granicu ove jedinice definiše vafeško—nemilska rasjedna zona (1). Ofiolitski kompleks u ovoj tektonskoj jedinici se jasno odvaja od prikazana tri, u prvom redu po tome, što je prakti čki sav, izuzimaju ći manje mase dacitoandezita, izgra ñen od stijena jursko— magmatsko—sedimentne formacije. Tu se isti ču dva manja ultramafitska tijela, mahnja čko i žepa čko—šehersko koje se nastavlja na susjedne terene lista Zavidovi ći. Oba ultramafitska tijela su razbijena, što naro čito vrijedi za mehnja čki ultramafitski masiv s kojim se javlja i dosta amfibolita, tako da u

[30]

nekim razbijenim masama dolazi više amfibolita od ultramafita. Oba ultramafitska masiva presijecaju uzdužni i popre čni rasjedi i folijacija se unutar blokova naj češ će pruža NNE—SSW, s tim što pada i na istok i na zapad. Dakle, mahnjački i žepa čko—šeherski ultramafiti se strukturološki jasno odvajaju od borjanskog i javorovskog masiva. Ovakva situacija je samo u sjevernoj polovini mahnja čko—šeherskog ofiolitskog kompleksa. U njegovoj južnoj polovini prakti čki nema ultramafita, apstrahiraju ći manja hektametarska tijela serpentinita. No, zato ovdje nalazimo relativno velike mase spilita u jurskim grauvakama i glincirna, dok u krajnjim jugozapadnim dijelovima ove jedinice dolaze skoro isklju čivo rožnjaci.

ZAVIDOVI ĆKO-MAGLAJSKA SINKLINALA (Bc)

Zavidovi čko—maglajska sinklinala se nastavlja ka istoku, gdje u tektonskoj gra ñi susjednog podru čja lista Zavidovi ći igra dominantnu ulogu. Za nju je karakteristi čno da u njoj, pored magmatskih, sedimentnih i metamorfnih stijena jurske magmatsko—sedimentne formacije, dolaze i klasti čni sedimenti gornje jure i donje krede, koji se inače ne pojavljuju ni u jednoj podjedinici centralne ofiolitske zone na podru čju lista Tesli ć. Na taj na čin nam zatvaranje ove strukture u podru čju Usore nizvodno od Teslica definiše jasan prekid u razvoju klasti čnth facija gornje jure i donje krede koja su imale tako veliko rasprostranjenje isto čno i jugoisto čno odatle, na terenima susjednih listova Zavidovi ći i Vareš. Zavidovi ćko—maglajska sinklinala je na krajnjem sjeveroistoku pokrivena mladim neogenim sedimentima, tako da je veoma vjerovatno da se ona nastavlja i u podru čju susjednih listova Dervente i Doboja. U sjeverozapadnim dijelovima na nju je navu čena struktura Osivice. Njena jugozapadna granica prema mahnja čko— šeherskoj jedinici je maskirana krajnjim, zapadnim dijelovima žepa čko—šenerskog neogenog bazena. Jugozapdna granica prema javorovskoj strukturi je tako ñe maskirana krajnjim isto čnim dijelovima tesli ćkog neogenog bazena. Zavidovi čko—maglajska sinklinala je izrasjedana. U njenim središnjim i sjeveroisto čnim dijelovima se nalaze dva subparalelna uzdužna rasjeda koji organi ćavaju tu manje ultramafitsko tijelo, uz koje se nalazi i jedna relativno ve ća masa dolerita.

JAVOROVSKA TEKTONSKA JEDINICA (Be)

Javorovska jedinica se prostire u krajnjim sjeverozapadnim dijelovima podru čja lista Tesli ć. Na sjeveru i sjeverozapadu ova jedinica centralne ofiolitske zone ostaje otvorena prema susjednim terenima na listovima Derventa i Banjaluka. Na istoku je na nju navu čena prikazana struktura Osivice. Južna granica javorovske jedinice je najve ćim dijelom maskirana sjevernim obodom tesli ćkog neogenog basena, dok u krajnjim zapadnim dijelovima, prema jugu, grani či s borjanskom jedinicom. Tu granioij u stvari, definiše uzdužni borjanski rasjed (2). U ovoj jedinici dominantnu ulogu igra javorovski ultramafitski masiv koji, u stvari, predstavlja južni nastavak masiva Čavke, koji se prostire u susjedstvu na listu Derventa. Javorovski ultramafitski masiv je izrasjedan, izdijeljen uzdužnim i popre čnim rasjedima u manje blokova. Folijacija unutar ovog ultramaf itskog masiva pada na jug i na odre ñeni na čin stoji „sinklinalno" u odnosu na folijaciju u borjanskom ultramafitskom masivu. U jugozapadnim dijelovima javorskog masiva su česti i

[31]

amfiboliti u kojima su konkordantno interstratifikovani ultramafiti. Na zapadnom obodu javorovskog ultramaf itskog masiva dolaze u tektonskom kontaktu jurske grauvake i glinci koji su navu čeni na seriju uzloma čkih rožnjaka.

SLATKOVODNI NEOGENI BAZENI

Na podru čju izvorišta Studenci kod Tesli ća, se nalazi Tesli ćki slatkovodni neogeni bazen. Tesli ćki slatkovodni neogeni bazen je jedini od neogenskih bazena koji se svojom cijelom površinom prostire na podru čju lista Tesli ć. Nalazi se izme ñu javorovske i borjanske ofiolitske jedinice čije granice u stvari i maskira. U svojim zapadnim dijelovima je tesli ćki neogeni bazen jasno predisponiran velikim borjanskim rasjedom (2), dok se na istoku naslanja na tektonsku jedinicu zadovivi čko— maglajske sinklinale (Bc).

PRELAZNA ZONA PALEOZOJSKIH ŠKRILJACA I MEZOZOJSKIH KRE ČNJAKA (A)

Tvorevine ove zone izgra ñuju jugozapadne dijelove podru čja lista Tesli ć, i njoj pripadaju samo jugozapadni obod slivne površine izvorišta Studenci. Predstavljene su flišnim boranim kompleksima titonsko— donjokredne (Ab) gornjekredne starosti (Aa).

BORANI KOMPLEKS TITON-DONJA KREDA (A b)

Gornjokredna flišna serija se na sjeveroistoku grani či sa vareško—nemilskom rasjednom zonom (1), dok mu se na jugozapadu nalazi borani kompleks gornje krede. On je izgra ñen od kre čnjaka, zatim pjeskovito— alevritsko—glinovitih klastita i rožnaca. Titonsko—donjokredni kompleks je intenzivno i disharmoni čno boran, tako da se unutar njega nalaze često normalni i prevrnuti nabori; na krilima su obi čno izrasjedani. Ovaj prostrani sedimentni kompleks i pored svoje velike širine, nije deblji od oko 2000 metara. Posmatrano generalno, titonsko—donjokredni kompleks predstavlja u tektonskom pogledu jedan složen sistem antiklinala i sinklinala kilometarsko— dekakilometarskih dimenzija sa mnogo manjih sekundarnih antiklinala i sinklinala. U jugosito čnom bloku titon—donjokrednih sedimenata ne mogu se izdvojiti tako prostrane strukture. U tom bloku je izdvojeno nekoliko manjih normalnih antiklinala i sinklinala, a tako ñe i nekoliko prevrnutih nabornih struktura, koje su se u sjeverozapadnom bloku rijetko sretale. Granica izme ñu ova dva jasno razli čita tektonska stila dosta je oštra i definisana velikim popre čnim rasjedom, duž kojeg je sjeverozapadni blok titonsko—donjokrednog kompleksa relativno spušten. Ova velika popre čna fraktura, za koju predlažemo naziv vlaši ćko—ozrenski rasjed (3), predstavlja popre čnu strukturu prvog reda. Naime, taj veliki rasjed se nastavlja, doduže difuzno i nejasno, u manja čko—šehersku tektonsku jedincu (Bb), gdje se nejasno nazire ispod navu čenih manjih i ve ćih ultramafitskih, amfibolitskih tijela, da bi se u podru čju žepa čko—šeherskog neogenog bazena nastavio na veliku popre čnu frakturnu zonu. Vidi se, dakle, da se stvarno radi o velikom popre čnom rasjedu prvog reda.

[32]

Pored ovog velikog popre čnog rasjeda, u boranom titonsko—donjokrednom kompleksu utvr ñen je još ve ći broj manjih popre čnih rasjeda, obično kilometarskih dimenzija. Duž njih se nisu dogodila ve ća pomjeranja stjenovitih masa.

GORNJOKREDNI BORANI KOMPLEKS (Aa)

Prostire se u krajnjim jugozapadnim podru čjima šireg podru čja i izgra ñuje središnje dijelove Vlaši ća. Na sjeveroistoku gornjokredni borani kompleks grani či se s boranim titon—donjokrednim kompleksom. Na cijelom podru čju rasprostranjenja gornjokredni borani kompleks je izgra ñen od karbonatnih i klasti čnih sedimenata. U tektonskom stilu se gornjokredni i titon—donjokredni borani kompleksi me ñusobno mnogo ne razlikuju. Naime, i gornjokredni kompleks je disharmoni čno boran i u njemu se mogu na ći normalni i prevrnuti nabori; oni su često na krilima izrasedani. I u gornjokrednom boranom kompleksu se mogu pratiti naborne strukture u dekakilometrrskim razmacima. No, odmah treba re ći da se razlike u stilu ne mogu povla čiti u smislu kako je to u činjeno za sjevrozapadni i jugoisto čni blok unutar boranog titon—donjokrednom kompleksu. U podru čju llomske rijeke na Vlaši ću proteže se osa prevrnute kilometarske sinklinale koja te če gotovo paralelno onoj normalnoj sinklinali Kruševskog brda i Poljanke u titon—donjokrednom boranom kompleksu. Ona se može pratiti i pravcu jugoistoka u podru čje Zmajevca, odakle dalje na jugoistok te če osa normalne kilometarske antiklinale, Tu, u krajnjim jugoisto čnim podru čjima gornjokrednog boranog kompleksa, u širem području izvorišta rijeke Bile, isti ču se osi nekoliko antiklinala i sinklinala, koje su pretežno normalne i hektametarsko—kilometarskih dimenzija. Neke od njih jasno tonu u pravcu sjeverozapada.

