Patrick Spriet Georgette Leblanc - een leven als een

Ik ben doelbewust op zoek naar een grafsteen waaronder de resten van drie vrouwen verstoffen. Een Amerikaanse schrijfster, een Franse zangeres en een Belgische onderwijzeres. Om te begrijpen waarom zij samen in deze uithoek zijn begraven, moet je hun sprookje ontrafelen. De zoektocht blijkt geen sinecure te zijn. De ne- cropolis met zijn talloze terrassen is tamelijk uit- gestrekt en het groepje arbeiders dat met de hulp van een grijpkraan op een nogal drastische wij- ze een stel graven ruimt, laat vermoeden dat er haast mee gemoeid is. Oude doden moeten im- mers plaats maken voor nieuwe; uitbreiden kan hier niet meer. Misschien ben ik wel te laat… Bovendien heeft de tijd zijn werk gedaan en de opschriften van de meeste graven uitgesleten. Het is zoeken naar een speld in de hooiberg tot ik in Georgette Leblanc en het hart van de godsakker plots een klein huisje ontwaar, kennelijk de abri van een conciërge. Het knorrige dametje, dat argwanend door het open Wie niet in woont, blijft er beter weg. raam komt loeren, is aanvankelijk niet erg behulp- Honderd jaar geleden was het Provençaalse dorp zaam, maar voor iemand die hiervoor honderden net boven een idyllisch bijproduct van de kilometers heeft afgelegd, wil ze zich nog eens trekpleister. Olijfbomen, jasmijnvelden en wijn- van haar beste kant tonen. Langs smalle paadjes gaarden, een aftands pensionnetje en hoekjes van en wankele treden leidt ze me feilloos naar mijn waaruit het uitzicht over de azuurblauwe zee ma- drie vrouwen die volgens mijn gids in geen jaren jestueus was. Vandaag is het zowaar een nacht- bezoek hebben gekregen. Haar opmerking klinkt merrie geworden. Flatgebouwen hebben de plaats aannemelijk: ook hun namen op de steen zijn van de idylle ingenomen en het drukke verkeer nauwelijks leesbaar. van de kust naar het kluwen van snelwegen en af- De conciërge merkt de twijfel in mijn ogen op en ritten hogerop, wordt als worst in een vleesmolen zonder een woord te zeggen haast ze zich naar door het arme Cannet geperst. Kilometerslange fi - huis om ten slotte met een emmer en een borstel les vullen de dag. Er zijn best nog wel rustige en op te dagen, klaar voor de schoonmaak. Terwijl pittoreske plekjes te vinden in de oude dorpskern, de steen met water en zeep wordt gereinigd, ver- maar als je het mij vraagt, is de balsem de gesel schijnen er woorden die langzaam hun verborgen niet waard. betekenis onthullen: Toch weet Le Cannet mij ondanks die zure opris- pingen te ontroeren. Een verleiding in de vorm Mon dieu, je ne suis qu’une chose van een begraafplaats, een oase van witglanzend qui repose marmer temidden de fl ats en de fi les. Mijn bede- dans vos mains vaart naar de Cimetière Notre Dame des Anges is geen vrijblijvende wandeling, noch een panische Georgette Leblanc vlucht uit de moderne wereld.

38

opmaak_114 kopie.indd 38 01-06-2012 19:43:24 Delicieus, maar een beetje gek ceerde. Ze heeft hem nooit persoonlijk gekend: ze was pas elf toen de beroemde schrijver in de ‘Er was geen vezel in haar’, beweerde de vrouw omgeving van zijn laatste adem uitblies. van Emile Verhaeren, ‘die niet onnatuurlijk was, Niettemin viel de schaduw van Flaubert over haar geen misleidend maakwerk en niet kunstmatig’. leven. Net als Emma in Madame Bovary verlangde De dichter Charles Van Lerberghe omschreef haar Georgette onafgebroken naar opwinding en kleur, dan weer als ‘delicieus, maar een beetje gek’. Der- naar het hogere en het onbereikbare en verfoeide gelijke typeringen suggereren dat Georgette Le- ze het gezapige, burgerlijke leven rondom haar. blanc (1869-1941) geen gewone vrouw was, waar- Het was beslist geen toeval dat zij haar affi niteit op stereotiepen van toepassing zijn. Dat was wel met het personage later uit de doeken deed in het minste wat je over haar kon zeggen. Alles aan een essay over de zoektocht naar de echte Ma- haar was buitenissig, van haar persoonlijkheid tot dame Bovary1. Toch kun je haar niet helemaal op haar leven en elke poging om Georgette Leblanc het ‘bovarysme’ vastpinnen. In tegenstelling tot in een paar woorden te vatten, is wellicht tot mis- Emma verwachtte ze niet dat het allemaal vanzelf lukken gedoemd. Toch is er een vaststelling waar ging of dat anderen haar leven op dreef hielpen. je niet omheen kunt: Leblanc veroorzaakte bij een Ze schiep zelf de omstandigheden van haar ro- aantal tijdgenoten nogal wat irritatie door haar mantisch universum en dat is uiteindelijk de re- geëxalteerde persoonlijkheid, een aversie die ech- den waarom je haar interessant gaat vinden. ter lijkt te verdampen wanneer men haar in 2012 Als een volmaakte drama queen schreef Georgette van op afstand probeert op te roepen. Dan ver- in haar mémoires: ‘Ik heb heel mijn leven gevoch- schijnt een vrouw bij wie de capriolen eerder een ten om de slag te winnen die ik verloor door ge- poëtisch parfum verspreiden en is men geneigd boren te worden’. Merkwaardig toch, want haar haar als een onbegrepen en mysterieus personage ouders behoorden tot de welgestelde burgerij en te zien in de opera die haar leven was. Geen ont- ze kwam materieel helemaal niets tekort. Ze was wrichte, stuurloze beeldenstormster, maar een ro- echter bezeten door de gedachte dat ze een onge- mantische vrouw die met al de poëtische middelen wenst kind was, een ‘ongelukje’, alsof ze al in de waarover zij beschikte een persoonlijke vendetta omstandigheden van haar geboorte een legitima- voerde tegen de conventies van haar omgeving en tie zag om zich te verzetten. de zinloosheid van het bestaan. Moeder verving de school en leerde haar lezen, re- Georgette Leblanc was als operazangeres, actrice kenen, zingen en piano spelen zoals dat ging in de en schrijfster nogal omstreden. Het is dus niet ver- betere kringen van de 19de eeuw. Haar oudere broer wonderlijk dat haar naam vandaag weinig tot de en zuster keken niet naar haar om: ze was te jong verbeelding spreekt. Haar enige renommee dankt voor hen. Daardoor groeide ze op in eenzaamheid en ze aan een jarenlange verhouding met de Gentse ontwikkelde noodgedwongen haar innerlijke leven schrijver en Nobelprijswinnaar Maurice Maeter- om niet van verveling dood te vallen. In die fanta- linck (1862-1949) die haar aanvankelijk als zijn siewereld werden zowel de schrijfster als de actrice muze profi leerde, maar zich na de breuk tussen geboren: ze bedacht en speelde heroïsche persona- hen oneindig veel moeite getroostte haar uit zijn ges en applaudisseerde daarna hard voor zichzelf. leven te bannen en haar reputatie besmeurde. Ge- Vroegrijp, begreep ze snel dat ze haar eigen per- lukkig houdt de geschiedenis daar geen rekening soonlijkheid voorlopig moest verbergen achter het mee. Op eigen kracht is Georgette Leblanc toch tot gedrag dat men van haar verlangde. Broer Maurice een merkwaardige icoon uitgegroeid in de scha- Leblanc, die later succes oogstte met zijn driestuiver- duw van de generatie vrouwen die het artistieke romans over de meesterdief Arsène Lupin, beschreef leven van Parijs in de ‘roaring twenties’ gekruid de jonge Georgette bijgevolg als een lief, stil, beleefd hebben: Janet Flanner, Margaret Anderson en maar wonderlijk kind. Als dat wonderlijke kind zich- Nathalie Barney om er een paar te noemen. Maar zelf wilde worden, moest ze wel aan haar benepen de ouverture van haar leven is ook al schilder- en provinciale milieu ontsnappen. achtig. Georgette kwam in de Franse provinciestad Rouen op de wereld in het zelfde jaar (1869) waarin Gus- 1 Georgette Leblanc: Un pèlerinage au pays de Madame Bovary, tave Flaubert zijn l’Education sentimentale publi- E. Sansot & Cie, Paris, 1913

39

opmaak_114 kopie.indd 39 01-06-2012 19:43:25 Vader Leblanc liet oogluikend toe dat zijn op- mensen slaagden er niet in tot haar wezen door te groeiende dochter bij Aloys Klein het orgel leerde dringen. Hun aandacht gaf haar slechts het opper- bespelen, uitsluitend omdat het orgel mystieke vlakkige gevoel dat ze speciaal was en toch niet vibraties voortbracht die bij het meisje religieuze alleen. gevoelens moesten wekken. Ze kreeg er ook stie- Het was uiteindelijk de smoorverliefde Camille kem zangles en toen de grote operacomponist Ju- Mauclair die haar het ultieme cadeau schonk dat les Massenet bij de heer Klein in Rouen op bezoek haar leven een andere wending gaf: een boek van kwam, begeleidde hij haar prompt op de piano. de mysticus Ralph Waldo Emerson met een in- Hij werd op slag verleid door haar passionele ma- leiding van een zekere Maurice Maeterlinck, de nier van zingen en het was ook Massenet die haar ‘Belgische Shakespeare’. Emerson liet haar koud, even later in de opera introduceerde. Op een dag doch de woorden van de Belg gingen recht naar vluchtte de adolescente helemaal naar Parijs om haar hart. Onmiddellijk besefte Georgette dat er de steractrice Sarah Bernhardt en haar entou- dit de enige man op de wereld was die ze kon rage op een lied in haar loge te vergasten. Bern- liefhebben. Ze had bij hem ideeën en gevoelens hardt was verbluft door zoveel branie en talent: aangetroffen die met haar ‘geheime wezen’ over- ‘Georgette, je hebt alles in huis om een grote te eenstemden. Eindelijk was een pure zielsverwant worden’. aan de horizon opgedoken ook al had ze hem nog Vader Leblanc was met die fratsen iets minder op- nooit gezien of gesproken. getogen en bewoog hemel en aarde om de zangcar- rière van zijn dochter te dwarsbomen. Een meisje Geëmancipeerde muze van stand hoorde in die tijd helemaal niet in het openbaar te zingen. Om van haar vader verlost te Haar zangcarrière kreeg snel vorm ondanks het zijn, trouwde Georgette in ruil voor haar moeders gebrek aan een professionele opleiding. Na een erfdeel2 met een dubieuze Spanjaard. Het was een paar opgemerkte rolletjes in de Opéra-Comique gewaagd plan, want ze kende de man nauwelijks. deed Georgette auditie bij De Munt in Brussel, Algauw bleek dat hij gokschulden had; hij dronk, vooral om dichter bij haar held Maeterlinck te zijn was brutaal en mishandelde haar. Ze werd zwaar die in Gent woonde. Ze debuteerde er als Anita ziek van haar misstap en belandde in een sana- in van Massenet, maar het was torium. Toch liep het allemaal nog goed af. Broer vooral met een nogal sensuele Thaïs dat ze opzien Maurice haalde zijn zusje daar weg en zorgde voor baarde. Enige provocatie was haar niet vreemd: in geld en een eigen stek in Parijs, zolang ze maar uit van Bizet deed ze alles anders dan men de buurt van Rouen bleef en er geen schandaal gewend was en haar Spaanse zigeunerin was zo- meer kon schoppen. Ze had gewonnen. Het echte waar blond, een blasfemie in de opera. Bepaalde leven kon nu eindelijk beginnen! critici vonden het dolletjes, maar een van haar te- Haar opulente salon aan de Avenue Victor Hugo genspelers werd zo pissig van haar capriolen dat werd meteen een magneet voor schrijvers, dichters hij op een avond de theaterdolk door een echte en Rozekruisers zoals Jules Renard, Stéphane Mal- verving… De vamp genoot van het bloed dat op larmé, Anatole en de curieuze Sâr Péladan. haar jurk spatte. Hoe heviger, hoe meer Georgette. Georgette was in de hoofdstad uitgegroeid tot een De lyrische kunst was echter niet de ideale manier mooie, uitdagende en elegante vamp, de schaamte om Maeterlinck te strikken: hij verafschuwde mu- voorbij. Gekleed in een oogverblindende jurk en ziek en opera. Liever luisterde hij naar de wind die een gouden ketting met een diamant schreed ze het gras streelde. door Parijs en stapte een voorname patisserie bin- Op een winteravond in 1895 nam de jurist en nen waar ze tot verbijstering van alle aanwezi- oprichter van l’Art Moderne, Edmond Picard, het gen een paar delicieuze taartjes aan haar honden initiatief voor een mondain partijtje in zijn huis voerde… De schrijver Pierre Louÿs vond het tafe- in Brussel waarvoor Georgette en Maeterlinck ook reel verrukkelijk decadent. Maar al die bijzondere waren uitgenodigd. Om haar held te charmeren had de diva zich naar haar gevoel ‘très Mélisan- desque’ uitgedost met op haar voorhoofd een fl it- 2 Haar moeder was intussen overleden en Georgette kon op 21- sende diamant, het haar opgemaakt in een quasi- jarige leeftijd vrijelijk over het geld beschikken. middeleeuwse stijl en een goudkleurige, zijden