VLAŠI ĆKO—OZRENSKI RASJED (3)

Veliki i prikazani vlaši ćko—ozrenski popre čni rasjed ni izdaleka ne manifestira se u gornjokrednom kao i titonsko—donjokrednom boranom kompleksu. Ja če je izražen samo u njihovim dodirnim dijelovima u izvorišnom dijelu Vrbanje, gdje se tako ñe vidi da je sjeverozapadni blok gornjorkednog boranog kompleska spušten u odnosu na jugozapadni. U tome prostoru se isti če nekoliko manje izraženih, popre čnih i uzdužnih rasjeda. Tako jedan manji popre čni rasjed ide zapadno od najvišeg toka llova, a drugi na krajnjem jugoistoku u podru čju Ljute gromile i nastavlja se na susjedni list Zenicu. Nekoliko uzdužnih subparalelnih rasjeda isti če se u podru čju Male llomske rijeke i Bijele vode.

10. HIDROGEOLOŠKE KARAKTERISTIKE ZASTUPLJENIH TIPOVA IZDANI

Hidrogeološke karakteristike terena uslovljene su geološkim sastavom terena i drugim prirodnim činiocima. Razmatraju ći hidrogeološke osobine prisutnih sedimentnih stijena na istraživanom prostoru, izdvajaju se više kompleksa razli čitih stijena sa posebnnm hidrogeološkim svojstvima. Na osnovu hidrogeološke funkcije, sve prisutne stijene dijelimo na hidrogeološke kolektore i hidrogeološke izolatore (Prilog br. 8). Prema

[33]

izraženosti filtracionih karakteristika razlikujemo hidrogeološke kolektore slabe i dobre vodopropusnosti, a prema tipu poroznosti stijena na ispitivanom terenu su izdvojeni (Tabela 11): - izdani u okviru mikrosparita i kalcruditi pukotinskog tipa poroznosti slabe vodopropusnosti (Prilog br. 8); - izdani u okviru bre ča jurske starosti slabe vodopropusnosti, intergranularnog tipa poroznosti, - izdani u okviru kvartarnih naslaga sa izraženim intergranularnim tipom poroznosti: aluvijalni i deluvijalno-proluvijalni šljunkovito pjeskoviti i drobinski nanos (freatski tip izdani). Pored toga izdvojeni su i uslovno bezvodni dijelovi terena predstavljeni flišnim stijenama (pješ čari, glici, laporci), ugaljem i stijenama dibaz-rožne formacije (tufovi, amfiboliti, ultrabaziti, amfibolski škriljci, gabroperidotiti, gabri), gline i lapori.

Tabela 11: Hidrogeološke osobine prisutnih stijenskih masa

Sama lokacija postrojenja za pripremu vode Studenci je u rije čnoj ravnici V. Usore, koju čine aluvijalni šljunkovito-pjeskoviti dobrovodopropusni sedimenti, koji imaju fukciju hidrogeološkog kolektora. Samo na površini se nalazi sloj glina male mo ćnosti (do 3 m). Sa hidrogeološkog aspekta ovi sedimenti nemaju ve ći zna čaj za vodosnabdijevanje Tesli ća.

[34]

Za ocjenu fizi čkih, hemijskih i bakterioloških osobina vode izvorišta Studenci od strane vodovdnog preduze ća se redovno vrši uzorkovanje i analiza vode. Prilikom obilaska postrojenja za tretman vode Studenci, vodovoda Tesli ć, izvršeno je propisno uzorkovanje u konzerviranje uzoraka za fizi čko-hemijsku analizu vode iz rijeke Usore i iz postrojenja za tretman vode za pi će posle hlorinacije. Prilikom ovog uzorkovanja izvršeno je i uzimanje uzoraka za mikrobiološku analizu vode Rijeke Usore i pre čiš ćene vode na slavini za uzorkovanje. Na lokaciji objekta izvršena su i terenska mjerenja koja su obuhvatala slede će parametre: temperaturu vazduha, temperaturu vode, pH vrijednost, elektoprovodljivost i rastvoreni kiseonik na oba dijela ovog postrojenja kako je to prikazano u tabeli 12.

Tabela 12. Terenska mjerenja odre ñenih parametara na lokaciji izvorišta Studenci

Nakon uvida u dokumentaciju koja je dostavljena od strane investitora, odnosno nakon uvida u fizi čko-hemijske i bakteriološke analize vode sa izvorišta Studenci, sa koga se vodom snabdijeva stanovništvo i privreda Tesli ća, znamo o karakteristikama i kvalitetu sirove vode iz rijeke Usore i vode nakon tretmana u postrojenju. Na osnovu fizi čko-hemijskih analize vode (rijeka Usora i fabrika vode) sa izvorišta „Studenci", opština Tesli ć zaklju čujemo da voda pripada hidrokarbonatnoj

[35]

klasi, kalcijumsko-magnezijumskoj grupi što se može vidjeti sa Piperovog dijagrama kvaliteta vode .

Slika br. 6: Piperov dijagram osnovnog hemijskog sastava vode izvorišta Studenci

Voda iz rijeke Usore ima žu ćkastu boju, dok je voda iz fabrike vode bez boje. Miris nije izražen ni u jednom od uzoraka vode i ukus nije izražen u tretiranoj vodi. Mutno ća vode je prisutna u prera ñenoj vodi i iznosi 0,19 NTU što je manje od MDK (1,0), dok mutno ća vode iz rijeke Usore tako ñe nije bila izražena u vrijeme mjerenja i iznosila je 0,00 NTU. Me ñutim uo čljivo je da je mutno ća u rijeci u vrijeme padavina povišena (slika br. 2), što je i jedan od klju čnih razloga za primjenjen proces filtracije na postrojenju. Izmjerene vrijednost elektroprovodljivosti vode iznose: rijeka Usora 271 jiS/cm i tretirana voda 279 (iS/cm što je u dozvoljenim granicama MDK vode za pi će (1000 I^S/cm). Tvrdo ća vode iznosi 10,0 °dH, što vodu svrstava u umjereno tvrde vode prema klasifikaciji Kluta. Koncentracije amonijaka su ispod propisanih vrijednosti za MDK i iznose: rijeka Usora 0,04 mg/l i fabrika vode 0,03 mg/l (MDK=0,1). Prisustvo gvož ña i mangana u uzorcima vode nije bilo izraženo i njihova vrijednost iznosi 0,00 mg/l. Izmjerene vrijednost nitratnih jona iznose: rijeka Usora 11,50 mg/l i fabrika vode 7,97 mg/l što zna či da se nalaze ispod propisane vrijednosti za MDK (MDK= 50,0 mg/l), dok vrijednost nitritnih jona iznosi 0,00 mg /I odn. nitritni joni nisu prisutni u vodi. Ovdje moramo naglasiti da se radi samo o jednom mjerenju za potrebe ovog programa zaštite i da je kvaliltet sirove vode podložan sezonskim promjenama.

Fizi čko-hemijske i bakteriološke nalize vode su dostavljene od strane preduze ća "RAD" AD Tesli ć (Prilog br. 10.1 -10.8). Iz analiza se vidi da je voda ispitivana u prosjeku 4 puta u toku mjeseca kako iz samog vodozahvata rijeke Usore

[36]

tako i na više razli čitih mjesta za uzorkovanje u postrojenju za tretman vode i na distributivnom cjevovodu. Broj godišnje uzetih uzoraka vode za analizu prema članu 7. Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za pi će (Službeni glasnik Republike Srpske br. 40/03.) odgovara za vodovode koji imaju od 50.000 do 100.000 ekvivalentnih stanovnika (ES). Tako ñe je ovo preduze će vršilo i po jednu analizu godišnje nivoa za nova izvorišta (novi zahvat) kako je to propisano Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za pi će (Sl. Glasnik RS br. 40/03) za vodovode do 50 000 ES u koju se svrstava i ovaj vodovod. Prema datim normativima u vodovodu izvorišta Studenci je neophodno vršiti minimalno 36 pregleda po 7 uzoraka (sirove vode direktno iz rijeke Usore, obra ñene vode na izlazu iza postrojenja za tretman vode i na 5 razli čitih ta čaka vodovoda ili sveukupno 252 analize . Od toga 245 osnovnih hemijskih analiza i 7 periodi čnih pregleda.