40

opmaak_114 kopie.indd 40 01-06-2012 19:43:25 sjaal om de hals gevouwen. Na het diner zong de buitenwereld was vijandig. Georgette het Chanson de Mélisande, een gedicht De ouders van Maeterlinck waren niet zo opgeto- van Maeterlinck op muziek van Gabriel Fauré. De gen over de keuze van hun zoon en zij waren niet schrijver was niet erg onder de indruk van haar de enigen die er zo over dachten. Wanneer bijvoor- vertolking, des te meer van haar ravissante uiter- beeld de directeur van Le Figaro op bezoek kwam, lijk. Er was nog iets wat hem trof: hij zag in haar zei hij omomwonden: ‘Ik kan me niet voorstellen ogen een smart die sterker was dan haar glimlach dat de grote Maeterlinck met een zangeresje samen- en zelfbewuste houding. De smart van een getroe- leeft’. Uitspraken die ongetwijfeld sporen hebben bleerde ziel. Ze was anders dan ze zich voordeed, nagelaten en hun schaduw over de relatie wierpen. haar innerlijk intrigeerde hem ook. Hij viel voor Er werd wel eens over een verbintenis gesproken het hele pakket. om die twijfels uit te bannen, maar Georgette hield De Fransschrijvende Maeterlinck was op dat mo- de boot af. Voor haar - die strikt genomen nog met ment al een gevestigde naam, maar het eclatante de malafi de Spanjaard getrouwd was - was het hu- succes moest nog komen. Hij leefde teruggetrok- welijk een formele valstrik die de poëtische allures ken in een arcadische wereld met zijn bijtjes en van hun verheven relatie ondermijnde. Je kon be- rozenstruiken. Het arcadische had een keerzijde. grip opbrengen voor haar excuses, ware het niet Hij bokste en fi etste en ging als een arbeider op dat er toch een zweem van teleurstelling in school. café, zaken die Georgette vreemd toeschenen, een Op termijn heeft ze zich zelfs nadrukkelijk als Mme kant die volkomen in tegenspraak leek met zijn Maeterlinck geprofi leerd, ook wel omdat zoiets in- etherische poëzie. Hij was niet de mystieke intel- teressant was voor haar eigen carrière. Gek genoeg lectueel die ze verwachtte. Zijn stugheid schrikte dook er in 1917 een notarieel document op waarin haar af, net zoals zijn onverzorgde nagels en de werd gesuggereerd dat zij en Maurice ooit in En- routine van maaltijden en werktijden waar hij geland waren getrouwd. Een formaliteit of een van zich strikt aan hield en die haar wanhopig maak- hun theatrale farces? Het antwoord was eigenlijk ten. Toch waren de irritaties geen breekpunt. De niet zo relevant: de spirituele verbintenis was voor tegenstelling tussen zijn teksten en zijn persoon- hen veel belangrijker en niet in het minst voor lijkheid intrigeerde haar. Hoewel tegengesteld aan Maeterlinck die in Georgette een sparringpartner haar, was hij precies zoals zij wilde. In Maeter- voor zijn literaire ontwikkeling zag. Dit vormde linck zitten twee mensen verscholen, schreef ze: eigenlijk de kern van hun verhouding, voorbij de ‘De dichter met zijn gevoeligheden en de Vlaming liefde. Voor Maeterlinck was het van bij het begin die als een versterkte burcht de gevoelsmens ge- al duidelijk dat hij Georgette nodig had, dat ze niet vangen houdt’. Maar in zijn brieven aan haar liet het naïeve zangeresje was dat anderen in haar za- hij niets aan de verbeelding over, daarin sprak hij gen, dat ze scherpzinnig was en ideeën aanreikte. over een grote, eeuwige liefde die onbezoedeld de Haar brieven en gesprekken waren vaak de ant- tijd zou doorstaan. ‘Ik denk dat we altijd van el- woorden op de metafysische vragen waarmee hij kaar zullen blijven houden, ook wanneer we niet worstelde. En zoals elke schrijver maakte hij daar meer van elkaar houden’. kwistig gebruik van. Die grote liefde werd meteen op de proef gesteld. Het punt was echter, dat Georgette Leblanc niet al- Maeterlinck dacht er niet aan de affaire op te zeg- leen een verliefde vrouw was die Maurice wilde ver- gen die hij met zijn Engelse vertaalster Laurence wennen. Ze bleek ook een geëmancipeerde vrouw Alma-Tadema had. Georgette accepteerde de opge- te zijn die haar eigen leven wilde leiden, naast het drongen driehoeksverhouding omdat ze ‘slechts het zingen en acteren een carrière als schrijfster am- geluk van Maeterlinck nastreefde’. Bij haar was de bieerde en voor elke bijdrage aan het oeuvre van overgave kennelijk totaal. Voor de schrijver echter, Maeterlinck erkentelijkheid wilde. Hoe vrouwelijk, was de liefde eerder een abstractie die hij liever met verleidelijk, extravagant en toegeefl ijk ze zich ook woorden bezong. De realiteit mocht immers niet te gedroeg, haar intellectuele behoeftes waren pro- dicht komen, dat kon zijn verbeelding aantasten. minent aanwezig. Daar kon de schrijver moeilijk Na een tijdje verdween Laurence weer van het to- mee om. In 1897 kwam het zowaar tot een verhitte neel, maar de blauwdruk van de complexe relatie discussie wanneer hij La sagesse et la destinée pu- tussen Maeterlinck en Leblanc tekende zich toch al bliceerde en in het voorwoord onhandig vermeldde af. Er waren niet alleen de interne wrijvingen, ook dat ‘het eigenlijk of toch ongeveer haar werk was’…