Prema rezultatima ispitivanja fizi čko-hemijskih parametara nivoa analize za nova izvorišta rijeka Usora (Prilog 10.1) je prema ukupnom alkalitetu svrstana u IV klasu vodotoka, prema ukupnoj tvrdo ći je svrstana u III klasu vodotoka, prema HPK-permanganatnom svrstana je u II klasu dok sve osi ostali odre ñivani parametri pripadaju I klasi kvaliteta površinskih voda (Uredba o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotokova, Sl. Glasnik RS br. 42/01), u vrijeme ekscesne situacije i nailaska naftne mrlje rijekom Usorom. U ostalom periodu od jedne hidrololške godine po čevši od septembra 2008 do septembra 2009 godinesa aspekta mikrobiološkog kvaliteta voda je bila uglavnom III klase ili povremeno IV klase (zagadjene vode koje se u predjelima sa nedostatkom vode, mogu koristiti u nekim industrijama), a sa aspekta fizi čko-hemijskog kvaliteta spada naj češ će u III klasu (vode koje se mogu koristiti za pi će tek nakon obimnog tretmana: koagulacija, flokulacija, taloženje, filtracija, ozonizacija, adsorpcija na aktivnom uglju i dezinfekcija), a povremeno u II klasu. Parametri koji su ispitivani imaju slede će vrijednosti: pH 6,2 - 8,10; željezo do 0,40 mg/l. Elektroliti čka provodljivost je izmjerena od 185 do 288 ^S/cm, amonija do 0,2 mg/l, koncentracija nitrata je imala vrijednost od 0,37 do 3,8 mg/l, dok nitriti nisu identifikovani, hloridi su imali vrijednost od 5 do 15 mg/l, sulfati su imali vrijdnost od 1,94 do 34 mg/l. Na osnovu rezultata mikrobiološkog ispitivanja utvrñeno je da uzorak površinske vode rijeke Usore (Prilog 10.6) sa aspekta ispitivanih parametara se klasifikuje u III klasu boniteta uz princip predostožnosti, prema Uredbi o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotokova, Sl. Glasnik RS br. 42/01. U ovom slu čaju se radi o uzorku površinske vode rijeke Usore. Prema rezultatima ispitivanja fizi čko-hemijskih parametara vode za pi će prije filtera u postrojenju za tretman vode, nivo analize za nova izvorišta (Prilog 10.2) voda ne zadovoljava vrijednosti propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za pi će (Sl. Glasnik RS br. 40/03), zbog pove ćane vrijednosti mutno će 10,21 NTU i izraženog mirisa na naftu, uzorkovanje je vršeno u vrijeme ekscesne situacije i nailaska naftne mrlje rijekom Usorom. U ostalim osnovnim analizama koje su vršene u toku godine voda je bila bez mirisa i sa malim pove ćanjem mutno će shodno nivou rijeke Usore (pove ćana mutno ća u vrijeme velikih voda).

[37]

Na osnovu rezultata mikrobiološkog ispitivanja (Prilog 10.7) utvr ñeno je da uzorak vode za pi će uzet prije filtera u postrojenju za tretman vode ne zadovoljava vrijednosti propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za pi će (Sl. Glasnik RS br. 40/03), odnosno uzorak je higijenski neispravan. Neispravnost se manifestuje povišenim sadržajem koliformnih bakterija i streptokoka fekalnog porijekla i identifikovanom bakterijom E. coli. Prema rezultatima ispitivanja fizi čko-hemijskih parametara vode za pi će poslije filtera u postrojenju za tretman vode, (Prilog 10.3) voda ne zadovoljava vrijednosti propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za pi će (Sl. Glasnik RS br. 40/03), zbog izraženog mirisa na naftu, jer je uzorkovanje vršeno u vrijeme ekscesne situacije i nailaska naftne mrlje rijekom Usorom. U ostalim osnovnim analizama koje su vršene u toku godine voda je bila bez mirisa. Ostali parametri fizi čko-hemijske analize vode za pi će poslije filtera u postrojenju za tretman vode izvorišta Studenci nalaze se u granicama propisanih Pravilnikom i imaju slede će vrijednosti u toku jedne hidrološke godine: pH 7,10 -8,00; utrošak kalijumpermanganata iznosi od 1,50 do 6,40 mg/l. Elektroliti čka provodljivost je izmjerena od 204 do 284 (aS/cm, isparni ostatak se kretao u vrijednosti od 132 do 184 mg/l, koncentracija nitrata je imala vrijednost od 1,8 do 6,1 mg/l, dok nitriti nisu identifikovani, amonijak je imao vrijednost do 0,1 mg/l u uzorcima. Ostali parametri kao što su gvož ñe i mangan nisu identifikovani. Na osnovu rezultata mikrobiološkog ispitivanja (Prilog 10.8) utvr ñeno je da uzorak vode za pi će uzet poslije filtera u postrojenju za tretman vode ne zadovoljava vrijednosti propisane Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za pi će (Sl. Glasnik RS br. 40/03), odnosno , uzorak je higijenski neispravan. Neispravnost se manifestuje povišenim sadržajem fekalne kontaminacije odnosno sa pove ćanim sadržajem koliformnih bakterija i identifikovanom bakterijom E. coli, ali u vrijeme ekscesne situacije i nailaska naftne mrlje rijekom Usorom. Dok u toku hidrološke godine od kraja septembra 2008 do kraja septembra 2009 voda odgovara prema Pravilnikou o higijenskoj ispravnosti vode za pi će (Sl. Glasnik RS br. 40/03). Analize fizi čko-hemijskih uzoraka tretirane vode ukazuju da je voda ispravna za pi će prema ispitivanim parametrima. Uzorkovanje vode je izvršeno i u toku izrade ovog programa, radi izrade uporedne analize u laboratoriji "IPIN" Instituta za primjenjenu geologiju i vodoinženjering u Bijeljini. Osnovne fizi čko-hemijsku analize vode, kao i bakteriološke analize vode vodovoda Tesli ća redovno vrši Institut za zaštitu zdravlja Republike Srpske, Regionalni zavod Doboj.

12. HIDROGEOLOŠKI, TEHNI ČKI, EKONOMSKI I SOCIJALNI FAKTORI ISTRAŽIVANJA I KORIŠ ĆENJA PODZEMNIH VODA IZVORIŠTA STUDENCI

Obzirom da su skoro svi uticajni faktori, ve ć obra ñeni kroz prethodni dio teksta elaborata, u daljem izlaganju bi će obra ñeni faktori koji nisu obra ñeni, a karakaterišu ovo izvorište Tesli ća koje se koristi za javno vodosnabdijevanje.

[38]

Fizi čko-geografski faktori

U ovu grupu faktora spadaju reljef, hidrografska mreža, klima, procesi rastvaranja i tlo. Ve ćina ovih faktora je obra ñivana u prethodnim poglavljima Elaborata. Isti čemo da se nabrojani faktori sezonski nepovoljno odražavaju na formiranje kvaliteta sirove vode, odnosno fizi čko-hemijskih osobina vode rijeke Velike Usore kod vodozahvata. To uzrokuje pojavu mutne vode bez prirodne filtracije. Proces tretmana ovakve vode na postrojenju Studenci, izaziva dodatne troškove rada posade i održavanja postrojenja.

Geološki faktori

Sa geološkog aspekta, teren na kojem je smješten vodozahvat, odn. postrojenje Studenci čine aluvijalni šljunkovito-pjeskoviti sedimenti, sa glinovitim pokriva čem kao aluvijalno-plavnim sedimentima na površini. Navedeni sedimenti predstavljaju inženjersko-geološki stabilnsu sredinu i povljnu za gradnju objekata, a sa hidrogeološkog aspekta spadaju u hidrogeološke kolektore dobre vodopropusnosti, ali bez ve ćeg zna čaja za organizovano vodosnabdijevanje, zahvatanjem podzemne vode. Tehnološki proces je zaokružen objektom za tretman vode postupcima koagulacije i filtracije, a u kojem su ugra ñene pumpe, instalirana posebna prostorija sa hlorinatorskom stanicom, transportnim cjevovodima i rezervoarom, te distributivnim cjevovodima ka potroša čima koji su ve ć izgra ñeni. Osnovni tehnološki parametri koji su relevantni za hidrogeološko-ekonomsku ocjenu ležišta su kvalitet sirove vode i ponašanje pitke vode u procesu dezinfekcije, pripreme i distribucije do potroša ča (proizvodnje i distribucije). Ovi faktori imaju veoma važan uticaj na ekonomsku ocjenu ležišta. Isti ču se dva faktora: cijena proizvoda tj. 1 m 3 vode i mogu ćnost plasmana finalnog proizvoda tj. potrebne koli čine za vodosnabdjevanje priklju čenih potroša ča. Cijena proizvoda je jedan od osnovnih faktora od kojeg zavisi rentabilnost eksploatacije, njena akumulativnost, kao i bilansnost utvr ñenih rezervi podzemne vode u ležištu. Pošto je ovaj faktor djelimi čno opisan i kroz vrijednosne pokazatelje, to ćemo se osvrnuti na mogu ćnost plasmana tj. potrošnju vode priklju čenih potroša ča. Evidentirano je, da za planski period do 2035. godine, za razvoj ove prostorne cjeline koju pokriva preduze će "RAD" AD, Tesli ć, nema dovoljno vode za vodosnabdjevanje planiranih potroša ča (u planskom periodu od 25 godina), što zna či da je plasman i postoje ćih i eventualno novih koli čina vode sa izvorišta obezbije ñen. Budu ćnost proizvodnje je vezana i za raspored, broj i rast broja potroša ča i specifi čne potrošnje u projektovanom periodu kao i za izgra ñenost i razvoj prate ćih infrastrukturnih objekata (transportnih i distributivnih cjevovoda, rezervoara, prepumpnih stanica i dr.). Eksploatacija, proizvodnja i distribucija vode ne predstavlja opasnost za narušavanje prirodne ravnoteže i ekologije, nego će naprotiv, uz redovno pra ćenje i osmatranje režima podzemnih i površinskih voda, biti unaprije ñeni, uz obavezu da zone sanitarne zaštite budu pod posebnim režimom zaštite koji doprinosi ekološkoj sigurnosti podru čja.

[39]

Naturalni pokazatelji izraženi su u fizi čkim veli činama i čine osnovu za prora čun vrijednosnih i sinteti čkih pokazatelja. Imaju ći u vidu zna čaj rada i razvoja izvorišta "Studenci" zbog vodosnabdjevanja stanovništva i privrednih subjekata Tesli ća, to ekonomski efekti koji će se posti ći eksploatacijom izvorišta nisu svakako jedini presudni za rad izvorišta. Naravno pri tom je zna čajno imati podatke o troškovima proizvodnje, pripreme i distribucije vode radi formiranja cijene vode koja će omogu ćiti efikasno ekonomsko poslovanje koje će omogu ćiti održavanje i razvoj sistema vodovoda i samog izvorišta. Obezbje ñenje izvorišnih kapaciteta i sigurno vodosnabdjevanje potroša ča tj. privrednih subjekata i stanovništva je jedan od najbitnijih osnovnih preduslova za razvoj privrede i ovog kraja. Zbog toga je svakako najzna čajnije u narednom periodu sagledati mogu ćnosti obezbje ñenja podzemnih voda radi vodosnabdijevanja naselja i privrede na podru čju Opštine Tesli ć.

13. PRIJEDLOG BUDU ĆIH ISTRAŽNIH RADOVA

Imaju ći u vidu deficit vode u vodovodnom sistemu Tesli ćam svakako je najzna čajnije u narednoj fazi uraditi "Program osnovnih hidrogeoloških istraživanja opštine Tesli ć, radi obezbje ñenja vode za vodosnabdijevanje". Za potrebe pove ćanja raspoloživih izvorišnih kapaciteta gradskog vodovoda i definisanja hidrogeoloških parametara izdani opitima "in situ", treba predvidjeti izradu terenskih, laboratorijskih i kabinetskih hidrogeoloških istražnih radova podru čja opštine Tesli ć. Kod lociranja je neophodno koristiti prethodne podatke o geološkoj gra ñi terena rezultatima prethodno izvedenih geoloških i hidrogeoloških istraživanja za razli čite svrhe (Banje Vru ćice, Rudnika i TE Stanari i dr), te podatke o prisutnim akviferima sa izraženom pukotinskom i pukotinsko-kavernoznom poroznosti, nesigurno lociranim rasjedima i ispucalim zonama, a iste dopuniti izvo ñenjem geofizi čkih ispitivanja i to na zonama zna čajnih rasjeda, izradom seizmi čkih profila, reflektivnom seizmikom do dubine 300 m (odre ñivanje prostornog rasporeda ispucalih zona i geofizi čkih anomalija), kao i elektromagnetnom metodom i geoelektri čnim sondiranjem. Nakon toga bi se pristupilo izvo ñenju istražnih bušotina, sa njihovim ispiranjem, zacjevljenjem i testiranjem. Osmatranje nivoa vode tokom hidrološke godine u širem podru čju izvorišta bi dalo podatke o hidrauli čkim gradijentima pri primjenjenim kapacitetima, što bi omogu ćilo preciznije definisanje brzina podzemnog toka i rezervi podzemne vode u razli čitim hidrološkim uslovima. U tom smislu je neophodno predvidjeti sredstva za realizaciju navedenih istraživanja. Osim toga, neophodno je predvidjeti i sanaciju i obezbje ñenje samog vodozahvati u rijeci V. Usori kod postrojenja za tretman vode Studenci. U cilju monitoringa potencijalnih zaga ñiva ča u slivnoj zoni izvorišta Studenci, neophodno je izraditi planove aktivnosti za smanjenje štetnih uticaja na životnu sredinu za sve privredne subjekte u podru čju slivne površine Velike Usore, Blatnice i njihovih pritoka, uzvodno od postrojenja Studenci, te vršiti ekološki monitoring u

[40]

skladu sa datim planovima aktivnosti u narednom periodu. Za navedene radnje, sredstva obezbje ñuju vlasnici privrednih subjekata.

SPECIFIKACIJA RADOVA I SREDSTAVA ZA IZVO ðENJE ISTRAŽNIH RADOVA

A. FAZA - IZRADA PROGRAMA OSNOVNIH HIDROGEOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA OPŠTINE TESLI Ć, RADI OBEZBJE ðENJA VODE ZA VODOSNABDIJEVANJE ...... 50.000,00 KM

[41]

DI0 2

PROGRAM SANITARNE ZAŠTITE IZVORIŠTA "STUDENCI"

[42]

14. PODRU ČJE POTROŠNJE KOJE SE SNABDJEVA VODOM SA IZVORIŠTA "STUDENCI" I POTREBE ZA VODOM STANOVNIŠTVA I PRIVREDE ZA PLANSKI PERIOD

Gradski vodovodni sistem Tesli ća ima oko 15.000 stanovnika koji se snabdijevanju sa ovog sistema. Podaci o proizvodnji vode se registruju na dva elektromagnetna mjera ča protoka koji su ugra ñeni u crpnoj stanici, neposredno iza pumpi na potisnim cjevovodima. Mjera či pokazuju trenutnu vrijednost protoka kao i kumulativnu pomo ću broj čanika, a koja se o čitava svakog dana.

Tabela 13: Podaci o proizvodnji i potrošnji vode no mjesecima za 1998 godinu.

Dakle ukupna prosje čna potrošnja vode u vovodu Tesli ća iznosi na godišnjem nivou 75 l/s. Na podru čju opštine Tesli ć, prema procjenama urbanisti čkog zavoda za 2006.g. živi 49.606 stanovnika, a do 2015.g. se predvi ña ukupno 51.969 stanovnika.

[43]

Slika br. 7: Dijagram proizvodnje vode na spostrojenju Studenci, Tesli ć 1998.g.

Na osnovu podataka iz tabele i ukupnog broja stanovnika koji se snabdijevaju vodom iz ovog vodovodnog sistema, ukupno oko 15.000, mogu se dobiti vrijednosti o specifi čnoj proizvodnji i potrošnji vode no potroša ču: - specifi čna proizvodnja vode 449 I / stan / dan - specifi čna potrošnja (doma ćinstva+privreda) 220 I / stan / dan - specifi čna potrošnja (doma ćinstva) 146 I / stan / dan

Od potroša ča koji spadaju u kategoriju privreda izdvojeno je nekoliko čija mjese čna potrošnja prelazi ili je oko 1000 mZ, a koji ce mogu nazvati "veliki potroša či": 1. Drvna industrija "Borja" 2. ZTC "Banja Vru ćica" 3. "Destilacija" 4. "Dom zdravlja" 5. "Zrak"-mašinska industrija

Potreba za vodom, izvršena je primjenom uobi čajenih i provjerenih metoda, korištenjem normativa specifi čne potrošnje i njenih varijacija, te demografske projekcije prostorne cjeline za planski period do 2025. godine od 51.969 (ukupan broj stanovnika opštine prema prostornom plan Republike Srpske). Pri tom su usvojene slede ći ulazni podaci:

qsp.sr.dn. = 400 l/st/dan qsp.ind.dn. = 120 l/st/dan kd = 2,5 qmax.dn= 780 l/st/dan

[44]

Dobijena je vrijednost potrebne koli čine vode u 2025.g. od 469,2 l/s. Qmax/dn

opštine (2025.g.)= 469 l/s

Samo za potrebe priklju čenih 15000 stanovnika grada je neophodno obezbjediti u periodu do 2015.g. ukupno

Qmax/dn grada Tesli ća (2025.g.)= 135,4 l/s

Dakle, potrebna koli čina vode na izvorištima, bez proširenja vodovodnog sistema, je oko dva puta više nego što je trenutna proizvodnja na crpilištu Studenci. Trenutni privid manjeg deficita vode se stvara zato što privreda radi smanjenim kapacitetima.

Usvojene vrijednosti specifi čne potrošnje i njihove neravnomjernosti obuhvatile su i odgovaraju će gubitke vode, ali je predvi ñeno da se njihove vrijednosti kre ću u okvirima dozvoljenih veli čina. Iz navedenog pregleda, evidentirano je, da za planski period, za razvoj ove prostorne cjeline koju pokriva preduzeće "RAD" AD Tesli ć, nema dovoljno vode na izvorištu "Studenci". U tom smislu je nophodno preduzeti hitne mjere za obezbje ñenje dodatnih koli čina vode na izvorištima, odnosno prevashodno hidrogeološka istraživanja u cilju obezbje ñenja podzemnih voda za potrebe vodosnabdijevanja.

15. POSTOJE ĆI I POTENCIJALNI ZAGA ðIVA ČI IZVORIŠTA STUDENCI

Na rijeci Velikoj Usori, 6 km uzvodno od Banje Vru ćice nalazi se vodozahvat za Tesli ć, koji direktno zahvata vodu iz rijeke. Brojne analize su pokazale da period zamu ćenja vode u rijeci predstavlja istovremeno i period pove ćanog bakleriološkog zaga ñenja. Za potrebe izrade ovog programa sanitarne zaštite su registrovani potencijalni zaga ñiva či u granicama slivnog podru čja rijeka Usore i Blatnice, kao i njihovih pritoka.

Od zna čajnijih postoje ćih i potencijalnih zaga ñiva ča treba pomenuti sljede će kategorije zaga ñiva ča:

[45]

1. Ta čkaste zaga ñiva če:

a) Kamenolom „Kondžilo" na lijevoj obali rijeke Velike Usore, uzvodno od postrojenja Studenci

b) Mlekara "Natura Vita" u Slatini

[46]

[47]

e) Naselje Blatnica i više manjih seoskih naselja

f) Osnovna škola "Dositej Obradovi ć" i druge podru čne škole u slivu

[48]

[49]

[50]

[51]

Imaju ći u vidu sve prisutne postoje će i potencijalne zaga ñiva če, neophodno je u skladu sa programom za sanaciju izvorišta predvidjeti i čiš ćenje korita Velike Usore i njene pritoke Blatnice od čvrstog otpada, kao i svih postoje ćih "divljih" deponija. Postoje ći zaga ñiva či su prikazani na topografskoj karti razmjere 1:25.000 (prilog br. 11).