41

opmaak_114 kopie.indd 41 01-06-2012 19:43:25 Ze reageerde anders dan een vrijgevige muze: ze Amok rond Debussy voelde zich bestolen, zelfs verraden. Waarom prijk- te haar naam dan niet op de titelpagina? Zijn ex- De zangkunst van Georgette Leblanc stond vaak cuus was dat niemand geloofde dat zij daartoe in ter discussie. Van alle beledigingen die zij naar staat was3 en hij zich op die manier niet belachelijk het hoofd kreeg geslingerd, was die van de schrij- wilde maken. Het was beslist geen onterechte op- ver veruit de dodelijkste: ‘Wanneer merking, gezien de laatdunkende kritiek van een Georgette zingt’, zei hij, ‘hoort men de afonie der aantal kennissen over Georgette. Doch Maeterlinck groten’… Uit haar schaarse opnamen blijkt echter vond in de eerste plaats dat de schrijver soeverein dat ze niet de beroerde sopraan was die sommigen was en later verwoordde hij die gedachte op een van haar maakten. Geen grote stem, wel een inle- nogal wrede en hooghartige wijze: ‘De man die cre- vingsvermogen dat haar gebreken compenseerde. eert, doet wat zijn ziel hem ingeeft en heeft die ziel In december 1898 kreeg Georgette de eer om de niet te danken aan een vrouw, zelfs niet een vrouw gloednieuwe Salle Favart van de Opéra-Comique die hij liefheeft’. in te zingen met Carmen van Bizet. In Brussel had Georgette suggereerde in haar memoires dat hij ze de gemoederen beroerd met een blonde zigeu- niettemin ‘zeven jaar wilde wachten met publi- nerin. In Parijs werden zulke fratsen niet op prijs ceren zodat ze rustig aan haar eigen oeuvre kon gesteld. Daarom ondernam ze samen met directeur werken’. Een potsierlijk idee dat niemand ernstig Albert Carré een uitstapje naar Andalusië om de kon nemen, al schonk zij ons binnen die perimeter authenticiteit wat aan te scherpen. Het mocht niet toch één, klein pareltje: Le choix de la vie4. baten: de première werd een catastrofe en zij werd Het onderwerp van deze Bildungsroman was de aan de deur gezet. Carré vond haar interpretatie levensscholing van het aardige, maar naïeve plat- een vulgaire karikatuur en haar vocale prestatie telandsmeisje Rose door een ontwikkelde dame ondermaats. Over die plotse koerswending van de waarin we moeiteloos de schrijfster herkennen. directeur had ze zo haar eigen mening: Georgette Geen hilarische lessen in étiquette zoals in My had Carré niet in haar bed geduld. De gevolgen fair Lady, maar hoe een vrouw haar diepste wezen van de breuk waren echter rampzalig. moest leren doorgronden om gelukkig te kunnen In 1902 verwierf Carré namelijk de wereldpremiè- worden. Aanvankelijk dacht de hoofdfi guur dat re van de opera Pelléas et Mélisande van Claude het volstond een kopie naar zichzelf te kneden Debussy, naar het gelijknamige stuk van Maeter- – une grande fi lle de mes idées – tot ze er fi naal linck. Debussy’s enige opera bleek algauw een achter komt dat het meisje anders in elkaar stak muzikaal ijkpunt van de 20ste eeuw te worden die en slechts het geluk kon vinden door haar eigen in stilistisch opzicht met elke traditie brak, met weg te volgen. Eer dat gebeurt, heeft de lezer een harmonieën die de symbolistische sfeer van het traktaat over de liefde en de emancipatie met een stuk verklankten. Een opera zonder aria’s waarin poëtische en fi losofi sche ondertoon over zich de acteurs op een natuurlijke wijze moesten zin- heen gekregen. Het boek dat in de eerste plaats gen, een quasi monotone voordracht, die geen al voor vrouwen was geschreven, verwierf enige fer- te hoge vocale eisen stelde. Georgette had zichzelf vente bewonderaars zoals de schrijfster Colette, al jaren tevoren tot de ideale Mélisande verklaard, maar betekende toch niet de stap naar een grote een personage dat uit haar eigen leefwereld leek carrière. Het leek of Georgette met deze enige ro- voort te komen en waarbij haar vocale beperkingen man meteen al haar kruit had verschoten, ware geen belemmering konden zijn. Mélisande zingen het niet dat zij in de jaren na Le choix heel veel diende een hoger doel en betekende voor haar een tijd en energie stak in de wereldwijde opvoering initiatie in het esoterische werk van Maeterlinck van zijn theaterstukken - van Parijs tot Moskou - dat anders gesloten bleef, een mystiek huwelijk en hierdoor tot de ambassadrice van Maeterlincks dat ze op een echte manier niet kon vervullen. oeuvre uitgroeide. Ook Maeterlinck steunde haar. Doch Albert Carré

3 Georgette zei hierover dat haar frivole uiterlijk en gedrag ver- 5 Het verlies van de stem door een aandoening van de stem- hinderde dat men haar introspectieve aard ernstig nam. banden. 4 Charpentier, Paris 1904. 6 Aria’s uit en Thaïs ca. 1903

42

opmaak_114 kopie.indd 42 01-06-2012 19:43:26 stelde zijn veto en Debussy verschuilde zich ach- spijt te hebben van het incident met Debussy. ter het ultimatum van Carré, ook al had de com- Georgette was voor hem dan al lang quantité né- ponist diverse repetities met Georgette doorlopen, gligéable geworden. wellicht om Maeterlinck te sussen. Het werd uit- In de Munt te Brussel herhaalde het scenario zich eindelijk de jonge Schotse Mary Garden die de rol en greep Georgette opnieuw naast de rol van Mé- van Mélisande zong, een keuze die niemand in lisande. Het duurde uiteindelijk tot 1912 vooral- vraag stelde behalve de gedupeerden. De rol van eer haar droom werkelijkheid werd in de opera Debussy in deze kwestie bleef onduidelijk, maar van Boston met kostuums die zij zelf voor deze uit alles bleek toch dat de fysieke uitstraling van productie ontworpen had. De Amerikanen kon- de zangeres voor hem geen detail was7. den de fl air van de Franse zangeres overigens wel Maurice Maeterlinck was ziedend omdat Carré en waarderen en in New York werd ze door de pers vooral Debussy het hadden aangedurfd zijn ver- als een diva assoluta ontvangen, gekleed in een trouwen te tarten, hij die de componist ten slotte mantel van luipaard, een gevederde bevermuts en carte blanche had gegeven. Hij bewoog hemel een sjaal van bruine chiffon. Ze hielden van haar en aarde opdat Georgette toch de rol zou krijgen als van een sacraal wezen dat uit het oeuvre van en diende zelfs een klacht in bij een commissie. Maeterlinck was gestapt. Hij vond er geen gehoor. Op een dag werd het Dat de malaise rond P&M haar in grote verle- hem teveel. Hij zocht Debussy in zijn fl at op en genheid had gebracht, was veel gezegd. Vrijwel sloeg hem met zijn massieve wandelstok bijna het onmiddellijk wierp Georgette zich bij wijze van hoofd in, waarop de doodsbange componist een compensatie op een nieuwe carrière als hoofdac- fl auwte kreeg en zijn vrouw ijlings om een portie trice en producent van de nieuwste stukken van vlugzout snelde. Bijna kwam het tot een duel tus- Maeterlinck. Sommigen verweten haar dat hij door sen de twee. Maurice ging alvast in de tuin wat haar toedoen het symbolisme voor meer wereldse oefenen en schoot de kat van Georgette overhoop. onderwerpen had verlaten. Kortom, voor vrouwen Tot een confrontatie tussen de componist en de van vlees en bloed zoals Monna Vanna in plaats auteur kwam het gelukkig niet. Ook Carré bleef van de etherische Mélisande. Romantische, gedre- niet gespaard van zijn grief: Maeterlinck droeg ven personages die Georgette letterlijk op het dra- een toverkol op de heer Carré met een infernale matische lijf waren geschreven. De wereldtournee vervloeking te bestoken, alsof het om een scène van de Troupe Maeterlinck waarover Georgette de uit een van zijn stukken ging. Het mocht allemaal leiding had, werd trouwens een groot succes, al niet baten. Tenslotte liet Maeterlinck in Le Figaro was haar suggestieve naaktheid in Monna Vanna een brief publiceren waarin hij openlijk afstand daar misschien wel mee de oorzaak van. De Lon- nam van Debussy’s opera. De affaire leidde in Pa- dense Times schreef: ‘Een mooie vrouw met de rijs tot heel wat gegniffel terwijl men in het on- allure van een volbloed madonna’. dernemende gedrag van de anders afzijdige Mae- In 1907 schitterde ze weer als Ariane in Barbe- terlinck slechts de hand van zijn muze zag. Octave Bleue, een opera van op een libretto Mirbeau vond in de ontsporing zelfs het bewijs van Maeterlinck. Voor Georgette betekende de dat zijn vriend volkomen door haar ‘verderfelijke veeleisende rol van Ariane evenveel als die van geest’ bezeten was. Maeterlinck zwoer de opera Mélisande, doch niet in het minst omdat het een nooit te gaan bekijken. Achttien jaar later deed hij triomfantelijke en onverhoopte terugkeer werd het toch en tot zijn verrassing vond hij de voor- naar de Opéra-Comique van Albert Carré. Die had stelling best genietbaar. Vervolgens liet hij weten zijn vijandige houding intussen wat afgezwakt. De opera van Dukas werd voor haar zelfs een soort cultus die de Chevaliers d’Ariane in het leven riep, 7 In de expo Debussy, la musique et les arts in het Musée de een club van vijftig devote fans die elke voorstel- l’Orangerie van Parijs (22.02.2012 tot 11.06.2012) wordt de af- ling bijwoonde. Het succes van Georgette dat ook fi niteit van Debussy met The Blessed Damozel van DG Rosetti zijn succes betekende, had een merkwaardig ef- geïllustreerd. Aan het idee dat dit portretschilderij de volmaakte fect op Maeterlinck, dat men niet anders dan als Mélisande weerspiegelde, valt moeilijk te ontkomen. Evenmin afgunst kan omschrijven, een meer dan dubieuze valt moeilijk te ontkomen aan de frappante gelijkenis met Geor- ontwikkeling binnen hun relatie die de aftakeling gette Leblanc. zag het niet… aankondigde. Haar lange buitenlandse tournees