16. NEOPHODNI TRETMAN (KONDICIONIRANJE) VODE

Neposredno uz vodozahvat, izgra ñeno je postrojenje za pre čiš ćavanje vode za pi će, kapaciteta 90 l/s. Za vrijeme hladnih zimskih dana i kada je rijeka Usora zamu ćena zbog ve ćih padavina, kapacitet postrojenja pada i na 40 l/s. Procesna linija se sastoji od taložnika, pješ čanih filtera i bazena čiste vode u kome se vrši hlorisanje pre čiš ćene vode (Slika 4).

17. ZONE SANITARNE ZAŠTITE

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske su donijeli: Pravilnik o mjerama zaštite, na činu odre ñivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite na kojima se nalaze izvorišta, kao i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj upotrebi (Sl. Glasnik Republike Srpske br. 7/03). Ovim pravilnikom je propisano sprovo ñenje mjera zaštite podru čja na kojima se nalaze izvorišta, koja se po koli čini i kvalitetu mogu koristiti ili se koriste za snabdjevanje stanovništva vodom za pi će, odnosno ukoliko je voda tog prostora namjenjena za Ijudsku upotrebu, a koja moraju biti zašti ćena od namjernog ili slu čajnog zaga ñivanja i drugih uticaja, koji mogu nepovoljno djelovati na zdravstvenu ispravnost vode, kao i na čin odre ñivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite, vodnih objekata i glavnih vodova, koji služe za snabdjevanje vodom za pi će, odnosno za Ijudsku upotrebu, kao i uspostavljanje i sprovo ñenje mjera sanitarne zaštite takve vode. U skladu sa zakonom ustanovljene su tri zone sanitarne zaštite: Zona neposredne zaštite, Zona uže zaštite i Zona šire zaštite. Pojasevi sanitarne zaštite u smislu ovog pravilnika su u okviru ili van bilo koje zone sanitarne zaštite, odre ñena površina zemljišta na kojoj se sprovode propisane specifi čne mjere sanitarne zaštite, kako je utvr ñeno ovim pravilnikom.

[52]

17.1. Zona neposredne zaštite

U elaboratu su dati podaci neophodni za sagledavanje uslova sanitarne zaštite izvorišta. Prema važe ćem pravilniku granica zone neposredne zaštite , odgovara vremenu toka podzemne vode od 7 (sedam) dana do vodozahvatnog objekta najbližeg periferiji te površine. Me ñutim, imaju ći u vidu da se na izvorištu Studenci zahvata voda iz vodotooka direktno, to se predlaže da zona neposredne zaštite bude u granicama koje se grafi čki daju u prilogu br. 12 ovog Programa, a nalazi se na katastarskoj čestici ozna čenoj sa k č. 2656 i predstavlja ve ć ogra ñeni prostor oko postrojenja za pripremu vode. Zona neposredne zaštite jeste ome ñena i ogra ñena zemljišna površina, sa postavljenim objektom postrojenja za tretman vode, crpne stanice i hlorinatorskom stanicom izvorišta Studenci. Granice zona sanitarne zaštite se postavljaju na terenu sa belegama premjera i oznakama premjera, sve u skladu sa Zakonom o premjeru i katastru nekretnina, i Zakonom o održavanju premjera i katastra nekretnina, kao i Zakonom o katastru komunalnih ure ñaja, što će da izvrši nadležna geodetska služba po nalogu Opštine Tesli ć, nakon dobijanja saglasnosti na Program sanitarne zaštite izvorišta od strane nadležnog ministarstva.

17.2. Zona uže zaštite

Zona uže zaštite jeste ta čno odre ñena i ome ñena zemljišna površina, sa na njoj postavljenim objektima, koji nisu isklju čivo vodoprivredni i u te svrhe izgra ñeni, a koji ispunjavaju uslove za funkcionisanje koji su propisani ovim pravilnikom, kao i prilaznim i unutrašnjim putevima i drugim objektima koji služe neposredno izvorištu, koja zonu odre ñuje tako da odgovara vremenu toka podzemne vode od 90 dana do vodozahvatnog objekta najbližeg periferiji te površine, s tim da najmanja udaljenost vanjske granice zone od vanjske granice Zone neposredne zaštite, ne može biti manja od 250 metara. Za izvorište Studenci granica zona uže zaštite zbog velikih brzina vodotoka iz kojeg se zahvata voda, ove odredbe pravilnika nije mogu će primjeniti (ne radi se o podzemnoj vodi) pa se predlažu granica zone uže zaštite , takve da najmanja udaljenost vanjske granice zone od vanjske granice Zone neposredne zaštite, ne bude manja od 250 m, po važe ćem Pravilniku. Ova zona nije ogra ñena i samo se ozna čava propisanim saobra ćajnim znakovima na pristupnim putevima i posebno na obje obale rijeke V. Usore nizvodno i uzvodno od postrojenja, na lokacijama granica zone uže sanitarne zaštite. Granice uže zone su prikazane grafi čki na prilogu br. 12. Užoj zoni pripadaju slede će katastarske čestice ozna čene sa k č: 2678 (južno od koordinate 4 933 500 i sjeverno od koordinate 4 933 000), 2665 (isto čno od koordinate 6 492 000 i sjeverno od koordinate 4 493 000), 2668 velika Usora (južno od koordinate 4 933 650 i sjeverno od koordinate 4 933 000), 2675 (južno od koordinate 4 933 650 i sjeverno od koordinate 4 933 000), 1905, 1906, 1907, 1908,

[53]

1909, 1910, 1911, 1912, 1913, 2009, 2010, 2017, 2519, 2523 (sjeverno od koordinate 4 933 000), 2524, 2525, 2526, 2527, 2528, 2529, 2530, 2531, 2532, 2533, 2548, 2549, 2550, 2551, 2552, 2553, 2554, 2555, 2557, 1953, 1954, 1955, 1959, 1960, 1961, 1962, 1963, 1964, 1965, 1966, 1967, 1968, 1969, 1970, 1971, 1972, 1973, 1974, 1975, 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1981, 1982, 1983, 1984, 1985, 1986, 1987, 1989, 1990, 1991, 1992, 1995.

17.3. Zona šire zaštite i pojas zaštite

Zona šire zaštite jeste ta čno odre ñena i ome ñena zemljišna površina, sa na njoj postavljenim objektima, koji nisu isklju čivo vodoprivredni i u te svrhe izgra ñeni, a koji ispunjavaju uslove za funkcionisanje koji su propisani ovim pravilnikom, kao i prilaznim i unutrašnjim putevima i drugim objektima koji služe neposredno toj zoni, koja zonu odre ñuje tako da odgovara vremenu toka podzemne vode od 180 dana do vodozahvatnog objekta najbližeg periferiji te površine, s tim da najmanja udaljenost vanjske granice zone od vanjske granice Uže zone zaštite, ne može biti manja od 200 metara. Imaju ći u vidu da se voda pomo ću vodozahvata uzima direktno iz vodotoka, kao i za granice uže zone sanitarne zaštite nije mogu će primjeniti ove odredbe pravilnika, jer se izlazi izvan realnih granica slivova, granica šire zone bi trebala biti granica površinske vododjelnice. Naime, udaljenost koju voda pre ñe za 180 dana u ovom slu čaju velikih brzina vodotoka, izlazi daleko izvan krajnjih granica sliva, te će se stoga na ovom podru čju primjenjivati granice površinske vododjelnice kao granice šire zone (kao što je prikazano na prilogu br. 12). To zadovoljava i uslov da granica zone šire zaštite mora biti udaljena minimalno 200 m od granica uže zone zaštite, po važe ćem Pravilniku. Obzirom da jedan manji južni dio ove zone izlazi izvan granica opštine i entiteta, neophodno je kroz me ñuentitetsku saradnju obezbijediti da se i na teritoriji susjedne opštine donesu odgovaraju će odluke lokalne uprave i propisane mjere sanitarne zaštite sprovedu u djelo.

[54]

18. MJERE ZAŠTITE IZVORIŠTA "STUDENCI"

Mjere sanitarne zaštite su propisane u skladu sa važe ćim Pravilnikom o mjerama zaštit, na činu odre ñivanja zona i pojaseva sanitarne zaštite podru čja na kojima se nalaze izvorišta kao i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj potrošnji (Sl. glasnik RS br. 7/03).

18.1. Mjere zaštite u Zoni neposredne zaštite

Na ogra ñenom podru čju Zone neposredne zaštite, primjenjuju se pored zabrana koje se odnose na Zonu uže zaštite i Zonu šire zaštite, i zabrane svih aktivnosti koje nisu vezane za Plansko pružanje usluga vodosnabdjevanja i održavanja zone. Prostor ogra ñene Zone neposredne zaštite može se u funkciji čiš ćenja prostora, koristiti samo kao sjenokos ali bez upotrebe bilo koje vrste prihranjivanja travnjaka ili upotrebe bilo kakvih zaštitnih sredstava za bilje i sli čno. Pravno lice koje upravlja sistemom vodosnabdjevanja koji se nalazi u okviru Zone neposredne zaštite, mora biti nadležno za isklju čivo koriš ćenje zemljišta te ogra ñene zone. Režim kretanja Ijudi i sredstava u ogra ñenoj Zoni neposredne zaštite vrši se isklju čivo u skladu sa planom rada zaposlenih u objektima u toj zoni i u skladu sa potrebama održavanja zone, kao i nadležnim inspekcijskim organima i izuzetno licima koja se u okviru stru čnog usavršanja upoznaju sa radom vodovoda, o čemu se vodi knjiga posebne radne evidencije. O svim posjetama lica i sredstava koja nisu radno angažovana na poslovima vodosnabdjevanja u zoni, mora se voditi posebna evidencija kroz knjigu posjeta, u koju se upisuju puna imena, adrese stanovanja i svojstva lica koja trenutno borave u zoni, odnosno naziva i tip sredstva, dužinu boravka i svrhu boravka u zoni. Obezbje ñenje se sprovodi i čuvarskom službom, alarmnim ure ñajima i periodi čnim obilascima od strane odgovornog lica vodovoda sa evidentiranjem stanja i provo ñenja mjera zaštite.