43

opmaak_114 kopie.indd 43 01-06-2012 19:43:26 en afwezigheid eisten hun tol en het leek wel of dij voor een luttel bedrag op jaarbasis huren. hij haar onafhankelijkheid als een bedreiging be- Georgette adoreerde elke steen en dwaalde ’s gon te zien, voor zover dat niet altijd stiekem het nachts met brandende kaarsen door de gangen geval was geweest. Ze werd voor hem een rivale in een middeleeuws habijt. De sportieve Maeter- in de kunst. Maeterlinck verdroeg ook niet dat de linck daarentegen, rolschaatste door de gangen naam van Georgette naast zijn naam op de af- om de grote afstanden snel te kunnen overbrug- fi ches kwam. Zijn aandeel in het creatieve proces gen. Nu en dan ondernam Georgette als een vond hij oneindig veel gewichtiger dan haar in- pseudo-châtelaine een excursie op een ezeltje terpretatie op de scène. dat zij Cadichon doopte. Toen de Russische the- atergigant Stanislawski hen daar opzocht n.a.v. Rolschaatsen in Saint Wandrille de wereldpremière van L’oiseau bleu in Moskou, kwam hij diep onder de indruk van de sfeer en de Een van de markante aspecten in hun verhou- excentrieke bewoners. Ook schrijvers als Marcel ding, betrof de behuizing. Maeterlinck groeide Proust kwamen er een kijkje nemen, aangetrok- op in een beschermde wereld, maar het is bij ken door de kleurrijke verhalen. Het was onmis- uitstek het grootouderlijke kasteel Ryvissche bij kenbaar dat de actrice het leven van Maeterlinck Zwijnaarde dat zijn jeugd markeerde en zijn ver- in een richting had geduwd die hij zonder haar beelding prikkelde, een middeleeuwse sprookjes- niet was ingeslagen. burcht die als een imprint door zijn werk circu- Georgette ontvouwde grootse plannen! In en- leerde. Hij zocht de stilte en de afzondering op en kele lokalen werd wat woonruimte voorzien; de paradoxaal genoeg hield hij van ruime, luchtige rest van de site wilde zij transformeren in een kamers en kale, witte muren in tegenstelling tot totaaltheater. In elk geval heeft zij er twee me- de donkere en gesloten wereld van zijn werk8. galomane theatervoorstellingen gemonteerd die Nadat hun verblijf in Parijs had uitgewezen dat de geschiedenis zijn ingegaan: Lady Macbeth10 Maeterlinck moeilijk in een stad kon aarden, en Pelléas et Mélisande. Het was de bedoeling zocht Georgette ijverig naar idyllische oorden dat Sarah Bernhardt de rol van Pelléas11 op zich in Normandië zoals het pittoreske landhuis van nam en Georgette die van Mélisande – wat een Gruchet Saint-Simeon waar Maurice met zijn bij- duo! – , maar Sarah was toen al slecht te been tjes goed gedijde9. In haar onverzadigbare zucht en zag af van de medewerking. Voor Maeter- naar het overtreffende en extreme viel haar oog linck, die het gedoe als een aanslag op zijn ze- weldra op Saint Wandrille, een reliek uit haar nuwen beschouwde, werden de helse repetities jeugd die voor altijd haar hart had gestolen. Een een zware beproeving. Hij verschool zich in de gotische abdij die de sfeer van de imaginaire krochten van het gebouw en toen het hem teveel kastelen uit zijn werk evenaarde: ruïnes, bossen werd dreigde hij de cast ter plekke af te knal- en waterpartijen, arcaden en eindeloze klooster- len. Kortom, hij was zichzelf. De pers omschreef gangen en een kapel gefl ankeerd door grafzer- het spektakel, dat het midden hield tussen een ken. Een plek waarop de tijd geen vat leek te circusrevue en een middeleeuws wagenspel, niet- hebben, de politiek des te meer. Al jaren waren temin als ‘très Maeterlinckien’. De ambities van de benedictijnen uit hun abdij verdreven wegens Georgette werden door de houding van Maurice de antiklerikale houding van de Franse regering. niet getemperd. Wandrille moest tot een waar- Sindsdien trok de verlaten site de aandacht van achtig Théâtre Maeterlinck uitgroeien met de een industrieel die de abdij tot een fabriek wilde uitstraling van Bayreuth, geheel gewijd aan de verbouwen. Maeterlinck redde Saint-Wandrille glorifi catie van de auteur. Daartoe verzamelde ze echter van de ondergang: in 1907 kon hij de ab- de nodige fondsen en medewerking, doch de oor- log van 1914-18 stak er een stokje voor. Intus- sen verschenen nog meer donkere wolken boven 8 Soms wordt dit aan de invloed van Georgette toegeschreven. haar hoofd. Dat is betwistbaar: zij hield van een fl amboyante stijl. De so- berheid van Maeterlinck was volgens haar een gevolg van zijn scholing bij de Jezuïeten. 10 Drama van Shakespeare in een vertaling van Maeterlinck 9 Hij schreef er La vie des abeilles (1901) 11 Sarah Bernhardt deed wel vaker mannenrollen