18.2. Mjere zaštite u Zoni uže zaštite

Na podru čju u Zoni uže zaštite zabranjeno je:

1. izvo ñenje svih aktivnosti koje su zabranjene u Zoni šire zaštite; 2. izgradnja industrijskih pogona, zanatskih radnji, poljoprivrednih objekata i skladišta .grañevinskog materijala, osim manjih pogona koji ne upotrebljavaju i ne proizvode opasne i štetne materije, koje su navedene u "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode" i "Pravilniku o uslovima za ispuštanje otpadnih voda u javnu kanalizaciju" ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 44/01) i ukoliko

[55]

dobiju vodoprivrednu saglasnost ili dozvolu Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; 3. izgradnja puteva, željezni čkih pruga, parkirališta i rezervoara bilo koje namjene, ukoliko se ne sprovedu mjere zaštite u skladu sa najbolje dostupnim tehnikama i ukoliko za tu dionicu, ne dobiju vodoprivrednu saglasnost ili dozvolu Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede; 4. izgradnja kolektora kanalizacije, osim nepropusnog, koji služi samo za objekte koji su na tom podru čju; 5. izgradnja ribnjaka; 6. izgradnja terena za kampovanje, sportskih terena, turisti čkih i stambenih objekata kolektivnog stanovanja; 7. transport radioaktivnih ili drugih za vodu štetnih i opasnih materija, bez posebnih najava i sprovo ñenja mjera posebne pratnje i zaštite kroz ta podru čja, i uz sprovo ñenje plana za akcidentna zaga ñenja; 8. svako uskladištenje nafte i naftnih derivata; 9. svaka rudarska i gra ñevinska djelatnost kojom se ošte ćuje zaštitni pokrov ili omogu ćuje otvoreno sakupljanje vode, osim aktivnosti ispitivanja koje su predvi ñene i služe funkciji vodosnabdjevanja; 10. otvaranje šljunkara i pješ čanika, tresetišta pozajmišta gline, zasjeka, kamenoloma, preduzimanje bilo kojih poljoprivrednih i šumarskih zahvata kojima bi mogla biti ošte ćena aktivna zona tla ili smanjena debljina krovine, pospješila ili ubrzala eroziju tla, osim radnji koje to spre čavaju; 11. postavljanje torova, osim ispaše; 12. otvoreno uskladištenje i primjena vješta čkog ñubriva i drugih pesticida; 13. logorovanje i kupanje u površinskim vodama; 14. pranje vozila, radnih mašina i ure ñaja, kao i zamjena ulja, rezervnih dijelova i sl.; 15. otvaranje novih groblja i ukopavanje na postojećim grobljima; 16. površinsko i dubinsko miniranje; 17. upotreba tla u poljoprivredne svrhe, osim livada.

18.3. Mjere zaštite u Zoni šire zaštite

Na podru čju u Zoni šire zaštite i pojasu zaštite zabranjeno je: 1. upuštanje otpadnih voda u tlo; 2. izgradnja objekata bazne industrije koji ispuštaju radioaktivne ili druge za vodu štetne i opasne materije ili otpadne vode (rafinerije nafte, nuklearni reaktori, metaloprera ñiva čki pogoni, hemijske fabrike i drugo); 3. odlaganje, zadržavanje ili odstranjivanje uvo ñenja u podzemlje radioaktivnih materija; 4. odlaganje, zadržavanje, uvo ñenja u podzemlje, za vodu opasnih i štetnih materija, koje su navedena u "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode" i "Pravilniku o uslovima za ispuštanje otpadnih voda u javnu kanalizaciju" ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 44/01), osim ako se ne radi o materijama koje se mogu ispuštati u javnu kanalizaciju i ako su te štetne materije u potpunosti odvedene nepropusnom kanalizacijom izvan uticajnog podru čja; 5. izgradnja cjevovoda za te čnosti koje su štetne i opasne za vodu;

[56]

6. uskladištenje radioaktivnih i drugih za vodu štetnih i opasnih materija, osim uskladištenja lož ulja za doma ćinstvo i pogonskog goriva za poljoprivredne mašine, ako su sprovedene najbolje dostupne tehnike, kao sigurnosne mjere za izgradnju, dovoz, punjenje, uskladištenje i upotrebu; 7. izgradnja rezervoara i pretakališta za naftu i naftne derivate, radioaktivne i ostale za vodu opasne i štetne materije; 8. izvo ñenje istražnih i eksploatacionih bušotina za naftu, zemni gas, mineralnu vodu, radioaktivne materije i izrada podzemnih skladišta; 9. otvoreno uskladištenje i primjena hemijskih sredstava štetnih za tlo i vodu, pesticida i sredstava za regulisanje i rast bilja; 10. koriš ćenje otpadnih voda u poljoprivredi, uklju čuju ći i oborinske vode sa saobra ćajnih površina, te upuštanje ovih voda u akumulaciju ili njene pritoke; 11. izgradnja naselja, bolnica, odmarališta, industrijskih i zanatskih pogona, osim ako se otpadne vode iz njih ne odvode u cijelosti nepropusnom kanalizacijom izvan zone zaštite; 12. izgradnja sto čnih, peradarskih i drugih farmi i tovilišta; 13. izgradnja poletnosletnih staza u vazdušnom saobra ćaju; 14. izgradnja vojnih skladišta i sli čnih vojnih objekata; 15. izgradnja željezni čkih i autobuskih stanica i autotransportnih terminala; 16. izgradnja ure ñaja za pre čiš ćavanje otpadnih voda i ure ñaja za spaljivanje sme ća; 17. izgradnja novih grobalja i proširenje postoje ćih (humanih i sto čnih); 18. formiranje deponije čvrstog otpada, planirki, autootpada i starog željeza; 19. upotreba materijala štetnih za vodu kod izgradnje objekata (npr. smole,bitumenizirani materijali, šljaka i sl.); 20. pražnjenje vozila za odvoz fekalija; 21. upuštanje u tlo rashladnih i termalnih voda; 22. otvaranje iskopa u površinskom zaštitnom sloju osim na mjestima izgradnje objekata; 23. eksploatacija mineralnih sirovina; 24. pranje vozila i zamjena ulja uz površinske vode; 25. napajanje stoke iz površinskih voda i gonjenje stoke preko vodotoka; 26. komercijalni uzgoj ribe osim biološkog održavanja i poribljavanja u prirodnim tokovima; 27. kr čenje šuma i druge djelatnosti koje izazivaju eroziju tla.

Obilježavanje

Zone sanitarne zaštite obavezno se obilježavaju odgovaraju ćim znakovima, na kome je saobra ćajni znak "opasnost na putu" samo na pristupnim putevima (Prilozi br. 16, 17 i 18). Svaki od predvi ñenih znakova je oblika, dimenzija i razmjere koje su date u Aneksu 1 važe ćeg pravilnika (Prilog br. 19). Znakovi kojima se obilježavaju zone, odnosno pojasevi sanitarne zaštite moraju biti postavljeni na sve putne pravce i saobra ćajnice koje dolaze do zone ili pojasa, a na puteve i saobra ćajnice koje prolaze kroz zonu ili pojas znak se postavlja na ulazu i izlazu iz te zone, odnosno pojasa, na njihovim granicama. Zone i pojasevi sanitarne zaštite obilježavaju se i po prostoru koji je van Koridora puta ili saobra ćajnice znakom datim u Aneksu 1 pravilnika na na čin da

[57]

omogu ći urednu obavještenost, a četiri znaka za Zonu neposredne zaštite - na ulaz i sa ostale tri strane, (Prilog br. 15), 9 znakova za Zonu uže zaštite i 16 znakova za Zonu šire zaštite i prostor obuhva ćen mjerama propisanim za užu i širu zonu sanitarne zaštite izvorišta Oko. Mjesta obilježavanja su ozna čena na Prilogu br. 15. Osnovna boja podloge znaka je plava, sa bijelim slovima u datoj razmjeri osim znaka opasnosti čija podloga je žute boje, oivi čena crvenom trakom i na sredini uskli čnikom crne boje, sa ćirili čnim i latini čnim pismom za engleski tekst (Prilozi br. 16, 17 i 18). Sve boje i natpisi obavezno se rade u fluorescentnoj tehnici, radi čitljivosti i no ću sa ograni čenim osvjetljenjem.

19. PRIJEDLOG MJERA SANACIJE ZAŠTITNE ZONE IZVORIŠTA

U ovom trenutku name će se nekoliko osnovnih mjera koje treba preduzeti radi sanacije postoje ćeg stanja izvorišta, zone neposredne i zone uže zaštite radi spre čavanja preticanja zaga ñenih voda iz pli ćih izdani i sa površine terena: 1. Popraviti i dograditi zaštitu vodozahvata Studenci u samom rije čnom koritu sa fizi čkom zaštitom pristupa nezaposlenim (elektronska zaštita - tzv. barijerama, i video nadzor 24 sata,) te oznakama upozorenja na obalama rijeke, na novim granicama zone uže sanitarne zaštite, 2. Uskladiti rješenja Urbanisti čkog plana sa utvr ñenim zonama sanitarne zaštite izvorišta Studenci i propisanim mjerama koje se provode u zonama. Ovo se posebno odnosi na namjenu površina u užoj zoni sanitarne zaštite.