44

opmaak_114 kopie.indd 44 01-06-2012 19:43:26 Tijdens de repetities van l’Oiseau Bleu in Parijs ling en een excuus om in troebel water te vis- was Maurice in de ban geraakt van een fi guran- sen. Georgette had zich in de lesbische kringen te, de piepjonge Renée Dahon. Prompt nodigde van Parijs laten opmerken en met haar secreta- hij Renée naar Wandrille uit waar het meisje resse Mathilde Deschamps had ze een meer dan een hele zomer doorbracht. Wat aanvankelijk formele relatie waarover fel gespeculeerd werd. een onschuldige affaire leek, groeide uit tot Ten slotte zocht Georgette haar geluk bij de ac- een steekspel waarvan Georgette uiteindelijk de teur Roger Karl, een stap die de totale breuk met dupe werd. De situatie werd kritisch nadat ze in Maeterlinck inleidde. Het leek wel of hij op zulke 1912 uit Amerika was teruggekeerd en het mooie ‘misstappen’ zat te wachten om de intenties die hij popje niet meer uit Wandrille was weg te slaan. al lang koesterde, legitiem te maken. Hij trouwde Renée was in alles het tegendeel van de actrice in 1919 met Renée Dahon. Het vooruitzicht dat en ze was vooral jonger en aanhankelijker, geen ze hem nooit meer zou zien, bezorgde Georgette muze die bijzondere eisen aan de schrijver stelde. een zware depressie. De ondankbare Maeterlinck Ze nestelde zich parmantig in de cocon van de verweet haar de talloze momenten dat ze hem al- intussen vijftigjarige schrijver en opnieuw werd leen had gelaten en had verwaarloosd, hij verweet Georgette een jarenlange driehoeksverhouding haar feitelijk haar zelfstandigheid, een eigen leven opgedrongen, maar dan een die ze deze keer on- te hebben geleid. Hij sloot een compromis niet uit: mogelijk kon winnen. Te laat besefte ze dat hun ‘Mettertijd zullen we zien wat op de ruïnes kan eeuwige liefde niet eeuwig was en dat het on- worden gebouwd’. Maar Georgette zag niets in derhoud van de relatie waar eelt op groeide, een dat compromis en trok haar eigen conclusies. Ze ander talent vereiste dat ze niet bezat. Maeter- schreef een prachtig, aandoenlijk boekje over hun linck had de tragiek in een eerdere brief aan haar honden Louis, Jules, Gaston, Adhémar en Golaud treffend aangekondigd: ‘Vroeg of laat’, schreef , alsof ze het over hun fi ctieve kinderen had, een hij, ‘ging het schone ten onder aan zijn eigen ultiem liefdestestament van een verslagen vrouw. schoonheid’. Georgette verloor letterlijk alles door de breuk. Ze De oorlog bracht zijn impulsieve kant weer naar was vijftig geworden en haar carrière was voor boven: hij wilde zich prompt aanmelden voor een groot deel met die van hem verbonden en daar het front. Georgette stak al haar energie en over- werd nu een streep onder getrokken. Ze mocht tuigingskracht in een petitie om te beletten dat zich niet langer Mme Maeterlinck noemen en ook de Nobelprijswinaar zomaar aan fl arden werd de huur van haar geliefde Wandrille was stopge- geschoten. Ze slaagde in haar opzet zonder dat zet. Niet minder rampzalig was de ontdekking dat Maeterlinck van de zaak op de hoogte was. Toen Mathilde Deschamps haar intussen veel geld had de Duitsers oprukten, bleek zijn enige zorg de ontfutseld: ze was op slag bankroet. Het licht dat wijnkelder te zijn - ze mochten aan zijn Château- aan het eind van de tunnel opdoemde, was Ame- neuf du Pape niet raken - terwijl Georgette ijve- rika. De enige plek waar men al haar creatieve rig zijn manuscripten en brieven bijeenschraapte ambities ernstig nam, ver verwijderd van Maeter- en ze op zolder onder de planken verborg. Uit lincks rancuneuze invloed. Het avontuur tegemoet voorzorg trok Maeterlinck zich daarop met de ziende, reisde Georgette met Monique Serrure, een twee vrouwen terug in zijn villa Les Abeilles in Brusselse onderwijzeres die haar werk had opge- waar de droom intact was gebleven dankzij zegd om haar leven aan haar idool te wijden, in de weelderige prieeltjes, wijngaarden, olijfbo- 1920 naar New York. In een van de reiskoffers men, het isolement en de nabijheid van de zee stak een klompje heilige grond van Wandrille, het die voor Maurice zo belangrijk was, het enige dat enige souvenir van een afgesloten tijdperk. hij in Wandrille had gemist. De affaire met Renée was niet de enige reden waarom Georgette haar toevlucht zocht in een 12 Nos Chiens, Editions Charpentier et Fasquelle, 1919 paar akkefi etjes met zowel mannen als vrouwen. 13 Georgette had twee boeken geschreven die bestemd waren In haar ogen voelde ze zich vrij - de vrijheid die voor de Amerikaanse markt: The girl who found , ook Maurice zich permitteerde - en anderzijds was Dodd Meade, New York 1912 (over het doofblinde fenomeen ze ervan overtuigd dat niets het unieke, mystieke ) en The children’s blue bird, Dodd Meade, New verbond met Maeterlinck kon opheffen. Een dwa- York 1913 dat erg veel succes had en vele herdrukken kende.