3. Sprije čiti upuštanje otpadnih voda privrednih subjekata, uzvodno od izvorišta Studenci bez prethodnog tretmana i odgovaraju ćih ekoloških dozvola i vodoprivrednih saglasnosti. 4. Projektovati i izgraditi kanalizacione sisteme u svim naseljima na slivnoj površini, te izvršiti odgovaraju ći tretman u postrojenju za pre čiš ćavanje prije upuštanja u vodotok. 5. Obezbijediti čiš ćenje i uklanjanje divljih deponija, kao i čiš ćenje rije čnog korita V. Usore i Blatnice od deponovanog otpada, 6. Organizovanje prikupljanja i transport otpada iz naselja sa slivnog podru čja V. Usore uzvodno od izvorišta „Studenci".

U slivnoj zoni izvorišta treba provesti:

- Nadzor upotrebe i proizvodnje opasnih i štetnih materija, koje su navedene u "Pravilniku o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode" i "Pravilniku o uslovima za ispuštanje otpadnih voda u javnu kanalizaciju" ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 44/01) i procesa dobijanja vodoprivredne saglasnosti ili dozvole Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede;

[58]

20. PLAN DISTRIBUCIJE VODE

20.1. Potisni cjevovodi i distributivna mreža

Od postrojenja do potroša ča voda se transportuje pomo ću dva transportno-distributivna cjevovoda: - Azbest-cementnim cjevovodom, pre čnika 250 mm, dužine oko 9,0 km, izgra ñenim 1968.g. koji je položen na desnoj obali rijeke Velike Usore, od postrojenja do grada Tesli ća i - PVC cjevovodom, pre čnika 200 mm, dužine oko 8,5 km, izgra ñenim 1989.g. koji je ugra ñen na lijevoj obali rijeke Velike Usore od postrojenja u Studencima, a prelaz preko rijeke se vidi na slici br. 9.

Slika 9: Prelaz PVC cjevovoda od postrojenja u Studencima preko V. Usore

Stari potisni cjevovod ide pored puta Blatnica-Tesli ć sa desne strane u odnosu na rijeku Usoru koju prati ovaj put. Ha cjevovodu postoje priklju čci za manje grupe usputnih individualnih ku ća, zatim dva priklju čka za naselje Banja Vru ćica i dva priklju čka za Zdravstveno-turisti čki centar Banja Vru ćica, odnosno za kompleks od četiri hotela: Kardijal, Posavina, Srbija i Hercegovina. Zbog nedovoljnog pritiska hotelski kompleks ima svoju buster stanicu koja je direktno povezana na ovaj

[59]

cjevovod. Nakon toga cjevovod prolazi kroz gradsku vodovodnu mrežu i ide do rezervoara "Stenjak 1". Dio ovog cjevovoda od gradske mreže do rezervoara je pre čnika 300 mm. Novi potisni cjevovod ide od crpne stanice lijevom obalom rijeke Usore do gradske vodovodne mreže gdje je na dva mjesta povezan sa starim potisnim cjevovodom. (Pogledati prilog br 3.). Od crpne stanice do gradske mreže na ovom cjevovodu postoje četiri priklju čka za snabdijevanje individualnih ku ća. Distributivna mreža gradskog vodovoda je pre čnika od 63 do 200 mm, i uglavnom od azbest-cementnih i PVC cijevi. Manji dio mreže je izveden od polietilena.

20.2. Rezervoari

U vodovodnom sistemu Tesli ća postoje tri rezervoara: - rezervoar čiste vode na postrojenju - rezervoar "Stenjak 1" - za prvu visinsku zonu - rezervoar "Stenjak 2" - za dio druge visinske zone

Tabela br. 14: Karakteristike rezervoara vodovoda Tesli ć Naziv rez. Namjena Zapremina Kota dna Kota (m3) preliva Ciste vode na za cio vod. postrojenju sistem 400 233 237 Stenjak 1 za Izonu 400 245 250,6 Stenjak 2 za II zonu 200

20.3. Buster crpne stanice

Najve ći dio grada se nalazi u prvoj visinskoj zoni od 200-235 mnm. U drugu visinsku zonu spadaju tri obodna naselja: Bari ći, Ruževi ći i Stenjak. Za Bari će i Ruževi ć voda se obezbje ñuje pomo ću buster crpnih stanica koje su direktno priklju čene na vodovodnu mrežu. Naselje "Stenjak" se snabdijeva gravitaciono iz rezervaora "Stenjak 2". U ovaj rezervoar voda se dovodi pomo ću buster pumpne stanice smještene na rezervoaru "Stenjak 1" i direktnim potisnim cjevovodom bez priklju čaka pre čnika 100 mm. U narednoj tabeli su date pojedina čne karakteristike pumpi na ovim pumpnim stanicama, a u tabeli broj 4. karakteristike kompletnih buster stanica.

[60]

Tabela br. 15: Karakteristike buster stanica vodovoda Tesli ć Naziv Tip Broj Oznaka Protok Napor Snaga pumpi (l/s) (m) (kW) Barici buster 1 VCV 50/8T-124 0,5-1,5 4,8-9,4 2,2 2 VCV 100/6-126 1,17-2,17 37-85 3 Ruževi ći buster 1 VCV 50/10S-354 0,5-1,5 5,8-11,5 2,7 2 VCV 100/8T-127 1,17-2,17 6,1 -12 4 Stenjak buster 2 VCV 250/12T 3,0-5,8 86,0- 178,0 11

Klju čni identifikovani problemi vodovodnog sistema Teslića su:

1. Nedovoljna proizvodnja vode na postrojenju za pre čiš ćavanje, 2. Nedovoljna zapremina rezervoarskog prostora, 3. Veliki gubici vode u sistemu.

21. PLAN MONITORINGA KVALITETA I KONTROLE KVALITETA VODE

Plan monitoringa kvaliteta i kontrole kvaliteta vode za pi će od izvorišta do slavina korisnika, odnosno do upotrebe uz pretpostavku primjene odgovaraju ćih postupaka za nepredvi ñene slu čajeve i poštovanjem propisanih standarda, što se kvartalno javno saopštava kao prosjek parametara, a kontroliše se dnevno na nivou potrošnje. Neophodno je uvesti obavezno osmatranje (monitoring) proticaja (proizvodnje vode) i pojedinih elemenata kvaliteta sirove i tretirane vode. Higijenska ispravnost vode iz vodovoda za javno snabdevanje vodom za pi će iz sopstvenih objekata organizacija koje proizvode i prera ñuju namernice na industrijski na čin, utvr ñuje se sistematskim vršenjem osnovnih i periodi čnih pregleda u jednakim razmacima u toku meseca, odnosno godine, zavisno od broja ekvivalentnih stanovnika i to:

[61]

Tabela br. 16: Broj pregleda vode zavisno od broja ekvivalentnih stanovnika Broj pregleda od toga Broj Mjese čni Godišnji Ukupno Ukupno Sveukupno ekvivalentnih osnovni periodi čni godišnji godišnji stanovnika osnovni periodi čni (ES) Do 5.000 1 1 11 1 12 5.001-10.000 2 1 23 1 24 10.001- 3 1 35 1 36 50.000 50.001- 6 2 70 2 72 100.000 100.001- 10 4 116 4 120 200.000 200.001- 15 6 174 6 180 400.000 više od 30 12 348 12 360 400.000 Ekvivalentni stanovnik (ES) jeste potrošnja od 150 I vode na dan.

Prilikom svakog pregleda vode iz vodovoda, uzorci vode se uzimaju: 1. sirove vode iz izvorišta, 2. tretirane ( čiste) vode na izlazu iz postrojenja za tretman i 2. iz vodovodne mreže, a broj ta čaka se odre ñuje zavisno od broja ekvivalentnih stanovnika (ES) i to:

Tabela br. 17: Broja ta čaka za uzimanje uzoraka na mreži zavisno od broja ES Broj Do 10001- 50001- 100001- 200001 40001- ekvivalentnih 10.000 50000 100000 200000 - 60000 Stanovnika(E S 400000 Ta čaka na 2 5 7 10 12 15 mreži

U objektima za snabdjevanje vodom vaspitno-obrazovnih ustanova u toku školske godine vrše se najmanja četiri osnovna pregleda i pregled obima novog zahvata vode jedanput u tri godine. Za vrijeme raspusta pregled se vrši na 15 dana prije po četka nastave. Prema datim normativima u vodovodu izvorišta Studenci je neophodno vršiti minimalno 37 pregleda po 2 uzorka (sirove i tretirane vode direktno u crpilištu Studenci i na 5 razli čitih ta čaka vodovoda ili sveukupno 37 pregleda po 7 uzoraka, što čini ukupno 252 analize . Od toga 245 osnovnih fizi čko-hemijskih analiza i 7 periodi čnih pregleda. Imaju ći u vidu prisustvo i prostornu poziciju potencijalnih zaga ñiva ča u slivnoj površini V. Usore, uzvodno od vodozahvata, kao i činjenicu da se vrši samo osnovni oblik tretmana vode (filtracijom kroz pješ čane filtere i dezinfekcijom hlorisanjem),

[62]

smatramo da bi bilo neophodno da se minimalno dva puta godišenje rade saprobiološke i toksikološke analize iz rijeke V. Usore na profilu Studenci. Za potrebe hidroloških osmatranja neophodno je postaviti vodomjerni profil i vodomjernu letvu u rijeku V. Usoru pored postrojenja Studenci i vršiti mjerenje nivoa vode rijeke najmanje jednom dnevno.