45

opmaak_114 kopie.indd 45 01-06-2012 19:43:26 Een hartstochtelijke dilettante recitals16 gaven met poëzie van Verhaeren, Mal- larmé of Baudelaire en liederen van de modernste Niets was toeval in de wereld van Georgette Leb- componisten zoals Milhaud, Debussy, Stravinsky, lanc. Ongeveer een jaar nadat ze in New York ar- Antheil en Satie. Hun fl air en hoogstaande pro- riveerde, een periode vol bittere armoede, honger gramma trok de aandacht van Otto Kahn, een me- en twijfels over de toekomst, stelde een vriend cenas die veel interesse had in opera, maar ook in haar aan een zekere Margaret Caroline Anderson de Franse kunst. Hij koos Georgette als impresa- (1886-1973) voor. Een ontmoeting die je niet an- rio17 en hij wilde ook een fi lm met haar fi nancie- ders kon omschrijven dan een wederzijdse coup ren. Met die garantie ging ze terug naar Frankrijk de foudre, want ondanks de taalbarrière14 voelden om er een oude liefde, de cineast Marcel L’Herbier beide vrouwen instinctief aan dat ze voor elkaar te polsen die aan een nieuw, opzienbarend project waren voorbestemd. Margaret, die enkel van vrou- werkte: l’Inhumaine. wen hield, was zeventien jaar jonger, maar had in Margaret en Georgette beleefden de trip als een haar leven bijna zoveel beleefd als Georgette. Ook soort huwelijksreis. Ze logeerden een poosje bij zij kwam uit een welgesteld milieu, was aantrek- Georgettes zuster in Tancarville aan de monding kelijk, elegant en uitdagend en hield van muziek, van de Seine in een somber kasteel, dat over de boeken en kunst. Ze cultiveerde de vrijheid om brede rivier en de velden uitkeek. In The Fiery haar leven volgens haar eigen smaak, inzichten Fountains18 vertelde Margaret geanimeerd over dit en genoegens te leiden en niet door wat sommige verblijf bij de zure châtelaine die ondanks haar intellectuelen haar wilden opdringen. Wanneer rijkdom als een vrek leefde. Bij haar eerste kennis- Margaret in 1914 het avant-garde tijdschrift The making met Europa noteerde Margaret nuchter: ‘I Little Review lanceerde, betekende dat vooral een was as repelled by the French as I was attracted statement van een hartstochtelijke dilettante. In by their country’19. Later vatte ze meer sympathie 1920 werd The Little Review een legende toen de op voor de Fransen toen bleek dat lesbiennes er primeur van James Joyces Ulysses een veroorde- als ‘een charmant ras’ gedoogd werden in tegen- ling wegens ‘obscene literatuur’ opleverde. Mar- stelling tot de bekrompenheid waarmee ze in haar garet vond dat haar statement hiermee defi nitief geboorteland werd geconfronteerd. werd afgerond en keerde terug naar haar eerste Het idee om in de fi lm te stappen was niet liefde: de muziek en de piano. Ze schonk haar nieuw. Georgette had eerder contact opgenomen radeloze Franse vriendin daarmee de impuls de met iconen als Abel Gance en Charlie Chaplin, draad op te nemen en verder te leven. De jaren maar dat liep nergens op uit. L’Herbier kende twintig groeiden onverhoopt uit tot een werve- ze van vroeger20 en hij was een rijzende ster lende periode waarin Georgette zich opnieuw ori- in de fi lmwereld. L’inhumaine (1924) was een enteerde, een tijd waar ze later met veel genoegen zeer ambitieuze, stomme fi lm die het pronkstuk op terugkeek. van de modernistische stijl moest worden, een Het begon allemaal in de zomer van 1921 wan- art deco monument met decors van o.m. Fer- neer de vrouwen een afgelegen huisje in New nand Léger en muziek van Darius Milhaud. De Jersey huurden en Allen Tanner15 de avant-gar- 54-jarige Georgette was eigenlijk te oud voor de componist meebracht, een de rol van de bekoorlijke vamp Claire Lescot, legendarische muzikale herrieschopper die ie- maar ze slaagde er wonderwel in om met haar dereen de gordijnen injoeg. Maar hun enthousi- ongewone, extatische vertolking de aandacht asme was toch aanstekelijk en tijdens die wilde en creatieve zes maanden met Tanner en Ant- heil werkte Georgette zowaar aan een artistieke 16 Georgette zong, Margaret begeleidde haar op de piano comeback. Daarop huurden de vrouwen een kel- 17 Ze leidde een eigen agentschap, The Art Direction Georgette dertheater in New York waar ze meer dan zestig Leblanc Inc. met een kantoor op de 23ste etage van de Fisk Building in Manhattan, een symbool van succes en aanzien 18 Rider & Company, London, 1953 14 Margaret sprak toen geen woord Frans. Het Engels van Geor- 19 De Fransen zijn even afstotelijk, als hun land mij betovert gette was erg beperkt 20 L’Herbier had een documentaire over Wandrille willen maken: 15 De pianist die Georgette aan Margaret heeft voorgesteld Garden Party chez Maeterlinck

46

opmaak_114 kopie.indd 46 01-06-2012 19:43:27 af te leiden. Het verhaal over een actrice, die het uitsluitend met vrouwen. In 1927 trokken haar jonge aanbidder afwijst om haar carrière de dames zich grotendeels terug uit het actieve te kunnen ontplooien was haar bovendien op concertleven om zich op het schrijven toe te het lijf geschreven, maar met zijn artistieke en leggen. Niet ver van het kasteel van haar zus- maatschappelijke pretenties was de fi lm een ter in Tancarville, hadden Georgette, Margaret draak waarvan slechts de curieuze vormge- en Monique Serrure al een tijdje een afgelegen ving en de bevreemdende sfeer overeind bleef. vuurtoren gevonden met weinig comfort, doch L’Inhumaine veroorzaakte ophef, maar wilde te een site die volkomen overeenstemde met hun veel en te hard een meesterwerk zijn. Een on- romantische ideeën23. De Zwitserse tenor Huges geëvenaard document van zijn tijd was het wel. Cuénod getuigde dat de dames ‘verontrustend Voor Georgette betekende de rol geen doorbraak verschilden van elke middenklasse vrouw uit – het was haar laatste optreden in een fi lm –, die tijd met hun oosterse tralala, brandende maar ze werd hierdoor wel een voetnoot in de wierook, zwarte thee en gekleurde kussens. Ze fi lmgeschiedenis en mogelijkerwijs de inspira- waren altijd op zoek naar het ongewone en naar tiebron voor het vreemde personage van Norma romantische huizen omdat ze zich met hun ex- Desmond in Billy Wilder’s Sunset Boulevard uit treme poëzie niet aan een banaal leven konden 1950. aanpassen’. Of zoals Margaret het eens uitdruk- Terug in Amerika zette Georgette haar triomf- te: ‘Mijn grootste vijand is de werkelijkheid en tocht verder met recitals in Chicago en San die heb ik meer dan dertig jaar succesvol be- Francisco en met privé-avonden bij vooraan- streden’. staande families als Vanderbilt. De pers had de In de vuurtoren werkte Georgette aan een fi nale Française tot een ster uitgeroepen en ze liet zich editie van haar mémoires over Maeterlinck24. al de aandacht best welgevallen. Haar foto’s in Met de inkomsten van het boek huurde ze het het Waldorf Astoria Hotel met een bontmantel Pavillon de la Muette, een 18de eeuws jachthuis van 8000 dollar versterkten het imago van een in de bossen van St. Germain waar ze nog een- Amerikaanse societyfi guur. Aan het sprookje maal de glamour en de glitter beleefde van de kwam plots een einde toen Otto Kahn haar liet grote dagen. Er waren soirées met Darius Mil- vallen. Hij wilde niet gecompromitteerd worden haud en Luigi Pirandello en ze zong er Méli- door de geruchten over haar lesbische relatie sande in een verblindende wijnrode baljurk met met Margaret Anderson. Ondanks de belang- een turban, maar als je goed toekeek zag je ach- stelling voor haar opvattingen over vrouwen en ter haar het behang opkrullen en water door het liefde21, werd Georgette op haar onconventio- plafond sijpelen. nele gedrag afgerekend. Met hun poëzie en zangrecitals toerden Geor- gette en Margaret ook door België, Spanje en 23 Sindsdien heeft de plek al zijn charme verloren door de aan- Italië waar ze de aristocratie en verfi jnde gees- leg van een enorme brug over de Seine waarover het drukke ten beroerden. Zo nodigde de prins Von Thurn verkeer zowel overdag als ‘s nachts op en neer dendert. und Taxis hen uit om in zijn kasteel in Duino 24 Souvenirs (1895-1919), Ed. Bernard Grasset, Paris 1931. Tien d’Annunzio’s Le martyre de Saint Sébastien uit jaar eerder was al een versie gepubliceerd in een Amerikaanse te voeren. Diezelfde Gabriele d’Annunzio stond krant waarover ze niet te spreken was. In de straten van New plots in vuur en vlam voor Georgette en hij zag York waren billboards verschenen met titels als ‘Twintig jaar in haar zijn nieuwe Duse22. Dergelijke brandjes liefde zonder huwelijk’ en de krant zelf sprak van ‘Alle intieme ondermijnden de relatie met Margaret nauwe- details van de meest bijzondere romance uit de geschiedenis lijks. Ook zij hield er andere liefdes op na, zij door de vrouw die het vuur van het dichterlijke genie Maeter- linck voedde’. Die toon deed afbreuk aan de integriteit die ze betrachtte en in de Franse editie tot uiting kwam, ook dankzij 21 In de Amerikaanse kranten werd ze daarover meer dan eens de afstand der jaren. geïnterviewd 22 Eleanora Duse, de Sarah Bernhardt van Italië waarmee d’Annunzio een beroemde affaire had, was het jaar voordien overleden.