22. NA ČIN OBAVJEŠTAVANJA JAVNOSTI O SPROVO ðENJU PROGRAMA I PLANA MONITORINGA KVALITETA VODE

Program sanitarne zaštite vode izvorišta Studenci, vlastitom odlukom donosi skupština opštine Tesli ć. Program u kona čnoj verziji i odluka o njegovom donošenju objavljuju se u službenom biltenu opštine Tesli ć. Tako ñe se kvartalno od strane preduze ća "RAD" AD Tesli ć treba dati preko sedstava informisanja informacija o sprovo ñenju mjera zaštite izvorišta Studenci i rezultatima ispitivanja fizi čko-hemijskih i mikrobioloških analiza kvaliteta vode. Preduze će "RAD" AD Tesli ć obavještava javnost o rezultatima sprovo ñenja programa i plana monitoringa kvaliteta i kontrole kvaliteta vode za pi će i upotrebu putem lokalnih sredstava informisanja (lokalne radio ili TV stanice) i informisanjem skupštine opštine Tesli ć minimalno jednom godišnje.

23. ORGANI I RUKOVODIOCI ODGOVORNI ZA SPROVO ðENJE PROGRAMA

Opštinska uprava Tesli ća na čijoj je teritoriji se nalazi izvorište Studenci, a koje se koristi za snabdjevanje stanovništva Tesli ć vodom za pi će, kao i "RAD" AD koje obavlja djelatnost proizvodnje i distribucije vode odgovorni su za sprovo ñenje i sprovode mjere zaštite, preko svojih odgovornih organa i pojedinaca. Odgovorni pojedinci za sprovo ñenje mjera zaštite iz ovog Programa su Direktor i Tehni čki direktor "RAD" AD Tesli ć i Na čelnik za stambeno-komunalne poslove opštine Tesli ć. Program sanitarne zaštite vode izvorišta Studenci, vlastitom odlukom donosi skupština opštine Tesli ć, iz koje je vidljivo da je skupština usvojila program u radnoj verziji, prije pribavljanja odluka koje su predvi ñene ovim pravilnikom. Program sanitarne zaštite se donosi za period od šest godina. Opštinska uprava Tesli ć je dužna na zakonit na čin, prenijeti poslove i brigu sprovo ñenja mjera zaštite izvorišta Studenci, u skladu sa ovim pravilnikom na "RAD" AD Tesli ć. Za kontrolu i nadzor nad sprovo ñenjem mjera zaštite odgovorni su i komunalna policija, nadležne opštinske inspekcije i ministarstva nadležna za poslove zdravstva i vodoprivrede u granicama nadležnosti i obaveza koje su dužni da preduzmu u skladu sa odredbama zakona i ovog pravilnika.

[63]

Godišnji izvještaj o realizaciji programa sanitarne zaštite vode, lice koje zastupa i predstavlja organ koji donosi plan, pored tog organa, odgovorno je za dostavljanje nadležnim ministarstvima, do kraja januara naredne godine za proteklu godinu. Godišnji izvještaj sadrži samo podatke koji su vezani za godinu za koju se izvještaj daje, a sadrži stepen realizacije svake od ta čaka iz programa sanitarne zaštite. Za sprovo ñenje mjera zaštite odgovorna su i ministarstva nadležna za poslove zdravstva i vodoprivrede u granicama nadležnosti i obaveza koje su dužni da preduzmu u skladu sa odredbama zakona i važe ćeg pravilnika.

24. MJERE, POSTUPCI I ODGOVORNA LICAZA SLU ČAJ HAVARIJSKIH I DRUGIH PO ZDRAVLJE I ŽIVOT STANOVNIKA OPASNIH ZAGA ðENJA NA PODRU ČJIMA ZAŠTITNIH ZONA IZVORIŠTA ILI U NJIHOVOJ NEPOSREDNOJ BLIZINI

Pravno lice u smislu člana 21. Pravilnika o mjerama zaštite, na činu odre ñivanja i održavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite podru čja na kojima se nalaze izvorišta i vodnih objekata i voda namjenjenih Ijudskoj upotrebi (Službeni glasnik Republike Srpske br. 7/03) : kojem je povjereno, na bazi ugovornog odnosa, upravljanje i koriš ćenje izvorišta Studenci i vodovodnim sistemom i komunalnim objektima i ure ñajima, čije je izvorište, "RAD" AD iz Tesli ća, odgovorno je za mjere i postupke u slu čaju havarijskih i drugih po zdravlje i život stanovnika opasnih zaga ñenja na podru čjima zaštitnih zona i pojasa sanitarne zaštite Studenci; U slu čaju havarijskih i drugih po zdravlje i život stanovnika opasnih zaga ñenja na podru čjima zaštitnih zona izvorišta Studenci ili u njihovoj neposrednoj blizini, "RAD" AD Tesli ć: - provjerava istinitost informacije o postojanju po zdravlje i život stanovnika opasnih zaga ñenja na podru čjima zaštitnih zona i pojasa sanitarne zaštite Studenci, te odmah obustavlja vodosnabdjevanje stanovništva i privrede sa ovog izvorišta, a po mogu ćnosti uklju čuje i koristi alternativna druga izvorišta za snabdjevanje vodom istih potroša ča dok opasnost po zdravlje i život Ijudi ne pro ñe ili se ne otkloni (za realizaciju ove mjere su odgovorni direktor i tehni čki direktor "RAD" AD Tesli ć), - odmah obavještava Na čelnika za stambeno-komunalne poslove, Na čelnika opštine Tesli ć i komunalnu policiju u pisanoj formi, - odmah obavještava javnost o pojavi zaga ñenja te pravovremeno o rezultatima ispitivanja fizi čko-hemijskih i mikrobioloških analiza kvaliteta vode i sprovo ñenju mjera predvi ñenih u zonama sanitarne zaštite po programu putem lokalnih sredstava informisanja (lokalne radio ili TV stanice) i informisanjem Odgovorni organ uprave opštine Tesli ć za sprovo ñenje mjera Programa sanitarne zaštite izvorišta je Odjeljenje za stambeno komunalne poslove a odgovorno lice Rukovodilac odjeljenja, a osim ovog odjeljenja za sprovo ñenje programa i svakog od planova u njemu je odgovorni i komunalna policija Opštine Tesli ć.

[64]

Odgovorna firma, koja raspolaže i upravlja izvorištem, zaštitnim zonama i objektima snabdjevanja vodom za pi će je "RAD" AD Tesli ć, a odgovorno lice direktor preduze ća ili lice koje ga mijenja u dane kada je direktor odsutan sa posla.

25. STEPEN TAJNOSTI PODATAKA

Imaju ći u vidu da se u ovom projektu koriste topografske podloge 1:25.000 do 1:100.000 te da su date koordinate objekata vodosnabdjevanja, prostora izvorišta izvedenih i projektovanih istražno-eksploatacionih radova, Program ima težinu povjerljivog dokumenta i poslovne tajne, zbog čega se mora čuvati od neovlaštenih lica na odgovaraju ći na čin, a ne može se koristiti od strane stru čnih i ovlaštenih lica osim u Zakonom propisane svrhe. Dijelovi Programa koji se odnose na granice zona sanitarne zaštite i mjere zaštite, te postupke u slu čaju havarijskih i drugih po zdravlje i život stanovnika opasnih zaga ñenja se moraju prezentovati i dostaviti odgovornim licima i široj javnosti na uvid radi planiranja mjera i postupaka, kao i opštinska odluka koja će biti ura ñena na osnovu programa sanitarne zaštite.

26. ZAKLJU ČAK

Cilj izrade Programa sanitarne zaštite izvorišta Studenci, opština Tesli ć je sa odre ñenim zadovoljavaju ćim stepenom sigurnosti, obezbjediti higijenski ispravnu vodu za pi će i vodosnabdjevanje stanovništva i privrede opštine Tesli ć, uz obavezu da se vrši monitoring kvaliteta i propisano kondicioniranje vode. Podaci o do sada izvedenim mjerenjima su omogu ćili da se dobiju podaci za izradu Elaborata o na činu zahvatanja, kapacitetu i kvalitetu vode crpilišta Studenci i Programa, a na čin i u čestalost monitoringa kvaliteta i obezbje ñenja nedostaju ćih podaka su dati u poglavlju. "Prijedlog budu ćih istražnih radova" elaborata Elaborata. U toku proljetnih mjeseci primjetan je trend porasta mutno će podzemne vode zbog velikog hidrauli čkog gradijenta i tako privremeno velikih vrijednosti brzina podzemnog toka. Ovim Programom su odre ñene granice zona sanitarne zaštite i propisane su mjere zaštite u skladu sa važe ćim Pravilnikom, koje su date u ovom Programu i grafi čki u prilogu br. 12. Utvr ñene su mjere sanacije izvorišta i predlog budu ćih istražnih radova i plan monitoringa u cilju obezbje ñenja dodatnih koli čina vode za dugoro čno vodosnabdijevanje naselja i privrede opštine Tesli ć i sigurnosti po pitanju kvaliteta vode sa postoje ćeg crpilišta.

[65]

SPISAK KORIŠ ĆENE LITERATURE I DOKUMENTACIJE

1. Grupa autora: Prostorni plan Republike Srpske do 2015.g.

2. Grupa autora: Osnovna geološka karta, list Teslić 1:25.000 sa tuma čem

3. Grupa autora: Program dugoro čnog vodosnabdijevanja stanovništva i privrede BiH, Vodoprivreda BiH, 1989.

4. V. Novakovi ć : "Elaborat o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi termomineralne vode ležišta Banja Vru ćica sa stanjem 31.07.2007.g", DOO "IPIN" Bijeljina, 2007.

5. Slaviša Savi ć: Glavni projekat sanacije dijela vodovodnog sistema Tesli ć, Zavod za vodoprivredu, Isto čno Sarajevo, 2000.

[66]