47

opmaak_114 kopie.indd 47 01-06-2012 19:43:27 In de ban van een goeroe Wat religie betrof, noemde Georgette zichzelf een instinctieve gelovige zonder God zodat Gurdjieff ‘Het leven begint bij vijftig’, schreef Georgette in aanmerking kwam om die leegte op te vullen. nogal aanmatigend in haar boek La machine à Tijdens de periode in Fontainebleau vormde de courage25, het vervolg van haar mémoires. Ze had zelfobservatie geen probleem. Beiden vrouwen het daarin niet over een nieuwe liefde, noch over hadden een beschouwende aard en de oefeningen een aangrijpende kunstervaring, maar over haar van Gurdjieff hielpen hen later bij het schrijven ontmoeting in 1924 met de Armeense goeroe Ge- van hun herinneringen. Maar zijn vreemde aan- orge Ivanovich Gurdjieff, die zij een ontmoeting pak bracht niet het onmiddellijke effect teweeg dat met de Waarheid noemde. Met enige zin voor zij verwacht hadden. Georgette nam zelfs even het overdrijving die haar eigen was, beweerde ze dat woord ‘teleurstelling’ in de mond en ze had het haar hele leven in functie van dat ene moment gevoel ‘uit zichzelf gedreven te worden’. Toch ble- was opgebouwd. ven zowel Margaret als Georgette naar Gurdjieff Gurdjieff was een buitenbeentje in de resem spiri- terugkeren als kalveren naar de waterpoel. tuele leiders die de twintigste eeuw teisterde. Zijn Een gebrek aan organisatie, middelen en vooral mantra kwam er op neer dat de mensen continu een auto-ongeluk dat hem bijna het leven kost- ‘sliepen’, zelfs als ze alert waren. Door shocks en te, deed het instituut uiteindelijk kapseizen en zelfobservatie konden ze uit de slaaptoestand ge- Gurdjieff naar bescheidener projecten grijpen. raken en daar wilde de goeroe bij helpen. In de Vanaf de jaren dertig trok hij zich met zijn dis- vroege jaren twintig dook hij plots met zijn oos- cipelen in Parijs terug, die hij in zijn kleine ap- ters getinte choreografi eën in het Westen op – in partement op mysterieus gemurmel, harmonium- New York, Chicago en Boston, maar ook in Parijs. muziek, kruidige gerechten en veel drank (toasts!) Een soort tempeldansen waarbij de esoterische onthaalde. Georgette en Margaret behoorden tot harmonie tussen de muziek, het decor, de kledij, de een studiegroep die een speciale plaats innam tus- kleuren en de beweging centraal stond. Het waren sen de volgelingen: The Rope26. Op één na waren ook ‘oefeningen in geestelijke ontwikkeling’ en ze het allemaal lesbische vrouwen en het opvallende vormden een belangrijk onderdeel van Gurdjieffs was dat het om sterke vrouwen ging die hun kost- boodschap die in het Instituut voor Harmonieuze bare autonomie hadden ingeruild voor een vorm Ontwikkeling gestalte kreeg. Een leerschool die de van knechting. Kennelijk had Gurdjieff toch een mens aan een ‘Hoger Bewustzijn’ moest helpen. gevoelige snaar geraakt en kwam hij tegemoet In 1924 vestigde hij zich met zijn instituut in het aan de behoefte aan zingeving en sturing. In de Château du Prieuré in Avon bij Fontainebleau. zelfde periode werd Georgette trouwens ernstig Gurdjieff bleek erg bedreven te zijn in het ont- ziek en bracht haar goeroe troost. Elke dag mocht moedigen en zelfs het affronteren van zijn volge- ze in zijn manuscript All & Everything27 lezen dat lingen – het door hem gezochte shockeffect – en ze omschreef ‘als de gewichtigste gebeurtenis in in het opheffen van zijn eigen mythe. Dit excen- haar leven’. Ze kreeg nieuwe energie, voelde de trieke en wispelturige gedrag miste zijn effect niet pijn niet langer en geloofde dat Gurdjieff haar kon op intellectuelen die hierdoor ontregeld geraak- redden. ten, maar daarna des te meer overtuigd werden In 1939 viel de wereld van Georgette, Margaret van zijn uitzonderlijke betekenis die alle systemen en Monique letterlijk aan stukken. De diagnose of andere spirituele leiders declasseerde. Het liep was kanker en een oorlog was nakend. Het trio met Georgette Leblanc en Margaret Anderson niet probeerde nog in Amerika te ontschepen, ook in anders. de hoop dat de kanker van Georgette daar beter In New York was hij ‘the talk of the town’ en wer- bestreden kon worden, doch de Belgische Moni- den zijn curieuze voorstellingen druk bijgewoond. Vooral Margaret was onder de indruk gekomen en in 1924 reisden zij en Georgette Gurdjieff achterna 26 Een van de leden was Kathryn Hulme die beroemd zou wor- naar Fontainebleau om zijn leerlingen te worden. den met haar roman The Nun’s Story, in 1958 verfi lmd door Fred Zinnemann met Audrey Hepburn in de hoofdrol. 27 Het magnum opus van Gurdjieff, de bundeling van zijn ge- 25 Editie postuum gepubliceerd door J.B. Janin, 1947 dachten en parabels.

48

opmaak_114 kopie.indd 48 01-06-2012 19:43:27 que kreeg van de overheid geen toelating het land te verlaten. De vrouwen bleven daarom samen in Frankrijk en vonden een toevlucht in een snoezig huisje hoog boven Cannes dat zij de Chalet Rose doopten. Daar overleed Georgette Leblanc in 1941. Monique Serrure bleef er wonen tot haar dood in 1961. Pas aan het eind van de jaren vijftig keerde Margaret Anderson naar Le Cannet terug dat zij tijdens de bezetting had verlaten, om er uiteinde- lijk in 1973 naast Georgette en Monique begraven te worden. In 1939 beleefde Parijs ook een reprise van Pelléas et Mélisande28. De rol van Mélisande ging naar een zekere Renée Dahon. ❚

Naast de geciteerde werken, heb ik voor dit stuk gebruik gemaakt van: Gillian Opstad: Debussy’s Mélisande, The lives of Georgette Leblanc, Mary Garden and Maggie Teyte, The Boydell Press, Woodbridge 2009 en van Maxime Benoît-Jean- nin: Georgette Leblanc, Le Cri, Bruxelles 1998

Le Cannet – grafsteen van Georgette Leblanc - foto: Patrick Spriet.

Abdij van Saint Wandrille

28 Niet de opera van Debussy, wel het theaterstuk met de inci- dentele muziek van Gabriel Fauré

49

opmaak_114 kopie.indd 49 01-06-2012 19:43:28